Eötvös Loránd Tudományegyetem Bölcsészettudományi Kar Művészettörténet-tudományi Doktori Iskola Prof. Dr. Kelényi György DSc Művészettörténet-tudományi Doktori Iskola vezetője
Doktori (PhD) értekezés tézisei
2012
Tóth Károly A hódmezővásárhelyi művészcsoport 1900–1914
Tímár Árpád CSc témavezető
Doktori Iskola vezetője Dr. Kelényi György DSc, egyetemi tanár, a bizottság elnöke
A bizottság tagjai Dr. Szőke Annamária PhD, a bizottság titkára Dr. Passuth Krisztina DSc, egyetemi tanár Dr. Gosztonyi Ferenc PhD Hivatalosan felkért bírálók Dr. Keserü Katalin PhD, egyetemi tanár Dr. Zwickl András PhD
(I) Doktori értekezésem megírásával a hódmezővásárhelyi művészcsoport történetének feldolgozását tűztem ki célul. A kutatás és az összegzés során elsősorban arra a kérdésre kerestem a választ, hogy a hódmezővásárhelyi művészek hogyan, milyen módon kapcsolódtak tevékenységükkel a korszak magyar művészetébe, milyen programjaik, céljaik voltak, és ezt milyen eszközökkel kívánták megvalósítani. Bemutattam, hogy nem egy elszigetelt közösségként működtek, hanem egy nyitott, az európai és magyarországi művészet legújabb történései iránt nagyon is érdeklődő társaság voltak. A fiatal, pályájuk elején járó művészek, több, elsősorban országos színtéren próbáltak meg érvényesülni. Többnyire nyugat-európai tanulmányútjaikról visszatérve, nagyon is tudatosan választották azt a közeget és életformát, amelyben kibontakoztatták művészetüket. (II) A vizsgálat lefolyatatásához és összegzéséhez a mikrotörténeti szemléletmód járult hozzá a legnagyobb mértékben. Így sikerült azt elérni, hogy a lokális jelenségeket, legyen szó a festői attitűdökről, vagy az egyesületalapítási kísérletekről, nem a helyi történések szintjén, hanem az akkori országos és nemzetközi szintérrel összevetve értelmeztem. A dolgozatban több olyan részterületet is tárgyaltam, amely nem közvetlenül kötődik a választott gondolatmenethez, de hozzájárultak főbb állításaim kifejtéséhez. (III) A kutatástörténet összefoglalását (3.1–3.) abból a szempontból végeztem el, hogy bemutassam: a hódmezővásárhelyi művészekre vonatkozóan még számos releváns forrást nem vizsgált a kutatás illetve egyes visszaemlékezések, forráskiadások több esetben elbizonytalanították a művészcsoporttal kapcsolatos tudományos igényű kérdésfeltevéseket. Az eddigi szakirodalom áttekintéséből az is világossá vált, hogy a hódmezővásárhelyi művészeket inkább a 19. század tendenciái felől közelítette meg a kutatás és azt egy helyi, a modernitás minden formáját kizáró közegnek láttatta. A kutatástörténeti fejezetben kronológiai sorrendben tárgyaltam elsőként az egyes művészekre vonatkozó eredményeket (3.1.), majd azt, hogy mikor, mely szerzőknél (3.2.) és hogyan épültek be a magyar művészettörténet-írásba a hódmezővásárhelyi művészek fontosabb képviselői és alakult ki ezzel párhuzamosan az alföldi művészek utólagosan konstruált fogalma. A szakirodalomban is megtalálható bizonytalan terminológia miatt vált szükségessé a századfordulón induló magyarországi művésztelepek és jelentősebb vidéki művészcsoportok áttekintése. A rajtuk elvégzett fogalmi vizsgálat után megállapítottam, hogy a hódmezővásárhelyiek nem alkottak szervezett művésztelepet ebben a korszakban. (4. 1–10.) A dolgozat ezt követő fejezeteiben áttekintettem az 1896-ban alakult nagybányai művészteleppel kezdődően az összes hasonló korabeli magyarországi kezdeményezést. (4. 