DeernsData Rondetafelgesprek: Meer inzicht en minder faalkosten door samenwerking in 3D
Opdrachtgever aan het woord: Laboratoria en cleanroom AMC vormen een unieke uitdaging Project in beeld: Nieuwbouw Deltion College
De kracht van communicatie nummer 20 - juli 2009
Inhoud
De kracht van communicatie ‘Meer inzicht en minder faalkosten door samenwerking in 3D’ 4
Synergie tussen Yxion en Deerns: YD Pharma
7
Robot wast overkapping Scheepvaartmuseum
8
Opleiding moet incidenten voorkomen
9
Deerns verzorgt meer dan installaties alleen
10
Lockerbie: revolutionair datacenterconcept
12
Private GSM
15
Virtueel bouwen loont
16
Deerns ontwerpt laboratoria en cleanroom voor AMC
18
Minisymposium vastgoedbeheer gezondheidszorg
22
Zonder concessies besparen op exploitatiekosten
23
Hermitage Amsterdam geopend voor het publiek
24
Voetstappen als energiebron
24
Deerns-ontwerp genomineerd voor ‘De Vernufteling’
25
Volledige grip op OK met Deerns Stappenplan
26
Column Jan Paul van Soest
27
Succesvolle expositie over duurzaamheid
28
2 | DeernsData
Voorwoord
Opgeknapt ministerie geopend Met de onthulling van een kunstfoto heeft koning Beatrix op 12 maart het geheel gerenoveerde gebouw van het ministerie van Financiën in Den Haag officieel geopend. Dit project is het eerste rijkskantoor in Nederland dat via een publiekprivate samenwerking (PPS-constructie) tot stand is gekomen. Het project omvatte het ontwerp, de renovatie en de herinrichting van het ministerie. Daarnaast viel ook het beheer en onderhoud voor de komende 25 jaar binnen de projectgrenzen. Faalkosten vermijden was voor de Rijksgebouwendienst (RGD) een belangrijk element bij dit proefproject. Deerns heeft in opdracht van de RGD als onafhankelijke partij geadviseerd bij het opstellen van het programma van eisen en de aangeboden installatieconcepten. plus de bijbehorende kosten gedurende het aanbestedingsproces getoetst. Daarnaast heeft Deerns een tegenraming (investering en exploitatie) voor het totale project opgesteld. Ook tijdens de uitvoering en de oplevering hebben de adviseurs van Deerns een toetsende rol gehad. Door de PPS-constructie heeft de RGD niet alleen een nieuw gebouw gekregen, maar ook een totale, geïntegreerde dienstverlening voor de komende 25 jaar. Deze werkwijze heeft uiteindelijk een kostenbesparing van 15 procent opgeleverd in vergelijking met de traditionele manier van aanbesteden.
Moderne communicatie voor beter resultaat De post faalkosten wordt in de bouw op zes miljard euro ingeschat. Dat komt neer op tien procent van de bouwomzet. In de communicatie speelt de gegevensuitwisseling volgens de onderzoekers een belangrijke rol bij het ontstaan van de faalkosten. Door het groot aantal partijen en deelprocessen is het bouwproces namelijk bijzonder complex. Al de min of meer losse partijen moeten worden gecoördineerd en op elkaar afgestemd. Waar zich veel afstemmingsmomenten voordoen, is het risico op ‘falen’ ook groot. De aandacht voor gegevensuitwisseling is dus essentieel. Van Deerns mogen onze klanten verwachten dat wij voortdurend bezig zijn met het zoeken naar toekomstgerichte ontwikkelingen en oplossingen. Hiervoor is het belangrijk dat wij continu innoveren, nieuwe kennis ontwikkelen, deze waar mogelijk toepassen en blijven onderzoeken hoe de gegevensuitwisseling kan worden verbeterd. Door virtueel te bouwen met Bouw Informatie Modellering (BIM) kunnen faalkosten worden teruggedrongen. Een van de grootste voordelen is dat (samen)werken met BIM ervoor zorgt dat bij ontwerpkeuzes of -aanpassingen de gevolgen voor de verschillende partijen in een veel eerder stadium duidelijk en direct te toetsen zijn. Dat scheelt tijd en geeft meer grip op en inzicht in het gehele bouwproces. Atelier Pro, Aronsohn en Deerns zijn inmiddels integraal aan het ontwerpen geslagen voor het nieuwe ziekenhuis Meander Medisch Centrum in Amersfoort. In deze Deerns Data leest u dat BIM een enorm hulpmiddel is om gezamenlijk tot het beste resultaat te komen. Een ander voorbeeld waar communicatie belangrijk is, treedt op bij het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam. Hier wordt een tweede poligebouw ontwikkeld: gebouw Q. Om een goed functionerend gebouw te realiseren binnen de gestelde budgetten en tijdsbestekken voert Deerns daar regelmatig overleg met vertegenwoordigers van zeer uiteenlopende gebruikersgroepen. Van tijd tot tijd zijn meer dan tien specialistische partijen bij elkaar gebracht om een optimale afstemming te krijgen. Deerns hanteert hierbij altijd met succes de ‘beamer-sessie’, een in eigen huis ontwikkelde methode. Deerns is eveneens betrokken bij de ontwikkeling van Peelhouses Data Centre in Schotland, het eerste volledig groene colocatie-datacenter. Peelhouses is niet alleen een goede oplossing voor het bedrijfsleven, maar heeft ook sociale voordelen. Het bestaat uit zakelijke voorzieningen en een duurzaam dorp voor ongeveer zeshonderd medewerkers en hun gezinnen. Er hoeft dus praktisch niet gependeld te worden. En het heeft een grote aantrekkingskracht waardoor er steeds meer bedrijven naar het gebied zullen komen. Zo’n revolutionair concept wordt vaak achterdochtig onthaald door de diverse betrokken partijen, dus duidelijk mag zijn dat communicatie ook bij het slagen van dit project een belangrijke rol speelt. ing. H.H.J. Lousberg MBA Directeur Deerns raadgevende ingenieurs DeernsData | 3
Rondetafelgesprek
Samenwerking in 3D:
‘Meer inzicht, minder faalkosten’ Bouw Informatie Modellering
Binnen een bouwproces werken architecten, constructeurs, installatieadviseurs en vele andere partijen samen. Doordat de rollen en verantwoordelijkheden regelmatig verschuiven, de omgeving continu in beweging is en de informatiebronnen binnen het project groot zijn, is de kans op faalkosten groot. Door te BIMMEN - virtueel bouwen met Bouw Informatie Modellering - kan dit worden teruggedrongen. BIM maakt dat alle relevante informatie gedurende het bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in één digitaal 3D-gebouwmodel.
V
irtueel bouwen met een digitaal 3D-gebouwmodel - Bouw Informatie Modellering of Model (BIM) genoemd - staat op het punt van een grote doorbraak in bouwend Nederland. Menno Roefs, architect/projectleider bij het Haagse architectenbureau Atelier Pro, hoopt het vooral. Of beter gezegd, hij weet het zeker. Hij ziet veel voordelen in de nieuwe manier van werken. “Bouw Informatie Modellering dringt faalkosten terug, voorkomt vertragingen bij de bouw, zorgt voor een betere prijs-kwaliteitverhouding, levert nuttige extra’s op en kan het wantrouwen tussen de schakels in de bedrijfskolommen wegnemen.” Maar het grootste voordeel is volgens 4 | DeernsData
zijn al in de vorige eeuw gaan tekenen met de computer, maar daarmee is er geen echte verbetering in de tekeningen gekomen”, zegt Roefs. “Digitaal maken we nog steeds met lijnen de vertrouwde plattegrond, een gevelaanzicht en een dwarsdoorsnede van een gebouw. Er zit geen relatie tussen het deurtje op de plattegrond en hetzelfde deurtje dat op Realistische weergave de geveltekening voorkomt. Met BIM is Dat de BIM-software een realistische dat anders. Daarmee gaan we uit van een weergave geeft van het ontwerp en dat 3D-model dat bestaat uit unieke objecten er door de verschillende partijen in één model wordt samengewerkt, noemt Roefs die net zoveel voorkomen als ze in werkelijkheid worden gebouwd. We genereren een grote sprong voorwaarts. “Door 3D-ontwerpen, projectdata en materiaal- plattegronden en doorsneden door het gegevens te combineren is de kans op het model horizontaal of verticaal door te snijden. Een bepaalde deur of raam komt maken van fouten kleiner. Architecten hem toch wel dat (samen)werken met BIM ervoor zorgt dat bij ontwerpkeuzes of aanpassingen de gevolgen voor de verschillende partijen in een veel eerder stadium duidelijk en direct te toetsen zijn. “Dat scheelt tijd en geeft meer grip en inzicht in het gehele bouwproces.”
voortaan nog maar één keer in het hele ontwerp voor. Misrekenen kan niet meer.” Hogere kwaliteit “De 3D-modellen leveren absoluut een hogere kwaliteit van het ontwerp op”, meent Alex Jansen, directeur van Deerns raadgevende ingenieurs in Rijswijk. “BIM maakt het hele bouwproces sneller en transparanter. Voor degenen die met het bouwproces bezig zijn, maar ook voor de opdrachtgever. Kostendeskundigen kunnen bijvoorbeeld op basis van het model makkelijker ramingen maken. Voorheen kregen ze een stapel tekeningen van de architect en konden ze de deurtjes een voor een gaan tellen. Nu is in een oogopslag te zien om hoeveel deuren, ramen en vloeren het gaat en zelfs van welk materiaal ze moeten zijn.” De opdrachtgever krijgt volgens Jansen met het virtuele model een goed beeld of het ontwerp wordt gerealiseerd volgens het opgestelde programma van eisen. “Voorheen moest de klant zich concentreren op de tekeningen, maar die zijn voor de meesten lastig te interpreteren. Het 3D-model geeft een realistische voorstel-
ling van het toekomstige gebouw. Je wandelt er virtueel doorheen. Ook voor ons als installatieadviseurs werkt daardoor BIM perfect. Als wij iets willen aanpassen, laat het programma zien of dat mogelijk is. Het scheelt veel discussie.”
