De zin van waarheid. Stoffel van Maurik

 

1    

De  zin  van   waarheid           Stoffel  van  Maurik  

                         

 

2  

De  zin  van  waarheid  –  Stoffel  van  Maurik     Vrijheid  vind  je  pas  als  je  je  herinneringen  uit  hun  schuilplaatsen  jaagt,  dwingt  om  aan  hun   reis  naar  de    vergetelheid  te  beginnen,  als  de  waarheid  niet  meer  nodig,  en  de  leugen   overbodig  is.     1        Matgroene  planken,  achteloos  op  een  hoop  gegooid,  glanzen  in  de  motregen.  Een  trein  glijdt  het   station  uit.  Reizigers  kijken  verwonderd  om  naar  zwenkende  grijpers,  malende  wielen,  een  oplegger   die  een  oranje  schaftkeet  het  terrein  oprijdt.  Even  houdt  de  overweg  het  verkeer  staande,  tot  het   weer  voortkruipt  over  de  hoofdverkeersweg  van  het  stadje.          Midden  op  het  terrein  staat  een  man  in  een  oranje  jas  met  wit  oplichtende  strepen,  een   jagershoedje  op  zijn  zilvergrijze  haar.  Hij  houdt  een  lange  rol  papier  in  de  hand,  dirigeert  met  weidse   gebaren  het  ballet  van  de  gele  graafmachines.  Schokkerig  trekken  ze  rommel  uit  de  donkere  grond.   Brokken  puin,  boomstronken,  roestig  ijzer.  Een  bosje  spichtige  populieren  verandert  binnen  een   kwartier  in  een  modderige  vlakte.  In  het  midden  blijft  een  bankje  eenzaam  achter.        Hier  zal  het  gemeentehuis  verrijzen,  zal  over  anderhalf  jaar  het  stadje  toekijken  hoe  de   burgemeester,  zwelgend  in  succes  zijn  tempel  zal  inwijden.  Een  middelbare  school,  een   politiebureau,  kantoren,  een  winkelcentrum  zouden  hier  worden  gebouwd.  Plannen  die  niet   doorgingen,  de  plek  te  chique  om  aan  wie  dan  ook  te  gunnen.  Ten  slotte  gebeurt  het  voorspelbare.   Het  gemeentebestuur  bouwt  er  voor  zichzelf.          De  motregen  gaat  over  in  een  plensbui.  De  man  trekt  zijn  jas  strakker  om  zich  heen,  vloekt   binnensmonds.  Dertig  jaar  lang  ligt  die  kutzooi  braak.  Nu  opeens  moet  het  hier  in  anderhalve  week   bouwrijp  zijn.  Intuïtie  en  ervaring  beoordelen  het  terrein,  voeden  argwaan.  Er  is  iets  aan  de  hand,  hij   voelt  het.  De  man  loert  onder  de  rand  van  zijn  hoedje  door  naar  de  stapels  gesorteerd  afval,  gestaag   groeiend  langs  een  pad  van  rijplaten.  Hij  strekt  zijn  armen  naar  achter,  probeert  zich  te  ontspannen.          Een  brul  van  één  van  zijn  machines  onderbreekt  zijn  oefening.  Een  bulldozer  duikt  schuin  voorover   en  valt  op  zijn  kant.  De  uitvoerder  propt  de  rol  papier  in  een  jaszak,  beent  op  de  machine  af.  De   andere  mannen  zetten  de  hunne  stil,  stappen  uit.  De  uitvoerder  rent  een  stukje  tegen  de  spoordijk   op  om  van  bovenaf  in  de  bulldozer  te  kijken.  De  cabine  is  leeg.  Een  portier  hangt  open  in  een  gat  in   de  grond.          ‘Sjoooors!!’brult  hij.     De  mannen  drommen  samen  bij  de  machine.        ‘Hij  is  in  ‘t  één  of  andere  gat  gevallen.’        ‘Laten  we  d’r  maar  afblijven,  anders  kan  ‘t  instorten.’        ‘Maar  Sjors  ligt  eronder!’        ‘Juist  mannen.  Honderd  voor  wie  Sjors  d’r  uit  haalt!’  zegt  de  man  met  het  hoedje.        De  mannen  kijken  elkaar  aan.          “We  kunnen  beter  de  brandweer  laten  komen.”   De  uitvoerder  spant  zijn  mondhoeken,  schudt  zijn  hoofd.  Brandweer,  onderzoek  door  de   arbeidsinspectie,  honende  baas  aan  de  telefoon.        “Tweehonderd  dan!”    

 

3  

De  regen  houdt  op.  Waterig  zonlicht  spoelt  over  de  plek  van  het  ongeluk.  Een  kleine,  gespierde   jongen  stapt  de  kring  binnen  met  een  dikke  rol  touw  en  een  staaflamp.          “Tweehonderd  hè?”  vraagt  hij  stoer.          De  uitvoerder  maant  hem  voorwaarts  met  een  getergd  armgebaar.  De  jongen  klimt  soepel  op  de   graafmachine,  gooit  de  mannen  het  eind  van  het  touw  toe.  Drie  van  hen  vormen  een  rij,  woordeloos   wetend  wat  er  moet  gebeuren.  Ruggen  tegen  het  touw,  gestrekte  rechterarmen,  laarzen  onwrikbaar   in  de  zompige  grond.  De  laatste,  grootste  man  slaat  het  touw  om  zijn  middel.  De  jongen  duikt  de   cabine  in.  Het  touw  spant  zich,  valt  dan  slap.  De  mannen  wachten  af.  Na  een  paar  minuten  horen  ze   de  jongen  schreeuwen.        “Trekken!!”        Rustig,  gelijkmatig  trekken  de  mannen  aan  het  touw,  door  de  jongen  handig  over  de  stuurkolom  van   de  bulldozer  geslagen.  Het  hangende  hoofd  van  Sjors  verschijnt  in  de  cabine.          “Ho  maar!”  brult  de  uitvoerder.   Een  paar  mannen  klimmen  op  de  bulldozer  om  Sjors  los  te  maken  uit  een  lus  onder  zijn  armen.  Zodra   ze  hem  naast  de  machine  op  de  grond  leggen,  doet  hij  zijn  ogen  open.  Hij  wrijft  fronsend  over  zijn   hoofd,  probeert  één  voor  één  zijn  ledematen,  draait  zijn  hoofd  van  links  naar  rechts.  Hij  grijnst.  De   mannen  grijnzen  terug,  helpen  hem  overeind.  De  uitvoerder  zucht  opgelucht.          ‘Nou,  dan  gaan  we  eerst  maar  een  bakkie  koffie  nemen.’   Hij  wandelt  naar  de  schaftkeet,  de  mannen  achter  hem  aan.          Dan  horen  ze  de  jongen  roepen  van  diep  onder  de  bulldozer.                                      

 

4  

    2      Ze  staan  ze  dicht  bij  elkaar,  armen  slap  langs  het  lichaam.  Paul  Spieß  laat  zijn  zaklantaarn  over  de   gezichten  strijken.  Ze  zijn  er  allemaal.  De  bakker  is  er  met  zijn  moeder,  de  reusachtige  timmerman   met  zijn  vrouw,  het  domineesechtpaar  met  hun  twee  kinderen,  de  negen  anderen.  Voor  hun  voeten   ligt  gereedschap,  een  schop,  een  houweel,  een  omgevallen  emmer.  Paul  schijnt  nu  over  de  handen.   De  timmerman  laat  een  hamer  op  de  grond  vallen.        Walter  Drewel  loopt  achter  Paul  langs  naar  binnen.        ‘Handen  achter  de  hoofden,’  beveelt  hij.          Ze  gehoorzamen  gedwee.          Op  de  gezichten  is  geen  spoor  van  paniek  te  zien,  alleen  doffe  gelatenheid.                                                  

 

