Een onderzoeksproject, groepstentoonstelling en lezingen/debat serie over klonen, waarin kunstenaars en wetenschappers samenwerken. 1.a. Onderwerp van het project Klonen is een onderwerp dat tot de verbeelding spreekt, ethische vragen oproept en dwingt na te denken over de toekomst. In dit project wordt er aandacht gevestigd op de bijzondere verhouding tussen kunst, wetenschap (met name het terrein van genomics: het grootschalige onderzoek naar de erfelijkheid en genen, waaronder het klonen) en technologie. Kunstenaars die middels hun werk het terrein van genomics verkennen, dragen bij aan het publieke debat en de analyse van wetenschappelijke kennis. Kunst is in staat kritisch te kijken naar de experimenten en resultaten van genomics, en deze ook in beelden te vertalen zonder in stereotypen te vervallen. Het verbeelden van een werkelijkheid die niet met het blote oog waarneembaar is (zoals elementaire deeltjes, DNA) is voor de wetenschap zelf ook een urgente zaak en zij heeft hier zodoende belangstelling voor. Wetenschappers en kunstenaars staan in hun dagelijkse beroepspraktijk dichter bij elkaar dan verwacht: beide werken vanuit onderzoek en hypotheses, vragen zich in essentie af waarom de wereld is zoals die is en beide zijn bekend met het befaamde ‘eureka’ moment. Wanneer kunstenaars geïnteresseerd zijn in de resultaten, methodes en toepassingen van genetisch onderzoek, en wetenschappers in de mogelijkheden van verbeelding, is er een basis voor samenwerking, reflectie en kruisbestuiving mogelijk. Wetenschappers zijn gebonden aan theorie en het publiek oordeelt vaak vanuit het gevoel over de toekomst van klonen, terwijl een kunstwerk op zich zelf staat, hoeft niet ‘waar’ te zijn en wordt ook niet als zodanig beoordeeld. Dit geeft een aantrekkelijke vrijheid om toekomstscenario’s te onderzoeken. 1.a.1. Onderwerpen in detail De volgende onderwerpen zijn aanzetten voor deelprojecten binnen het onderzoek, een soort bagage voor de projecten. De onderwerpen zijn: Het tragische van schoonheid
Bepaalde ziektes en (aangeboren) afwijkingen zullen in de toekomst niet meer voor hoeven komen. De opvattingen over wat lelijk, ongewenst en mismaakt is zullen veranderen. Klonen gaat over het verzamelen van de perfecte eigenschappen, het beste DNA en zal uiteindelijk resulteren in een nieuwe, veel hogere standaardnorm van schoonheid en gezondheid. Maar hierin lijkt tevens een tragedie besloten te liggen. De tragiek is dat we in feite niet alleen afwijkingen zoals aangeboren misvormingen zullen voorkomen, maar tegelijkertijd ook een te grote neus niet meer accepteren. Door het wegnemen van de elementen die wij lelijk en ongewenst beschouwen zullen onze esthetische opvattingen drastisch wijzigen. Het is de combinatie van schoonheid en het tragische dat kunstenaars aantrekken en gebruiken in hun werk. Voor veel kunstenaars is juist het lelijke een bron van inspiratie, de afwijking wat iets interessant en uiteindelijk zelfs weer ‘mooi’ maakt. Betreft kunstenaars: Anje Roosjen, Netty van Osch, Silvia B, Chrystl Rijkeboer, Wim Hardeman Data: lezingen en debatten 16 en 17 september, onderzoek 19 t/m 23 september 16 september: lezing door Koen Vanmechelen over Cosmopolitan Chicken project 17 september: lezing door dr. Ir. Martijntje Smits (techniekfilosofe Technische Universiteit Eindhoven) over ‘Monsterbezwering’
Wie is mijn vader, wie is mijn moeder?
Wat is de betekenis van familie en opvoeding voor de gekloonde mens? Hoe zien de seksuele omgangsvormen eruit wanneer zaadcellen overbodig zijn en eicellen worden leeggemaakt voor gebruik? Is er nog wel voortplantingsdrang als iedereen steriel is? De ontwikkelingen van zaaddonoren, eiceldonoren, wensmoeders, draagmoeders en IVF kunnen worden opgevat als een tussenstap richting het klonen. Het verlegt grenzen en maakt het voor mensen mogelijk zich op een ‘onnatuurlijke’ wijze toch voort te planten en gaat over ethische standpunten zoals het recht om voort te planten. Is familie te definiëren in termen van DNA? Hoe is het om totaal niet te weten wie je biologische ouders zijn? Als mensen gekloond worden, wie bepaalt dan wie er gekloond wordt, wat de standaard is? Hoe worden deze gekloonde kinderen gemaakt, kan dat uiteindelijk ook buiten het lichaam van een vrouw? Betreft kunstenaars: Lisa Holden, Lorene Bourguignon, Anje Roosjen, Shunji Hori Data: lezingen en debatten 23 en 24 september, onderzoek 26 t/m 30 september, film: A.I. Am I my twin?