Rob Hoogenboom (links), Menno Roefs (midden) en Alex Jansen (rechts)
nauwelijks op elkaar aansloten. Nu zien we steeds meer mogelijkheden komen om gegevens uit te wisselen. Dat heeft ons doen besluiten toch te Eenduidige communicatie investeren in software en mensen binnen Volgens Roefs en Jansen is eenduidige ons bedrijf op te leiden.” communicatie het sleutelbegrip van BIM. Alex Jansen weet eveneens dat er “Het ideale model begint met het invoeren partijen in de bouwketen zijn die nog van de gegevens van de opdrachtgever en afwachtend tegenover de nieuwe manier van werken staan. “Logisch, want we zijn locatie”, meent Roefs. Hij geeft aan spreken nu wel over BIM als een volledig dat echter nog lang niet alle partijen in de bouwketen met BIM werken. “Werken integraal model, maar tegelijkertijd is het nog in ontwikkeling. Het voordeel is met het informatiemodel is nog deels nu vooral het gezamenlijk ontwerpen in pionierswerk. Al gaan gelukkig steeds één werkomgeving. Hierbij merken we meer partijen het nut inzien van deze intelligente manier van gegevens delen.” al dat dit, ongeacht hoe je de gegevens Rob Hoogenboom, directeur van Aronsohn aanlevert, vele voordelen biedt. Alleen de automatische foutencontrole die erin zit, raadgevende ingenieurs in Rotterdam, voorkomt al een hoop problemen.” geeft toe dat hij ook in eerste instantie niet het volledige vertrouwen had om in Roefs legt uit dat Atelier Pro tegenwoordig BIM te investeren. “De systematiek van al bij het schetsontwerp zowel het terrein samen in één model werken bestaat als het gebouw in BIM invoert. Tijdens de misschien al een aantal decennia”, vertelt daarop volgende fasen begint het echte hij, “maar iedereen werkte met verschilsamenwerken. “Constructeurs, installatielende computerprogramma’s die niet of adviseurs en andere betrokkenen >> DeernsData | 5
Rob Hoogenboom en Menno Roefs (rechts)
controleren of alle ruimtes in het ontwerp zijn geplaatst en we weten precies welke wijzigingen zijn toegepast.” Jansen: “BIM is een enorm hulpmiddel om gezamenlijk tot het beste resultaat te komen.” Overigens wil dat volgens de heren niet zeggen dat nu al alles vlekkeloos verloopt. “Het is nog echt een zoektocht naar de optimale uitwisseling van gegevens waar we mee bezig zijn”, stelt Hoogenboom. “Het gaat nu redelijk wanneer twee partijen in één model werken, maar als er steeds partijen bijkomen loopt het toch Meander Medisch Centrum een keer vast.” Roefs vult aan: “Als je Atelier Pro, Aronsohn en Deerns zijn met zijn allen in één bestand wilt werken inmiddels integraal aan het ontwerpen dan moet je inderdaad snelle internetgeslagen voor het nieuwe ziekenhuis Meander Medisch Centrum in Amersfoort. verbindingen hebben en goede software die op elkaar is aangesloten. Nu komt het “We hebben het over 100.000 vierkante voor dat lijnen het niet aan kunnen of meter in 3D”, zegt Roefs. “In zo’n megaprogramma’s constant staan te rekenen. project merk je pas echt wat BIM doet. Het ziekenhuis telt meer dan vierduizend Toch hebben wij met elkaar de overtuiging dat die oplossingen er in de nabije verschillende ruimtes.” Met de oude toekomst wel komen.” manier van werken zou dat een enorme hoeveelheid geveltekeningen, doorsneden Ook Jansen gelooft er heilig in. “Vanuit Deerns werken we al in een aantal en plattegronden hebben betekend. “Nu projecten met de BIM-techniek. We zien hebben we alles in één document staan absoluut de voordelen, maar er moet ook dat ook nog eens bewaakt of aan het nog een hoop worden besproken. Wie programma van eisen wordt voldaan en beheert bijvoorbeeld het model, wat doet de hoeveelhedenberekening verzorgt. de BIM-manager, maak je gebruik van We kunnen dankzij BIM elke dag krijgen met BIM de kans om al heel vroeg aan het bouwmodel hun ontwerpgegevens toe te voegen.” Hoogenboom heeft de voordelen van het Bouw Informatie Model al mogen ervaren. “Voorheen konden wij als constructeurs uit de digitale tekeningen opmaken hoeveel palen er geheid moesten worden, maar met het 3D-bouwmodel kunnen we nu ook zeggen hoeveel kubieke meter beton er voor een gebouw nodig zijn.”
6 | DeernsData
lokale of centrale modellen? Het ontbreekt ons nu nog aan een bibliotheek, ervaring en duidelijke teamopbouw. We zijn wel steeds meer mensen aan het opleiden. Wat dat betreft zitten we echt nog in de pioniersfase, maar dat is juist leuk. Zeker omdat je weet dat het in de toekomst alleen nog maar makkelijker wordt als alle benodigde software is geoptimaliseerd.” Roefs kijkt het liefst nog verder de toekomst in. “BIM wordt pas echt ideaal als ook de aannemer en uiteindelijk de eindgebruiker het 3D-model gaan gebruiken. Zo kan het model in de exploitatiefase door de gebruiker worden toegepast voor het beheer en onderhoud van gebouw, installaties en vaste apparatuur. Als eindgebruiker kun je precies in de gaten houden wanneer welk deel van het gebouw weer eens geschilderd moet worden en hoeveel verf in welke kleur je daarvoor nodig hebt. Aan het einde van de levensduur mag het gebouw wat mij betreft ook weer virtueel worden gesloopt.” <<
i
ir J.W. van Rijen T 088-3740389 E
[email protected]
Actueel
Synergie tussen Yxion en Deerns: YD Pharma Toepassen gezamelijke kennis
De richtlijnen voor de bereiding van geneesmiddelen in ziekenhuisapotheken zijn de afgelopen jaren flink verzwaard. De eisen voor deze apotheken verschillen nog maar weinig van de eisen die binnen de farmaceutische industrie gelden. De ziekenhuisapotheken moeten tegenwoordig aan de eisen van GMP-Z (Good Manufacturing Practices voor ziekenhuizen) voldoen. In de farmaceutische industrie is reeds lange tijd de GMP van kracht. Door de kennisbundeling van Deerns en Yxion in de joint venture YD Pharma is een zeer breed expertisegebied ontstaan, waardoor YD Pharma accuraat op deze ontwikkelingen kan inspelen.
D
e ziekenhuisapotheek van het VieCuri Medisch Centrum in Venlo is een concreet voorbeeld van de toepassing van de gezamenlijke kennis. De aflopen jaren is hard gewerkt aan het ontwerpen en realiseren van de bereidingsafdeling. Op dit moment stellen de adviseurs van YD Pharma het Validatie Master Plan, de User Requirements Specifications, de kwalificatiedocumenten (IQ, OQ en PQ) en de Standard Operating Procedures van technische installaties op. Het gaat hier om de beschrijving van de cleanrooms, HVAC (verwarming, ventilatie en koeling), het Water For Injection-systeem, Clean Steam en de gassen. Daarnaast moet ook de diverse productie- en laboratoriumapparatuur volgens de GMP-aanpak gespecificeerd en getest worden. One-stop-shopping Behalve bij het ontwerp en de validatie spelen de gebruikers ook een belangrijke rol bij het creëren van veiligheid en kwaliteit binnen ziekenhuisapotheken. Daarom traint en coacht YD Pharma naast de verantwoordelijke apothekers ook analisten en apothekersassistenten in het opstellen van de benodigde GMP-kwaliteitsdocumenten en de inrichting van het kwaliteitssysteem. Dit uiterst complexe GMP-project wordt vanaf het programma van eisen tot en met het ontwerp, de kwalificatie, training en coaching door Deerns en Yxion naar ieders tevreden-
heid begeleid. Hiermee is de ‘one-stop-shopping’-formule een bewezen succes. De unieke meerwaarde van YD Pharma wordt gevormd door de wijze waarop Deerns en Yxion elkaar aanvullen. Yxion heeft als kernexpertise: het opstellen van de uitgangspunten voor GMPprojecten (processen, installaties en procesapparatuur) en het VMP (Validatie Master Plan); het beoordelen van het ontwerp en de installatiewerkzaamheden en het opstellen en uitvoeren van kwalificaties; alsmede het opzetten van het GMP-kwaliteitssysteem en het trainen en coachen van de ziekenhuismedewerkers. Deerns heeft een leidende positie op het gebied van integraal ontwerpen; van project- en constructiemanagement van cleanroomfaciliteiten, klimaatsystemen en de bijbehorende energieconcepten; en van GMP- en GLP-gerelateerde faciliteiten. Door deze naadloze kennisbundeling kan YD Pharma in alle fasen van ziekenhuisprojecten hoogwaardige en specialistische ondersteuning bieden. Ditzelfde geldt overigens ook voor de gezamenlijke dienstverlening in de marktsectoren: Pharmacy, food en biotechnologie. <<
i
drs. ing. B. Weisscher T 088-3740503 E
[email protected]
DeernsData | 7
Kort Nieuws
Robot wast dak Scheepvaartmuseum Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam ondergaat een grootschalige renovatie (zie Deerns Data nummer 16). Een belangrijk onderdeel van deze renovatie is de overkapping van de binnenplaats met een bijzondere glazen dakconstructie. Daarvoor heeft Deerns speciaal een schoonmaakinstallatie op maat ontworpen.