5  

    3   Het  is  de  enig  mogelijke  weg,  onveranderd  sinds  zijn  eerste  dag  op  de  middelbare  school.  Recht  door   de  binnenstad,  de  Haagpoort  uit,  de  brug  over  het  kanaal,  de  Nagelweg  over,  dan  het  fietspad  op.   Het  fietspad  leidt  door  een  plantsoentje.  Als  Peter  afstapt  bij  het  bankje  langs  het  pad,  is  het   stadsrumoer  achter  de  ruisende  bladeren  niet  meer  dan  een  ver  gerucht.  Het  is  een  magische  plek,   oog  van  de  storm,  waar  hij  bij  zichzelf  naar  binnen  kan  kijken  terwijl  de  bomen  zijn  gedachten   fluisteren.          Verderop  gaat  het    fietspad  steil  omlaag  naar  de  Kom.  De  Kom  is  een  lokaal  hoofdpijndossier.   Allerlei  plannen  zijn  ervoor  gemaakt,  maar  zonder  resultaat.  Zelfs  de  Nagelweg  lijkt  het  terrein  te   willen  ontwijken.    Het  staat  vol  met  struisgras  en  brandnetels,  hier  en  daar  boomstronken  uit  de  tijd   dat  het  nog  een  appelboomgaard  was.  Rechts  ligt  een  spoordijk  met  er  onderlangs  een  fietspad.  Vlak   voor  de  spoorwegovergang  duikt  het  pad  onder  een  vettig  spoorbrugje  door.  Er  staat  maar  één   gebouw  op  de  Kom,  een  vaalgroene  houten  loods.  Op  de  verzakte  deuren  is  in  grote,  witte  letters   ELVIS  gekalkt.  Peter  heeft  bij  de  loods  nog  nooit  iemand  gezien.  Hij  is  benieuwd  naar  de  binnenkant,   maar  er  zijn  geen  ramen.  Op  deuren  zit  een  hangslot.          Onverwacht  twee  uur  eerder  uit  aan  het  eind  van  een  schooldag.  Peter  zingt  zachtjes  voor  zich   heen,  no  more  pencils,  no  more  books,  de  straten  glijden  langs  hem  heen  als  langs  een  kind  in  een   draaimolen,  no  more  teacher’s  dirty  looks,  een  zacht  briesje  blaast  door  zijn  rode  haar,  school’s  out.   In  het  plantsoen  zet  Peter  zijn  fiets  tegen  het  bankje  en  gaat  zitten.  Hij  laat  zijn  ogen  dichtvallen,   luistert  naar  de  bomen,  de  vogels,  het  stadsverkeer  ver  op  de  achtergrond.  Hier  vindt  hij  het  nooit   erg  om  eenzaam  te  zijn.  Zeker  een  kwartier  blijft  hij  zitten  en  denkt  aan  niets.  Niet  aan  zijn  moeder,   met  wie  hij  op  een  flatje  woont.  Niet  aan  zijn  vader,  die  dood  is.  Niet  aan  dat  meisje,  een  klas  onder   hem.          Een  trein  die  aankomt  op  het  station  roept  hem  wakker.  Hij  staat  op,  rekt  zich  uit,  loopt  het   plantsoentje  uit,  de  helling  in  het  fietspad  af,  naar  de  loods  met  ELVIS  op  de  deuren.  Er  ligt  afval.   Toch  ziet  het  er  niet  naar  uit  dat  hier  pas  nog  mensen  zijn  geweest.  Het  pad  naar  de  ingang  staat  vol   met  verse  brandnetels.  Hij  veegt  ze  met  zijn  voeten  opzij,  probeert  door  de  kier  tussen  de  deuren  te   kijken.  Er  is  alleen  een  smalle  baan  van  licht  te  zien,  een  nevel  van  zwevende  stofdeeltjes.  Hij   schuifelt  voorzichtig  om  de  loods  heen.  Langs  de  wand  staan  distels,  de  paarse  bloemen  op   uitkomen.  Ze  prikken  gemeen  door  zijn  sokken.  Het  rondje  om  de  loods  levert  niets  op.  Hij  springt  op   zijn  fiets,  zoeft  de  helling  af,  versnelt  op  het  rechte  stuk  langs  de  spoordijk.  De  rinkelende  bellen  van   de  overweg  roepen  hem  naderbij.  Precies  als  hij  onder  de  spoorbrug  door  duikt,  dendert  de  trein  er   overheen.  Voor  even  laat  hij  de  gedachte  los  dat  de  wens  de  moeder  is  van  de  teleurstelling.  Een   keer  met  Brechtje  praten,  wenst  hij.        Hij  wil  allang  eens  een  praatje  met  haar  maken,  maar  het  gebeurt  nooit.  Bij  andere  jongens  lijken   die  dingen  vanzelf  te  gaan.  Een  blik  vangen  en  beantwoorden,  een  gesprekje  aanknopen.  Maar  Peter   heeft  geen  idee  hoe  je  dat  laat  gebeuren.  Er  is  niemand  die  het  hem  vertelt.  Hij  kan  het  leukste   meisje  van  allemaal  alleen  maar  van  een  afstandje  bekijken.  Ze  is  onopvallend,  met  steil  blond  haar,   een  metalen  brilletje  op  een  puntneus.  Toch  krijgt  Peter  er  geen  genoeg  van  om  naar  haar  te  staren,   zoals  vandaag  in  de  middagpauze,  toen  ze  in  de  schaduw  van  de  kastanjebomen  op  het  schoolplein  

 

6  

zat  te  praten  met  een  vriendin.  Al  het  andere  loste  op  tot  een  kleurige  krans  om  haar  hoofd.  Hij  wilde   dat  ze  naar  hem  keek.  Dat  deed  ze  ook  wel,  maar  zo  heimelijk  dat  hij  het  niet  eens  merkte.        Om  zes  uur  in  de  ochtend  steekt  Peters  moeder  haar  hoofd  naar  binnen  in  zijn  kamer.        ‘Einen  recht  schönen  guten  Morgen  wünsch’  ich  dir,  mein  Schatz.’    Ze  geeuwt.   Dat  zegt  ze  altijd  als  ze  hem  wekt.  Het  is  een  van  haar  vaste  Duitse  zinnetjes.  Peter  houdt  van   vastigheid.  ’s  Ochtends,  voordat  hij  naar  school  gaat,  spreekt  ze  altijd  Duits  met  hem.  Als  ze  ’s   middags  thuiskomt  uit  haar  werk  spreken  ze  Nederlands.  Vanaf  het  avondeten  gaan  ze  op  plat   Berlijns  over.     Zijn  vader  moest  in  de  oorlog  als  dwangarbeider  gaan  werken  in  Duitsland,  bij  de  chemische  fabriek   van  Schering  in  Berlin–Adlershof.  Daar  maakten  ze  landbouwgif.  Poederige  stoffen  werden  er   gemengd  in  een  molen  met  schoepen,  aangedreven  door  de  eindeloze  rondjes  van  een  graatmager   paard.          ‘Fürs  Gift  broochsta    keen’  Angst  zu  hab’n,’  zei  de  zwaarlijvige  oud-­‐sergeant  met  het  kunstbeen  die   er  zijn  baas  was,  ‘det  Perd  lebt  ooch  imma  nochj!’            Zes  weken  na  de  bevrijding  kwam  Freek  Avestad  uit  Duitsland  terug  en  ging  techniek  studeren  in   Delft.  In  juni  1953  reisde  hij  terug  naar  Adlershof  om  die  sergeant  nog  eens  op  te  zoeken.  Daar   ontmoette  hij  diens  vijfentwintigjarige  dochter.  De  deling  van  de  stad  tekende  zich  al  af.  Tanks  van   het  Rode  Leger  sloegen  een  arbeidersopstand  met  grof  geweld  neer.          ‘Neem  me  mee!’  zei  Lore  Müller.   Het  was  geen  verzoek,  eerder  een  bevel.  Freek  Avestad  volgde  het  op  alsof  het  vanzelf  sprak.  Ze   trouwden,  gingen  naar  Nederland,  kregen  een  zoon.     Peter  was  net  vijf  toen  Freek  Avestad  op  het  werk  gedood  werd  door  een  omvallende  hijskraan.   Peter  had  hem  nog  maar  weinig  te  zien  gekregen.  Door  de  week  was  pappa  altijd  op  reis  voor  zijn   werk.  ‘s  Zondagsmorgens  gingen  ze  naar  de  schepen  te  kijken  op  de  rivier,  de  druk  bevaren  route  van   Rotterdam  naar  Duitsland.  En  ineens  was  hij  dood.  Er  is  in  de  flat  niets  dat  aan  hem  herinnert,  alleen   een  klein  zwart-­‐witfotootje  met  een  gekarteld  randje.  Freek  staat  arm  in  arm  met  Peters  moeder   voor  de  Brandenburger  Tor.  Ontelbare  keren  heeft  Peter  erop  zitten  turen  om  te  zien  of  zijn  vader  op   hem  leek,  maar  de  foto  is  te  klein.  Iedere  keer  als  Peter  ernaar  kijkt,  is  het  alsof  zijn  vaders  gezicht   weer  wat  uitdrukking  heft  verloren.  Of  het  komt  doordat  Peter  niet  zo  goed  is  in  het  onderscheiden   van  gezichten.     Ook  het  gezicht  van  zijn  Berlijnse  oma  is  hij  vergeten.  Toen  Ulbricht  in  1961  de  Muur  liet  bouwen,   was  Peters  oma,  de  weduwe  van  de  sergeant,  te  laat  geweest  om  weg  te  komen.  Pas  met  Kerstmis   1963  ging  de  Muur  voor  het  eerst  even  open.  Peter  zag  zijn  oma,  zag  Adlershof,  de  grauwe  buurt   waar  zijn  moeder  was  opgegroeid.  Op  de  dag  dat  de  controleposten  weer  op  slot  gingen,  zwaaide  zijn   oma  nog  naar  hem  met  een  grote  witte  doek  vanuit  een  smoezelig  flatgebouw  achter  de  Muur.  Maar   twee  uur  later  viel  ze  ergens  onder  de  S-­‐Bahn  en  was  op  slag  dood.          Vertel  nog  eens  over  oma,  vroeg  Peter  af  en  toe  aan  zijn  moeder.  In  het  eerste  jaar  na  haar  dood   sprak  zijn    moeder  nog  over  oma.  Maar  daarna  hielden  alle  verhalen  plotseling  op.  Hij  had  geen  idee   waarom.  Vertel  nog  eens  over  papa,  vroeg  hij  in  plaats  daarvan.    Maar  ook  die  vraag  maakte  zijn   moeder  van  streek.    Peter  legt  zijn  biologieboek  opzij  en  gaat  onder  de  douche.  Het  proefwerk  zal  over  de  menselijke   voortplanting  gaan.  Hij  bekijkt  zijn  lid  met  nieuwe  aandacht,  pakt  de  douche  in  zijn  hand  en  spuit  met   de  warme  straal  tegen  het  gevoelige  plekje  aan  de  onderkant.  Langzaam  richt  zich  de  paal  op,  die  

