Deze nieuwsflits is een uitgave van: Steunpunt Opvoeding Uden Markt 147, Uden Telefoon: (0413) 25 40 98 www.steunpuntopvoedinguden.nl
Opvoedingswinkel Veghel Stadhuisplein 47, Veghel Telefoon: (0413) 24 45 01 www.opvoedingswinkelveghel.nl
Nummer 6 , jaargang 2, december 2008
Ieder kind gaat er vanuit dat zijn vader en moeder altijd bij elkaar blijven. Vooral jonge kinderen vinden dit zo vanzelfsprekend dat ze er geen moment aan twijfelen dat dit altijd zo blijft. Wanneer hierin verandering komt door een scheiding van hun ouders, verandert alles. Alles wat vertrouwd was, is plotseling verdwenen. Bovendien is de scheiding nog maar het begin van een reeks van veranderingen in het leven van het kind. Maar voorafgaand aan de scheiding is er natuurlijk al een periode van spanning geweest. Het kind weet na een scheiding niet meer wat het kan verwachten en voelt zich vaak schuldig aan de ruzie tussen de ouders (ook wanneer de ouders hier geen enkele aanleiding toe gegeven hebben). Het is een angstige periode waarin veel kinderen probleemgedrag beginnen te vertonen.
Alles verandert plotseling Veel kinderen moeten verhuizen, wennen aan een ouder die afwezig is. De andere ouder moet (meer) gaan werken en is dus ook vaker afwezig. Ook allerlei gewone dagelijkse dingen veranderen, zoals samen eten of een verhaaltje voor het slapen gaan zijn plotseling niet meer hetzelfde. Daarnaast wordt het kind geconfronteerd met de gevoelens van de ouders. Want hoe goed de scheiding ook geregeld wordt, gevoelens zijn niet uit te sluiten. De scheiding van ouders is voor kinderen een ingrijpende verandering in hun leven. Een scheiding roept bij kinderen veel uiteenlopende gevoelens op Na de scheiding laten kinderen verdriet zien maar ook angst voor de onbekende situatie en soms ook boosheid naar de ouders toe. Zij zijn de veroorzakers van deze nare situatie. Vooral wanneer er een derde persoon in het spel is kan boosheid de boventoon voeren bij de emoties van het kind.
Maar soms zijn kinderen na een scheiding ook opgelucht, omdat er een eind is gekomen aan een zeer nare periode van veel ruzies in huis. Deze gevoelens zijn zowel voor het kind, de ouders en de omgeving minder goed te begrijpen. Van deze gevoelens kunnen kinderen zeer in de war raken en opnieuw erg verdrietig en boos worden. Een kind wil namelijk helemaal niet blij of opgelucht zijn met het vertrek van een ouder. Kinderen kunnen erg in de war raken van hun tegengestelde gevoelens na een scheiding. Daarnaast zien we ook een groep kinderen die heel weinig emoties laten zien. De scheiding lijkt hen weinig te kunnen schelen, maar vaak is het tegendeel waar. Meestal stellen kinderen zich zo op om de ouders te ontzien. Deze kinderen gedragen zich vaak extra lief of trekken zich terug. Dit om de ouders niet tot last te zijn. Ieder kind heeft zijn eigen manier van reageren. Dit wordt beïnvloed door meerdere factoren onder andere de leeftijd van het kind, de relatie met de ouders en de manier waarop de ouders het kind steunen tijdens de scheiding.
Emotionele gevolgen van een scheiding Ondanks het regelmatig voorkomen van scheiding in de huidige maatschappij, schamen veel kinderen zich voor het feit dat hun ouders
gescheiden zijn. Ze vinden het moeilijk er met leeftijdsgenoten over te praten uit angst om gek of zielig gevonden te worden. Soms speelt ook schaamte een rol wanneer het kind veel materialistische dingen is kwijtgeraakt door de scheiding. We zien meermaals bij kinderen van gescheiden ouders dat zij een gedeelte van de schuld van de scheiding bij zichzelf leggen. Gedeeltelijk komt dit doordat vooral jongere kinderen zichzelf een grote rol toedichten in wat er om hen heen gebeurd. Vooral peuters kunnen de schuld erg naar zich toetrekken, omdat zij zichzelf als de belangrijkste persoon in de wereld beschouwen. Door de schuld op zich te nemen, proberen kinderen om grip op de situatie te krijgen. Iets wat buiten hen om gebeurd is, is beangstigend en hebben ze niet in hun macht. Door de schuld op zich te nemen, krijgen ze het gevoel het te kunnen herstellen. Vanaf het begin van de scheiding is het dan ook zeer belangrijk dat de kinderen buiten de conflicten gehouden worden. Verder moet regelmatig aan het kind uitgelegd worden dat papa en mama gaan scheiden, maar dat dit niet de schuld van het kind is. Scheiden is iets wat grote mensen doen en daar hebben kinderen geen invloed op, dus ook geen schuld aan. Bijna alle kinderen blijven na de scheiding hopen dat het wel weer goed komt. Dit wordt nog versterkt wanneer één van de ouders eigenlijk niet wilde scheiden en het kind dit weet. Het is zeer belangrijk dat, ten opzichte van het kind, wordt benadrukt dat het tussen de ouders (zo goed als zeker) niet meer goed zal komen. Veel ouders vinden het moeilijk om dit zo tegen hun kind te zeggen, ze zijn bang het kind verdriet te doen. Maar het kind heeft meer verdriet door valse hoop.