V
oor het groeiend aantal bezoekers had het Scheepvaartmuseum behoefte aan meer ruimte. Dit is onder andere opgelost door de binnenplaats van het gebouw te voorzien van een glazen overkapping. Aan de constructie zijn zeer strenge eisen gesteld door de gemeentelijke dienst Monumentenzorg en de stedelijke Welstandscommissie. Zo mocht de constructie van de buitenzijde niet zichtbaar zijn, zodat het silhouet van het gebouw onaangetast blijft. Daarnaast moest het glazen dak zo geconstrueerd worden dat de aanpassing bij toekomstige renovaties ongedaan kan worden gemaakt zonder blijvende ‘schade’. Voor deze bijzondere kap is een prijsvraag uitgeschreven die gewonnen is door het Belgische architectenbureau van Laurent Ney. De structuur van de koepel is opgebouwd uit staalprofielen, die onder verschillende hoeken aan elkaar werden gelast. Door het binnenvallende daglicht 8 | DeernsData
wordt het lijnenspel van de stalen profielen geprojecteerd op de vloer. Voor een optimaal effect moet de overkapping wel goed schoon gehouden worden. Normaal gesproken wordt daarvoor een brug geplaatst van waaraf de onderhoudsen schoonmaakwerkzaamheden plaatsvinden. Of er wordt gebruikgemaakt van een wasautomaat die zelfstandig over de kap kan rijden. Beide oplossingen konden hier niet worden toegepast. De brug niet omdat deze te hoog wordt en niet voldoet aan de zichteisen van Monumentenzorg. De bestaande wasautomaten zijn te zwaar. Deerns heeft de oplossing gevonden door de wasautomaat op te splitsen in een rondom rijdend deel en een deel dat over de kap kan bewegen. Het rondom bewegende gedeelte aan de kant bevat de zware lieraandrijving, terwijl het deel dat over de kap rijdt alleen nog maar uit de veel lichtere borstelautomaat bestaat. In het midden van de overkapping komt een
aanhaakvoorziening voor een kabel uit de lierwagen. De borstelautomaat kan vervolgens langs deze kabel naar het midden van het dak bewegen en weer terug. De elektriciteit en het water komen via de lierwagen naar de borstelautomaat. Geen leidingwater Voor de bewassing wordt, in verband met kalkaanslag, geen leidingwater gebruikt, maar behandeld water, dat onthard is en geen mineralen bevat. Met deze oplossing kan en mag het restwater via de hemelwatervoorzieningen worden afgevoerd. De lierwagen wordt langs de overkapping verplaatst over een railtraject. Bij elke op en neer rit van de borstelautomaat verplaatst de lierwagen zich over een lengte gelijk aan de breedte van de borstel, totdat het hele dak gewassen is. Dit maakt de wasrobot bij uitstek een interessante oplossing voor bijzondere constructies, die te gevaarlijk zijn om op te werken of geen zware last kunnen verdragen. <<
i
J.L.M. van Velzen T 088-3740469 E
[email protected]
Opleiding beheersbaar omgaan met medische gassen moet incidenten voorkomen De Inspectie voor de Gezondheidszorg signaleert ‘dat in ziekenhuizen onvoldoende aandacht wordt besteed aan het waarborgen van de kwaliteit waar het medische gassen betreft’. Vooral omdat gevaren niet worden onderkend, maar ook door achterstallig onderhoud van installatie of -onderdelen kunnen incidenten plaatsvinden met mogelijk fatale gevolgen. Deerns bundelt zijn expertise op dit gebied en werkt aan een opleiding voor verschillende groepen ziekenhuispersoneel.
I
n ieder ziekenhuis, maar ook in toenemende mate in andere zorginstellingen, zijn gassendistributiesystemen geïnstalleerd. Via een uitgebreid stelsel van leidingen - voorzien van de benodigde appendages - wordt het gas getransporteerd vanaf de bron tot aan de vele afnamepunten binnen een gebouw. In 1996 werd op Europees niveau overeengekomen dat de verschillende gassen (o.a. stikstof, lachgas en kooldioxide) die in ziekenhuizen worden gebruikt onder de Europese definitie van medicijnen vallen. Daarmee kwam ook vast te staan dat de samenstelling van medische gassen moet voldoen aan de richtlijnen van het handboek ‘Pharmocopoeia’. Gevolg van deze besluitvorming is dat ook een apotheker verantwoordelijk is voor de medische gassen. In Europees verband zijn strikte richtlijnen opgesteld voor de aanleg van de gassendistributiesystemen. Sinds april 2007 is de NEN-EN-ISO
7396-1 van kracht die de oude norm NEN-EN-737-3 heeft vervangen
zicht dient in veel gevallen te worden verbeterd. Een van de manieren om de bewustwording in ziekenhuizen te Richtlijnen vergroten, is door het kennispeil over Veel systemen in ziekenhuizen zijn aanmedische gassen en distributiesystemen gelegd voordat de Europese regelgeving te verhogen. Deerns ontwikkelt op dit van kracht werd. Daarnaast hebben moment een basistraining voor ziekentechnische ontwikkelingen en instalhuispersoneel. Tijdens deze training latietechnische aanpassingen elkaar wordt onder meer aandacht geschonken in rap tempo opgevolgd. Hierdoor kan aan het in kaart brengen van de instalhet voorkomen dat er geen actueel en laties, het opzetten van risicobeheersvolledig overzicht van de verschillende plannen en het optimaliseren van de distributiesystemen meer voorhanden is, installatie voor veilig gebruik. Ook wordt laat staan dat gecontroleerd kan worden er gedacht aan het opzetten van een of deze voldoen aan de laatste richtlijnen. praktische workshop voor het verplegend Om te komen tot het opzetten van een personeel om ook hen bewust te maken en door de inspectie gevraagd beheersplan te leren omgaan met de aanwezigheid en medische gassen-installatie is het van de gevaren van de medische gassen. << belang dat alle systemen in kaart worden gebracht. Dit is een eerste stap in een A.G. Overdevest veiliger omgang met medische gassen. Telefoon: 088-3740362 Ziekenhuisprotocollen moeten waar E-mail:
[email protected] nodig worden aangescherpt en het toe-
i
DeernsData | 9
Project in beeld
Deerns verzorgt meer dan installaties alleen Nieuwbouw Deltion College
Bij de nieuwbouw en gedeeltelijke renovatie van het Deltion College in Zwolle tekent Deerns voor de technische installaties van het complex. Maar de samenwerking met het opleidingsinstituut gaat verder: Deerns is vanaf augustus 2009 ook betrokken bij het onderwijs.
Voorzieningen op maat Het complex bestaat uit diverse gebouwen en afdelingen, waarin verschillende vormen van onderwijs zijn ondergebracht. In al deze onderdelen zijn, in overleg met de docenten en onderwijsdirecties, technische voorzieningen op maat aangebracht. Daarnaast is er de laatste stand van techniek toegepast; dat mag ook wel op een instelling die zelf een opleiding tot ontwerper van technische installaties heeft. Het complex heeft een zeer duurzame energievoorziening. In de zomermaanden wordt de restwarmte afkomstig van de koeling op een diepte van zestig meter in de bodem opgeslagen om deze vervolgens in de winter weer te kunnen gebruiken voor de verwarming. Door te kiezen voor duurzame oplossingen is het Deltion College op vele fronten voorbereid op toekomstige ontwikkelingen.
10 | DeernsData
De nieuwbouw en gedeeltelijke renovatie van het Deltion College is voor de ontwerpers een bijzondere uitdaging geweest. Deerns raadgevende ingenieurs heeft voor het gehele complex de technische installaties ontworpen: licht, lucht, liften en verwarming, maar ook onder andere datanetwerken voor de beveiliging en toegangscontrole. De ontwerper stelt het ontwerp en de specificaties voor de levering van alle technische voorzieningen op. Vervolgens nemen verschillende gespecialiseerde installatiebedrijven, onder het toeziend oog van de ontwerper, de uitvoering ter hand. Deze rolverdeling komt overeen met die van de architect en het bouwbedrijf. In een complex zo groot als het Deltion College zijn er in de uitvoering dan ook zeer veel partijen gelijktijdig aan het werk.
Installatietechniek voor installatietechniek Ook de praktijkruimten voor de opleiding installatietechniek heeft Deerns mede bedacht - hiervoor tekenden enkele vroegere leerlingen van deze school. Daarnaast zijn medewerkers van Deerns binnenkort rechtstreeks betrokken bij het geven van goed onderwijs op het college. Zo zorgen zij er mede voor dat specifieke praktijkvaardigheden direct in toepasbare vaardigheden in de opleiding verwerkt worden. De samenwerking tussen Deerns en Deltion blijft dus niet beperkt tot alleen het realiseren van een nieuw gebouw.
DeernsData | 11
Achtergrondverhaal
In de Verenigde Staten alleen al wordt drie procent van het totale energieverbruik besteed aan opslag en verwerking van gegevens in datacenters. Dat is meer dan de energie die het vliegverkeer daar gebruikt. Deerns spant zich al lange tijd in om de PUE-niveaus (Power Usage Efficiency) voor datacenters te verbeteren. In het Schotse Lockerbie wordt sinds kort hard gewerkt aan een Peelhouses Data Centre waarbij op nooit eerder geziene schaal de energie-efficiency wordt verbeterd.