 

7  

elke  zomervakantie  door  zijn  Duitse  neefjes  wordt  bekeken  met  een  mengeling  van  bewondering  en   afgunst.          ‘Mensch,  hast  du  ‘nen  Schwanz!’    riepen  ze,  toen  ze  zijn  dinges  voor  het  eerst  te  zien  kregen.  Hij,   een  jaar  of  acht,  schrok  ervan.  Hij  had  al  rood  haar.  Nu  ook  nog  dit.          Na  het  ontbijt  fietst  Peter  naar  school.  Als  hij  er  bijna  is,  ziet  hij  Brechtje  voor  zich  rijden  in  een   groepje  meisjes.  Wat  nu?  Erachter  blijven?  Of  met  een  stoer  sprintje  er  voorbij?  Peter  verbaast   zichzelf.  Hij  gaat  op  de  pedalen  staan  en  scheert  langs  het  groepje,  kijkt  zelfs  naar  Brechtje  om  als  hij   passeert.  Meteen  erna  maakt  hij  zich  alweer  zorgen.  Ik  heb  me  aangesteld,  sta  compleet  voor  gek.   Het  is  ieder  keer  hetzelfde.          In  de  ochtendpauze  kijkt  Peter  overal  rond,  maar  hij  ziet  Brechtje  nergens.  Claire  en  Babs,  haar   twee  vriendinnen,  staan  bij  het  loketje  waar  de  conciërge  koeken  verkoopt.  Ze  giechelen,  draaien  af   en  toe  hun  hoofden  naar  hem  om,  fluisteren  weer  verder,  lachen.  De  aula  begint  te  golven  als  een   long,  groter,  kleiner,  op  het  ritme  van  zijn  eigen  adem.  Voor  gek.  Ik  sta  weer  volkomen  voor  gek.        Opeens  merkt  hij  achter  zich  langs  een  beweging,  zonder  aanraking.  Peter  Avestad,  die  nooit  iets   opmerkt  voordat  het  onvermijdelijk  wordt,  heeft  zomaar  een  telepathische  ervaring.  Er  valt  iets  op   de  vloer.  Achter  hem  zakt  Brechtje  op  haar  hurken.  Boeken  en  schriften  liggen  half  uit  haar  tas,  een   etui  is  opengevallen.  Peter  begint  haar  te  helpen  de  spullen  bij  elkaar  te  rapen,  maar  durft  haar  niet   aan  te  kijken.  Als  hij  het  etui  wil  pakken,  raakt  ze  even  zijn  hand  aan.  De  tijd  staat  stil  boven  een   mikado  van  pennen  en  potloden.  Te  laat  bedenkt  Peter  dat  hij  langzamer  moet  bewegen,  en  veel  te   snel  zijn  ze  klaar.  Peter  staat  op,  staart  verlegen  naar  de  vloer.          ‘Hé,  bedankt,’  zegt  Brechtje,  ‘maar  nu  moet  ik  naar  de  les!’        ‘Oké,’  probeert  Peter  te  zeggen,  maar  hij  kan  het  nauwelijks  uit  zijn  keel  krijgen.        Pas  die  avond,  in  mei  1974,  op  de  dag  dat  Brechtje  en  hij  voor  het  eerst  iets  tegen  elkaar  hebben   gezegd,  komt  hij  op  het  idee  om  aan  zijn  moeder  te  vragen  hoe  zij  en  zijn  vader  verliefd  zijn  geraakt.   Zelfs  Peter  Avestad,  voor  wie  de  wereld  vol  is  van  onheilspellende  verrassingen,  snapt  dat  het  vallen   van  Brechtjes  tas  geen  toeval  is  geweest.  Dat  betekent  dat  ze  iets  voor  hem  voelt.  Het  is  de   spannendste  conclusie  die  hij  in  zijn  vijftienjarige  leven  heeft  getrokken.          ‘Hoe  weet  je  of  je  verliefd  bent?’   Het  is  Peter  niet  opgevallen  dat  zijn  moeder  allang  gezien  heeft  dat  er  iets  met  hem  aan  de  hand  is.   Tja,  hoe  weet  je  of  je  verliefd  bent?    Freek  kwam  terug  naar  het  kaalgeplukte  Oost-­‐Berlijn,  nota  bene   om  dat  stuk  chagrijn  van  een  vader  van  haar  nog  eens  te  zien.  Mein  Gott,  wat  hadden  die  twee  een   lol,  vooral  omdat  Freek  de  troep  kon  betalen  die  in  die  tijd  voor  bier  doorging.  Ze  schaamde  zich   dood,  maar  besloot  toch  haar  enige  kans  te  grijpen.  Het  was  niet  eens  moeilijk.  Een  paar  glimlachjes,   wat  stiekeme  kusjes  in  de  gang,  klaar.          Eenmaal  in  Nederland  had  ze  zich  vaak  genoeg  afgevraagd  of  ze  een  goede  keuze  had  gemaakt.   Freek  was  lief  en  zorgzaam,  maar  zijn  onzekerheid  tergde  haar  tot  het  uiterste.  Alsof  ze  niet  één  kind   had,  maar  twee.  Hij  kon  nog  niet  eens  zelf  zijn  kleren  kiezen.  Ze  besloot  met  tegenzin  dat  het   gemakkelijker  was  om  over  problemen  haar  mond  te  houden  dan  hem  van  streek  te  maken.  De  prijs   die  ze  betaalde,  was  dat  ze  alle  knopen  zelf  moest  doorhakken.  Toen  Freek  dat  ongeluk  kreeg,  bleef   haar  verdriet  maar  met  moeite  haar  opluchting  de  baas.     ‘Hoe  wist  jij  dat  je  verliefd  was  op  pappa?’     Ze  schrikt  op  uit  haar  gedachten.  Wat  voor  een  meisje  zou  het  zijn?  Later  zal  ze  hem  de  waarheid  nog   wel  eens  vertellen.  Nu  heeft  dat  geen  zin.  Ze  gaat  zijn  sprookje  niet  bederven.  Lore  Avestad  kent  de   kunst  van  het  glimlachend  afwachten.  

       ‘Ik  zie  het,’  zegt  Peter,  ‘als  je  aan  iemand  denkt  en  je  hebt  de  hele  tijd  plezier.’

