DEN BEELMAN. Geraadpleegde bronnen:

Geraadpleegd e bronnen: • • • • • •

Van Wedert tot Valkenswaard door J.Bots en H. Mélotte; Arc hief RHC te Eindhoven; Jaarboek 2005 van Heemkundekring ‘ALS ICE CAN’ uit Arendonk; Noord-Brabantse Plaatsna men Monografie, door H. Mélotte en J. Molemans; Groeten ui t Valkenswaard door Peter J. La tjes met versjes van Frans Hoppenbrouwers; De sigaar ui t de Kempen door Ba s Bierkens.

‘DEN BEELMAN’

Auteur:

Joop van Appeldorn

Uitgave:

Heemkundekring Weerd erheem

januari 2007 Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

36

1. Aanleiding Enige tijd geleden kreeg ik het verzoek om eens na te denken over een naam voor een nieuw te bouwen appartementencomplex op de hoek van de Beel manstraa t en d e Hoogstraa t hier in Valkenswaard. Je kunt er dan na tuurlijk heel si mpel een of andere fraai klinkende Franse naa m tegenaan slingeren, maar in z’n algemeenheid is het heel verstandig om in zo’n geval bij de plaatselijke heemkundekring aan te kloppen. Dan mag je op z’n minst verwachten dat er een, in ieder geval historisch verantwoorde, naam ui t de koker zal komen. Nou ken ik die hoek daar een beetje want het toeval wil dat de grootvader van mijn vrouw, te weten Joannes Bapti sta De Vocht, daar ooit een bedrijf stic htte. Vervolgens is mi jn schoonvader daar als een van de negen nakomelingen van de fa milie De Voc ht geboren. En net om de hoek van de straa t, in de Beel manstraa t dus, heef t mijn schoonvader het bed rijf van zijn vader voortgezet en vervolgens is mijn vrouw daar net om het hoekje geboren. Hier zien we in volle glorie de familie De Vocht, zeer waarschijnlijk, bij het 25 jarig huwelijksfeest op het plaatsje achter Schoolstraa t 3.

Jan Jonkers word t zijn opvolger als bewoner van de bedrijfswoning en blijft daar met veel genoegen wonen totda t de woning wordt gesloopt om rui mte te maken voor de bouw van het nieuwe appartementencomplex ‘Den Beel man’. Zowel de woning als het fabriekscomplex zijn dan inmiddels eigendom geworden van de gemeente Valkenswaard, want in 1996 koopt de gemeente het complete terrein om daar een nieuwe woonontwikkeling mogelijk te ma ken. Op het terrein staan dan nog twee andere woningen waar ook medewerkers van de Willem II wonen. Het zijn de fa milies Van Daal en Van der Heijden. Het rijtje huizen da t eerder nog tegenover de fabriek van Willem II stond, moest al eerder wijken, toen echter voor de ui tbreiding van de Willem II.

Al met al is met di t alles een einde gekomen aan een ui terlijk kenmerk van een belangrijk stukje Valkenswaardse historie.

Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

2


35

Op zondag 17 september 1944 wordt Valkenswaard door de Engelsen gebombardeerd. De Fabriekstraa t en omgeving wordt zwaar beschadigd en de fabriek van Willem II aan de Sc hoolstraa t gaa t voor een groot deel plat. Direc t na de oorlog wordt de zaak ec hter weer opgepakt en worden er nieuwe plannen gesmeed. Er komt een volledig nieuwe fabriek en ook een woning voor de bedrijfsleider. In 1948 trekt de fa milie van Sjef Berben in deze fraaie woning aan De Karel Mollenstraa t Zuid op nr. 63 en woont daar met veel plezier.

Mede vanwege al die ‘geboortes’, maa r ook nadrukkelijk vanwege het bedrijf da t door de fa milie De Voc ht daar werd ui tgeoefend, dacht ik direct aan een zeer toepasselijke naa m, na melijk:

‘t zaaddoosje’. Ik zag het in gedachte al op de gevel staan, maar direc t realiseerde ik me ook da t de toekomstige bewoners mogelijk niet zo verschrikkelijk gelukkig zouden zijn met die, in mijn ogen, toch zeer toepasselijke naam. Hun scepsi s zou dan zeer waarschijnlijk worden ingegeven vanwege het fei t da t die naa m, bij een ondeskundige interpreta tie, een verkeerd e associa tie tot gevolg zou kunnen hebben! Dan toc h maar wat dieper in de historie gedoken op zoek naar een echt historisch verantwoorde bena ming en natuurlijk hebben we die, met enige ondersteuning van ervaren heemleden, gevonden. Op zo’n moment is het een genot om te consta teren da t een heemkundige als Henny Mélotte zich in een eerd er stadium al in de topografie van Valkenswaard heef t verdiept en zijn monografie uit 1979 bied t dan ook uitkomst. Er i s dan eigenlijk ook maar één optie en dat i s:

‘den beelman’

Sjef is een kei als het gaa t over het inkopen van tabak en reist in eerste instanti e regel ma tig naar Amsterda m waar de veiling van tabak plaats vind t. La ter word t deze handel verplaa tst naar Bremen in Dui tsland en dus is Sjef dan regel ma tig in Bremen te vinden. In f ei te is de wereld van de tabaksinkopers een heel klein wereldje. Iedereen kent iedereen en dus zijn de contac ten ook heel gemakkelijk gelegd . Wa t er precies gebeurd is, heb ik niet kunnen ac hterhalen, maar in 1965 verlaat Sjef, sa men met zijn gezin, de Willem II en ook Valkenswaard. Hij gaa t naar Malmö in Zweden om daar te gaan werken bij een soort staa tsbedri jf, uiteraard weer in de tabak. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

34

Die naam heef t ook genade gevonden in de ogen van de toekomstige bewoners en dus zal het nieuwe appartementencomplex tot in lengte van jaren deze fraaie naa m dragen. Toc h zal de naam van de fa milie De Vocht aan het complex verbonden blijven, na melijk doorda t een gevelsteen ui t het oude pand in de gevel van het nieuwe pand opnieuw een plaatsje heef t gekregen. Da t is op zich al een hele mooie zaak. Na tuurlijk kun je zo’n oude gevelsteen ui t het te slopen pand halen en ergens bij een van de nakomelingen in de tuin een plaa tsje geven, maar daarmee is de historisc he waarde van die steen direc t tot nul en gener waarde gereduceerd. Nu is de oude gevelsteen in het nieuwe complex opgenomen en ook nog eens een keer vrij dicht bi j de plaats waar die ooit in het oude pand heef t gezeten. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

3

Daarmee blijft een stuk herinnering bewaard en kunnen ook toekomstige ‘Voc htjes’ nog steeds d e plaats terugvinden waar hun voorvader zijn bed rijf in zaden e.d. ooi t begon. Met louter het vermelden van di t si mpele fei t nemen wij uiteraard geen genoegen en daarom hebben we ons in de historie verdiept om u wat meer over dit plekje van Valkenswaard te kunnen vertellen. We nemen u daarom mee naar de gesc hiedenis van di t gebied en haar omgeving, maar we laten u ook ervaren wie waar gewoond heeft en onder welke omstandigheden.

Later, in 1976, moet de oude Jasnevafabriek rui mte maken voor het nieuwe winkelcentrum ‘Valkenstaete’. Het woonhuis van de fa milie Berben houd t het langer vol, na melijk tot 1990 als het moet wijken voor mod ezaak ‘Paganini’. We zagen het al eerder, in 1934 komt Sjef Berben naar Valkenswaard. Ook hij gaa t bij de Willem II werken en ontwikkelt zich razendsnel als een heuse allrounder. Hij houd t zich met allerlei zaken bezig, maa r is toc h vooral een expert als het gaa t over de inkoop van tabak. Het zal duidelijk zijn, wie dat in z’n vingers heef t, is spekkoper of tewel een heel belangrijke man in de sigarenindustrie.