Streven naar lage PUE-waarden
Lockerbie:
revolutionair v.l.n.r: Huub van Rooij, David King en Wouter Kok
12 | DeernsData
David King (links) en Wouter Kok
datacenterconcept W
anneer er gesproken wordt over het verbeteren van het milieu wordt er al snel gedacht aan het terugdringen van de koolstofdioxide die de luchtvaart, de industrie en het wegverkeer uitstoot. Aan de informatie- en communicatietechnologie (ICT) denken we niet zo snel. Toch is deze sector niet zo milieuvriendelijk als we vermoeden. Het opslaan en verwerken van gegevens in datacenters kost bijvoorbeeld alleen al in de Verenigde Staten meer energie dan het vliegverkeer daar verbruikt. Voor Deerns reden om de mogelijkheden voor energiebesparing en hergebruik te herzien en nauwkeuriger te onderzoeken. Toen business development manager Huub van Rooij van Deerns in januari 2009 hoorde van het revolutionaire Peelhouses-initiatief nam hij dan ook contact op met het Londense Ecofys, een adviesbureau gespecialiseerd in duurzame energie, energiebesparing en klimaatbeleid. “De plannen klonken intrigerend en logisch. Ik wilde daar graag meer van weten.” Via het bureau
Ecofys kwam hij terecht bij Lockerbie Data Centres Ltd (LDC) dat een nieuw datacentercomplex ontwikkelt. Daarbij wordt op nooit eerder geziene schaal naar lage PUE-waarden gestreefd. Het was het begin van een innovatieve samenwerking. Deerns realiseert nu samen met LDC in het Schotse Lockerbie een gigantisch datacenter waarbij het terugdringen van het energieverbruik voorop staat. Energiebehoud “Het Peelhouse Data Centre wordt de grootste op zichzelf staande installatie van zijn soort in Europa”, vertelt David King van LDC. “Het bestaat uit een hotfloor van 200.000 vierkante meter op een perceel van 110 hectare in Zuid-Schotland, 220 meter boven de zeespiegel.” De enorme afmeting van het datacenter is volgens hem niet het enige wat indruk maakt. Het is vooral de energiebesparing dat het concept aantrekkelijk maakt. Traditionele datacenters gebruiken bijna net zoveel energie voor de koeling als voor de computers zelf; deze verhouding
wordt PUE genoemd en ligt dus vaak tussen 1,5 en 1,9. Wouter Kok, senior consultant bij Deerns: “Bij Peelhouses in Lockerbie wordt, met gebruikmaking van ons groene concept, de verhouding straks veel gunstiger.” Gunstig klimaat Om dat lage energieverbruik te bereiken maakt het toekomstige datacenter onder meer efficiënt gebruik van het klimaat. Het zuiden van Schotland kent weinig warme dagen. Op slechts vijf tot acht dagen per jaar komt de temperatuur boven de 23 graden uit. Daardoor worden efficiënte koelconcepten nóg efficiënter. Koelconcept Maar het belangrijkste middel om energie te besparen is volgens King het door Deerns ontwikkelde koelconcept dat zorgt voor een perfecte, uiterst efficiënte oplossing: zelfs indien toegepast in de hitte van bijvoorbeeld Spanje bedraagt de PUE slechts 1,2. Maar het Peelhouses Data Centre gaat nog verder. >> DeernsData | 13
kunnen profiteren van deze hergebruikte energie.” Achterdochtig Een revolutionair concept zoals Peelhouses wordt echter vaak met scepsis onthaald door de diverse betrokken partijen. Huub van Rooij: “Enerzijds hebben we de kredietschaarste en de huidige bezorgdheid voor het milieu. Mensen zoeken daardoor meer dan ooit naar nieuwe wegen en oplossingen. Maar anderzijds is er een conservatieve houding tegenover innovaties in datacenters.” Deze sceptici zien volgens Huub van Rooij over het hoofd dat de in dit concept gebruikte technologie al dertig tot veertig jaar wordt toegepast in kantoren, ziekenhuizen en laboratoria. “De technologie is nu alleen in een nieuwe vorm toegesneden op datacenters.” Huub van Rooij
Wouter Kok
Sociale voordelen De consequenties van het Peelhouses “De warmte die door traditionele dataverlaagd worden van 1,1 naar minder dan Data Centre reiken natuurlijk veel verder dan alleen de milieutechnische en enercenters wordt geproduceerd, komt 1,0.” Huub van der Rooij vult aan dat de giebesparende voordelen. Zo geven King, gewoon in de lucht terecht. In Lockerbie warmte ook prima gebruikt kan worden Van Rooij en Kok aan dat het datacenter straks niet”, vertelt Kok. “Een retourfase voor de glastuinbouw in de omgeving. die bestaat uit warmtewisselaars, brengt “Met de energieprijzen van tegenwoordig ook op andere terreinen goede oplossingen biedt, voor het bedrijfsleven, maar lage-temperatuurenergie naar de omgewordt het steeds moeilijker voor deze ook voor de omgeving. Het center bestaat ving met een stadsverwarmingscentrale. bedrijven om rendabel te zijn in Schotuit zakelijke voorzieningen en een duurMet een capaciteit van 300 MW is het land. De meesten hebben hun deuren al zaam dorp voor ongeveer zeshonderd Peelhouses Datacenter straks groot moeten sluiten. De restwarmte van de medewerkers en hun gezinnen. Het heeft genoeg om de nabijgelegen stad LocPeelhouses, genoeg voor een glastuineen grote aantrekkingskracht op andere kerbie te verwarmen. Door energie die bouwgebied ter grootte van het Westanders verloren gaat te gebruiken, kan land, biedt ongekende mogelijkheden met bedrijven die daardoor steeds meer naar de afzonderlijke PUE van het datacenter name voor gesloten kassen die maximaal het gebied zullen komen. David King: “Volgens Cisco Systems, één van onze adviseurs, zal het project als een magneet gaan werken op investeringen. Verwacht ‘Nieuwe aanpak nodig’ wordt dat er 3,5 miljard pond in de economie van Zuid-Schotland geïnvesteerd Het Peelhouses Data Centre in Lockerbie is het eerste volledig groene colocatiegaat worden. Jonge mensen die na hun datacenter. Het biedt een eenvoudiger en goedkoper beheerssysteem , met studie normaliter niet terugkeren naar verschillende klanten die servercapaciteit huren of hun eigen hardware onderhet gebied waar ze opgegroeid zijn, zullen brengen. Als de Royal Bank of Scotland (RBS), aandeelhouder van Lockerbie dit nu wel doen en hier werk vinden.” Data Centres, over zou gaan naar het nieuwe datacenter dan zou de bank Behalve het aantrekken van bedrijvigongeveer 35 miljoen euro per jaar kunnen besparen, vermoedt David King. heid biedt het voorgestelde project ook De RBS heeft nu haar eigen datacenter net buiten Edinburgh in een pand met talrijke mogelijkheden voor de weteneen PUE van 1,5 en met een kolossale koelinrichting; een typisch traditionele schap en opleidingen op het gebied van ontwikkeling van vele jaren. Huub van Rooij legt uit: “In het verleden ging het informatietechnologie en tuinbouw. als volgt. Een bedrijf had zijn servers bij wijze van spreken onder de trap staan. “Kortom, het Peelhouses Data Centre Daarna namen de computerruimtes kantoorvloeroppervlakte in beslag en is niet alleen beter voor het milieu, het hadden de servers steeds grotere koelsystemen nodig. levert ook nog eens werkgelegenheid, Ze werden ook steeds duurder om te installeren en draaiend te houden.” opleiding en research op.” << Deze situatie duurt nu al veel te lang, volgens Huub van Rooij. “Het is tijd om helemaal opnieuw te beginnen, vanuit een totaal nieuw standpunt. Daar is lef voor nodig natuurlijk, maar het is het trias energetica-principe dat telt. Eén: beperk de energievraag. Twee: als je energie gebruikt, gebruik dan hernieuwbare ir W.M. Kok energiebronnen. Drie: gebruik energie efficiënt. Hergebruik van restwarmte is T 088-3740289 nu meer dan ooit het antwoord.” E
[email protected]
i
14 | DeernsData
Projectnieuws
Private GSM: goedkoop, praktisch en flexibel
Installatievor GSM toestellen met prive simkaart en eig en telefoonnumm er GSM indoor Pic
ocel
Vaste IP toeste llen op vaste werkp lekken
IP netwerk
Ruimte voor nieuw product
Door gewijzigde wetgeving is binnen de frequentieverdeling van draadloze communicatie
Deerns brengt
ideeën tot leve
n
ruimte ontstaan voor een nieuw product: Private GSM. In vergelijking met DECT-telefonie kan de gebruiker met deze toepassing, afhankelijk van de situatie, 20 tot 50 procent besparen op de totale investering in bedrijfs-telefonie. Het implementeren van deze nieuwe dienst vereist echter kennis. Deerns kan u hierin adviseren.