De scheiding levert veel onzekerheid op. Veelal zijn kinderen bang bepaalde dingen te moeten inleveren door de scheiding, wat natuurlijk een reële angst is, omdat een scheiding meestal ook financiële gevolgen heeft. Verder zijn sommige kinderen bang dat de ouder bij wie ze wonen de situatie niet aan zal kunnen. Bij een aantal kinderen bestaat de angst dat de andere ouder misschien óók wel weggaat. Het kind voelt zich erg in de steek gelaten door de vertrekkende ouder. Een scheiding kan kinderen het gevoel geven dat de ouders niet genoeg om het kind geven. Waarom blijven de ouders niet bij elkaar zoals het kind graag wil, is dan vaak de beredenering van het kind. Als papa en mama kunnen stoppen met van elkaar houden dan kunnen de ouders immers ook stoppen met van het kind te houden. Dit is een zeer beangstigende gedachte. Soms zijn kinderen zelfs bang om net als de vertrekkende ouder 'weggestuurd' te worden. Deze twijfels, over de liefde van de ouders, kan dan worden geuit door lastig, aandachtvragend gedrag. Het kind test op deze manier de liefde van de ouders uit: "Houden ze ook nog van me als ik vervelend doe?" Een andere groep kinderen probeert de ouders juist tot steun te zijn. Ze stellen zich meegaand op en proberen de ouder te helpen waar dat kan. Soms gaat dit zo ver dat het kind zich gedeeltelijk verantwoordelijk gaat voelen voor de ouder. Dit gebeurt vooral wanneer de kinderen al wat ouder zijn op het moment van de scheiding. Deze situatie moet voorkomen worden omdat alle gezagsverhoudingen hierdoor verstoord worden. De ouder wil na enige tijd zijn taak als ouder weer op zich nemen, en stuit hierbij op veel verzet bij het kind.
Het is na een scheiding van groot belang dat de ouders het kind duidelijk maken dat het geen keuze hoeft te maken tussen de ouders. Voorkomen moet worden dat het kind het gevoel heeft partij te moeten kiezen. Een kind kan geen partij kiezen tussen de ouders want het wil de liefde van allebei en wil beide ouders geen verdriet doen. Om te voorkomen dat het kind het gevoel heeft dat het een keuze moet maken is het belangrijk dat de ouder nooit negatief over de andere ouder praat tegenover het kind. Steun voor het kind zoeken Kinderen hebben tijdens en na een scheiding veel steun en uitleg nodig. De belangrijkste steun moet van de ouders komen, hoe moeilijk dit ook kan zijn. De scheiding is voor de ouders eveneens een zeer moeilijke periode. Er moet veel geregeld worden, de toekomst is onzeker en de eigen emoties bij de scheiding spelen natuurlijk een belangrijke rol. Daarnaast vinden de ouders het, vaak door schuldgevoel, moeilijk om met het kind over de scheiding te praten. De omgeving van het kind (opa/oma, leraar, buurvrouw etcetera) kan de nodige steun bieden. Door het kind afleiding te bieden, door wat extra aandacht te geven, als luisterend oor en objectieve gesprekspartner. Vanuit school kan er begrip zijn wanneer het leren tijdelijk minder goed gaat.