2. De Wiemelhoek Even terug naar het recente verleden. Nog niet zo heel lang geleden zag dat stukje Valkenswaard er namelijk heel anders ui t. In het begin van de vorige eeuw hadden we daar nog de Hoogstraa t, vervolgens werd het de Fabriekstraa t en in 1943 volgt er weer een naa mswijziging en krijgen we te ma ken met de Karel Mollenstraa t Zuid en die loopt dan vanaf de Kleine Markt tot aan het fabrieksterrein van Willem II. De naam Fabriekstraa t is in de jaren tussen 1910 en 1945 heel toepasselijk, want juist in die Fabriekstraa t zien we een hoge concentra tie van siga renfabrieken. Met na me in het eerste stuk struikel je in die tijd over namen als ‘Hoekx en Maas’, de ‘Gebroeders Bots’, ‘Botycos’, ‘Gyrath en Bots’ en ‘J.H. de Louw’, allemaal sigarenfabrieken die in die tijd voor een belangrijk deel in de werkgelegenheid voorzien, maar ook in de faam die ui tgaa t van Valkenswaard als gemeente waar sigaren van bijzondere kwalitei t worden geproduceerd. Echt waardevolle pandjes ui t het begin van de 20e eeuw staan alleen nog maar aan het eerste gedeel te. Rechts, als je van de Kleine Markt komt, het oud e woonhuis van dr. Dagevos met de mooie naa m ‘Robijnenhof’. Di t pand is echt in z’n oude glorie behouden en de huidige eigena ren doen er ook alles aan om het voor het nageslacht te bewaren. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

4

Inmiddels is het 1936 en komt ook Piet Berben naar Valkenswaard en u raadt het waarsc hijnlijk al, ook hij gaa t bij de Willem II werken. Hij krijgt een kantoorfunc tie en wordt verkoopleider. Terug naar Sjef Berben, hij word t de algehele bedri jfsleider en streef t daarmee zijn broer Ha rrie voorbij. Inmiddels groei t het bedrijf van Willem II met enorme sprongen en komen er versc hillende adjunct-bedrijf sleiders en Harrie word t er daar een van. Hiervoor memoreerde ik al da t in 1938 Willem II de fabriek van Jasneva op de Eind hovenseweg overneemt, waar al sinds 1912 sigaren worden gemaakt. Voor zover ik tekeningen van het pand heb gezien, bestaa t het pand volledig uit fabrieksrui mten. Wel zien we aan de voorzijde, aan de Eindhovenseweg dus, enkele kantoren en showkamers. Toc h zien we dat in 1945 Sjef Berben in het pand van Jasneva gaa t wonen en ik neem aan dat die kantoren dan omgetoverd zijn tot woonrui mten. Later, als Sjef Berben al lang verhuisd is, worden deze rui mten opnieuw omgebouwd, nu tot labora toria waar Willem II onderzoek doet naar mogelijkheden om het teer- en nicotinegehalte beneden bepaalde normen te krijgen. Ook het gebruik van ‘kunstomblad’ wordt nadrukkelijk op bruikbaarheid getoetst.


33

Ook da t was op Peperstraar 21 maar waarschi jnlijk heef t er in de Peperstraa t op enig moment een vernummering plaats gevonden want de familie Berben woonde meer richting Markt. In de loop van de jaren komen verschillende broers Harrie Berben ac hterna. Ze verla ten successievelijk Wijc hen en vestigen zich in Valkenswaard. In 1934 komt broer Sjef, in 1936 broer Piet en in 1939 zien we tot slot broer Gerard naar Valkenswaard komen. Sjef en Piet gaan ook in de sigaren maar Gerard begint bij Bots (BOVA) als carrosseriebouwer. Een paar jaar later gaa t hij ec hter weer terug naar Wijc hen om daar met een eigen carrossieriebed rijf te starten. Maar ook Gerard heef t en houd t een lijntje naar de Willem II, want hij gaa t in zijn nieuwe bedrijf onder andere de carrosserie voor de auto’s van Willem II bouwen. Gemakshalve trekken de verschillende broers in eerste instantie bij broer Ha rrie in. Ze gaan zogenaa md ‘in de kost’ bij Harrie om zich la ter zelfstandig in Valkenswaard te vestigen. In 1938 verhuist de fa milie van Harrie Berben naar de Eindhovenseweg 17 en opnieuw gaan de broers mee. Het is vooraan op de Eind hovenseweg in het ri jtje van groentehandelaar van Lierop en speelgoedzaak Veraa. Aan de andere kant hui st de fabriek van Jasneva (Jaspers/Snellens), die in 1938 door Willem II word t overgenomen.


32

Aan de andere kant allemaal panden die nog steeds de moei te waard zijn. Het hoekpand is al sinds 1918 een winkelpand. De volgende panden sta mmen ui t 1880 en doen, in la tere jaren steeds dienst als woning voor de verschillende sigarenfabrikanten. Het mooi ste voorbeeld van hoe een oud pandje met een nieuwe bestemming toc h min of meer kan worden bewaard, is het pand Karel Mollenstraa t Zuid nr. 13. In 1908 gebouwd door d e weduwe M. van Roessel-de Louw en later bewoond door belastingadvi seur A. van Roessel, is het nu in gebruik als herenmodezaak met de naa m ‘Lombardo’. Zowaar hulde aan de eigenaren! Het volgende ‘ tussenstuk’ is voor een belangrijk deel in de Tweede Wereldoorlog platgegooid en dus op die manier voor het nageslacht verloren gegaan. Verd erop ric hting pleintje komen we dan op de ‘Wiemel hoek’. Opvallend als je kijkt naar de huidige populati e van die hoek is de oorsprong van die naam, namelijk da t het er krioelde van de kleine kinderen en nu is het een hoek waar vooral ‘grijze duiven’ in alle rust genieten van hun welverdiende pensioentje! Di t pleintje (het Sint Antoniusplein) is oorspronkelijk gewoon een grote zandbak maar in 1922 wordt het netjes ingericht. In 1931 word t het Kruisbeeld geplaatst en vervolgens word t het plein later nog opgesierd met de Carnevalk.


5

Eigenlijk is het allemaal wel heel snel veranderd zo rond da t Sint Antoniusplein, mi ssc hien wel een beetje te snel. Er i s na melijk heel weinig over da t herinnert aan de tijd van de sigaren en aan de Wiemelhoek. Ik denk da t nergens in Valkenswaard zo rigoureus en zo drastisc h zaken zijn veranderd. Of da t allemaal in posi tieve zin is veranderd, laat ik graag aan uzelf ter beoordeling over! Waar zijn ze gebleven, de panden van De Vocht, van Van Grootel, van slagerij Lemmens, van Bax, van de Rooms Ka tholieke Coöpera tieve Verbruikersvereniging ‘Ons Voordeel’? Vanaf 1964 in gebruik als postkantoor en vanaf 1981 is de Gemeentelijke Sociale Dienst de gebruiker van dit pand. Eigenlijk is er in die hoek nog maar één pand over dat de moei te waard is, namelijk het pand waar nu bar San Remo in is gevestigd. Zeer zeker niet vanwege de archi tec tonisc he schoonheid, maar enkel en alleen in verband met de oorsprong van het pand. Di t pand werd in 1904 gebouwd door aannemer F. van Doren en wel in opdracht van de Valkenswaardse sigarenmakervereniging. Deze club is zeer zeker geen vakbond, althans daar wil ze niet voor doorgaan, maar het beha rtigen van d e belangen van haar leden staa t wel heel nadrukkelijk in de sta tuten. Ze runnen onder andere een winkel, maar het houd t niet lang stand . In 1909 wordt het pand verkocht aan smid Antonius Bots en die zal er ja renlang zijn edele ambacht ui toefenen. Overigens i s alom bekend dat projec tontwikkelaars al volop bezig zijn om ook dit laatste stukje historisch waardevol Valkenswaard naar de andere wereld te helpen en lijkt het dus slechts wachten op de slopersha mer. Ik weet niet of ik om het verdwijnen van di t stukje ui terlijke historie van Valkenswaard moet rouwen, ik weet wel dat het me allemaal soms wel een beetje al te snel gaa t. Ik vraag me dan vaak af of we er ec ht wel goed over hebben nagedacht of iets bewaard moet blijven of net zo goed met de grond gelijk kan worden gemaakt! Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