B
innen het frequentiegebied dat wordt gebruikt voor draadloze communicatie, zoals gsm en DECT-telefonie, wordt gebruikgemaakt van zogeheten bufferbanden. Deze banden zorgen ervoor dat de verschillende communicatietechnieken ongestoord en veilig naast elkaar kunnen functioneren. Inmiddels is gebleken dat er geen sprake is van mogelijke storing, waardoor de bufferband niet meer nodig is en dus vrijgekomen is voor mobiele communicatie. In opdracht van het Agentschap Telecom (Economische Zaken) heeft TNO de mogelijkheden onderzocht. Het onderzoek heeft onder meer aangetoond dat Private GSM op deze frequentie goed toepasbaar is. Daarnaast heeft TNO geadviseerd om de beschikbaar gekomen bandbreedte niet te veilen. Bedrijven die een eigen gsm-netwerk willen opzetten, kunnen dit sinds januari 2009 zonder licentie doen, maar hebben wel een meldings- en coördinatieplicht. Met de installatie van een of meerdere laagvermogen gsm-basisstations (gsm-picocellen) kunnen medewerkers met hun gsm-toestel binnen het pand of het bedrijfsterrein kosteloos met elkaar bellen. Bedrijven hoeven dus maar in één toestelsoort te investeren. Daarnaast zijn er in vergelijking tot DECT-telefonie veel minder zenders nodig voor een goede dekking. Drie hoofdvarianten In principe zijn er drie hoofdvarianten van Private GSM. De eerste variant is er voor bedrijven die alleen intern willen communiceren, vergelijkbaar met een standaard DECT-omgeving. Doordat er minder zenders nodig zijn, is het systeem eenvoudig
m
redundant uit te voeren. Doordat de laagvermogen basisstations minder hard zenden én omdat gsm-toestellen bij een goed bereik met zeer laag vermogen zullen zenden, kan deze techniek goed binnen ziekenhuizen worden ingezet. De twee andere varianten gaan ervan uit dat de gsm-toestellen ook buiten het bereik van het eigen gsm-netwerk moeten kunnen functioneren. Dit kan door gebruik te maken van dualsimtoestellen. Deze gsm-toestellen zijn uitgerust met een dubbele simkaart en zijn gelijktijdig ingeschakeld. Zodra de gebruiker buiten het bereik van het bedrijfsnetwerk raakt, kiest het toestel automatisch voor de andere simkaart en communiceert hij via het netwerk van de gekozen provider. Het aantal toestellen dat geschikt is voor gelijktijdig gebruik van twee simkaarten is wel beperkt. De derde variant maakt gebruik van één simkaart. Om ook buiten het bereik van het bedrijfsnetwerk te bellen, moet het private gsm-netwerk van een netwerkcode worden voorzien. Met deze netwerkcode acteert men als het ware als provider en wordt met andere providers onderhandeld over roamingtarieven. Met deze variant kan de gebruiker ‘intern’ kosteloos bellen, kan hij alle typen gsm-toestellen inzetten en heeft hij een goede onderhandelingspositie ten opzichte van telecomaanbieders. Er kan namelijk eenvoudig worden overgestapt naar een andere aanbieder. <<
i
ing. J.A. van Delft T 088-3740181 E
[email protected]
DeernsData | 15
Actueel
De nieuwbouw voor het Academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam (zie ook Deerns Data 14) heeft zijn hoogste punt bereikt. De contouren van het gebouw hebben hun vaste vorm aangenomen. Voor het zover was hebben de specialisten van Deerns het gebouw uitgebreid gesimuleerd met behulp van software als CFD en DIALux. Door op de juiste momenten van het ontwerpen bouwproces geavanceerde simulatiemiddelen in te zetten, worden de investerings- en faalkosten tot een minimum beperkt.
Simulatie nieuwbouw Academisch Centrum voor Tandheelkunde
Virtueel H
et nieuwe gebouw, aan de Amsterdamse Zuidas, meet circa 25.000 vierkante meter en biedt onderdak aan een verscheidenheid aan functies. Op de eerste zes etages komen een parkeergarage, het atrium met zes ontvangstbalies, onderwijsfaciliteiten met tandheelkundige onderwijsunits en kantoorfaciliteiten. Op de tweede etage wordt de Stichting voor Bijzondere Tandheelkunde gehuisvest. Deze stichting biedt hulp aan patiënten met bijzondere tandheelkundige of gezichtsproblemen. Deze etage wordt dan ook voorzien van ziekenhuisfaciliteiten. Op de zevende en achtste etage wordt het bedrijfsrestaurant gerealiseerd. De etages tien tot en met dertien zijn gereserveerd voor laboratoria. In nauw overleg met architectenbureau 16 | DeernsData
Benthem Crouwel en de opdrachtgever zijn verschillende ontwerpmiddelen ingezet om de kwaliteit van alle ontwerpen te toetsen en te waarborgen. Zo zijn al tijdens de ontwerpfase CFD-berekeningen (Computational Fluid Dynamics) uitgevoerd die laten zien hoe de temperatuursverdeling en luchtstromen in het atrium zich gedragen bij verschillende weersomstandigheden én in combinatie met de werking van de mechanische koeling en de vloerverwarming. Inzicht Aangezien het atrium een belangrijke rol speelt in het klimaatconcept van het gebouw, wilde het ontwerpteam al in de voorlopige ontwerpfase inzicht hebben in deze gegevens. Uit de diverse CFD-
simulaties is onder andere gebleken dat de verdiepingen die in open verbinding staan met het atrium, uitgerust moesten worden met dichte balustrades om negatieve invloeden op het binnenklimaat te voorkomen. Ook voor de zogenaamde behandelcarrousels zijn CFD-simulaties gemaakt. Dit zijn ronde bouwkundige units die op de onderwijsverdiepingen worden geplaatst. De carrousels bestaan elk uit zes cellen die worden gescheiden door halfhoge wanden en bieden plaats aan een behandelstoel en bijbehorende behandelfaciliteiten. Bij volledige bezetting van de behandelplekken zijn er relatief veel mensen per vierkante meter. Samen met de apparatuur produceren zij dan veel warmte. Het door Deerns ontworpen klimaatconcept is
Benthem Crouwel Architekten BV bna
bouwen loont met behulp van CFD-simulaties getoetst. Gebleken is dat ook bij een volledige bezetting aan de vooraf gestelde klimaateisen wordt voldaan. Brandveiligheidseisen Voor de parkeergarage van het ACTA zijn CFD-berekeningen uitgevoerd om aan te tonen of de stuwdrukventilatoren en de luchtafzuiging voldoen aan de wettelijke brandveiligheidseisen. Een van de eisen is dat er bij brand na 45 minuten een zichtlengte moet zijn van dertig meter. Uit de simulaties werd duidelijk dat de benodigde ventilatiecapaciteit nauwkeuriger moest worden vastgesteld. Met deze verbetering bleek de parkeergarage in 40 tot 41 minuten voldoende rookvrij te zijn, waarmee deze aan de wettelijke
eisen voldoet. Naast luchtstromen en temperaturen zijn voor het ACTA ook de in- en externe verlichtingsconcepten vooraf gesimuleerd. Met behulp van hoogwaardige software (DIALux) zijn de ontwerpen van Deerns berekend en letterlijk in beeld gebracht. Op deze manier is een sfeerbeeld van het toekomstige verlichtingsconcept ontstaan. Om de visualisatie zo realistisch mogelijk te maken, zijn de uitkomsten op de bouwplaats aan de hand van metingen gevalideerd. Doordat men ziet wat men krijgt, kunnen eventuele aanpassingen - en de bijbehorende meer- of minderkosten gericht besproken worden. Waardevolle informatie Door het inzetten van hoogwaardige
simulatietechnieken heeft het bouwteam van het ACTA op de juiste momenten in het ontwerp- en bouwproces waardevolle informatie gekregen over de ‘gedragingen’ van het nieuwe gebouw. Hierdoor is het team in staat geweest om, waar nodig, op basis van gedetailleerde informatie tijdig bij te sturen, zodat het gehele proces zo gestroomlijnd mogelijk verloopt. Volgens planning zal het nieuwe onderkomen van het ACTA in het collegejaar van 2010 zijn deuren openen. <<
i
M.L. Hollander T 088-3740251 E
[email protected]
DeernsData | 17
Opdrachtgever aan het woord
Lastig project unieke
Deerns ontwerpt laboratoria en cleanroom voor AMC
Op de begane grond Dianet, het centrum voor nierdialyse van het AMC in Amsterdam, dat al functioneert. Hierop, om het bouwproces te versnellen, een casco van vijf verdiepingen waarvan pas tijdens de constructie duidelijk werd dat er laboratoria en een cleanroom in zouden komen. Het AMC gunde Deerns de opdracht om de inrichting en installaties hiervoor te ontwikkelen. Een unieke uitdaging, te meer omdat tijdens alle bouwactiviteiten de nierdialyse ongestoord moet blijven functioneren.
Z
iekenhuizen zijn steeds beter in staat om medische handelingen poliklinisch te verrichten. Hierdoor daalt het aantal beddenopnames en groeit het belang van goede poliklinieken, en daarmee ook de behoefte om deze uit te breiden. Zo ook bij het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam. Omdat gebouw A te klein werd om alle poliklinieken te huisvesten, besloot het ziekenhuis een tweede poligebouw
18 | DeernsData
te ontwikkelen: gebouw Q. Verhuizing hiernaartoe van een aantal polifuncties uit gebouw A, maakt het mogelijk om dit bestaande gebouw vervolgens gefaseerd grondig te renoveren. Als eerste werd van gebouw Q de begane grond gerealiseerd. Hier opende in september 2006 het centrum voor nierdialyse Dianet zijn deuren. Om een snelle voortgang van het project te garanderen, koos het AMC er vervolgens
voor om het casco al te gaan bouwen terwijl de gebruikers, vanwege de complexiteit van de totale poliverhuizing en -verbouwing, nog niet exact bekend waren. “Uiteindelijk zijn er polifuncties in terechtgekomen die, net als Dianet, andere bedrijfstijden - in de weekeinden en ’s avonds - kennen, of kunnen bieden, dan de overige poli’s”, zegt Marco van den Heuvel van het Directoraat Huisvesting van het AMC. “De belangrijkste
vormt uitdaging Greiner Van Goor Huijten Architecten bv
zijn. De poliklinieken die er nu in komen, vragen om een aanmerkelijk zwaardere technische infrastructuur. Vooral het CVV, met zijn geavanceerde laboratoria en cleanroom.” David Wesdorp, projectleider van Deerns, vult aan: “Je start in feite een nieuw ontwerptraject, terwijl de bouw van het casco al aan de gang is en de begane grond in gebruik. Dat zijn Zwaarder Een gebruikelijke volgorde bij de realisatie unieke omstandigheden. Lastiger kan bijna niet.” van nieuwbouw is: voorontwerp, definiMeer voorzieningen en meer vermogen tief ontwerp, bestek en uitvoering van brengen met zich mee dat ook de instalhet hele gebouw. “Bij gebouw Q zijn er drie gescheiden trajecten geweest: begane laties meer ruimte innemen dan in de oorspronkelijke opzet van het gebouw. grond, casco en inbouw. Het AMC heeft “Dit heeft gevolgen voor plafondhoogons ingeschakeld bij het laatste traject”, tes, schachtafmetingen, trafo’s, noodzegt adviseur Aad Hofstede van Deerns. stroomvoorziening, noem maar op”, zegt Ziekenhuis en adviesbureau delen een jarenlange relatie met goede ervaringen, Hofstede. “Daarbij komen er straks verschillende gebruikers in die regelmatig vooral op het gebied van laboratoria. “Het cascobestek was toen al gereed en in ook ’s avonds of in het weekend willen werken. Dit betekent dat de techniek niet uitvoering. Dit bestek was gebaseerd op altijd in het gehele gebouw tegelijk hoeft een lichte poli en kantoren, wat instalte functioneren, maar per verdieping latietechnisch gezien lichte gebruikers drie poli’s in gebouw Q zijn: het polilaboratorium, de afdeling Inwendige Specialismen en het CVV, het Centrum voor Voortplantingsgeneeskunde. Uit het oogpunt van beveiliging van het AMC is een apart gebouw met andere bedrijfstijden een goede oplossing.”