2– 6.) Ezeket állítottam párhuzamban hasonló, a korabeli források által művésztelepként is emlegetett csoportokkal, mint például a kassai (4.7.) vagy a nagybecskereki (4.9.) E két esetben is megállapíthatóvá vált, hogy ezek lazább művésztársaságok és nem szervezett keretek között működő „intézmények” voltak. Ennek megfelelően a hódmezővásárhelyiek esetében is a művészcsoport kifejezést tartom a legcélszerűbbnek a jelenség leírására. (4.10.) A magyar művésztelepekről írott fejezetben nemcsak az egyes „helyszíneket” vizsgáltam, hanem a hódmezővásárhelyiekkel fenntartott kapcsolataikat is bemutattam. (4.2–6.) Az áttekintő fejezetekben a hódmezővásárhelyi művészcsoport szerveződését írtam le és résztvevőket soroltam fel. (2. 1–3.) Ennek kiemelése azért volt fontos, mert az eddig szakirodalom döntően Tornyai János 1904-es fővárosi sikereihez és az azon a nyáron
rendezett, első hódmezővásárhelyi képzőművészeti kiállításhoz kötötte a csoport létrejöttét. Az eddigi vélekedésekkel ellentétben Tornyai János már 1900 februárjában meghatározta saját programját, amelyről előadást tartott és újságcikként közzé is tett. Tornyai művészeti és kulturális programja, szervezői szándéka már ekkor megnyilvánult, így ezt tettem meg a vizsgálni kívánt időszak kezdetének (2.1) A művészcsoport együttmunkálkodásának végét Kiss Lajos 1950-es években írt visszaemlékezése nyomán a szakirodalom 1912-re tette, amely nem támasztható alá, az igazi cezúrát az első világháború jelentette, amely véglegesen ellehetetlenítette a vidéki városban dolgozó művészek és vállalkozásuk, a Művészek Majolika és Agyagipar Telepe (1912–1914) munkáját. (2.2.) Az egyes életművek áttekintésével az volt a célom, hogy ezeken az életpályákon keresztül bemutassam, hogy a hódmezővásárhelyi művészek inspiratív együttműködése több tehetség kibontakozását is elősegítette, akik később jelentős karriert futottak be. Tornyai János alkotói felfogását pályájának kezdetén a nagy mestermű megalkotásának vágya hatotta át. Ez a mestermű a Juss című képe lett. Első budapesti, műcsarnoki sikerét ezzel érte el. (5.2.) A korszak hivatalos művészetéből kiábrándulva, több kitérővel és útkereséssel (5.3.) fokozatosan megteremtette egyéni hangulatú és látásmódú pusztai képeinek világát. (5.4.) Ezt követően azonban érdeklődése a festészet autentikus kifejezési formái felé irányul, amelyet a festészet iránt érdeklődő és tehetséges szolgálólánya, Kovács Mári műveiben talált meg az 1911 utáni években. A következő időszakban Tornyai az ő műveivel foglalkozott és évekig együtt dolgoztak. (5.5.) Tornyai legismertebb művét, a Bús magyar sorsot ellenben nem ebben a tervekkel és reményekkel teli időszakban alkotta, ekkor még csak más címeken kiállított rajzi előképei léteztek. Későbbi, ismert címét és alcímét (Önéletrajz) csak az 1920-as években találta ki. A hódmezővásárhelyi korszak lezárulása után Pásztor János és Rudnay Gyula is elismert és foglalkoztatott művészek, főiskolai tanárok lettek. Rudnay Gyula a Párizsban megismert Pásztor hatására költözött évekre Hódmezővásárhelyre. Mindkettőjük számára fontos volt a „magyaros karakter” keresése, amelyet művészetük fő témakörévé tettek ebben az időben. (5.7 és 5.11.) Pásztor János paraszti alakokat megragadó, oldottan mintázott zsánerszobrait díjazták és vásárolták meg a fővárosban. Ismertségét azonban az országos, köztéri szoborpályázatokra hódmezővásárhelyi műterméből beadott, kiemelkedő színvonalú művei alapozták meg. A róla szóló fejezetben összegyűjtöttem ilyen jellegű, dokumentált műveit. Egyértelműen kimutatható, hogy Pásztor a megbízások és a további sikerek reményében költözött fel a vidéki városból Budapestre. (5.11.) Rudnay Gyula korai, hódmezővásárhelyi művei nagyon