6

De sigarenindustrie i s van groot belang voor d e ontwikkeling van Valkenswaard en de Willem II neemt hierbij een bijzondere plaats in. Wa t je vooral ziet, is dat er via die Willem II ook allerlei lijntjes gaan lopen naar andere bedrijven en mede daardoor i s Valkenswaard geworden, wat het geworden is. De geschied enis lijkt zich te herhalen als in 1920 opnieuw een ‘volontair’ zich in Valkenswaard meld t. Hij heet Harrie Berben en komt van Wijc hen. Ook hij is met zijn a mper 18 jaar nog jong van jaren en hi j is een van de oudsten van een gezin met 15 kinderen. Ook zijn fa milie is al bekend met d e tabak en de fa milie Kersten i s een goede bekend e van de familie Berben. Het is dan ook min of meer een logische stap da t de jonge volontair zijn intrede doet bij de Willem II. Hij is de eerste ‘Berben’ die een belangrijke rol in de ontwikkeling van Willem II gaa t spelen maar zeker niet de laa tste. In dat jaar zien we de fabriek van Willem II aan de Sc hoolstraa t verschijnen. Eerder za t het bed rijf ook al in die buurt maa r in 1920 wordt het een heuse fabriek. Tussendoor, zo rond 1917, wordt er aan de Eindhovenseweg een soort doorstart gemaakt. Da t was in de buurt van wat la ter ’ t Peeterspaajke’ gaat heten. In tegenstelling tot Harrie Kersten gaa t Harrie Berben ui teindelijk niet voor zichzelf beginnen, terwijl dit toc h steed s de intentie i s geweest. Harrie Kersten ziet wel wat in de a mbi tieuze jongeman en vraagt hem om bij d e Willem II bedrijfsleider te worden en zo gesc hiedde. Harrie Berben gaa t eerst bij de fa milie Moonen op de Markt ‘in de kost’ en na enige omzwervingen vestigt de fa milie zich op het adres Peperstraa t 21 en even dacht ik da t de fa milie zowaar in hetzelfde huis kwam wonen waar onze eerdergenoemde Joannes Bapti sta de Vocht startte!


31

Terug naar Harrie Loos. Harrie is op de eerste plaats een begenadigd ondernemer maar toch ook vooral een levensgenieter. Hij drinkt z’n biertje, jaagt graag en is een verwoed duivenmelker. En juist da t laatste brengt hem regel ma tig in conflict met zijn buurman. Da t is dan inmiddels Adrianus Modestus, of gewoon Janus de Voc ht, de zoon die de zaadhandel voortzet. Als je zo’n winkel runt waar de klant kan kiezen ui t vele honderden versc hillende zaden, ben je bij voorbaa t verzekerd van één klant, na melijk van de fa milie ‘ muis’. Ze komen vooral ongevraagd, vreten zich lekker vol en ze verla ten het perceel in ieder geval niet via de kassa. Dan is er maar één oplossing en da t is het aanschaffen van een ka t. Nou vind t die ka t die mui sjes pri ma maar enige afwisseling van spijs doet nou eenmaal eten en dus … wil die kat ook wel eens een lekkere duif verorberen. U kunt zich ongetwijfeld voorstellen wat er dan gaat gebeuren!

Misschien da t ik me moet troosten met een versje van Frans Hoppenbrouwers en da t luidt als volgt:

Zoon Henk Loos heef t het bedrijf overgenomen da t inmiddels is verhuisd naar de van Linschotenstraa t en het gaa t goed zoals mij is verzekerd.

3. Het gebied ‘den Beelman’

6. Fam. Berben

Het lijkt nou heel romantisch zo’n klein en oud gebouw. Maar ik weet nog hoe we ’s winters soms verrekten van de kou, hoe we onder dekens en jassen haast bevroren in ons bed. Pas nà de centrale verwarming Dacht ik aan winterpret.

Ik kan me bij di t leuke versje van Frans van alles voorstellen, maar toch … vooralsnog vind ik het ja mmer en heb ik het gevoel da t we onze geschied enis aan het verkwanselen zijn.

In de 15e eeuw is Valkenswaard nog slechts een klein gehuc ht met als centrale plaa ts het ma rktplein da t dan ‘die Plaetse’ word t genoemd. Aan de west- en zuidzijde staan wat huizen en er word t regel ma tig een veema rkt gehouden.

Op 28 juli 1899 komt een jongeman van nog net geen 17 jaar naar Valkenswaard. Hij komt zowaar van Puiflijk, een dorpje ui t het gebied tussen de grote rivieren waar de Nederlandse tabakscultuur op da t moment al een grote bloei kent. De jongeman laat zich bij de gemeente Valkenswaard inschrijven als ‘volontair’ en hij heet Hend rikus Petrus Franciscus, of tewel gewoon Harrie, Kersten. Van huis ui t komt hij ui t een fa milie die al heel lang in de tabak zi t en hij wil in Valkenswaard de sigarenindustri e beter leren kennen om zo snel mogelijk voor zichzelf te beginnen. Hij gaa t in de leer bij de Gebroeders van Best, maar het duurt niet al te lang, want in 1916 ziet zijn ‘Willem II’ het levenslicht. Harrie Kersten begint zijn eigen sigarenfabriek met negen personeelsleden en iedereen weet wat daar uiteindelijk van is geworden.


30


7

Ten noorden van het marktplein liggen vruchtbare akkers waar de bewoners van de ma rkt hun beste bouwland bewerken. Da t zijn twee aan elkaar grenzende, door bred e sloten omgeven akkers met de nu nog steed s bekend e na men als ‘den Boterpot’ en ‘den Beel man’. Daarnaast, aan de oostkant, worden de akkers begrensd door ‘den Bra ken’ en die naam refereert aan het fei t dat die grond meestal jaren ‘braak’ ligt omda t de kwalitei t slechts een bewerking van eens in de zoveel jaar toelaat. Het gebied van den Boterpot en den Beel man ligt dan tussen Ghinhoven en de Hooghstraa t zoals ui t bijgevoegd plaa tje ui t de tijd omstreeks 1500 blijkt. In 1789 worden deze akkers door d e ri jksweg ’s Hertogenbosc h – Luik doormidden gedeeld en dat duid t er op da t het gebied van ‘den Beel man’ oorspronkelijk vele malen groter is.