8  

 

9  

4        Hoe  kun  je  weten  of  je  verliefd  bent?  Peter  kan  in  zijn  gevoelens  nooit  de  weg  vinden.  Ze   overkomen  hem  altijd,  de  ene  keer  in  donkere  vlagen,  als  een  zwerm  sprinkhanen,  dan  weer  als   vallende  bloesem,  zoals  nu,  omdat  hij  zo  verliefd  is  op  Brechtje  Ploegsma.  Hij  kan  aan  niets  anders   denken  dan  aan  haar,  aan  hoe  ze  naar  hem  gelachen  heeft  op  school,  naar  hem  gezwaaid  vanaf  de   fiets.  Peter  is  zielsgelukkig  met  elk  kruimeltje  dat  Brechtje  hem  toewerpt.  Maar  het  zijn  helemaal   geen  kruimels,  integendeel.  Ze  houdt  hem  aas  voor.  Alleen,  hij  hapt  niet.          Peter  hoort  niet  tot  het  schaduwgenootschap  waar  jongenskwesties  worden  besproken.  Zelfs  de   meest  voor  de  hand  liggende  tips  bij  een  eerste  liefde  zijn  aan  hem  voorbijgegaan.  Hij  is  alleen  maar   gespitst  op  wat  Brechtje  doet,  realiseert  zich  geen  seconde  dat  er  ook  van  hem  iets  wordt  verlangd.   Hij  vindt  haar  aandacht  leuk,  maar  tegelijk  veel  te  spannend.  Op  het  eindejaarsfeest  van  de  school   gaat  ze  vlak  naast  hem  staan.  Hij  voelt  plotseling  een  arm  om  zijn  middel,  haar  hoofd  tegen  zijn   schouder.  Hij  weet  zich  in  zijn  opwinding  geen  raad.  Andere  jongens  zouden  mogelijkheden  hebben   afgewogen,  kansen  hebben  geschat.  Wat  als  ik  ook  een  arm  om  haar  middel  leg?  Om  haar  schouder?   Of,  als  dat  allemaal  nog  te  gewaagd  is,  wat  als  ik  gewoon  haar  hand  vastpak?  Hij  doet  niets,  behalve   dromerig  naar  haar  glimlachen  in  het  halfduister  van  de  met  crêpepapier  en    gekleurd  karton   versierde  aula.  Zijn  hoofd  deint  mee  op  de  muziek  van  Alice  Cooper,  terwijl  gekleurde  lampen  zijn   gezicht  ritmisch  van  kleur  laten  verschieten.  Verder  verroert  hij  geen  vin,  veel  te  bang  om  een  flater   te  slaan.  Dat  dwingt  de  vastbesloten  Brechtje  Ploegsma  tot  een  drastischer  aanpak.  En  ze  moet   opschieten,  want  het  schooljaar  loopt  op  zijn  eind.        Brechtje  kan  het  thuis  nauwelijks  uithouden.  Haar  ouders  leven  van  de  uitkering  van  haar  vader.   Alles  in  huis,  de  meubels,  de  gordijnen,  de  vloerbedekking,  is  even  versleten  als  haar  vaders  rug.  Het   gebrek  aan  geld  vindt  Brechtje  het  ergste  niet,  maar  haar  woede  om  de  afkeurende  blikken  van  beter   bedeelde  klasgenoten  kan  ze  nauwelijks  verbijten.  De  meisjes  roddelen  aan  één  stuk  door,  de   jongens  lopen  een  beetje  stoer  te  doen  in  legerjacks  en  vale  jeans.  Peter  is  anders,  zachter.  Hij  is   vriendelijk  en  behulpzaam,  heeft  altijd  een  fleurig  overhemd  en  een  nette  broek  aan,  een  vredig   eiland  in  een  zee  van  vijandige  platvloersheid.          In  de  middagpauze  zit  Peter  met  zijn  rug  tegen  de  muur  van  de  school  een  boterham  te  eten.  Op   zijn  knieën  ligt  zijn  geschiedenisboek.  Vlak  om  hem  heen  staan  groepjes  klasgenoten  te  kletsen.   Plotseling  valt  er  een  eindeloos  dubbelgevouwen  papiertje  op  het  boek.  Hij  kijkt  verrast  omhoog.   Iedereen  praat  door  alsof  er  niets  gebeurd  is.  Hij  vouwt  het  briefje  open.  Ik  zie  je  na  schooltijd  achter   de  fietsenstalling  –  Brechtje,  staat  erop.        ‘Hé,  Avestad,  wat  is  dat,  spiekbriefje?’     Bert  Zwambrink,  de  clown  van  de  klas,  hurkt  naast  hem  om  over  zijn  schouder  mee  te  lezen.  Peter   frommelt  het  briefje  ijlings  weg.     Voor  de  achterwand  van  het  fietsenhok  is  een  lege  plek  van  een  paar  vierkante  meter,  beschut  door   hoge  struiken.  Het  is  klassieke  grond  voor  amoureuze  ontmoetingen.  Brechtje  komt  er  het  eerst  aan.   De  platgetrapte  aarde  ligt  vol  met  peuken,  wikkels  van  repen,  gebruikte  papieren  zakdoekjes.   Brechtje  schopt  ze  ongeduldig  opzij.  Ze  tuurt  tussen  de  struiken  door.        Als  het  geheime  karakter  van  de  ontmoeting  tot  Peter  is  doorgedrongen,  wil  hij  tot  elke  prijs   ontdekking  voorkomen.  Hij  bedenkt  een  afleidingsmanoeuvre.  Met  een  uitgestreken  gezicht  haalt  hij   zijn  fiets  uit  de  stalling  en  fietst  de  Stapelstraat  in  alsof  hij  naar  huis  gaat.  Bij  de  brug  rijdt  hij  linksaf   langs  de  haven,  dan  door  een  steeg  weer  terug,  zodat  hij  precies  bij  de  achterkant  van  het  fietsenhok  

 

10  

uitkomt.  Hij  zet  zijn  fiets  in  de  steeg,  steekt  de  straat  over  naar  de  fietsenstalling,  bladert  door  de   takken.  Dan  staat  hij  tegenover  Brechtje,  maar  hij  heeft  geen  idee  wat  hij  moet  doen.  Daar  komt  het   weer,  dat  gevoel  dat  hij  erbij  staat  als  een  idioot.  Hij  verkrampt  als  ze  haar  hand  tegen  zijn  slaap  legt.   Ze  streelt  zijn  haar  met  haar  duim.          ‘Waarom  ben  je  zo  verlegen?’  zegt  ze  zacht.   Ze  omhelst  hem,  drukt  zich  tegen  hem  aan,  zoent  hem  vol,  overweldigend  op  zijn  mond.  Het  is  of   alles  in  hem  vloeibaar  wordt.  Hij  slaat  zijn  armen  om  haar  heen,  kust  nu  ook,  en  nog  eens,  kust  waar   hij  maar  kan,  op  haar  mond,  haar  neus,  haar  oren.  Hij  tilt  haar  op,  drukt  haar  met  haar  rug  tegen  de   achterwand  van  de  fietsenstalling.  Zij  kreunt,  trekt  zich  aan  zijn  nek  omhoog,  klemt  haar  benen  strak   om  zijn  middel.  Dat  heeft  ze  weleens  gezien  op  de  televisie.  Dan  laten  ze  elkaar  los,  verbijsterd  over   wat  ze  ontdekt  hebben.        ‘Oké  Avestad!  Dat  zijn  de  acties,  zo  zien  we  dat  graag!’     Struiken  buigen  opzij.  Eerst  verschijnt  de  olijke  kop  van  Bert  Zwambrink,  dan  de  twee  vriendinnen,   gierend  van  het  lachen.        ‘Wauw,  dat  leek  wel  een  film!’          Peter  kan  wel  als  een  koolmees  wegschieten  tussen  het  gebladerte,  maar  Brechtje  houdt  zijn  pols   stevig  vast.  Er  is  geen  vlucht  voor  de  hoon  die  op  hem  gaat  neerdalen,  geen  verweer  tegen  het   gegiebel  van  de  meisjes,  tegen  de  vlijmscherpe  tong  van  Bert,  geen  ontkomen  aan  de  loodzware  arm   die  hij  om  zijn  schouder  slaat.  Bert  trekt  Peter  tegen  zich  aan  en  geeft  hem  een  smakkende  kus  op   zijn  wang.          ‘Je  bent  een  beest,  man,’  bromt  hij  in  Peters  oor.     Peter  kijkt  glazig  de  geheime  ontmoetingsplek  rond.  Brechtje  staat  haar  vriendinnen  zachtjes  verslag   te  doen  van  haar  vibraties.  Bert  knipoogt.  Dan  kijkt  Brechtje  Peter  aan.  Er  zal  nooit  meer  een  ander   zijn.  Met  katachtige  stappen  loopt  ze  op  hem  toe.          ‘Afblijven  Bertje,’  zegt  ze,  ‘deze  is  van  mij.’   Ze  slaat  haar  armen  om  Peters  nek  en  ze  geven  elkaar  een  eindeloos  lange  kus,  door  de  anderen   eerst  eerbiedig  gadegeslagen,  dan  met  applaus  beloond.        Zo  verovert  Brechtje  Ploegsma  Peter  Avestad,  en  hij  is  de  gelukkigste  prooi  die  je  je  kunt  indenken.   Eenzaamheid,  verwarring,  angst  voor  flaters,  alles  valt  van  hem  af.  Als  in  een  droom  fietst  hij  die   middag  naar  huis.  Brechtje  Ploegsma,  fluisteren  de  espen  in  het  plantsoentje.  Brechtje  Ploegsma,   dendert  de  trein  op  het  spoorbrugje.          ‘Brechtje  Ploegsma  heet  ze,’  vertelt  Peter  die  middag  aan  zijn  moeder.          De  volgende  avond  stelt  hij  Brechtje  aan  haar  voor.        ‘Jullie  zijn  een  prachtig  paar,’  zegt  Lore.  Ze  slaat  haar  armen  om  hen  heen.          In  de  zachte  avondlucht  neemt  Peter  Brechtje  mee  naar  het  bankje  in  het  plantsoen  om  naar  de   bomen  te  luisteren,  ondanks  een  historische  voetbalwedstrijd  op  de  televisie,  zeker  voor  Peter   Avestad.  Voor  het  eerst  in  de  geschiedenis  treffen  de  beide  Duitslanden  elkaar  op  een   wereldkampioenschap.          ‘Je  bent  mijn  liefste,’  zegt  Brechtje.   Ze  slaat  haar  armen  om  zijn  hals  en  kust  hem  keer  op  keer  zachtjes  op  zijn  mond,  net  zo  lang  tot  ze   voelt  dat  hij  zich  ontspant.  En  eindelijk  kust  hij  alles  van  zich  af.          ‘Jij  de  mijne,’  fluistert  hij.        De  DDR  wint  met  1  –  0  door  een  doelpunt  van  Jürgen  Sparwasser.    