Waarom zijn wij gefascineerd door ons spiegelbeeld en er tegelijkertijd bang voor? Het idee van een dubbelganger als voorloper van de heftige emoties die het klonen van mensen oproepen. Betekent klonen grote groepen identieke mensen, zowel uiterlijk als genetisch identiek? De impact is te vergelijken met een leger of een kostschool, grote mate van uniformiteit, oncontroleerbare groepsdynamiek en onderdrukking of zelfs eliminatie van wat afwijkend is. Hoe realistisch zijn fysiek identieke klonen eigenlijk? Bij het klonen van huisdieren bleken de eerste gekloonde poezen een heel ander vachtpatroon dan de originele poes te hebben gekregen. Jonge kinderen maken nog geen onderscheid tussen fantasie, droom en realiteit. Een ‘imaginary friend’ kan heel overtuigend zijn. Hoe denken kinderen over klonen?, niet gehinderd door sociale conventies. Betreft kunstenaars: Anje Roosjen, Lisa Holden Data: lezingen en debatten 30 september en 1 oktober, onderzoek 3 t/m 7 oktober, film: Boys from Brazil Art as knowledge Een andere benadering van samenwerking tussen kunstenaars en wetenschappers. Naast de mogelijkheden die kunst biedt omtrent beeldvorming, kan zij ook (opnieuw) gewaardeerd worden vanwege de meer holistische of alchemische zienswijze. Een benadering die binnen de wetenschap minder geoorloofd is dan binnen de kunst. Betreft: Roe Cerpac, Anje Roosjen Data: lezingen en debatten 7 en 8 oktober, onderzoek 10 t/m 14 oktober 8 oktober: lezing prof. dr. Hub Zwart in het kader van ‘Art as knowledge’ De verhouding tussen kunst en genomics: is er een toenadering mogelijk?
Data: afsluiting, eindpresentatie, lezingen en slotdebat 15 oktober
Periode 1 september – 16 september: opstartfase onderzoeksproject, alle onderwerpen zijn mogelijk. Opening 16 september: groepstentoonstelling, lezingen, voornemens Kunstenaars, wetenschappers en andere deelnemers worden aangemoedigd om hun ideeën, reflectie op de onderwerpen, voorstellen en data van aanwezigheid te versturen per e-mail. Deze gegevens worden dan gepubliceerd op de website, voor anderen om er op te reageren en om effectief interessante matches te kunnen maken. 1.b. Achtergronden Waarom is er vanuit de wetenschap behoefte aan beeldvorming en verkenning van toekomstscenario’s? Is beeldvorming en speculatie over de toekomst niet het terrein van ethici en filosofen, wordt dit dus binnen de wetenschap zelf geregeld? Ontwikkelingen binnen de wetenschap zoals globalisering, toenemende economische belangen bij (bèta)wetenschap en technologie en enorme complexiteit/grootschaligheid van onderzoek maken dat er discussie is ontstaan over bio-ethiek. De kloof tussen
bètawetenschappers en wetenschapsfilosofen/ethici is gegroeid door deze ontwikkelingen. Het ontstaan van nieuwe specialisaties op het grensgebied van wetenschap, technologie, cultuur, ethiek en filosofie zijn hier het gevolg van. De behoefte aan ethische standpunten over zaken als klonen, kunstmatige intelligentie en nanotechnologie is urgent. Zowel vanuit de wetenschap (individuele onderzoekers moeten moraal gezien achter hun werk staan, ook al zijn zij een klein radertje in een enorm systeem) als vanuit de maatschappij (de introductie van nieuwe technologieën vereist het innemen van nieuwe standpunten). Het bepalen van ethische normen gaat gepaard met het speculeren over de toekomst. Beelden spelen hierbij een belangrijke rol, net als metaforen in taal. De impact van science fiction alleen al onderstreept deze functie. Publieke discussies over klonen gaan vrijwel altijd gepaard met waarschuwende opmerkingen over Brave New World of Boys from Brazil (boeken die je niet hoeft gelezen te hebben om te weten dat ze weinig goeds voorspellen). Gezien deze invloed is het denkbaar dat wetenschappers en kunstenaars elkaar wel eens nodig zouden kunnen hebben bij de beeldvorming van de toekomst. Kunnen kunstenaars een bijdrage leveren in een ethische discussie? Hoe verhoudt esthetiek zich tot ethiek? Een esthetisch oordeel (of iets mooi is bijv.) kan nooit empirisch bewezen of weerlegd worden. Esthetische uitspraken zijn waar noch onwaar. Het zijn normatieve uitspraken, over wat wenselijk zou zijn en niet over wat feitelijk is (normen in plaats van feiten). Esthetische uitspraken zijn net als morele uitspraken waardeoordelen. Belangrijk is echter dat deze oordelen niet misbruikt worden in