Op deze kaart ui t 1830, waarop het kadaster is gebaseerd, zien we dat kleinere gebied . We hebben het zo ongeveer over een strook grond tussen wat nu de Eindhovenseweg, de Markt, de Frans van Beststraa t en de Valkenierstraa t heet. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

8

Naast di t pand, het eerste na de stoplichten na de Europalaan aan de linkerkant, lag vroeger de spoorlijn Eindhoven-Valkenswaard-Hassel tLuik. Het pand staa t er nog steeds, de spoorlijn is in 1961 opgeheven. Harrie heef t d ringend behoef te aan meer rui mte en koopt in 1953 het woon- en winkelpand van De Voc ht. De kooppri js zouden we vandaag de dag een ‘habbekrats’ noemen. Je zou er tegenwoordig maar a mper een garagebox voor kunnen kopen maa r ja, wat da t betref t zijn zaken natuurlijk nauwelijks nog te vergelijken. Toch fronst menigeen de wenkbrauwen als ze van de transac tie horen en Hend rik Maas, lijmfabrikant en koopman wonende op de Markt en bekend als een deskundige als het gaat om onroerend goed, kan niet nalaten Ha rrie het volgende toe te voegen: “nou hèdde oe eige à rm gekocht”. Ac hteraf blijkt da t allemaal best mee te vallen. Ze hebben er altijd met veel plezier gewoond en ‘gewinkeld’, aldus de 94-jarige Anna Loos die twee jaar geleden met enig pijn in het ha rt naar Carolus verhuisde. In de beginperiode van Harrie Loos gebruikt hij nog niet het hele pand. Met na me het pakhuis aan de Beel manstraa t word t dan nog verhuurd aan Machinefabriek de Kempen, een metaalbewerkingsbedrijf van de firmanten Tinus van Li eshout en Antonius van de Mortel. Zomers, als het mooi weer is, gaat de grote sc huifdeur aan de straa tkant open en kan de schooljeugd het bed rijfsgebeuren met eigen ogen bewonderen. De vonken spa tten er van af, zowel letterlijk als figuurlijk en dat is voor de jeugd na tuurlijk hartstikke interessant. Het bed rijf is echter geen lang leven beschoren, want binnen een jaar of vier is het gedaan met de koopman. Toch is de naa m ‘Van de Mortel’ in combina tie met ‘ machinefabriek’ nog steeds een bekend begrip. Drie zonen, te weten Wi m, Johan en Frans beginnen la ter alle drie ook een mac hinefabriek, respec tievelijk in Ac hel (B), Geldrop en Valkenswaard en die bedrijven bestaan nog steeds.


29

Op oude plaatjes van zogenaa mde pin-up girls zie je namelijk die rare dingen steeds weer afgebeeld, nog sterker, ook vandaag de dag hebben die gordeltjes in bepaalde kringen kennelijk nog steeds een func tie! Die nylonkousen zijn in die tijd vrij kostbaar en wat tegenwoordig de panty’s ook doen, na melijk ‘ladderen’, doen die kousen in die tijd ook. Nou was het d e kunst om die ‘ladder op te halen’ en vast te zetten en de kousen waren weer als nieuw. De da mes gebruiken daar een speciale naald voor. De kous wordt over een soort koker gespannen en met behulp van een vernuf tig apparaa tje wordt de losgeraakte draad weer netjes op z’n plaats gezet. Voor vijf cent wordt ‘een ladder opgehaald’. Als het een ‘naad’ betref t, word t het wat moeilijker en zijn de kosten tien cent. Maar de da mes kunnen zich dan ook weer in volle glorie tonen. Belangrijk bij die hele opera tie is da t de ‘repera teuses’ voldoende licht hebben. Da t is dan ook de belangrijkste reden da t zij min of meer in de etalage zi tten om zodoende zoveel mogelijk daglicht op te vangen. Vanaf de straa t kon dan ook ied ereen zien wat d e da mes deden en of ze ook wel doorwerkten. Ac hteraf heb ik begrepen da t de da mes met hun ‘ladders ophalen’ een heel aardig belegde boterha m wisten te verdienen. Zo rond 1951 verlaa t Smolders van Pel t het pand van De Vocht om zich te vestigen op de Eind hovenseweg. Ze huren een klein winkelpand van Piet Hertroys om daar hun ac tivi tei ten voort te zetten. La ter komt daar een filiaal vooraan op de Eindhovenseweg bij en de zonen Jan en Ben gaan vervolgens ieder hun eigen weg. 5. Fam. Loos Harrie Loos heef t begin ja ren vijf tig op de Eindhovenseweg nr. 182 een winkeltje in elektronica, annex elektrotec hnisc h installa tiebedrijf. Nou ja, winkeltje, het is eigenlijk gewoon een woonhuis waarbij de voorka mer als winkel wordt gebruikt. Compleet met etalage door onder de voorrui t de vensterbank wat te verbreden zoda t er het een ander kan worden opgezet. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

28

Wie tegenwoordig wil weten waar zijn stukje grond begint en da t van zijn buurman dus ophoud t, kan si mpelweg naar het Kadaster gaan en daar tot op de centi meter nauwkeurig zijn stukje grond ingetekend en wel terug vinden. Om da t allemaal zo mooi voor elkaar te krijgen, hebben hele knappe koppen in 1832 het kadaster ingesteld. Tot dat moment is ook wel bekend wie waarvan eigenaar is, maa r het was allemaal wat globaler. We hadden toen te maken met de zogenaa mde ‘verponding’ en dan ging het niet zo zeer over de vraag wie nou waarvan precies eigenaar was, maar veel meer om een soort van belasting te kunnen heffen over bepaalde eigendommen. Net zoals we de burgerlijke stand aan de Franse overheersers te danken hebben, is ook het kadaster een erfenis van Koning Lodewijk Napoleon. Na de inlijving van ons land in 1810 bij het Franse keizerrijk wordt onder andere de Franse wet: “Recueil méthodique des lois,

décrets, règlements, instructions, et décissions sur le Cadastre de la France” ook voor ons land van krac ht. Da t betekent da t in Nederland een kadaster naar Frans model wordt ingevoerd en een geheel nieuwe perceelsgewijze opmeting en sc ha tting noodzakelijk word t. Terug naar de ti jd vóór Napoleon. We merkten het al eerd er op, ook toen hadden we als brave burgers behoef te aan een ‘afbakening’ van ieders eigendom, al was het alleen maa r vanwege het heffen van de juiste belasting bij d e juiste persoon. Uiteraard werd er, zeker voor het bepalen van de waarde, een zekere maa t aangehouden. En voor het bepalen waar het perceel lag, werd aangegeven wie of wat het perceel begrensde of tewel wie of wat waren de buren! We komen ‘den Beel man’ voor het eerst tegen in een akte van 19 mei 1610. Om u een indruk te geven hoe zo’n akte er ui t ziet, laten we hierna een plaatje van een deel van die akte zien.


9

De rui mte boven de winkel wordt op enig moment als ex tra woonhuis ingericht en in eerste instantie gaa t Frans van Hirtum, busc hauffeur bij Jonkers, daar wonen. Op 29 september 1951 trouwt zoon Alphons de Voc ht en hij gaa t met zijn vrouw boven de winkel wonen. Hij is degene die in 1926, als driejarige kleuter, de eerste steen in de gevel van het ouderlijk huis mag leggen. Die steen dus die nu zo fraai in de gevel van het nieuwe appartementencomplex den Beel man prijkt. Frans Smolders zet een van zijn dochters in de schoenenzaak en gaat zelf van start met een schoenenfabriek in de Bosstraa t en wel onder d e welluidende naam: “Vic toria”.

De versc hillende akten zi tten in een ‘map’ van zogenaa md ‘geschept papier’ en het ziet er ui t als een soort perka ment. Vrij stevig en voorzien van een metalen slotje, da t overigens niet meer werkt. Eigenlijk toc h onvoorstelbaar da t wij, bijna vier eeuwen later, da t schi tterend e en onvervangbare ma teriaal zo maar kunnen inkijken en er met een digi tale ka mera plaatjes van kunnen sc hieten. Voor d e doorsnee burger (en dus ook voor mij) overigens onleesbaar maar binnen onze kring hebben wij specialisten die da t oude sc hrif t kunnen vertalen. Zo’n akte van ongeveer vi er kantjes, vergt dan toc h nog wel een hele dag uitvlooien van wat er nou precies staa t, maar d e uitkomst is gegarandeerd betrouwbaar. In deze akte word t overigens de scheiding en deling van de nalatenschap van Peter Branten en zijn huisvrouw geregeld.