separaat schakelbaar moet zijn. Dat is nu ook in ons ontwerp opgenomen.” Moeilijkheidsgraad De noodzakelijke aanpassingen zijn niet op alle poli’s even groot. De ene krijgt meer laboratoriumruimte, de andere meer behandelkamers of kantoorruimte. Het CVV heeft de hoogste moeilijkheidsgraad. Wesdorp: “Als je in plaats van een lichte poli of kantoorruimte ineens een cleanroom moet inrichten, zitten daar nogal wat haken en ogen aan qua techniek en inpassing. Zeker omdat het CVV straks een van de modernste faciliteiten op het gebied van voortplantingsgeneeskunde is.” De cleanroom van het CVV wordt een zogeheten klasse D-ruimte. Dit houdt in dat deze aan strenge eisen moet voldoen. Zo mag het aantal stofdeeltjes niet méér bedragen dan 10.000 per kubieke voet. De totale lucht in de ruimte moet twintig keer per uur ververst worden - vijf à >> DeernsData | 19
Greiner Van Goor Huijten Architecten bv
Marco van den Heuvel
Dianet in de oorspronkelijke staat (boven) en het volledige gebouw Q inclusief Dianet op de begane grond.
hen een goed functionerend gebouw te realiseren binnen de gestelde budgetten en tijdsbestekken. Om dat voor elkaar te krijgen voeren wij, ondersteund door architecten en adviseurs, regelmatig overleg met vertegenwoordigers van de diverse gebruikersgroepen. Daarnaast verzorgen wij de coördinatie met diverse andere afdelingen van het AMC, zoals ICT, Arbo en Vastgoedbeheer.” Voor Deerns voegt het gebruikersoverleg een extra dimensie toe aan dit project. “De gebruikers bepalen het programma van eisen”, zegt David Wesdorp. “Maar het zijn zorgmensen, dus die zijn niet Intensief overleg Belangrijk is dat er in de cleanroom en gewend om een bouwtraject te doorlopen. laboratoria voldoende ruimte is en de Zij hebben logischerwijs niet meteen juiste voorzieningen aanwezig zijn om scherp op het netvlies waar het naartoe prettig, maar ook veilig te kunnen werken. moet. Een simpel voorbeeld: hoeveel stopcontacten wil je? Daar heeft nog geen Vandaar dat er intensief overleg plaatsgebruiker over nagedacht. Daarom hebvindt met de toekomstige gebruikers. ben wij hen aan de hand moeten nemen “Dit zijn de interne klanten van het Directoraat Huisvesting”, legt Marco van om dieper in het ontwerpproces door te den Heuvel uit. “Het is onze taak om voor dringen. Hun eisen vertalen wij dan in zes keer zo vaak als in een kantoor. “We hebben, onder meer omdat Schiphol vlakbij ligt, behoorlijk diepgaand onderzoek naar luchtkwaliteit en filtering gedaan, om de ruimte zo vrij mogelijk te houden van koolwaterstoffen. Die hebben namelijk een negatieve invloed op het proces van de bevruchting van de eicel in het ivf-lab”, aldus Hofstede. “Bij de materiaalkeuze en zaken als vloerbedekking, lijm en verf hebben we erop gelet dat die zo min mogelijk oplosmiddelen emitteren.”
20 | DeernsData
het technisch ontwerp, naar tekeningen waar al die voorzieningen op staan voor de uitvoerende partijen.” Optimale afstemming Ook de communicatie met die uitvoerende partijen is intensief. Hiervoor dient het bouwteamoverleg. “Het gaat om meer dan aannemers en installateurs alleen”, zegt Wesdorp. “Omdat Deerns betrokken is bij de hele inrichting van de laboratoria en cleanroom, zorgen we ook voor de aansturing van een groot deel van de partijen die deze bouwen, die het meubilair leveren, de communicatiesystemen, de bijzondere gassen enzovoorts. Zo hebben wij, vanwege de vele functies van het gebouw, van tijd tot tijd meer dan tien specialistische partijen bij elkaar gebracht om een optimale afstemming te krijgen.” Tot slot was er het overleg tussen het Directoraat Huisvesting van het AMC en Deerns onderling. “De gebruikers
v.l.n.r.: David Wesdorp, Aad Hofstede en Marco van den Heuvel
kijken hoofdzakelijk naar de functionaliteit, want zij dienen in het gebouw te werken”, zegt Van den Heuvel. “Voor het Directoraat heeft dat uiteraard ook prioriteit, maar wij letten daarnaast ook op zaken als financiën, planning, ICT, arbo, schoonmaak. We hebben een voorkeur voor bepaalde producten en leveranciers, enzovoort. Extra alert is het Directoraat op overlast naar aangrenzende afdelingen van het AMC, in het bijzonder het nierdialysecentrum op de begane grond.” Wat dat betreft moet er straks nog een huzarenstukje geleverd worden als de nieuwe afdelingen, dus ook Dianet, worden aangesloten op de rest van het AMC. Logistiek, ICT, telefonie en data, toegangscontrole, brandalarmering en het gebouwbeheersysteem, zelfs de buizenpost voor het transport van buisjes bloed: alles moet in verbinding met de rest van het ziekenhuis komen te staan. Wesdorp: “Bij het AMC wordt energie centraal opgewekt, zowel warmte en
koeling als deels elektra. Om het nieuwe gebouw daaraan te kunnen koppelen, moet je de huidige centrale installatie aanpassen, terwijl deze wel moet blijven functioneren.” Datzelfde geldt voor de aansluiting van het nierdialyse-centrum op gebouw Q, waarvoor een extra fasering is ingelast. “Dianet is nu een bijna losstaand gedeelte met bijvoorbeeld aparte installaties voor lucht. Met de realisatie van het totale gebouw, moeten wij ervoor zorgen dat alle functies straks overgenomen worden door de nieuwe, centrale voorzieningen. En dan wel geruisloos, bijvoorbeeld tijdens één etmaal in het weekend. De nierdialyse moet binnen een dag weer volledig functioneren.” Creativiteit Als gebouw Q begin 2010 wordt opgeleverd, zal de eerste fase van de totale poliverbouwing zijn afgerond, aldus Van den Heuvel. De aanpak mag dan niet
standaard voor een bouwproject zijn geweest, maar getuigt wel van creativiteit en flexibiliteit bij zowel de opdrachtgever als de adviserende en uitvoerende partijen. Aad Hofstede: “Op zeker moment heb je een bouwvergunning en kun je een cascogebouw gaan neerzetten dat je vervolgens invult na overleg met de toekomstige gebruikers. Die twee processen gaan op een gegeven moment samenlopen en dan moet je met elkaar wat extra moeite doen om de processen’ synchroon te houden. Het alternatief was geweest om twee jaar niets te doen, zodat je eerst alles tot in detail kunt bespreken en ontwerpen. Dan is de aanpak die het AMC nu heeft gekozen uiteindelijk toch veel sneller en efficiënter.” <<
i
ir. D. Wesdorp T 088-3740505 E
[email protected]
DeernsData | 21
Actueel
Deerns organiseerde op 25 maart een minisymposium met als thema ‘Vastgoed in de gezondheidszorg’. Op de 42ste etage van het Strijkijzer, de hoogste toren in Den Haag, kwamen genodigden uit onder meer de gezondheidszorg en het bankwezen bijeen om van gedachten te wisselen over vastgoedbeheer.