szétszóródtak. Az életmű ezen periódusának rekonstrukciójára és közlésére tettem kísérletet. A fejezetben több fontos korai alkotását datálom újra és egyik korai főművét, A gond című kompozíciót egy, a Magyar Nemzeti Galériában őrzött férfiportréval azonosítottam. (5.7.) Rudnay esetében kiemeltem művészetpedagógiai tevékenységet is, hiszen a Hódmezővásárhelyen alapított rajziskolája a művészcsoport egyik intézményesülési kísérleteként fogható fel. Itt két olyan tanítványa volt, akik rövidesen a budapesti Képzőművészeti Főiskolára kerültek, Darvassy István és Kóródy Elemér. Mindkettejük pályájára tettem, a tárgyalt korszakból kinyúló kitekintést, hogy bemutassam milyen eltérő művészi életlehetőségek álltak két fiatal, pályakezdő művész előtt. Míg Darvassy a főiskolát és a rajztanárképzést szabályszerűen elvégezte, addig az intézményt otthagyó, tragikusan fiatalon elhunyt Kóródy Párizsba érkezve a kubistákhoz csatlakozott. (5.8) A hódmezővásárhelyi művészcsoport Tornyai mellett másik fontos tagjaként Endre Bélát mutatom be, aki ugyancsak művészként és kultúraszervezőként tevékenykedett. (5.9.) A művészi egzisztencia fenntartása érdekében a csoport tagjai kiviteleztek megbízásokat, amelyek közül a legjelentősebb a szentesi Szent Anna templom freskóciklus megfestése volt. (5.10.) Az erről szóló kitérő fejezetben Endre Béla és Rudnay Gyula közös munkáját, az
elpusztult freskók programját rekonstruálnom Friedrich János publikálatlan archív felvételei alapján. Az építőipar fellendülését kihasználó, épületdíszítési feladatok miatt Hódmezővásárhelyre került fiatal szobrász, Rubletzky Géza munkásságát is részletesen tárgyaltam, aki a művészcsoportban tevékenykedve egyedi, szentimentális hatású kisplasztikáival sikereket ért el a fővárosban is. (5.12.) Külön fejezetben írtam Plohn Józsefről és Várady Gyuláról. (5.13.) A fényképészek műtermeik átadásával, a festményekhez készült beállítások fotózásával, az etnográfiai gyűjtésben való részvételükkel járultak hozzá a városban folyó értékmentő és értékteremtő munkához. A művészcsoporthoz kevésbé szorosan kapcsolódó (5.14.) alkotók áttekintésével bemutattam olyan művészbarátokat (pl. Szöri József), akik rendszeresen jártak és dolgoztak Hódmezővásárhelyen. Az ő jelenlétük a közös „alföldi művészek” kiállítás megszervezésében manifesztálódhatott volna, de Tornyaiék ezen törekvése nem valósult meg, így a hódmezővásárhelyiek is kevesebb érdeklődést keltettek fel a város határain kívül egyéni megjelenéseikkel. (5.14.) Az utolsó, záró fejezetben (6.1–2.) a Művészek Majolika és Agyagipar Telepét vizsgáltam meg, mint a művészek utolsó, nagy közös vállalkozását, amely a művészet és az ipar egységének közös szemléletére épült. Célja a népi kerámia hagyományának továbbéltetésével és a művészi kreativitás együttes felhasználásával készült tárgyak előállítása volt. A Majolikatelep fennállása során rendezett vidéki kiállítás-sorozatot, elnyert megbízásokat, ám inkább tovább bontotta, mint összeforrasztotta a művészcsoport tagjait. Így az anyagi nehézségekkel küzdő intézmény az első világháború kitörésével szinte azonnal elvesztette a kereskedelmi lehetőségeket és bezárta kapuit. Az utolsó két nagy egység tizenhat fejezetében (5.1–6.2.) vizsgált részkérdések megerősítették azt a feltételezést, hogy a hódmezővásárhelyi művészek egy a lokalitáshoz erősen kötődő, személyi összetételében változó művészcsoport voltak, akik műveikkel és terveikkel a helyi közösség szolgálata és szervezése mellett az országos művészeti színtereken tudtak sikereket elérni, műveikkel ott érvényesülni.