elkaars plaats. Zo is het mogelijk om een kunstwerk te gebruiken door onder het mom van esthetiek eigenlijk een ethisch oordeel te verkondigen. Kunstenaars hebben echter het grote voordeel van relatieve ‘creatieve’ vrijheid die hen door de maatschappij is toegestaan, waardoor zij ruimte hebben om uitspraken te doen die soms onzinnig lijken, tegen alle wetten ingaan, maar wel buiten de gebaande paden doen treden. Door de visuele beelden hebben zij een krachtig instrument om de gevoelens en opinie van het lekenpubliek te bespelen, wat vaak effectiever is dan de cijfermatige uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek. 2. Werkwijze Gedurende zes weken wordt er aan een installatie in de projectruimte gewerkt. Dit betekent dat de kunstenaars bestaand werk meebrengen en op basis van nieuwe inzichten, samenwerking en reagerend op aanwezig werk, nieuw werk maken in de projectruimte. De gehele ruimte kan hiervoor worden gebruikt, waardoor de ruimte als totaalinstallatie ervaren kan worden. Op basis van voorbereidende bijeenkomsten worden deelprojecten opgezet, waarin kunstenaars kortstondige samenwerking kunnen aangaan en in de projectruimte, voor publiek toegankelijk en inzichtelijk, tot nieuw (site-specific) werk komen. Door bemiddeling van het Arts and Genomics Centre 1 is het mogelijk om wetenschappers uit te nodigen om te reflecteren op het werk(proces) en wellicht te komen tot nieuwe inzichten. Doordeweeks heeft de projectruimte het karakter van een open studio, waar gewerkt wordt terwijl publiek kan toekijken en reageren. Inzicht in het proces en het ontstaan van nieuw werk kan interessant zijn voor de bezoeker en het begrip en waardering voor hedendaagse kunst vergroten.Aan het eind van de week zijn er meer expliciete publieksactiviteiten, zoals de presentatie van de resultaten, lezingen/discussies en een filmprogramma. Een deel van de projectruimte is ingericht als een ‘vaste’ groepstentoonstelling, aan de hand waarvan bezoekers zich verder kunnen oriënteren op de lopende projecten. De officiële opening zal 16 september plaatsvinden, wanneer het project niet meer in een prematuur stadium is en er meer te zien is. De afsluiting van het project zal ook het karakter van een ‘opening’ hebben. 1
Het Arts and Genomics Centre is onderdeel van een breed multidiscipliniar onderzoeksprogramma, uitgevoerd door de Universiteiten van Amsterdam, Leiden en Maastricht. Het onderzoeksprogramma, getiteld New Representational Spaces: Investigations of Interactions Between and Intersections of Art and Genomics, poogt in de eerste plaats de unieke rol beschrijven en analyseren die beeldende kunst kan hebben in de kritische evaluatie en disseminatie van de resultaten van genomics onderzoek. Daarom willen zij kunstenaars, genomics onderzoekers en kunsthistorici samenbrengen om de interacties en overlappingen van kunst en genomics te onderzoeken.
In samenwerking met het Arts and Genomics Centre is gewerkt aan een opzet voor een lezingen- en discussieprogramma, wat zowel publiek uit de buurt als wijdere omstreken zal aantrekken. Er is een filmprogramma opgezet met bijzondere (science fiction) films over klonen, zoals Gattaca, A.I., Boys from Brazil, Stepford Wives en Solaris. Het filmprogramma is vrij toegankelijk en zal ook publiek (ook juist uit de buurt) trekken dat misschien nog een drempel voelt voor een kunstproject maar wel naar de film komt en zodoende toch betrokken raakt bij het project. 3. Projectruimte Retort Retort is een kunstverzamelgebouw met een projectruimte en ateliers in beheer van de Stichting Gerrit van der Veen. De projectruimte biedt een plek waar kunstenaars kunnen samenwerken in projecten, ideeën kunnen uitwisselen, een dialoog kunnen voeren over hedendaagse kunst en waar het publiek betrokken wordt bij het ‘kunstproces’. De projectruimte doet dienst als werkplaats, platform, kantoor, laboratorium. Retort streeft naar ‘work in progress’, waarbij meerdere kunstenaars en kunstdisciplines samenwerken en de dialoog tussen kijker/buurtbewoner en kunstenaar, tussen kijker en kunstwerk en tussen diverse kunstenaars gestimuleerd wordt. De projectruimte is minimaal twee dagdelen per week toegankelijk voor publiek (vrijdag en zaterdag). Adres: Aalsmeerweg 103, 1059 AG Amsterdam www.retortproject.nl 4.a. Deelnemende kunstenaars Wim Hardeman, Lorene