10

Die fabriek is het toc h niet helemaal en na een paar jaar gaa t d e fa milie zich helemaal ric hten op de sc hoenenhandel. Daarnaast verric hten ze nog andere diensten, diensten die specifiek bij die tijd horen en die u heden ten dage niet meer kunt tegenkomen. Ze beginnen in het pand op de hoek Beel manstraa t/School straa t, naast de schoenenhandel, namelijk een kousenrepara tie. De beide zussen Annie en Corrie Smolders gaan zich in di t vak bekwa men. De oudere genera tie zal zich daarbij direct een voorstelling kunnen maken van de acti vi tei ten van de beide dames, maar er zijn op di t moment hele volkssta mmen die hier absoluut nooi t van hebben gehoord. Dus … zal ik proberen enige klaarheid te brengen. In die tijd d ragen de da mes nylonkousen die aan de bovenkant een soort versterkte boord hebben en met jarretels aan een gordel omhoog worden gehouden. Vraag me niet hoe dat allemaal werkte, ik heb het ook alleen maar van horen zeggen en dus moet u er zelf maar iets bij bedenken. Wa t ik zelf ook niet ‘bewust’ ervaren heb, ik ben dan namelijk nog niet tot die ja ren gekomen, is het fei t da t die gordel tjes bepaalde erotisc he bedoelingen of op z’n minst effec ten hadden! Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

27

Een wonderbaarlijke combina tie en ik vraag me af hoe die combina tie werkte? Kwamen de mensen om een borrel tje te drinken en lieten ze dan meepersant hun sc hoenen ma ken of kwamen ze om hun schoenen te laten repareren om, als ze dan toch moesten wachten, ook maar een borrel tje te pakken? Moergestel is van oudsher het dorp van de schoenen en ook Frans heef t aan huis een schoenwinkel tje. Doordeweeks werkt hij in de schoenfabriek en za terdags heef t hij thui s zijn winkel tje. Het gaa t slecht in Moergestel en de familie Smolders van Pel t beslui t te ‘emigreren’ zoals ze dat in die tijd noemen en de familie trekt zowaar naar Valkenswaard. Daar begint Frans in de Fabriekstraa t ui teraard weer een schoenenwinkel met in de tuin een werkplaats waar hij sc hoenen maakt en repareert. Ook Valkenswaard blijkt een vruc htbare bodem want na de acht koters uit Moergestel komen er in Valkenswaard nog vier bi j. Officieel is Frans Smolders geen schoenenfabrikant, want hij heef t daarvoor geen enkele vergunning. Het grootste deel van zijn produc tie uit de werkplaats komt dan ook in het ‘ruilcircuit’ terec ht, tegenwoordig zouden we spreken over ‘zwarte handel’. Dan wordt het zondagmiddag 17 september 1944 als de Engelsen een bombard ement ui tvoeren op Valkenswaard. Een belangrijk deel van de Fabriekstraa t en omgeving wordt pla t gegooid en daar is ook het huis van de fa milie Smolders bij. Het woonhuis annex winkelpand wordt helemaal met de grond gelijk gemaakt en van de werkplaats is niet veel meer over. De fa milie wordt binnen een paa r dagen door de gemeente geholpen met een woonhuis in de Haagstraa t en de winkel kan een plekje krijgen in het pand van De Vocht op de hoek Beel manstraa t/Sc hoolstraa t. Alleen de winkelruimte op de hoek wordt van De Voc ht gehuurd. De Vocht woont zelf nog in het woonhuis Schoolstraa t 3 en hi j heef t ook nog het pa khuis aan de Beel manstraa t evenals zijn kantoor in gebruik.


26

Een andere akte waarbij heel duidelijk die eerder genoemde afbakening van het gebied aan de orde komt, zien we in 1730 en daar gaan we wat nader op in. Het betref t de volgende akte:

‘Op den ses en twintghsten September Seventhien hondert en Dertigh’ deese deijlinge van de eigendommen van ‘wijlen Huijbert Willem Smulders en de Catholijn Jansse Ijsaaks, in haaren leven geweest zijnde eghten luijden en de inwoonenden alhier tot Valckenswaerdt’. Via

een

zogenaa mde

‘blinde

loting’

worden

alle

eigendommem:

‘gescheijden en de geveijl t, alle soodanige huijsinge, schuure, stallinge, schop, hoff aangelagh, met verdere ongeleijcke goederen soo groese als ackerlant alle gestaan en de gelegen binnen de heerlijckheijdt van Valckenswaerdt’. Om nu verder de gehele akte de revue te la ten passeren, zou wat al te veel papier vergen, vandaar da t we ons nu even beperken tot da t deel van de akte waar ‘den Beel man’ wordt genoemd. Da t deel van die tekst luidt als volgt:

‘Item een parseel landt en groese genaemt de Beel man groot omtrent een lopensaat geleegen ter plaetse genaemt aan den Hagerpath, neffens erve d’eene zijde Peter Berghmans d’andere zijde de wed. Rogier van der Linde, d’eene eijnde de kinderen Jacob van der Weerde, d’andere eijnde den wegh aldaah.’ Zo zien we dat het perceel waar het hier om gaat, rondom precies is afgebakend door de aanduiding van de percelen die er aan de verschillende kanten aan grenzen. Wa t we hier ook tegen komen is een, al thans voor mi j, nieuwe maa tvoering die aangeeft hoe groot het perceel is. Er wordt gesproken over een ‘loopensaa t’. In die tijd word t hiermee een oppervlaktemaa t geduid die gelijk staa t aan de hoeveelheid land dat je met één ‘loop’ rogge kunt inzaaien. Nou i s de ene ‘loop’ natuurlijk niet de andere en dus is een va ste maa taanduiding een moeilijke zaak. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

11

Laten we daarom maar zeggen da t een ‘loopensaa t’ in tegenwoordige waarde om en nabij 0,165 hec tare vertegenwoordigt en op die manier kunnen we er ons enige voorstelling van maken. Tot slot de naa m, waar komt die vandaan? Daar zijn de geleerden het niet helemaal over eens geworden of tewel, er zijn meerdere mogelijkheden. De naa m staa t voor een uitgestrekt akkercomplex en Henny Mélotte geef t in zijn Monografie ui t 1979 de volgende mogelijke verklaringen: * afgeleid van het Middelnederlandse ‘billen’ oftewel “scherpen van molenstenen”; * of is het afgeleid van het Middelnederlandse ‘beeldesnider’, oftewel “beeldensnijder”; * of is het in verband te brengen met het Middelnederlandse van ‘belleman’, de dorpsomroeper die overigens nergens in de gesc hiedenis van Valkenswaard voor komt, dit in tegenstelling tot de gesc hiedenis van Dommelen. We weten het dus niet maar vooralsnog lijkt mij de verklaring van de dorpsomroeper het meest voor de hand te liggen, althans daar zou ik me iets bij kunnen voorstellen! De andere opties kan ik in ieder geval niet direct in verband brengen met het Valkenswaard ui t die tijd. Maar wie het meent beter te weten, mag zic h melden! 4. Familie De Vocht Ik heb het al eerder gemeld, ik heb ‘iets’ met de fa milie De Voc ht en ik ben om die rede al een paar jaar bezig met het ui tzoeken van de sta mboom van die fa milie. Dan kun je proberen een kwartierstaa t op te zetten maa r da t zegt mi j zo weinig, althans over d e mensen die achter zo’n plaatje zi tten. Ik vind het veel spannender om uit te zoeken hoe die mensen in hun tijd leven, bijvoorbeeld wat deden ze voor de kost en onder welke omstandigheden brac hten zij hun dag door.