(IV) A disszertáció témakörében megjelent publikációk Michelangelo a műteremben. Új forrás Pór Bertalan 1912 körüli festményeinek előképeihez. In: Enigma. A Nyolcak helye. Szerk. MARKÓJA CSILLA – BARDOLY ISTVÁN. XVIII. évf. 2011. 69. sz. pp. 148–153. Nemes Marcell és Hódmezővásárhely. (Marcell Nemes and Hódmezővásárhely). In: El Grecótól Rippl-Rónaiig. Nemes Marcell, a mecénás műgyűjtő. (Marcell Nemes, Art Patron and Collector). Szerk./Ed. NÉMETH ISTVÁN–RADVÁNYI ORSOLYA. Kiállítási katalógus. Budapest, Szépművészeti Múzeum, 2011. pp. 86–99. Pásztor János: Mednyánszky Dénes és Semsey Andor portréja, 1910. pp. 92–95. In: Lustrum. Százéves az Eötvös Collegium Ménesi úti palotája. Kiállításvezető. Szerk.: HORVÁTH LÁSZLÓ. Budapest, ELTE Eötvös Collegium, 2011. Hegedűs László 1899-es párizsi portréja Endre Béláról. Tanulmány a festmény azonosításáról. In: Hombár. Múzeumi Tanulmányok. Szerk.: NAGY VERA. Hódmezővásárhely, Tornyai János Múzeum és Közművelődési Központ, 2011. pp. 171–176. /Múzeumi Műhely 5./ Pásztor János: Mednyánszky Dénes portréja, 1910. In: Emblemata – Képcsarnok. (DVD melléklet), Lustrum. Ménesi út 11–13. Sollemnia aedificati a.D. MCMXI inaugurati. Ed. LÁSZLÓ HORVÁTH, KRISZTINA LACZKÓ, KÁROLY TÓTH et ANDRÁS PÉTERFFY (Appendix). Budapest, Typotex Kiadó – Eötvös Collegium, 2011. pp. 43–45. Kóródy Elemér és Ferentzy Márta. Egy elfelejtett magyar festő-házaspár a párizsi avantgárd bűvkörében. In: Ars Hungarica. A Magyar Tudományos Akadémia Művészettörténeti Kutatóintézetének közleményei. 36. évf. 2008. 1–2. sz. pp. 245–268. „..nem is tehet másként jóízlésű művészember!” Tornyai János helyzetértékelése 1907 szeptemberében. Egy újonnan előkerült Tornyai levél. In: Ars Perennis. Fiatal Művészettörténészek II. Konferenciája, Budapest, 2009. CentrArt Művészettörténeti Műhely Tanulmányok. Primus Gradus tanulmányok. Szerk.: TÜSKÉS ANNA. Budapest, CentrArt Egyesület, 2010. pp. 355–361. Rippl-Rónai József és Tornyai János 1913-as levélváltása. Adalékok a századelő képzőművészeti életének kapcsolattörténetéhez. In: „A feledés árja alól új földeket hódítok vissza”. Írások Tímár Árpád tiszteletére. Szerk.: BARDOLY ISTVÁN – JURECSKÓ LÁSZLÓ – SÜMEGI GYÖRGY. MTA Művészettörténeti Kutatóintézet – MissionArt Galéria, 2009. pp. 203–214. Tornyai János: Csizmahúzás, 1906. p. 117. Tornyai János: Őszi reggel, 1907. p. 118. Kovács Mária „Mári”: Hullámtéri szőlők, 1911 körül. pp. 118–119. In: A Művészház 1909-1914. Modern kiállítások Budapesten. Kiáll. kat. Szerk.: GÖMÖRY JUDIT – VESZPRÉMI NÓRA. Budapest, Magyar Nemzeti Galéria, 2009.
Képzőművészek Hódmezővásárhelyen az első világháború előtti évtizedben. Kutatástörténeti áttekintés. In: Hombár. Múzeumi Tanulmányok. Szerk.: NAGY VERA. Hódmezővásárhely, Tornyai János Múzeum és Közművelődési Központ, 2009. pp. 97–108. /Múzeumi Műhely 5./ Tornyai János művei a Herman Ottó Múzeumban. Adatok és megfigyelések a Petrógyűjtemény Tornyai-képeiről. In: Herman Ottó Múzeum Évkönyve, 2008. XLVII. köt. pp. 561–574. Szakdolgozatok Hódmezővásárhelyi művészek 1900–1914. (Szakdolgozat, 2007, kézirat) ELTE BTK Művészettörténeti Intézet Könyvtára, Ltsz.: 1153. 235 p. és 38 p. képmelléklet Ferentzy Márta és Kórody Elemér. Egy ismeretlen magyar festő-házaspár a párizsi modernizmus korszakából. (Szakdolgozat, 2010, kézirat) ELTE BTK Történettudományi Intézet, Művelődéstörténeti Tanszék. 64. p.