Het is van groot belang voor de kinderen om eerlijk te zijn over de scheiding en de mogelijkheid te bieden op een open manier te praten met de ouders. Het kind zal niet altijd openstaan voor een gesprek. Het is goed om als ouder deze mogelijkheid te bieden. Kinderen zijn na een scheiding gebaat bij extra aandacht, maar ook zo snel mogelijk weer regelmaat en structuur in hun leven. Wanneer de ouders in staat zijn na de scheiding nog samen zorg te dragen voor de kinderen, door regelmatig contact te hebben, soms even met z’n allen bij elkaar kunnen zijn, elkaar de kinderen te gunnen, zullen de kinderen de scheiding eerder verwerken en beter een plaats kunnen geven. Wanneer de conflicten na de scheiding blijven voortduren, zal dit het kind veel verdriet doen en de scheiding extra moeilijk maken. Een scheiding is helaas niet altijd te voorkomen, maar door er open, eerlijk en met begrip voor de gevoelens van het kind mee om te gaan kan er wel voor gezorgd worden dat het kind er zo min mogelijk last van ervaart. Hoe vertel je het? Net als iedereen horen kinderen ook liever geen slecht nieuws. In een gesprek kun je beter meteen beginnen met het slechte nieuws, daarna is er tijd om de eerste reacties op te vangen. Neem ruimschoots de tijd voor het gesprek. Het beste is als je samen met je partner met de kinderen gaat praten. Kleine kinderen zullen moeilijk begrijpen wat er gaat gebeuren, je zult daar vaker over moeten praten. Probeer vooraf af te spreken wie wat gaat zeggen, waarschijnlijk is de boodschap voor je kind zó moeilijk dat het er nog even niet aan wil. Leg op het niveau van je kind uit waarom het het beste is dat jullie uit elkaar gaan.
Het kan een fijne ondersteuning zijn om hierbij een (kinder) boek te gebruiken. Voor kinderen is het belangrijk om altijd eerlijk te zijn. Daarnaast is het goed om kinderen niet teveel te belasten met zaken waar ze te jong voor zijn. Je hoeft dan ook niet álles uit te leggen. Zaken die je zeker moet vertellen: • Dat ze geen schuld hebben aan de scheiding. • Dat jullie altijd hun ouders blijven. • Welke ouder voor ze zal blijven zorgen. • Of ze het hun vriendjes mogen vertellen. De volgende punten bespreken als er duidelijkheid over is: • Of ze in hetzelfde huis blijven wonen. • Hoe vaak de kinderen de vertrekkende ouder zullen zien. • Wat er gebeurt tijdens vakanties. Het verwerkingsproces Er bestaan diverse opvattingen over hoe het verwerkingsproces, het rouwproces van echtscheidingskinderen, onderverdeeld kan worden. Er is geen standaard voor het verloop van het rouwproces, het is niet eenvoudig om precies te bepalen in welke rouwfase een echtscheidingskind zich bevindt. Bovendien kan er tijdens het rouwen een plotselinge terugslag in het proces plaatsvinden. De vier verschillende fases van het rouwproces zijn: •
1ste fase: de ontkenningfase Als kinderen vernemen dat hun ouders uit elkaar gaan reageren ze met een schok gevoel. Door te ontkennen zorgt het kind ervoor niet overweldigd te worden door de
schok. Vandaar dat sommige kinderen zich aanvankelijk onverschillig opstellen ten opzichte van de echtscheiding. Ze gedragen zich vrij rustig en werken hun dagelijkse programma bijna automatisch af. Een specifieke variant van ontkenning is die waarbij kinderen de oorzaak van de echtscheiding bij zichzelf leggen. Ze scheppen daarbij de illusie dat ze de echtscheiding ongedaan kunnen maken. Andere kinderen proberen door hun magisch denken het verlies ongedaan te maken door bijvoorbeeld te blijven praten met de vertrokken ouder. Achter de ontkenning schuilt de angst niet meer op grote mensen te kunnen rekenen. Deze algemene angst uit zich in allerlei concrete angsten zoals scheidingsangst, de angst gescheiden te worden van de ouder die gebleven is, de angst om ook die ouder nog te verliezen. In deze fase kun je heel wat lichamelijke klachten zien zoals buikpijn en nerveuze gedragingen (krabben). Deze reacties wijzen erop dat er bij de kinderen wel een vaag vermoeden of een duidelijk weten is van de echtscheiding maar dat ze de emoties nog niet toelaten en rechtstreeks uiten. De ontkenningsfase duurt drie tot zes maanden.