12

Uit de jaren 1937/38 heb ik nog een prijscourant teruggevonden waarbij een onvoorstelbare hoeveelheid zaden e.d . wordt aangeboden. Die zaden worden verkoc ht per ons of per ‘lood’, oftewel per 10 gra m en al die artikelen zijn genummerd . Die nummering correspondeert dan weer met de nummering op een serie ka sten en als het bed rijf wordt beëindigd, vraagt iedereen zich af wat we met al die ‘rommel’ moeten. Ik heb een van die kasten meegenomen en die siert nu mijn hui s als boekenkast. Niemand had belangstelling, maar mijn vrouw en ik zijn er nog steeds iedere dag heel gelukkig mee da t we in ieder geval een stukje van het bedrijf hebben bewaard. Ieder laatje heef t een nieuwe functie gekregen en inmiddels weten we precies wat waar zit! 4. Fam. Smolders Zo rond 1929 komt Frans Smolders, sa men met zijn vrouw Huberdina van Pel t en ac ht kleine koters, van Moergestel naar Valkenswaard. Hij is de zoon van ‘Narris’ Smolders, uitba ter van een café annex schoenmakeri j in Moergestel. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

25

In da t jaa r gebeuren een paar opmerkelijke zaken. J.B. vraagt en verkrijgt in da t jaar de Nederlandse na tionalitei t sa men met twee van zijn kinderen. Vervolgens gaa t zijn bed rijf over naar zi jn oudste zoon Adrianus Modestus, of tewel gewoon Janus, de Vocht. Hij zet het bedrijf voort maar dan vooral als een detailhandel. Het blijf t overigens op de eerste plaats een zaadhandel. Het bedri jf gaat in 1938 over naar de Beel manstraa t op nummer 23. In tegenstelling tot zijn vader is Janus bepaald geen zakenman, daarentegen is hij in ieder geval wel een heel aardige man. Als je bij hem een half pondje vogeltjeszaad wilt kopen, moet je er wel de nodige tijd voor ui ttrekken, want hij wil dan wel weten hoe het met je vogel tjes gaa t en neemt alle tijd om je te voorzien van de nodige adviezen, gevraagd maar ook ongevraagd! Het pand ernaast op nummer 21 gaa t naar de oudste dochter, te weten naar Anna Elisabeth Maria de Voc ht en die trouwt, je houd t het eigenlijk niet voor mogelijk, met een zekere Gustaaf de Voc ht! Als je da t consta teert gaan er natuurlijk de nodige bellen rinkelen en wil je weten hoe die vork in elkaar steekt. Eerder kon ik al melden dat ik de sta mboom van de fa milie De Voc ht tot omstreeks 1605 had ui tgezocht en zowaar, zo rond 1750 zi en we dat Adrianus De Vocht twee zonen krijgt. Da t zijn opnieuw een Adrianus en een Henricus. Om nu het volledige plaatje zic htbaar te maken, zou een beetje te veel van het goede worden, daarom vol sta ik hier met te melden da t Anna Elisabeth Maria sta mt van Adrianus en Gustaaf een afsta mmeling is van Henricus. Hoe het ook zi j, in het grijze verleden was er een duidelijke fa milierela tie! Adrianus Mod estus runt zijn zaadhandel tot 1981. Er zijn vijf dochters met di to aantal schoonzoons, maa r niemand heef t er trek in om de zaadhandel voort te zetten en dus houd t het bedrijf op te bestaan.


24

Op die manier ben ik ook op zoek gegaan naar d e fa milie De Voc ht en ik ben ergens begin 1600 ui tgekomen. En voordat u nu de schrik om het hart slaa t, ik kan u gerust stellen, ik ga in dit verband niet zo ver terug en zal me beperken tot de periode vanaf eind 19e eeuw. De ‘roots’ van de fa milie De Vocht liggen in Arendonk, net over d e grens in België. Overigens wil het toeval dat juist de Joannes Baptista De Vocht, waar we hier over pra ten, in Antwerpen is geboren. Eeuwen achtereen woont en leef t de fa milie De Vocht in Arendonk, maar toevallig is deze afsta mmeling in Antwerpen geboren. Hij word t geboren op 26 september 1885 en wel op het adres Ceulemanstraa t 8 te Antwerpen. Hij is de zoon van Adriaan Modestus De Voc ht en Anna Elisabeth Van Hoof. Ik memoreerd e het al eerder, de ‘Voc htjes’ zijn ras-Arendonkers, maar gedurende enkele jaren verblijf t deze tak van de fa milie in Antwerpen. Op zic h is da t vreemd en ui teraard ga je dan zoeken naar mogelijke oorzaken en ik denk da t ik die heb gevonden, alhoewel … het blijf t gissen! Wa t zien we na melijk als we kijken naar hoe de fa milie is sa mengesteld. De eerste zoon, Petrus Franciscus wordt geboren op 8 november 1881 en wel te Arendonk. Moeder Anna Elisabeth Van Hoof is dan twee en twintig jaar jong, nog ongehuwd en ze woont nog gewoon bij haar ouders thuis in Arendonk. Haar vader doet de aangifte van de geboorte. Mogelijk heef t di t fei t met het vertrek naar Antwerpen te maken want op 19 oktober 1882 trouwt Anna Elisabeth Van Hoof met Ad riaan Modestus De Vocht en wel te Antwerpen. Bij di t huwelijk wordt de jonge zoon ‘gewettigd en erkend’. Er worden in Antwerpen vervolgens nog vier kinderen geboren waarvan onze Joannes Baptista er dus een is. In 1890 overlijd t moeder Anna Elisabeth en in 1891 trekt vader De Vocht met zijn vijf kinderen weer terug naar Arendonk. Juist vanwege die duidelijke verbondenheid met Arendonk heb ik me ook wat verdiept in de geschied enis van deze gemeente en tot mijn grote verrassing is er sprake van heel veel overeenkomsten met Valkenswaard. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

13

Ook in Arendonk, maar dan veel vroeger dan in Valkenswaard, leven en werken valkeniers. En ook de sigarenindustrie kent ooi t in Arendonk hoogtijdagen. Zo eind 19e eeuw verdienen vele ‘Arendonkers’ na menlijk een, overigens wat karig, belegde boterha m in de sigarenindustrie. Wie nu door de hoofdstraat van Arendonk rijd t, kan de restanten van die sigarenindustrie nog waarnemen als we langs een groot oud pand rijden waar met grote letters ‘Karel I sigaren’ op staa t. Di t pand is nog ooit door Willem II gebruikt en er werkten toen ook mensen ui t Valkenswaard daar in Arendonk. Op di t moment word t het pand intern verbouwd tot een kunstacademie maar d e contouren van het gebouw blijven bestaan. België wordt in die tijd, zeg maar zo rond 1850, bestuurd door de adel en de rijken. Ze kennen dan in België het zogenaa mde cijnskiesrec ht en dat wil zeggen: Hoe rijker iemand is, hoe meer stemmen hij bij bepaalde verkiezingen mag ui tbrengen. Het zal duidelijk zijn, alleen de adel en de rijken zi jn aan de macht en via wetgeving zorgen zij er sa men voor da t de rijken, rijker worden en de armen arm blijven. Er is veel armoede in de streek maar evenzeer, of misschien wel juist daardoor, is er ook sprake van groot drankmisbruik. Zo zijn er bijvoorbeeld in 1892 in d e provincie Antwerpen 14.876 slijterijen voor sterke drank, waarvan de jaarlijkse rechten 334.179,13 francs belopen. De provincie tel t dan 687.699 inwoners. Met andere woorden, er is één slijterij op 46 inwoners. Op basis van d e betaalde rec hten zou je heel voorzichti g de conclusie kunnen trekken dat d e gemiddelde ui tgave aan jenever per jaar op 250 franc per persoon of tewel 5 franc per week uitkomt. En als we dan bedenken dat in die ti jd een brood 44 centiemen kost, kunnen we eveneens heel voorzichtig concluderen da t ‘de gemiddelde Belg’ in die ti jd dus de tegenwaarde van 11 brod en per week aan drank besteed t! Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