 

11  

5        Niet  alleen  heeft  Peter  nu  een  geliefde,  hij  wentelt  zich  in  het  weldadige  bad  van  een  nieuw   vriendenclubje.  Dat  het  allemaal  buitenbeentjes  zijn,    valt  hem  niet  op.  Brechtje  is  zijn  allermooiste,   dat  Bert  homo  is  heeft  hij  niet  in  de  gaten  en  de  plompe  vriendinnen  neemt  hij  voor  kennisgeving   aan.          De  hele  zomer  trekken  ze  met  elkaar  op.  Dag  na  dag  hangen  ze  rond  op  het  strandje  aan  de  rivier,   pratend  over  alles  en  niets  tegen  de  achtergrond  van  een  stroom  van  hitsingles  uit  de  radio  van  Bert.   Op  de  rivier  dieselen  de  schepen  van  Rotterdam  naar  Duitsland  en  terug.  De  rollen  in  het  gezelschap   zijn  verdeeld.  Brechtje  en  Peter  vormen  het  middelpunt  als  het  gelukkige  koningskoppel.  Bert  pakt  de   driedubbele  rol  van  hofnar,  deejay  en  aandrager  van  gespreksthema’s.  Peter  pluist  ze  intellectueel   uit.  Brechtje  stuurt  hem  aan  met  goed  gemikte  interrupties,  als  een  bal  in  een  flipperkast.  Claire  en   Babs  vormen  het  soms  razend  enthousiaste,  dan  weer  ernstig  afgeleide  publiek.          De  zomer  is  droog,  maar  koud.  Van  zwemmen  komt  weinig  terecht.  Peter  vertelt  hoe  het   rivierwater  is  vervuild  met  giftige  stoffen.  Hij  springt  overeind,  houdt  een  gloedvolle  redevoering   tegen  de  verontreiniging  van  het  milieu,  helemaal  opgebouwd  uit  standaardzinnen  die  hij  opdiept  uit   zijn  feilloze  geheugen.        ‘De  mens  verwaarloost  zijn  rentmeesterschap  over  deze  planeet!’  besluit  hij.     Dat  heeft  hij  zijn  tante  in  Berlijn  eens  horen  zeggen.  Het  hele  strandje  applaudisseert.  Smeltend  van   bewondering  kijkt  Brechtje  hem  na  als  hij  her  en  der  een  praatje  gaat  maken  om  zijn  succes  te  vieren.        Elke  dag  haalt  hij  haar  thuis  op.  De  eerste  keer  kwam  haar  moeder  nieuwsgierig  naar  de  voordeur,   maar  zei  niets.  De  dag  erna  stonden  al  Brechtjes  broertjes  en  zusjes  voor  het  woonkamerraam.   Moeder  was  nergens  te  zien.  Achter  het  gordijntje  van  het  kleine  raampje  in  de  voordeur  zag  Peter   het  hoofd  van  een  man.  Geen  enkele  keer  daarna  heeft  hij  nog  iemand  gezien,  laat  staan  dat  hij   uitgenodigd  werd  om  kennis  te  maken.        Brechtje  weet  heel  goed  waarom  haar  ouders  niet  aandringen  om  Peter  voor  te  stellen.  Haar   tirannieke  vader  interesseert  het  geen  lor.  Hij  hangt  altijd  in  zijn  onderhemd  in  een  leunstoel  voor  de   televisie,  waar  hij  handen  tekort  komt  om  tegelijk  te  roken,  bier  uit  blik  te  drinken  en  de  krant  te   lezen.  Ondertussen  draaft  haar  moeder  door  het  huis  achter  haar  vijf  jongere  broertjes  en  zusjes  aan.   Ze  schaamt  zich  voor  haar  huishouden.  Dagelijks  rijdt  ze  heen  en  weer  naar  de  supermarkt  met  aan   elk  uitsteeksel  van  haar  fiets  een  boodschappentas.  In  verloren  uurtjes  verdient  ze  wat  bij  als   schoonmaakster  in  een  kantoor.  Pa  Ploegsma  vernedert  haar  aan  de  lopende  band,  behalve  ’s   nachts,  als  hij  haar  nodig  heeft,  als  zijn  slijmerige  complimentjes  langzaam  overgaan  in  amechtig   gekreun.        ‘Wat  was  jóuw  vader  eigenlijk  voor  iemand?,’  vraagt  Brechtje.   Ze  zitten  op  de  krib  bij  het  strandje.  Vandaag  is  het  eindelijk  lekker  warm  weer.  De  anderen  zijn  er   nog  niet.  Peter  kijkt  haar  aan.  Hoe  kan  het  dat  ze  opeens  die  vraag  stelt,  alsof  ze  in  zijn  gedachten   kijkt?  Hij  antwoordt  niet,  pakt  een  steen,  gooit  hem  precies  in  het  midden  van  de  draaikolk  voorbij  de   krib.        ‘Mijn  vader  is  echt  verschrikkelijk,’  zegt  Brechtje.   Peter  staat  op,  loopt  naar  de  kop  van  de  krib,  gaat  daar  op  zijn  hurken  naar  de  boomkraag  aan  de   overkant  van  de  rivier  zitten  kijken.  Brechtje  kijkt  hem  fronsend  na,  gaat  dan  naar  hem  toe.  Ze  zakt   door  haar  knieën,  streelt  zijn  nek.      ‘Wat  is  er?’   Peter  pakt  nog  een  steen,  smijt  hem  nijdig  weg,  zo  ver  als  hij  kan.  Hij  valt  bijna  om.  Ze  zitten  een  

 