Presentaties en discussies
Minisymposium vastgoedbeheer gezondheidszorg D
oor de economische situatie en de veranderingen in de financiering van vastgoed in de gezondheidszorg, is vastgoedbeheer meer dan voorheen een thema waar veel over te doen is. De adviseurs van Deerns hebben decennialang ervaring opgedaan binnen gezondheidszorgprojecten. Zo heeft Deerns een visie kunnen ontwikkelen op het vastgoedbeheer in de zorgsector, zowel op strategisch en tactisch als op operationeel niveau. Op het minisymposium discussieerden de genodigden aan de hand van praktijkvoorbeelden over de voor- en nadelen van de verschillende vastgoedbeheerstrategieën. Tijdens de discussies kwam duidelijk naar voren dat de rollen van de verschillende belanghebbenden zijn veranderd. Zo moeten gezondheidszorg-instellingen professionele businessplannen opstellen om de financiering van vastgoed rond te krijgen en moeten banken, voor wie zorgvastgoed relatief nieuw is, deze businessplannen op een juiste wijze kunnen interpreteren. Exploitatiefase Vaststaat dat de exploitatiefase steeds belangrijker wordt. Berekeningen van Deerns laten zien dat de exploitatiekosten
gedurende de levensduur drie tot vier keer hoger zijn dan de investeringskosten. Het is daarom zaak om de exploitatiekosten al in de vroegste fase van projecten inzichtelijk te maken. Juist in deze fase kunnen ontwerpbeslissingen worden genomen, die een positief effect hebben op de winstgevendheid van zorgvastgoed. Zo rekenen de adviseurs bij Deerns altijd de verschillende installatieconcepten door op basis van de levensduurkosten, om de optimale te kunnen kiezen. <<
Tijdens het minisymposium met als thema ‘Vastgoed in de gezondheidszorg’ werden presentaties gehouden over Prestatiecontractering bij meerjarige uitbesteding Beheer & Onderhoud (door Julian van Groesen van Deerns) en Vastgoedfinanciering in de Zorg (door Joris de Jong, directeur Fortis Health Care). Daarnaast passeerden praktijkvoorbeelden van het Vlietland Ziekenhuis en het Albert Schweitzer Ziekenhuis Dordrecht (door Jeroen Kingma van Vitaal ZorgVast) de revue. De presentaties zijn terug te vinden op de website www.deerns.nl (publicaties).
i 22 | DeernsData
drs. ing. B. Weisscher T 088-3740503 E
[email protected]
Projectnieuws
Zonder concessies besparen op exploitatiekosten Deerns quick scans
Vanwege het huidige economische klimaat en de verwachting dat het dal nog niet bereikt is*, hebben veel organisaties kostenbesparingsprogramma’s opgesteld. Ook op het gebied van vastgoedexploitatie. De quick scans van Deerns maken snel inzichtelijk waar de besparingen liggen, zonder dat dit ten koste gaat van bijvoorbeeld de luchtkwaliteit in luchtkritieke ruimten (operatiekamers) of de kwaliteit van het binnenklimaat (scholen en kantoren).
D
eerns voert de exploitatie-quick scans uit op basis van levensduurkosten en met behulp van de uitgebreide interne kostendatabases. De scans geven opdrachtgevers aan waar optimalisatie mogelijk is op het gebied van beheer, onderhoud en energie, zonder dat dit ten koste gaat van de geldende kwaliteitseisen. De exploitatiekosten zijn de laatste jaren, naast investeringskosten, een steeds grotere rol gaan spelen (zie ook pagina 22). Exploitatiekosten kunnen de initiële investering aanzienlijk overstijgen. Het is dus zaak deze zo snel mogelijk - bij nieuwbouw en renovatie al in de conceptuele fase - goed in beeld te krijgen. Doordat de Deerns quick scan op exploitatie uitgaat van de levensduurkostenmethodiek worden de exploitatiekosten berekend op basis van de Netto Contante Waarde, zodat zaken zoals tijdsinvloeden en stijgingen van materiaalkosten en energieprijzen worden meegenomen. Hierdoor tonen de scans integraal aan waar de besparingen liggen én welke maatregelen daarvoor nodig zijn. Direct terugverdiend De ervaring leert dat de kosten voor een exploitatie-quick scan direct worden terugverdiend door de aangetoonde besparingen. Zo heeft Deerns het programma van eisen van een nieuw te bouwen laboratorium doorgerekend. Uit deze scan kwam naar voren dat het plan op een aantal punten moest worden
aangepast, zodat in een exploitatiefase een jaarlijkse energiebesparing van 25 procent en een reductie van 15 procent op het onderhoud gerealiseerd kan worden bij gelijkblijvende kwaliteitseisen. Niet alleen bij nieuwbouw maar ook bij bestaand vastgoed dat (nog) niet gerenoveerd wordt, is de exploitatiequick scan toe te passen. Deerns gebruikt ook hiervoor het levensduurkostenmodel, waarin de bestaande bouwkundige schil, de aanwezige installaties en de bedrijfstijden worden ingevoerd. Hiermee is een goede inschatting te maken van de onderhouds- en energiekosten. Zo kunt u zien of u teveel uitgeeft ten behoeve van de installaties die in uw pand aanwezig zijn en of er besparende maatregelen zijn te realiseren. Hiermee toont de exploitatie-quick scan op een snelle manier aan of de prijs/kwaliteitsverhouding van de exploitatie van uw installatie op orde is en welke kostenreducties haalbaar zijn. << *E ind juni heeft Deerns de laatste aanbestedingsbarometer uitgegeven. Deze is aan te vragen of te downloaden via www.deerns.nl.
i
ing. B.G.M. Karstenberg T 088-3740277 E
[email protected]
DeernsData | 23
Kort Nieuws
Hermitage Amsterdam geopend voor publiek Zaterdag 20 juni was het zover: na vijf jaar ontwerpen en bouwen heeft de
Bezoekers kunnen daarbij genieten van een comfortabel binnenklimaat.
Hermitage in Amsterdam, een dochter-
Authentieke uitstraling Achter de architectuur van Hans van museum van zijn naamgenoot in Heeswijk architecten schuilt dan ook een St. Petersburg, zijn deuren geopend voor enorme hoeveelheid techniek. Nergens in het tentoonstellingsgebouw zijn systeemhet publiek. De eerste tentoonstelling plafonds toegepast. Op een aantal plaatdie gehouden wordt in het monumentale sen is gekozen voor nieuwe gevlinderde betonvloeren, zonder afdekvloeren, om pand (1683) luistert naar de naam hoogte te sparen. De horizontale distributiekanalen, zoals kabelgoten en ‘Aan het Russische Hof’. luchtkanalen, zijn daarom op de zolders geïnstalleerd. Talloze aftakkingen leiden naar de ondergelegen ruimten. Deze aftakkingen zijn weggewerkt in opgeet voormalig verpleeghuis dikte binnenwanden en penanten. Door Amstelhof is volledig aangede integratie van techniek, architectuur past aan de eisen van een hedendaags museum. Het nieuwe onderkomen, met een brutovloeroppervlak van 13.000 vierkante meter, zal naar verwachting 400.000 bezoekers per jaar ontvangen. Met veel respect voor het gebouw zijn de adviseurs van Deerns erin geslaagd om een flexibel installatieconcept te ontwerpen. Zaken als relatieve luchtvochtigheid, temperatuur, belichting en beveiliging zijn per tentoonstelling en per tentoonstellingsgebied aan te passen.
en bouwkunde zijn alle installaties voor het publiek onzichtbaar en behoudt het gebouw zijn authentieke uitstraling. Op 26 juni verschijnt er een boek, waarin met foto’s de metamorfose van het gebouw wordt weergegeven. Het boek is ook in de boekhandel verkrijgbaar. <<
H
Voetstappen als Bereikt u Kyoto tussen Utrecht en Den Haag? Dat was de vraag van de innovatieve prijsvraag van ProRail om zo tot duurzame oplossingen te komen voor het spoor. Een aantal partijen mocht hun idee verder uitwerken. Deerns was er een van.
24 | DeernsData
D
eerns nam samen met Lloyd’s Register deel aan de prijsvraag van ProRail. De oplossing ‘Elke stap telt’ omvat de inzet van een energieopwekkende vloer op het station. Dagelijks bezoeken meer dan 100.000 mensen de hallen en perrons op verschillende grote stations in Nederland. Dat zijn heel wat voetstappen die als energiebron kunnen dienen. Door al de bezoekers
Deerns-ontwerp genomineerd voor ‘De Vernufteling’ Het tijdschrift ‘De Ingenieur’ heeft ook in 2009, samen met ingenieursvereniging KIVI/NIRIA, de prijsvraag ‘De Vernufteling’ georganiseerd. Voor deze competitie hebben weer een groot aantal Nederlandse ingenieursbureaus hun meest innovatieve ideeën ingediend. Deerns levert al jaren een stevige bijdrage. Dit jaar is Deerns genomineerd met het ontwerp van de ‘Burj al Shams’ (Arabisch voor ‘Zonnetoren’). De inzending werd tweede bij de publieksverkiezing.
D
e ‘Burj al Shams’ is een energieneutrale wolkenkrabber ontworpen door een internationaal team van Deerns-medewerkers. De toren heeft een ellipsvorm: aan de oost- en westkant is hij smaller, zodat op tijden dat de zon laag staat een zo klein mogelijk oppervlak beschenen wordt. Over de gehele lengte van de toren lopen zogeheten ‘ribben’, die er enerzijds voor zorgen dat de zon niet rechtstreeks op de gevel valt en anderzijds de zonnewarmte opvangen. Door de warmere lucht tussen de gevel en de ribben ontstaat een natuurlijke opwaartse luchtstroom die de ventilatielucht afvoert. Dit principe wordt een zonneschoorsteen genoemd.