14

Albert Croes is de arc hi tec t en vraagt op 21 mei 1926 een bouwvergunning voor het bouwen van een woonhuis met winkel aan de Schoolstraa t. Ui t de bijgevoegde bouwtekeningen blijkt klip en klaar hoe het gebouw er oorspronkelijk heef t ui tgezien. Duidelijk is dat deze gevel, na de ingebruikname door Harrie Loos, veranderd is. Er komt meer etalagerui mte door het tweed e raa m in dezelfde stijl te verbouwen als het reeds bestaande raa m. De fa milie De Vocht woont aan de andere kant op Sc hoolstraa t 3. Het pand School straa t nr. 1 is helemaal als bedrijf srui mte in gebruik. Naast de winkel is een kantoor en de rui mten op de etage worden allemaal als voorraadrui mten gebruikt. Er is zelfs een lift in het pand waarmee goederen naar boven worden geta keld. Gezien het assorti ment en mede gezien het fei t da t er sprake is van een groothandel, gaat het uiteraard steeds om grote hoeveel heden. Die ‘hoeveel heden’ zi tten verpakt in zakken van 40 tot 50 kilo en ook al hadden ze toen nog geen ARBO-regel tjes, een lif t om die zaken op en neer te doen verhuizen lijkt me zeker zo prettig. Joannes Baptista de Vocht is, volgens de overlevering, een kei harde zakenman en misschien wel daarom vind t lang niet iedereen hem een aardige man. Het i s al eerder aangeroerd, hij koopt en verkoopt steeds weer allerlei stukjes grond en je zou haast gaan denken da t er sprake is van een projec tontwikkelaar in de dop, maa r zeer waarschijnlijk heef t het alles te maken met het zorgen voor de oude dag. Een van de typi sche eigenschappen van De Voc ht is na melijk da t hij zic h weigert te verzekeren voor allerlei narigheden die een mens in zijn of haar leven kunnen overkomen en hi j meent zelf wel zijn boontjes te kunnen doppen. In 1929 koopt hi j van de weduwe Ma thilde Brangers een stuk grond van 810 m² net om het hoekje van de straa t aansluitend aan zijn bestaand pand, waar hij later, in 1938 een soort ‘tweekapper’ laat bouwen. In 1937 vraagt arc hi tec t Jos Renders een bouwvergunning aan voor de bouw van twee woon-winkelpanden aan de Beel manstraa t. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard

23

In 1927 verkoopt hij zijn pand aan de Peperstraa t aan Lucas Compen, sigarenmaker van beroep, In 1964 moet di t pand wijken voor een uitbreiding van de Hofnarfabrieken. Op 15 januari 1925 heef t hij dan al een stuk grond gekocht aan de Schoolstraa t, groot 955 are. Hij koopt deze grond bij een openbare verkoping waarvan de provisionele verkoping, dus de eerste en voorlopige verkoping, plaats vind t op den 8ste januari 1925 en wel ter herberge van Cornelis Mettes. We hebben het hier zeer waarschijnlijk over een café da t Cornelis Mettes vanaf 1911 runt aan de Leenderweg en wat later, in 1935 verkocht word t aan A. Maenen. Bij die eerste provisionele verkoping i s De Vocht helemaal nog niet in beeld, dat gebeurt pas een week later bij de finale verkoping als Antonius Johannes Beeks, aannemer te Valkenswaard, namens Joannes Bapti sta de Voc ht het betreffende bouw terrein in de wacht weet te slepen. Deze finale verkoping vindt overigens opnieuw in een herberg plaats, nu bij Lemmens-Kennis aan de Kleine Markt. De grond is afkomstig van Johannes van Gerwen, Cornzoon en voerman van beroep maar kennelijk ook ‘grootgrondbezi tter’ want later zien we dat ook de Willem II grond van deze Van Gerwen koopt.

Het is dan ook heel gewoon dat de sigarenmaker za terdags en zondags een stevige borrel drinkt waardoor hij ’s maandags niet op zijn werk verschijnt of, als hij wel komt opdagen, zijn presta ties bepaald niet om over naar huis te sc hrijven zijn. Jan Gorris van de Heemkundekring Arendonk besc hri jf t deze tradi tie als volgt: “ Ging de sigarenmaker ’s maandags niet op ‘rabot’ en was

dinsdag alles goed uit zijn ‘ haar’ dan kon hij, mits een werkdag van ’s morgens 7 tot ’s avonds 8 uur, wel een loon van 11 à 12 francs oprapen, voor zover hem niet teveel werd afgetrokken voor die sigaren die hij zomaar ineen flanste en soms nog niet konden dienen voor ‘kjeskeschiet’ op de kermismarkt.” Arendonk tel t rond 1900 zo’n 15 sigarenfabrieken. Maken die in 1890 nog slechts 12 miljoen sigaren, in 1900 is dat aantal al tot 30 miljoen opgelopen. In die tijd is er grote behoef te aan mankracht en de ‘patroons’ hebben er helemaal geen moei te mee om jonge mannekes vóór en na sc hool aan het werk te zetten. Jonger dan 12 jaar mogen ze echter niet zi jn, maar daar vinden ze wel wat op. Als ‘het zwarte menneke’, zoals de controleur wordt genoemd, met de tra m in het dorp arriveert, laat de tra mbestuurder de scherpe fluit d riemaal ferm te keer gaan en da t is het sein voor de ‘patroons’ om de kleine mannen het veld in te jagen. De sociale toestanden zijn eind 19e eeuw erbarmelijk en in 1886 breekt de eerste sta king ui t. Het zijn met na me de sigarenmakers die duidelijk de kar trekken als het gaa t over de stakingen. Die onrust blijf t jaren duren en in 1905 zien we dat bij versc hillende sigarenfabrieken in Arendonk d e een na de andere sta king uitbreekt. Het zal duidelijk zijn, de leefomstandigheden zijn in die ti jd in België, en dan speciaal voor de sigarenmakers, bepaald niet rooskleurig te noemen.


22


15

Naar mijn besc heiden mening is da t dan ook de belangrijkste reden waarom in die tijd veel Belgisc he sigarenma kers hun heil in Nederland, en met na me in Valkenswaard, gaan zoeken. Bekend is da t de meeste Belgische sigarenmakers die inderti jd naar Valkenswaard komen, van Arendonkse komaf zijn. Deze consta tering doet het verhaal, dat al die Belgen naar Valkenswaard zijn gekomen vanwege de Eerste Wereldoorlog, dan ook enigszins wankelen, althans een aanzienlijk deel van die Belgen woont er al eerd er! Ook de gebroeders De Voc ht. In 1905 vertrekt Joannes Bapstista naar Hilvarenbeek, ook daar zijn in die tijd siga renfabrieken. Hij ‘gaat in de kost’ bij de familie van Henricus Driessen, ook hij is sigarenmaker en ook hij komt oorspronkelijk van Arendonk. Het i s niet van lange duur want op 8 februari 1907 verlaa t Joannes Baptista Hilvarenbeek en vestigt zich, volgens het Bevolkingsregi ster van die gemeente, in Valkenswaart. Opvallend is da t die fa milie Driessen zic h in 1909 ook in Valkenswaart vestigt. Ik kan er overigens ook niets aan doen, maar in Hilvarenbeek sc hrijven ze onze plaatsnaa m in die tijd echt met een ‘t’ op het eind, vandaar dus! Joannes Baptista krijgt een paar weken la ter gezelsc hap van zijn oudere broer Pieter Frans en tot slot zien we in 1912 ook broer Eugeen naar Valkenswaard komen. De beide broers Pieter Frans en Eugeen zijn al getrouwd en brengen hun Belgisc he ‘ mada m’ mee naar Valkenswaard. Joannes Bapti sta laa t wat di t betref t niet lang op zich wachten en trouwt op 3 augustus 1908 met de 21-ja rige Ca tharina Smets, afkomstig ui t Dommelen en ook zij i s werkzaa m in de sigarenindustrie. Zij is d e dochter van Adriaan Smets, geboren te Riethoven en van Anna Maria Ketelaars, zij is geboren en getogen in Dommelen. Over die Adriaan Smets ving ik op een gegeven moment het verhaal op dat hij gewerkt had bij de brouwerij en da t hij daar verongelukt zou zijn! Het fijne ervan kon ik ec hter de vinger niet achter krijgen, totda t iemand mi j tipte om eens in de oude kranten op het a rchief in Eindhoven te gaan snuffelen.