12  

tijdje  zonder  iets  te  zeggen.          ‘Het  spijt  me,’  zegt  Brechtje  uiteindelijk,  ‘ik  mag  blij  zijn  dat  ik  tenminste  nog  een  vader  heb.’        ‘Ik  weet  niets  meer  van  hem,’  zegt  Peter.  ‘Het  is  alsof  hij  nooit  bestaan  heeft.  Evenmin  als  mijn   oma.  Mijn  moeder  wil  nooit  over  vroeger  praten.’   Ze  omhelst  hem,  pakt  zijn  hand.  ‘Kom.’        Hand  in  hand  lopen  ze  de  krib  af,  klimmen  tegen  de  dijk  op  die  de  rivier  scheidt  van  de  vluchthaven.   Tussen  de  struiken  aan  de  achterkant  van  de  dijk  trekt  ze  hem  behoedzaam  naar  de  grond.  Brechtje   gaat  op  haar  knieën  zitten  en  doet  haar  T-­‐shirt  uit.  Ze  geniet  van  zijn  gezicht  als  hij  zijn  ogen  uitkijkt   naar  haar  kleine  borsten,  kruipt  dan  naar  hem  toe.  Ze  doet  ook  zijn  shirt  uit,  slaat  haar  armen  om  zijn   hals,  kust  hem  gretig.  Dan  rolt  ze  op  haar  rug,  pakt  zijn  hand  en  leidt  hem  naar  haar  borst.  Ze  kreunt   zachtjes  als  hij  met  verbaasde  handen  haar  borsten  omvat,  teder  haar  tepels  streelt.  Dan  glijden  ze   naar  haar  buik,  naar  de  knoop  van  haar  jeans.  Brechtje  pakt  en  kust  zijn  handen.        ‘Nog  niet,’  zegt  ze.  Ze  richt  zich  op  en  duwt  hem  plat  op  zijn  rug.   Peter  is  gespannen  als  een  veer  als  Brechtje  op  haar  beurt  zijn  hals,  zijn  bovenarmen  en  zijn  borst   streelt  met  gespreide  vingers,  dan  aftast  met  haar  mond.  Peter  kon  als  kleine  jongen  al  slecht  tegen   aanrakingen,  zelfs  van  zijn  moeder,  zelfs  als  ze  alleen  maar  zijn  jas  dichtknoopte.  Ook  nu  zou  hij  het   liefst  opspringen  en  wegrennen.        ‘Waarom  ben  je  zo  gespannen?’  vraagt  ze.          ‘Ik  weet  het  niet.  Omdat  ik  het  niet  gewend  ben,  denk  ik.’   Ze  lacht  zachtjes,  pakt  hun  T-­‐shirts,  rolt  ze  samen  op  en  legt  ze  onder  zijn  hoofd.  Dan  gaat  ze  weer   verder  met  strelen.  Hij  laat  haar  begaan,  probeert  zich  met  gesloten  ogen  aan  haar  over  te  geven.        ‘Rustig  maar,  schat,’  fluistert  ze.  Maar  ze  voelt  dat  het  hem  niet  lukt  om  van  haar  liefkozingen  te   genieten.        Ten  slotte  kust  ze  zijn  ogen  open,  kijkt  hem  aan,  glimlacht.     ‘Zullen  we  eens  gaan  kijken  of  de  anderen  er  al  zijn?’        Op  het  strand  is  het  druk  geworden.  Als  ze  komen  aanlopen,  zit  Bert  er  al  met  zijn  radio  op  volle   sterkte.            ‘Stukje  gewandeld?’  vraagt  hij.   Peter  en  Brechtje  kijken  elkaar  schalks  aan.  Ze  hurken  naast  hem.          ‘Laat  ik  niet  merken  dat  je  vreemd  gaat,  makker!’  Bert  geeft  Peter  een  duw,  zodat  hij  omvalt.          Peter  krabbelt  overeind,  duikt  bovenop  Bert,  draait  diens  arm  op  zijn  rug,  dwingt  hem  op  te  staan   en  naar  het  water  te  lopen.        ‘Nee!!’  hoort  ze  Bert  gillen.  ‘Allemaal  vergif,  een  hele  rivier  vol  vergif!!’  Maar  Peter  kent  geen   genade.  Hij  smijt  Bert  het  water  in.  Bert  komt  proestend  weer  boven,  duikt  op  Peter  af,  haakt  hem   pootje,  trekt  hem  mee  onder  water.          Brechtje  kijkt  naar  de  twee  jongens  die  ravotten  als  jonge  honden,  elkaar  achterna  zitten,   flonkerende  waterwaaiers  naar  elkaar  gooien.  Ten  slotte  waden  ze  met  de  armen  om  elkaars   schouders  weer  naar  het  strand.  Peter  schudt  het  water  uit  zijn  rode  haar.  Brechtje  had  nooit   gedacht  dat  ze  zoveel  van  iemand  zou  kunnen  houden.        ’s  Avonds,  alleen  in  bed,  denkt  ze  terug  aan  Peter  en  haar,  beschut  door  de  struiken  achter  het   strandje.  Hij  is  de  eerste  jongen  die  ze  haar  borsten  heeft  laten  aanraken.  Zouden  alle  jongens  de   eerste  keer  zo  nerveus  zijn?  Ze  trekt  tussen  de  sleetse  lakens  haar  nachthemd  en  haar  slipje  uit,  stelt   zich  voor  hoe  Peter,  met  zijn  zachte,  tedere  handen  haar  borsten  streelt,  dan  haar  buik.  Hij  glijdt  met  

 

13  

zijn  handen  naar  de  knoop  van  haar  jeans,  maakt  hem  los,  gaat  verder  omlaag,  glijdt  bij  haar  binnen   en  brengt  haar  tot  een  woest,  maar  geluidloos  orgasme.          ‘Je  past  toch  wel  op  hè,  met  Brechtje,’  zegt  zijn  moeder  onder  het  avondeten,  na  een  lange  stilte.     Peter  kijkt  verbaasd  op  van  zijn  bord.  Niet  alleen  Brechtje,  ook  zijn  moeder  lijkt  gedachten  te  kunnen   lezen.        ‘Hoezo?’        ‘Luister  Peter,  je  bent  geen  kind  meer.  Je  weet  best  wat  ik  bedoel.’        ‘Ik  weet  helemaal  niet  wat  je  bedoelt.’        ‘Je  had  laatst  toch  een  acht  voor  biologie?’   Hij  legt  zijn  bestek  neer.  Weken  geleden  nog  zou  hij  argeloos  over  Brechtje  en  hem  hebben  kunnen   vertellen.  Na  vandaag  kan  dat  niet  meer.        ‘Hoe  ging  dat  eigenlijk  tussen  jou  en  pappa?            ‘Dat  gaat  je  niks  aan.’          ‘Ik  ben  geen  kind  meer,  zei  je  net.’   Zijn  gevatheid  verrast  haar.        ‘Peter,  ik  wil  gewoon  dat  je  voorzichtig  bent.  Je  bent  niet  als  andere  jongens.’   Hij  kijkt  haar  onderzoekend  aan,  weet  heel  goed  wat  ze  bedoelt,  maar  vraagt  toch.        ‘Hoezo  niet?’        ‘Zit  niet  naar  de  bekende  weg  te  vragen.’   Ze  wijst  over  de  tafel  heen  tussen  zijn  benen.  Peter  knijpt  zijn  ogen  tot  spleetjes.        ‘En  pappa,  was  hij  wel  als  andere  jongens?’        Ze  bijt  op  haar  lip,  denkt  terug  aan  het  moment  dat  Freek  Avestad  voor  het  eerst  met  die   monsterlijk  grote  pik  van  hem  in  haar  binnendrong.  Het  is  of  haar  kruis  zich  de  felle  pijn  van  zijn   stoten  herinnert,  pijn  die  maar  één  ding  kon  betekenen:  dat  ze  een  leven  lang  zou  moeten  boeten   voor  wat  ze  hem  aandeed.  Lore  Avestad  grist  haar  bord  van  de  tafel,  loopt  naar  de  keuken,  smijt  het   in  de  gootsteen.  Met  nijdige  bewegingen  draait  ze  de  warme  kraan  open  voor  de  afwas.

 