Zonne-energie Net als de gebouwen in de noordelijke streken, is de gevel goed geïsoleerd. Niet om de kou, maar om de warmte buiten te houden. De toren maakt verder gebruik van de zonne-energie, die het gebouw via het dak bereikt. Hier staan zonnepanelen opgesteld, die de zonnewarmte omzetten in energie. Deze energie wordt onder andere gebruikt om de toren te koelen. In de top van het gebouw is ruimte voor een binnentuin. Via een vernuftig systeem komt hier het daglicht wél binnen, maar de bijbehorende warmte niet. De vegetatie in de binnentuin zorgt op een natuurlijke manier voor de luchtzuivering. <<
energiebron bij het betreden van de hal en het perron over een energiegenererende vloer te laten lopen, wordt niet alleen energie opgewekt, maar wordt de reiziger zich ook bewust van het ‘groene imago’ van ProRail en zijn bijdrage aan de milieuverbetering. Lloyd’s Register en Deerns hebben twee verschillende opties uitgewerkt:
- De verzonken vloer, die permanent kan blijven liggen; - De mobiele opstelling, die op meerdere locaties kan worden ingezet. Tijdens een bijeenkomst in juni werd door minister Jacqueline Cramer van Volksgezondheid Ruimtelijke Ordering en Milieu (VROM) de winnaar van de prijsvraag bekendgemaakt. KEMA en de
partners Eneco en NS waren de gelukkigen met een plan waarmee ze het spoor tussen Utrecht en Den Haag geheel CO2neutraal maken. De oplossing wordt samen met ProRail gerealiseerd, of er wordt eerst een proef uitgevoerd. Vanwege de commerciële waarde van het plan van Lloyd’s Register en Deerns overweegt ProRail wel om ‘Elke stap telt’ in de toekomst nog toe te passen. << DeernsData | 25
Actueel
Volledige grip op OK met Deerns Stappenplan Methodiek voor functioneel OK-beheersplan
Het beheer van operatiekamers hangt af van veel kritieke factoren en is dus een complex proces. De beheerspecialisten van Deerns hebben een uniek en praktisch stappenplan ontwikkeld om tot een functioneel OK-beheersplan voor operatiekamers te komen.
I
n 2010 moeten alle ziekenhuizen in Nederland een OK-beheersplan voor OK-complexen invoeren volgens de HACCP-structuur (Hazard Analysis of Critical Control Points). Ook moeten ze dan een beheerder luchtbeheersplannen voor luchtkritieke ruimtes hebben aangesteld. Vooruitlopend op deze ontwikkeling heeft de stichting Werkgroep Infectie Preventie (WIP) op basis van de HACCP-structuur in maart 2005 de definitieve versie van het ‘Beheersplan Luchtbehandeling voor de Operatieafdeling’ gepubliceerd. Dit uitgebreide
26 | DeernsData
document is een blauwdruk voor het OK-beheersplan en wordt ook door de Inspectie voor de Volksgezondheid gebruikt als leidraad bij controles. Stappenplan Op basis van deze documenten, die aangeven wát er moet gebeuren, heeft Deerns een gestructureerde methodiek ontwikkeld die stap voor stap concreet aangeeft hóé ziekenhuisorganisaties het beheersplan kunnen inrichten: het Deerns Stappenplan. Alle factoren die een rol spelen zijn gerangschikt in
een stroomschema. Het schema fungeert als het ware als een ergonomisch ingericht dashboard. Het stappenplan is opgedeeld in de ontwerp- en realisatiefase en de exploitatiefase. Door ook de ontwerp- en realisatiefase te betrekken in het beheersplan van bestaande operatiekamers komen alle kritische procesmijlpalen, zoals de oorspronkelijke ontwerpuitgangspunten, de realisatie zelf, de oplevering en de bijbehorende verantwoordelijkheden, weer goed in beeld. Zo kan bij calamiteiten snel en adequaat een beroep worden gedaan op de juiste interne en/of externe partijen. Naast de techniek hebben ook andere aspecten grote invloed op de luchtkwaliteit binnen OK’s, zoals menselijk gedrag, apparatuur, instrumenten en vloeistoffen. Doordat ziekenhuisprotocollen goed ingepast kunnen worden in het door Deerns ontwikkelde model, zijn ook deze aspecten integraal beheersbaar. Digitaal document De Dashboard-methodiek is een digitaal document. Dat betekent dat alle voor het OK-beheersplan relevante documentatie, zoals normen, validatierapporten, meetrapporten, revisiebescheiden en verslagen, direct vanuit het stappenplan toegankelijk zijn. Het voordeel is dat een koppeling met de meest actuele versies van de vele documenten is geborgd. Daarnaast is integratie mogelijk met bijvoorbeeld software voor onderhoud en het gebouwbeheersysteem. <<
i
ir. A.G.W. Glavimans T 088-3740213 E
[email protected]
Column
Dat zal ons leren! I
nefficiëntie is overal. Lampen die nog geen fractie van de energie die er aan het begin van de keten inging, nuttig - namelijk als licht - gebruiken. Slechts een procentje van de oorspronkelijke energie-inhoud van de kolen of het gas waarmee de stroom werd opgewekt, levert de gezochte lumen op tafel. De rest verdwijnt als niet-bruikbare warmte in water en lucht. De lamp is misschien het meest extreme voorbeeld, maar in verkeer en vervoer kunnen we er ook wat van. Slechts 20 procent van de energie die oorspronkelijk in de ruwe olie zat, wordt daadwerkelijk voor voortbeweging gebruikt. Wat dacht u van gebouwen, vooral als de thermostaat in de winter op 21 graden en in de zomer op 18 graden staat? Of de thermische installaties in de industrie om allerlei stoffen te scheiden? Kennelijk zijn we er in de 230 jaar die verstreken zijn sinds het begin van de industriële revolutie - laten we rekenen vanaf de stoommachines van James Watt van rond 1780 - niet erg goed in geslaagd onze energieketens revolutionair efficiënter te maken. Vreemd: grote oliemaatschappijen spenderen miljarden aan hightech om nog een paar nieuwe druppels olie te vinden, het leger schiet waar nodig te hulp. Maar als we het spul eenmaal geraffineerd en wel aan de pomp beschikbaar hebben, knipperen diezelfde oliemaatschappijen niet eens met de
ogen als de kostelijke brandstof wordt verkwist door slurpers die één op tien rijden. Merkwaardig: de grote elektriciteitsmaatschappijen bouwen megacentrales, knokken tien jaar voor vergunningen, doorstaan bureaucratie en protesterende burgers om een prachtig product als stroom te kunnen maken. Maar hebben we de elektronen eenmaal, dan maakt het de bedrijven kennelijk niet meer uit of de stroom levens redt op een intensive care of wordt ‘verjubeld’ in een spotlight met een rendement van 1 procent, die men ’s nachts vergeet uit te zetten. De achtergronden zijn duidelijk: energie was er twee eeuwen in overvloed, en van klimaatverandering had niemand ooit gehoord. Maar spoedig kost de olie weer 100 dollar per vat, en dan? De les is deze: het energiesysteem is log en traag. Een herontwerp komt kennelijk niet vanzelf tot stand. Dat zal moeten worden geforceerd, afgedwongen. Via energieprijzen die, als de markt stagneert, van overheidswege hoog worden gehouden. Wellicht met een paardenmiddel als: maak de energieproducent upstream maar medeverantwoordelijk voor wat er downstream aan inefficiëncies weglekt. Dat zal ons leren! Jan Paul van Soest
DeernsData | 27
Colofon
Succesvolle expositie over duurzaamheid De expositie ‘Stad voor Straks’ was een schot in de roos. Initiatiefnemer en organisator ARCAM (Architectuurcentrum Amsterdam) kan terugkijken op een zeer geslaagde tentoonstelling, die mede mogelijk werd gemaakt door een sponsorbijdrage van Deerns.
D
e moderne expositieruimte van ARCAM aan de Prins Hendrikkade in Amsterdam is tussen 14 maart en 23 mei door tachtig tot negentig bezoekers per dag bezocht. Onder hen opvallend veel werkgroepen van bedrijven en overheden die hier inspiratie kwamen opdoen. Het centrale thema was ‘de klimaatvriendelijke metropool’. Op concrete wijze was in beeld gebracht wat dit voor een stad als Amsterdam kan betekenen. Aan de orde kwamen vragen: waar liggen de uitdagingen voor opdrachtgevers, architecten en bouwers en wat zijn hun ambities? ‘Stad voor straks’ liet zien hoe de Metropoolregio Amsterdam zich kan voorbereiden op de toekomst. De tentoonstelling werd onderbouwd met de resultaten van het onderzoek 28 | DeernsData
Deerns Rijswijk Fleminglaan 10 Postbus 1211 2280 CE Rijswijk Telefoon: (088) 374 00 00 Fax: (088) 374 00 01 Deerns Amsterdam Telefoon: (088) 374 02 40 Deerns Eindhoven Telefoon: (088) 374 02 20 Deerns Groningen Telefoon: (088) 374 02 00 Deerns Maastricht Telefoon: (088) 374 02 10 Deerns Nijmegen Telefoon: (088) 374 02 30 www.deerns.nl Hoofdredactie Erik Lousberg Eindredactie Erwin Beswerda Sjoerd Hora Siccama Joyce Riekerk Redactie Melanie Bloem, Arne van Delft, Andrew Glavimans, Aad Hofstede, Menno Hollander, Alex Jansen, Bernd Karstenberg, Wouter Kok, Arnold Overdevest, Jan Willem van Rijen, Erik van Rijn, Huub van Rooij, Jos van Velzen, Barry Weisscher, David Wesdorp, Mark Winkelman, KEPCOM Creatieve Communicatie, Delft Concept Van Zandbeek corporate communicatie
‘Samenwerken aan een klimaatvriendelijke stad’ van Milieucentrum Amsterdam. Diverse bureaus hadden toekomstbeelden van stadsdeel De Baarsjes geschetst. Ook waren er ontwerpen te zien van architectenbureaus over de fictieve opdracht ‘Green Architecture’, die Atelier Rijksbouwmeester in 2008 had uitschreven. Verder werden tijdens de expositie ook andere innovatieve, originele en spectaculaire voorbeelden getoond van ‘klimaatvriendelijk bouwen’ in de Metropoolregio Amsterdam. <<
Tentoonstelling gemist? Kijk op www.arcam.nl
Ontwerp en grafische vormgeving KEPCOM Creatieve Communicatie, Delft Fotografie Fotoburo Thuring BV, Fotogeniek, Hans Oostrum Fotografie Druk 3is1 Grafimedia
Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande toestemming van de uitgever worden overgenomen of vermenigvuldigd.