Bourguignon, Silvia B, Lisa Holden, Chrystl Rijkeboer, Netty van Osch, Roy Cerpac, Shunji Hori en Anje Roosjen zijn de kunstenaars die het kernteam vormen, zowel voor het onderzoek als in de groepstentoonstelling. Met name in de USA, UK en Australië is er een beweging in de kunst waarneembaar die als bio-genetische kunst kan worden aangemerkt. Deze kunstenaars werken met levende materialen en daadwerkelijke DNA wijzigingen. Een bekend voorbeeld is het lichtgevende konijn Alba van Eduardo Kac, een werk waarmee hij de sociale implicaties van bio-engineering aan de orde wil stellen. Kloone4000 presenteert kunstenaars die minder expliciet shockerend werk maken, maar waarvan duidelijk is dat zij enerzijds gefascineerd zijn door de (toekomst)beelden en mogelijkheden van voortschrijdende technologie en wetenschap, anderzijds ook in de totstandkoming van hun werk methodes toepassen die tot voor kort onvoorstelbaar waren, zoals computermanipulatie en gebruik van digitale media. Het werk bestaat uit schilderijen, tekeningen, keramiek, installaties, fotografie, vormgeving, video, discussie en ontmoetingen. Deze kunstenaars zijn verbonden door onderwerpen als: -herhalingen; -vervormingen; -identiteit en projectie van identiteit; -verhouding van het individu ten opzichte van de massa; -anonimiteit en de veranderingen in communicatie; -perfectionering van het lichaam en schoonheidsidealen; -de kracht en magie van visionaire toekomstbeelden -haast onopvallende toepassing van moderne media. 4.b. Deelnemende wetenschappers Deze lijst van deelnemende wetenschappers is nog niet volledig, het actuele programma staat op de website www.kloone.anjeroosjen.com. o o
prof. dr. Inez de Beaufort (bijzonder hoogleraar medische ethiek, Erasmus Universiteit Rotterdam) zal een lezing geven. dr. Miriam van Rijsingen (Kunsthistorisch instituut, Universiteit van Amsterdam) zal een lezing geven.
o
o
o o
o
o
dr. ir. Martijntje Smits (Technische Universiteit van Eindhoven, techniekfilosofe) zal 16 september in debat gaan en 17 september een lezing geven over ‘Monsterbezwering, de culturele domesticatie van nieuwe technologie'. drs. Frans Meulenberg (wetenschapsjournalist en medewerker afdeling filosofie, medische ethiek en geschiedenis van het Erasmus Medisch Centrum) zal een lezing geven. dr. Bertus Beaumont (Evolutionary Genetics and Microbial Ecology, University of Auckland) is online aanwezig met een weblog (reflectie en vraagbaak). prof. dr. Robert Zwijnenberg (professor Kunstgeschiedenis in relatie tot wetenschap en technologie, Faculteit der Kunsten, Universiteit Maastricht en Faculteit der Kunsten, Universiteit Leiden) zal een lezing geven. prof. dr. Jose van Dijck (hoogleraar Televisie, Media en Cultuur, vakgroep Filmen Televisiewetenschap, Universiteit van Amsterdam), zal een lezing geven naar aan leiding van de film Gattaca. prof. dr. Hub Zwart (hoogleraar filosofie aan de Faculteit Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica van de Radboud Universiteit Nijmegen, hoofd van de Afdeling Filosofie & Wetenschapstudies en directeur van het Centre for Society & Genomics) zal een lezing in het kader van Art as Knowledge geven op 7 oktober.
5. The Arts & Genomics Centre In samenwerking met het Arts and Genomics Centre is gewerkt aan een opzet voor een lezingen- en discussieprogramma. The Arts & Genomics Centre (TAGC) heeft als doel om de wisselwerking tussen en de doorsnijding van kunst en genomics te bestuderen en te stimuleren, door middel van symposia, tentoonstellingen en samenwerkingsprojecten tussen kunstenaars en genomicsonderzoekers. The Arts and Genomics Centre zal zo vanuit de specifieke invalshoek van ‘genetische’ kunst bijdragen aan het publieke debat over genomics en aan de sociale en culturele inbedding van genomics. Zij heeft de overtuiging dat de wetenschappelijke vragen die in het genenonderzoek een rol spelen, zoals vragen rondom identiteit en uniekheid van het individu, menselijke vrijheid en ethiek, ook een rol spelen in veel contemporaine kunst die zich op een of andere manier bezighoudt met het genenonderzoek. Alle denkbare kwesties worden in kunstprojecten aan de orde gesteld, zoals erfelijkheid, identiteit, ouder worden, ‘designerbabies’, klonen, overbevolking, oorlogvoering en commercie (de biotechmarkt). Contactpersoon: Helen Chandler, website www.artsgenomics.org