14  

6        Peter  schrikt  op  als  Bert  Zwambrink  hem  aanstoot.  Hij  wordt  zich  langzaam  bewust  van  het   geroezemoes  om  hem  heen.  Ze  zijn  in  het  gemeentehuis.          ‘Het  is  bijna  zover,’  fluistert  Bert  geagiteerd.   Voorafgaand  aan  de  vergadering  mogen  sprekers  uit  het  publiek  iets  aan  de  orde  stellen.          Bert  heeft  hem  gisterenavond  gebeld.  Hij  is  getipt  door  een  lid  van  de  Raadscommissie  voor   Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening.        ‘…    dat  er  de  voorkeur  aan  geeft  onbekend  te  blijven.’          Uit  nog  geheime  stukken  blijkt,  dat  de  gemeente  van  plan  is  om  op  een  grasstrook  aan  een  singel   twee  flinke  bouwkavels  voor  villa’s  te  stichten.  Merkwaardig  is  dat  één  van  de  twee  kavels  al  gegund   zou  zijn  aan  een  aspirant-­‐koper.          ‘Corrupte  bende!  Iemand  met  te  veel  poen  rijdt  langs  een  stukje  openbaar  groen  en  denkt:  hé,  leuk   plekje,  daar  zou  ik  graag  mijn  huisje  willen  bouwen,  even  een  belletje  naar  de  wethouder.  Laat  die   gasten  in  de  Kom  gaan  wonen!’     Peter  kijkt  ongelovig  naar  de  hoorn  van  de  telefoon.  Hij  strijkt  met  zijn  tong  langs  zijn  bovenlip,  alsof   hij  het  woord  corruptie  daar  kan  proeven.        ‘Ze  zeggen  dat  het  Berry  Sontpoort  is,  je  weet  wel,  van  de  garage,’  zegt  Bert,  hoorbaar  smullend   van  de  sensatie.  ‘En  weet  je  wie  er  tegenwoordig  wethouder  is?  Een  oude  vriendin  van  je.’     Er  begint  Peter  iets  te  dagen.  Uit  zijn  greep  om  de  telefoon  trekt  het  bloed  weg.  Een  peilloos   arrogante  blik  die  dwars  door  hem  heen  kijkt,  kleren,  donker  glanzend  als  in  een  huiveringwekkend   sprookje.  Haar  armen  om  Brechtje  heengeslagen.  Diffuus  licht  valt  door  bovenraampjes  op   tegelmuren  van  gebroken  wit.          Jessica  Zwarthoed,  wethouder,  opent  de  vergadering  van  de  Raadscommissie  voor  Volkshuisvesting   en  Ruimtelijke  Ordening.          ‘Ik  heb  begrepen  dat  iemand  uit  het  publiek  de  commissie  even  iets  wil  vertellen,’  zegt  ze.  Ze  kijkt   quasi  afwezig  rond.  ‘Waar  bent  u?’     Peter  staat  op.  Hij  is  vastbesloten  om  ditmaal  de  blik  van  Jessica  Zwarthoed  te  weerstaan.  Haar   gezicht  toont  echter  geen  spoortje  van  herkenning.  Hij  verbijt  zijn  woede.  Kom  maar  op,  trut,  die   rooie  kop  van  mij  ken  je  heus  nog  wel.          ‘Goedenavond,  misschien  wilt  u  zich  even  aan  de  commissie  voorstellen?’  vraagt  ze  mierzoet.          ‘Kijk  nou  toch  eens  goed,  Jessica!’  roept  Bert  Zwambrink  jolig.  Hij  schiet  met  zijn  enorme  lijf   omhoog  uit  zijn  stoel.  ‘Je  kent  hem  vast  nog  wel,  met  dat  prachtige  rode  haar.  Dat  had  hij  ook  al  toen   je  vroeger  je  Duitse  werkwoordjes  van  hem  overschreef.’   De  Raadscommissie  voor  Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening  lacht  besmuikt.  Maar  wethouder   Zwarthoed  herstelt  zich  vlug.        ‘Ach,  ja  natuurlijk,  Peter!  Ik  had  geen  idee  dat  je  van  de  wetenschap  naar  de  politiek  was   overgestapt,’  lispelt  ze.        ‘Neem  die  slet  te  grazen,’  fluistert  Bert.        Peter  wacht  even  om  zich  nog  beter  te  concentreren.  Hij  is  één  en  al  dynamiek,  scherpte,   vastberadenheid.        ‘Dank  u  wel,  mevrouw  de  wethouder.  Het  gaat  om  dat  lieflijke  parkje  aan  de  Nassausingel,’  gaat  hij   verder.  Hij  kijkt  Jessica  Zwarthoed  strak  aan.          ‘Heb  ik  goed  begrepen  dat  de  gemeente  daar  twee  bouwkavels  gaat  stichten?’     De  wethouder  beheerst  zich  knap.    

 

15  

     ‘Dat  hebt  u  uitstekend  begrepen,  meneer  Avestad.’  Ze  legt  meteen  het  mes  op  tafel.     ‘En  ik  ben  zeer  benieuwd  uit  welke  welingelichte  bron  u  dit  beleidsvoornemen  te  horen  hebt   gekregen.’  Ze  kijkt  de  commissieleden  één  voor  één  strak  aan,  als  een  cobra  die  bezig  is  een   slachtoffer  te  kiezen.  ‘Dit  tot  dusver  gehéime  beleidsvoornemen!’   Ze  kijkt  Peter  weer  aan.  Om  zijn  mond  verschijnt  een  spottend  trekje.        ‘En  heb  ik  dan  voorts  goed  begrepen  dat  zich  voor  één  van  die  twee  tot  dusver  ultra  geheime   bouwkavels  al  een  gegadigde  heeft  gemeld?’   Even  flitst  de  bleekblauwe  blik  van  Jessica  Zwarthoed  heen  en  weer.  Ze  zit  in  de  tang,  en  ze  weet  het.        ‘Ook  dat  hebt  u  helaas  uitstekend  begrepen,  meneer  Avestad.’     De  Raadscommissie  voor  Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening  maakt  een  ongebruikelijke   opleving  door.  De  leden  beginnen  met  elkaar  te  smiespelen,  zitten  in  hun  papieren  te  bladeren,   wijzen  elkaar  stukjes  tekst  aan.  Af  en  toe  kijkt  er  iemand  om  naar  Peter.  Uiteindelijk  hebben  ook  de   traagste  denkers  de  essentie  van  de  discussie  tot  zich  laten  doordringen.        Bert  Zwambrink  trekt  Peter  omlaag  op  zijn  stoel.          ‘Nu  rustig  de  vergadering  laten  ontsporen,  dat  is  de  slagroom  op  de  taart,’  zegt  hij  zachtjes  in   Peters  oor.   Inderdaad  is  mevrouw  Zwarthoed  de  greep  op  gang  van  zaken  volledig  kwijt.  Op  de  publieke  tribune   zingt  de  naam  Sontpoort  vrolijk  rond,  in  goed  gezelschap  van  het  woord  corruptie,  door  Zwambrink   op  het  exact  juiste  moment  aan  zijn  andere  buurman  ingefluisterd.  Diverse  commissieleden  willen   dolgraag  het  woord  nemen  nu  de  politieke  winst  voor  het  grijpen  ligt.  De  wethouder  hamert  nijdig  op   de  vergadertafel.  Ten  slotte  wordt  het  stil.          Ze  kijkt  intens  gemeen  naar  Peter  Avestad.          ‘Was  dit  alles,  dóctor  Avestad?’  sist  Jessica  Zwarthoed.    

 

16  

7        De  vakantie  is  voorbij.  Peter  heeft  zijn  onaantastbaar  gewaande  fietsroute  verlegd.  Elke  morgen   haalt  hij  Brechtje  thuis  op  volgens  een  vast  ritueel.  Peter  komt  aanfietsen,  schiet  het  trottoir  op,   remt.  Hij  zet  precies  voor  de  deur  zijn  voeten  op  de  grond  en  wacht.  Na  één  of  twee  minuten   verschijnt  heel  even  het  hoofd  van  Brechtjes  moeder  tussen  de  grauwe  vitrage.  In  het  begin  bleef  ze   volkomen  uitdrukkingsloos,  maar  in  de  loop  van  de  twee  eerste  schoolweken  kreeg  haar  gezicht   meer  en  meer  een  glimlach.  Deze  morgen  zwaait  ze  zelfs.  Brechtje  komt  uit  de  brandgang  gefietst.  Ze   stopt  naast  Peter,  slaat  haar  armen  om  zijn  nek,  geeft  hem  een  lange  kus.  Tussen  zijn  wimpers  door   ziet  Peter  achter  de  vitrage  nu  ook  lachende  kindergezichtjes  opduiken.  Het  kleinste  meisje  klapt   enthousiast  in  haar  handen  met  gespreide  vingertjes.  Zijstaartjes  dansen  in  rode  strikjes.        ‘Kom.’     Zonder  nog  om  te  kijken  naar  het  raam  fietst  Brechtje  weg.  Peter  haalt  haar  in.  Als  ze  naast  elkaar   fietsen,  kijkt  hij  onderzoekend  opzij.          ‘Wat!?’  vraag  Brechtje  bits.   Peter  weet  niet  goed  hoe  hij  het  zal  zeggen.          Na  de  vakantie  moesten  er  een  paar  nieuwe  leraren  komen.  Een  docent  Duits  was  lastig  te  vinden,   maar  vanaf  vandaag  krijgen  ze  les  van  meneer  De  Groot.        ‘Denk  erom  dat  je  je  mond  houdt,’  drukt  Peter  Bert  op  het  hart.  Hij  wil  niet  meteen  de  aandacht   trekken.  Bert  begrijpt  het  verzoek  volkomen.  Peter  gaat  de  nieuwe  leraar  onverwacht  te  pakken   nemen.  Hij  bezweert  de  rest  van  de  klas  om  nog  even  niets  los  te  laten  over  Peters  talenten  op  het   gebied  van  de  Duitse  taal.          ‘Einen  recht  schönen  guten  Morgen,’  begint  de  docent.   Peter  moet  hardop  lachen.  De  leraar  kijkt  hem  verbaasd  aan.        ‘Mein  Name  ist  De  Groot.  Könnt  ihr  alle  mich  gut  verstehen?’     Dit  is  nieuw.  De  vorige  leraar  ramde  de  Schwere  Wörter  er  genadeloos  in  en  las  hartstochtelijk  voor   uit  Schiller,  maar  hij  gebruikte  het  Duits  nooit  als  voertaal  voor  de  les.        ‘Wie  ihr  schon  bemerkt,  möchte  ich,  meiner  Gewohnheit  nach,  in  unseren  Stunden  hauptsächlich   Deutsch  sprechen.’   Meiner  Gewohnheit  nach?  Dat  ventje  komt  net  van  de  universiteit!  En  dan  dat  Nederlandse  accent!   Peter  grinnikt.  Dit  zou  zijn  moeder  eens  moeten  horen.        ‘Habt  ihr  alle  mitbekommen  was  ich  soeben  gesagt  habe,  oder  habt  ihr  in  den  vergangenen  Jahren   überhaupt  nichts  geschafft?’     Jezus,  wat  een  lul.        ‘Na?’  dringt  hij  aan.     Het  is  duidelijk  dat  er  nu  Duits  moet  worden  gesproken,  door  wie  dan  ook.        Als  één  man  kijkt  de  klas  naar  Peter,  vragend,  hopend.        ‘Sie  denken  vielleicht  Deutsch  findet  jeder  hier  geil,’  ratelt  Peter,  ‘aber  das  ist  nicht  der  Fall,  und   zwar  weil  wir  bis  heute  in  unserer  Klasse  nur  blöde  einzelne  Sätze  und  Wörter  geübt  haben.’     Hij  klinkt  Duitser  dan  ooit.   De  mond  van  Herr  De  Groot  zakt  langzaam  open,  maar  Peter  ziet  zijn  verbijstering  niet.        ‘So  ist’s  auch  kein  Wunder  dass  diese  Leute  nicht  deutsch  reden  können!  Einfach  weil  sie’s  nie   gelernt  haben!’  roept  hij  met  een  armzwaai  naar  de  klas.     Er  valt  een  korte,  maar  peilloos  diepe  stilte.          ‘Waarom…  woher  denn  sprichst  du  so  gut  deutsch?’  vraagt  de  leraar  ten  slotte.    