•
2e fase: de protestfase Deze fase wordt gekenmerkt door een chaotisch en heftig gevoelsleven, er kan zelfs agressief gedrag optreden. Het kind protesteert tegen de scheiding, die het inmiddels wel erkent. Je ziet dan ook woedebuien, vooral
gericht tegen de ouder die het initiatief tot de scheiding heeft genomen, ze houden hierbij geen rekening met de echte oorzaak van de breuk. Verder zie je opnieuw kinderen die zichzelf de schuld geven van de scheiding. Door lastig en eisend gedrag te vertonen lokken ze straf uit. Die straf verdienen ze in hun ogen voor de scheiding waarvoor zij de schuld dragen. Adolescenten gaan juist vragen stellen over de werkelijke oorzaak en de werkelijke schuldige. Andere kinderen onderdrukken hun woede en protest. Hiervoor in de plaats komt schuld en angst. De basis van dit alles is verdriet. Dit verdriet wordt bij oudere kinderen dan weer omgezet in 'een smartelijk verlangen', de hoop dat alles weer goed komt. Ze vertonen misschien een beperkt protest en dromen van gelukkige sprookjesfiguren of gaan zich meer kinderlijk gedragen. De protestfase duurt zo’n zes tot twaalf weken. •
3e fase: de desorganisatiefase In deze fase wordt het kind zich bewust van de leegte die de vertrokken ouder heeft achter gelaten. Het kind mist de ouder die niet meer bij hem woont. Voor het kind lijkt alles zinloos. Soms zie je dan ook neerslachtig en futloos gedrag. Er is geen hoop op toekomst en gevoelens van wanhoop en depressie steken de kop op. Er is sprake van een allesdoordringende droefheid. Compensatie wordt gezocht in het opeisen van materiële zaken of in de fantasie. Kinderen vertonen soms weinig interesse in spel, taken, routinehandelingen en soms zelfs voor eten. Andere kinderen vertonen lichamelijke klachten of gaan zich kinderlijker gedragen. Er
doen zich schoolproblemen voor en moeilijkheden met leeftijdsgenootjes. Deze desorganisatiefase hoort één jaar na de scheiding te verdwijnen en mag bij kinderen niet langer dan tien dagen tot drie weken duren en bij adolescenten hooguit twee tot drie maanden. •
4e fase: de reorganisatiefase: Het kind past zich aan de nieuwe omgeving aan, de omgeving zonder de afwezige ouder, is niet noodzakelijk gelukkig met de scheiding maar kan erin berusten. Het kind heeft zijn verlies en verdriet een plaats gegeven in zijn leven. Er is weer normale groei en er komt weer aandacht voor het heden en de toekomst. Een normaal rouwproces kan twee jaar duren. In de 1ste fase; ontkenningsfase is er aanvankelijk rustig gedrag (passief/onverschillig), in de 2e fase; protestfase een heftig reageren (actief/betrokken), in de 3de fase; desorganisatiefase komen het verstoorde rouwproces, er zijn gevoelens van neerslachtigheid (passief/betrokken) en in de 4de fase; reorganisatiefase komt de aanvaarding (actief/berusting).
Hoe je kind op de scheiding reageert, hangt uiteraard ook samen met de leeftijd 1,5 Bij deze kleine kinderen uit het verdriet zich vaak in huilen, slaap- of voedingsproblemen. Deze reacties hangen sterk samen met de gevoelens en stemming van de verzorgende ouder. Als deze ouder sterk van streek is, kan het kind daarop reageren. 1,5-3 Kinderen van die leeftijd kunnen bang zijn om verlaten te worden, een scheiding versterkt die angst. Ze kunnen prikkelbaar worden, eet- en/of slaapproblemen krijgen. Sommige kinderen vallen weer terug in oude 'gewoonten' zoals luier aan willen, duimzuigen. Ook kunnen ze angstdromen krijgen. 3-6 Deze kinderen willen graag letterlijk dicht bij de personen, van wie ze houden, zijn. Bij een scheiding denken ze dan ook dat de ouder die ergens anders gaat wonen niet meer van hen houdt. Kleuters gaan vaak hun best doen om lief te zijn. Ze kunnen ook weer terugvallen in oude 'gewoonten' of lichamelijke klachten krijgen. 6-8 Op deze leeftijd kunnen ze hun verdriet onder woorden brengen maar niet hun boosheid. Ze denken dat hun ouder kwaad is en daarom weggaat of de ander wegstuurt. Ze voelen zich onveilig, er is één ouder weg, dus de andere kan ook zomaar vertrekken. Ze zijn onzeker over hoe het verder gaat, kunnen gaan fantaseren over de grote verzoening. Hun grootste wens is dat alles weer wordt zoals het was, hierdoor kunnen ze zich anders gaan gedragen. Lief,
lastig, prikkelbaar, rusteloos of stilletjes. 9-12 De kinderen hebben tegenstrijdige gevoelens: ze houden van allebei hun ouders en willen geen partij kiezen. Daarnaast zijn ze boos op hun ouders om wat ze hen aandoen. Ze kunnen verontwaardigd zijn over het gedrag van hun ouders en zich ervoor schamen. Gevoelens van angst, eenzaamheid en zich niet geliefd voelen kunnen aanwezig zijn. Al deze emoties uiten ze vaak niet direct, de meeste kinderen praten er niet over. Wat je wel kunt zien is veranderd gedrag op school en in de omgang met vriendjes. 12-18 Deze jongeren hebben sterke gevoelens van angst, schaamte en verdriet. Ze begrijpen natuurlijk beter dan jongere kinderen wat een scheiding inhoudt. Ook kunnen ze zich beter inleven in de gevoelens en behoeften van hun ouders. Ze hebben dus naast de zorgen om zichzelf ook de zorgen om hun ouders. Er komt een spanningsveld in de ontwikkeling die ze door (moeten) maken: zich steeds meer losmaken van huis en zich verantwoordelijk voelen voor het gezin en dus maar thuisblijven. Verder kunnen ze zich afgewezen voelen door de ouder die weggaat. Kennelijk zijn ze niet belangrijk genoeg voor de ouders om bij elkaar te blijven.