16

Op de hiervoor geplaatste foto zi en we het huis vanuit de luc ht. Het gaat dan om het derd e huis vanaf de hoek Peperstraa t/Bakkerstraa t aan de rechterkant. Ac hter in de tuin staa t een soort pakhuis wat zeer waarschijnlijk vanaf het pad aan de ac hterkant bereikbaar is. Joannes wordt dan groothandelaar in zaden. Wa t da t betref t zi t hij in een goede hoek, want ook handelaar in landbouwzaden, zaaigranen, aardappelen en kunstmeststoffen P. Luijendijk woont in die omgeving, na melijk op de hoek van de Peper- en Bakkerstraat. Ook zien we op deze foto nog een ged eel te van d e Hofnarfabriek die in 1933 naar een ontwerp van A. Bogers word t gebouwd. De Voc ht werkt met zogenaa md e agenten die min of meer voor eigen rekening werken. Hij levert tuinzaden (per lood), groentezaden, bloemzaden, bloembollen, landbouwzaden en graszaden. De hiernaast afgedrukte advertenti e uit de Meijeri jsc he Courant van 19 oktober 1918 suggereert op z’n minst dat er goed verdiend kan worden maar geef t ook aan dat niet ied ereen welkom is! Het blijf t onrustig rond Joannes de Vocht. Hij koopt en verkoopt allerlei stukjes grond en het gaa t hem goed! Het gaa t hem zelfs zo goed dat hi j in 1917 in het kohier van de ‘Hoofdelijke Omslag’ van de gemeente Valkenswaard voor komt. De ‘Hoofdelijke Omslag’ is een gemeentelijke belasting gebaseerd op het gesc ha tte inkomen van enig jaar. In 1917 word t Joannes aangeslagen voor een inkomen van Fl. 1550,= en een jaar la ter in 1918, i s da t gesc ha tte inkomen al gestegen naar Fl. 3500,= en dat i s in die ti jd een heel aardig inkomen.


21

Op 27 juli 1916 koopt Joannes een stuk bouwland, groot 603 are aan de Peperstraa t. Hij koopt die grond van Theodorus d e Na tris voor een bedrag van Fl. 400,= en gaat op die plek in 1917 een huis met pakhuis bouwen en krijgt hui snummer 21.

En zowaar, via de ‘Meierijsc he Courant’ van 11 juli 1894 kwam ik achter de juiste toedrac ht van het ongeval en juist omda t het zo bijzonder is, kan ik het niet la ten u via een afdruk van dit krantenartikel, deelgenoot te maken van hoe het Ad riaan Smets in 1894 verging. In die tijd gaa t het goed met en in Valkenswaard. Zo lezen we in het jaarverslag van de gemeente over het jaar 1907 da t “de toestand der

behoef tige klas ongeveer gelijk is aan die van verleden jaar, doch in vergelijking met vroegere jaren is de toestand veel verbeterd door het vele werk met goed loon dat er voor de arbeidende klas bestaat.” Aan het einde van da t jaar wonen er in Valkenswaard 2953 mensen waarvan 1507 mannen en 1446 vrouwen. Het aantal inwoners neemt jaarlijks nog gestaag toe. Heel aardig is het staa tje waaruit blijkt bij welke bedrijven, hoeveel mensen op da t moment werkzaa m zijn.


20


17

Joannes Baptista en Eugeen de Vocht zijn nogal ac tief te noemen als het gaa t over vakbondsac ti vi tei ten, da t is ze zeer waarschijnlijk in Arendonk al met de paplepel ingegeven. Onze Joannes Bapti sta is bijvoorbeeld in 1909 secreta ris van de Ned.-Belgisc he sigarenmakersen tabaksbewerkersbond, een zogenaa mde ‘neutrale’ bond. Zijn oudere broer Eugeen gaa t la ter een zeer ac tieve rol spelen bij de zogenaa mde ‘Rooie Bond’ in Valkenswaard. De oplettend e lezer zal het mogelijk zijn opgevallen maa r in d e vorige alinea hebben we gesproken over d e gebroeders ‘de’ Voc ht en dus hebben we de hoofdletter bij het voorvoegsel ‘De’ vaarwel gezegd. Da t betekent da t de fa milie de grens naar Nederland heef t gepasseerd en vanaf dat moment ook maa r heel gewone burgers zijn zonder da t hun voorvoegsel ‘De’ met een hoofdletter word t geschreven. We zien da t versc hijnsel bij meer Belgen. In België wordt het voorvoegsel ‘De’ en/of ‘Van’ vaak met een hoofdletter geschreven maar zodra ze ergens in Nederland in de Burgerlijke Stand worden ingeschreven, verdwijnt die hoofdletter. De vraag is of da t jui st i s en of die Belgen geen recht zouden kunnen doen gelden op die hoofdletter, want la ten we eerlijk zijn, het staa t natuurlijk wel heel voornaa m! Da t er prakti sch ook zo gedacht word t, ervaar ik steeds weer als er binnen mijn schoonfamilie over die hoofdletter wordt gesproken. “We

zouden er namelijk ernstig rekening mee moeten houden dat de familie van adellijke komaf zou zijn, want zo’n fraaie hoofdletter zou daar toch op moeten duiden”, aldus de fa milie. Na tuurlijk ben ik gaan snuffelen maar da t viel nog niet mee om er precies ac hter te komen hoe het nou eigenlijk zi t met die hoofdletter. Na veel speurwerk moet ik helaas mijn schoonfa milie (en mijzelf dus ook een beetje!) teleurstellen, want de waarheid ligt hier niet in het midden zoals zo vaak, maar het is juist tegenovergesteld.


18

Als na men in België worden voorafgegaan door een voorvoegsel met een kleine letter, duid t da t op adellijke komaf. Da t is ook logisc h na tuurlijk, want eenvoud siert de mens en da t is iets da t bij een adellijke ti tel past! In België zijn zo’n 1300 adellijke families die teza men om en nabij de 20.000 ti teldragers vormen. Eén ding is inmiddels overduidelijk, mijn schoonfa milie hoort daar dus niet bij en dus is enige bescheidenheid op z’n plaats. Voor alle duidelijkheid, in Nederland worden bedoelde voorvoegsels overigens wel met een hoofdletter geschreven als er geen voorletters in de aanhef voorkomen, dus de heer Van Appeldorn wordt in da t geval bij ons ook van een hoofdletter voorzien maar zodra er voorletters aan de orde zijn, verval t het voorvoegsel weer naar de kleine letter. Los van deze theoreti sc he beschouwing ben ik van mening da t Belgen die zich hier in Nederland in de Burgerlijke Stand la ten inschrijven en in België hun hoofdletter hadden, die ook hier in Nederland zouden moeten behouden. Het fei t overigens dat het voorvoegsel bij veel Belgische na men in Nederland met een kleine letter wordt gesc hreven, zou die ex-Belgen, mogelijk ten onrec hte, dus op het idee kunnen brengen da t ze van adellijke komaf zijn! Voor degenen die nog eens ooi t in België in het een of andere archief gaan snuffelen, echter wel de tip da t als u bijvoorbeeld een ‘de Vocht’ wilt opsporen, u toch ec ht bij de letter ‘d’ in het alfabet moet gaan grasduinen, want onder de letter ‘V’ zult u geen enkele kans op scoren hebben. Hier verlaten we de sigarenindustrie, althans wat di t verhaal betref t, want onze hoofdpersoon, Joannes Baptista de Vocht gaa t op een andere manier de kost verdienen. Hoe en waarom hij ooi t de ‘sigaren’ heef t verla ten en een volkomen andere ‘ tak van sport’ is gaan bedrijven, ben ik nooit achtergekomen. De sprong is op z’n minst merkwaardig te noemen!


19

DEN BEELMAN. Geraadpleegde bronnen:

Recommend Documents