Tips voor moeilijke situaties • Laat je kind gewoon kind zijn. Dus leun niet teveel op hem/haar; • Ga als ouders niet met elkaar strijden om de liefde en tijd van je kind; • Blijf consequent met de regels en afspraken die er zijn; • Stel niet te hoge eisen aan je kind. Let op de leeftijd van je kind met het geven van taken en verantwoordelijkheden; • Blijf met je kinderen praten, ook over gewone dingen; • Geef ze de kans om over de scheiding te praten, hun verdriet en andere emoties te uiten; • Je kind kan woedend zijn op met name de vertrekkende ouder. Laat je kind merken dat je deze gevoelens begrijpt maar ga er niet in mee; • Leg uit dat de beslissing om te scheiden door jullie samen is genomen en dat er geen 'schuldige' is; • Breng de omgeving op de hoogte: school, familie, vrienden, ouders van vriendjes etc. Zodat je kind ook andere plekken dan thuis heeft om te praten; • Neem ook tijd voor jezelf; • Hoor je kinderen niet uit over het 'nieuwe leven' van je ex-partner; • Probeer het contact met grootouders en met andere belangrijke familieleden van beide kanten vast te houden; • Zorg dat de kinderen in beide huizen een eigen plek hebben en houden; • Houdt regelmatig contact met je kinderen. Een vast patroon biedt houvast.
Boeken- en internettips Voor ouders • Kinderen en hun ouders na een scheiding, Jacqueline van Swet • En de kinderen scheiden mee… Het zandkastelen programma, M.Gary Neuman & Patricia Romanowski • Kinderen en echtscheiding, brochure uit de opvoedingsreeks Stichting Jeugdinformatie • Scheiding en ouderschap, Peter Vermeulen Voor kinderen • Van alles twee, (3+) Martine Delfos • Dees, een vader en een viool, (59) Liesbeth Groenhuijse • Het geheim van Lena Lijstje (9+), Francine Oomen • Het drakepad, (8+) Carry Slee • Een handvol tijd, (11+), Kit Pearson e.a.
Websites * www.helpmijnoudersgaanscheiden.nl (voor kinderen) * www.zandkastelen.nl * www.echtscheidingswijzer.nl * www.kiesinfo.com Bronvermelding: - Brochure kinderen en echtscheiding En de kinderen scheiden mee… Het zandkastelenprogramma
Voor meer informatie over opvoeden kunt u terecht bij: Steunpunt Opvoeding Uden Markt 147, Uden Telefoon 0413-254098 Maandag 10.00-12.00 en 19.00-21.00 uur Donderdag 10.00-12.00 uur Zaterdag 10.00-12.00 uur www.steunpuntopvoedinguden.nl Speel-o-theek Uden Markt 147, Uden Telefoon 0413-254098 Maandag 10.00-12.00 en 19.00-21.00 uur Zaterdag 10.00-12.00 uur www.steunpuntopvoedinguden.nl Opvoedingswinkel Veghel Stadhuisplein 47, Veghel Telefoon: (0413) 24 45 01 Maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag 09.00 – 12.00 uur www.opvoedingswinkelveghel.nl Steunpunt Opvoeding Uden en Opvoedingswinkel Veghel is een samenwerkingsverband van: Thuiszorg Pantein (voorheen St. Thuiszorg Brabant Noord Oost) (www.thuiszorgpantein.nl) GGD Hart voor Brabant (www.ggdhvb.nl) MEE (www.mee-nob.nl) VIVAAN (www.vivaan.nl) Aanzet (voorheen Algemeen Maatschappelijk Werk (www.aanzet.nu) GGZ (www.ggzoostbrabant.nl) Gemeente Uden (www.uden.nl) Gemeente Veghel (www.veghel.nl)