 

17  

Peters  stem  wordt  volkomen  vlak.        ‘Weil  meine  Mutter  aus  Ostberlin  stammt.’        Het  is  of  iemand  plotseling  een  projector  heeft  aangezet,  die  blauwgrijze  beelden  verspreidt  over   de  wanden  van  het  lokaal,  alsof  het  wereldnieuws  in  zijn  meest  werkelijke  vorm  het  klaslokaal   binnengolft,  aan  de  muren  blijft  plakken,  langzaam  naar  beneden  druipt,  gevolgd  door  weer  nieuwe   beelden.  Het  IJzeren  Gordijn,  de  Muur,  mensen  die  op  duizend  en  één  manieren  proberen  om  weg  te   komen  uit  de  DDR,  zich  een  weg  banen  door  stinkende  riolen  en  tunnels,  luchtballonnen  naaien  op   zoldertjes,  doodsbenauwd  voor  ontdekking,  cabines  van  auto’s  afzagen  in  verborgen  schuren  om   ermee  onder  slagbomen  door  te  razen.  Weg  is  de  sfeer  van  een  kleine  middelbare  school,  van  de   veilige  omhelzing  van  een  provinciestadje,  van  afscherming  van  elk  groter  menselijk  drama.  Peters   geschiedenis  komt  angstig  dichtbij.  Zijn  ouders,  gevlucht  voor  de  Russische  tanks,  zijn  opa,  een   onderbeen  eraf  geschoten  aan  het  Oostfront,  zijn  oma,  eenzaam  gestorven  achter  de  Muur.        De  Groot  voelt  hoe  de  stemming  is  omgeslagen.  Hij  zet  de  klas  aan  het  werk.  Na  de  les  roept  hij   Peter  bij  zich.          ‘Ik  zou  dat  verhaal  van  jouw  familie  graag  eens  horen.’   Peter  knikt.  Later,  denkt  hij.  Eerst  moet  ik  zelf  het  naadje  van  de  kous  weten.        Ze  staan  na  schooltijd  met  hun  fietsen  aan  de  hand  bij  de  school.  Het  is  warm,  zonnig  weer.  Peter   wil  Brechtje  meenemen  voor  een  ijsje.          ‘Liever  niet,’  zegt  Brechtje.        ‘Waarom  niet?’        ‘Ik  wil  niet  dat  jij  steeds  trakteert.’  Haar  gezicht  staat  strak.          ‘Ik  krijg  zakgeld  genoeg,’  zegt  Peter.   Brechtje  perst  haar  lippen  op  elkaar,  stapt  op  de  fiets  en  rijdt  weg.  Peter  gaat  snel  achter  haar  aan.        ‘Wat  is  er  nou?’  Hij  ziet  haar  tranen,  maar  begrijpt  er  niets  van.        In  de  boogramen  van  het  schoolgebouw  dwarrelen  gele  kastanjebladeren  naar  beneden.  De   herfstvakantie  nadert.  Claire  en  Babs  zijn  druk  in  gesprek.  Iets  verderop  praat  Bert  Zwambrink  met   een  groepje  jongens  over  de  nieuwste  plaat  van  Queen.  Brechtje  kijkt  naar  Peter,  vlak  naast  haar.  Hij   staart  naar  de  overkant  van  het  plein.  Naar  niets  eigenlijk.        ‘Waar  kijk  je  naar?’        ‘Hè?’        ‘Waar  kijk  je  naar?’  herhaalt  Brechtje.   Hij  kijkt  haar  aan,  maar  het  lijkt  of  hij  haar  niet  ziet.  Hij  schudt  treurig  zijn  hoofd.          Claire  zegt  iets  tegen  Babs,  stoot  Brechtje  aan.        ‘Wat?’  Brechtje  draait  haar  hoofd  afwezig  naar  Claire.          Claire  fronst,  pakt  resoluut  Brechtjes  arm,  trekt  haar  mee  bij  het  groepje  vandaan.        ‘Wat  is  er  toch  met  je  aan  de  hand?  We  kunnen  nooit  meer  gezellig  praten,  zeker  niet  met  hem   erbij.  Word  je  daar  nou  niet    gek  van?  ‘   Ze  lopen  nog  wat  verder.  Brechtje  kijkt  naar  Peter.        ‘Er  zit  hem  iets  dwars.  Het  heeft  te  maken  met  zijn  familie.’        ‘Ben  je  nog  steeds  verliefd?’     Brechtje  glimlacht,  knikt.  ‘Hij  is  zo  lief,  je  hebt  geen  idee.  En  hij  wil  er  zó  graag  bij  horen.’        ‘Ik  zou  er  doodmoe  van  worden,’  zegt  Claire.  

 

18  

     Er  is  één  leerling  die  de  ontwikkeling  van  de  liefde  tussen  Brechtje  en  Peter  met  ongewone   belangstelling  volgt.  Jessica  Zwarthoed  draagt  onveranderlijk  dure,  donkere,  soms  glanzende  kleren,   maar  nog  veel  liever  hult  ze  zich  in  raadsels.  Ze  is  mooi,  slim,  houdt  anderen  op  gepaste  afstand.  In   alle  vakken  is  ze  ruimschoots  de  beste:  gretig,  ijverig,  snel.  Alleen  bij  Duits  gaat  ze  vlak  achter  Peter   zitten  om  hem  zachtjes  met  vragen  te  bestoken,  af  en  toe  iets  van  hem  over  te  schrijven.  Haar  vlugge   bleekblauwe  ogen  nemen  de  omgeving  voortdurend  op  vanachter  een  excentriek  zwart  brilletje.  De   wirwar  van  scholieren  tussen  de  op  het  schoolplein  geparkeerde  auto’s  van  de  leraren  bekijkt  ze  als   was  het  microscopisch  leven.  Ze  staat  naast  de  deur  van  de  school,  de  ideale  plek  om  te  genieten  van   de  moeite  die  de  oudere  jongens  doen  om  niet  naar  haar  te  kijken,  maar  toch  op  te  vallen.  Om  zich   te  laten  aantrekken  en  afstoten  tegelijk.          Alleen  Peter  Avestad  lijkt  ongevoelig  voor  haar  schoonheid.  Ze  ziet  weliswaar  niets  in  hem,  maar   toch  zit  het  haar  dwars.  Na  de  vakantie  zag  ze  direct  hoe  hij  zich  had  ontwikkeld,  en  dat  nog  wel  door   zijn  verkering  met  die  Brechtje,  met  dat  muizige  gezichtje  van  haar  en  die  kleren  uit  ordinaire   winkels.  Op  een  vreemde  manier  irriteert  het  Jessica  dat  twee  van  die  kansloze  figuren  elkaar  hebben   gevonden.  Maar  sinds  de  vakantie  gaat  het  tussen  hen  niet  goed.  Het  is  altijd  Brechtje  die  contact   zoekt,  nooit  Peter.  Iedere  keer  als  ze  met  hem  wil  praten,  is  het  of  hij  uit  een  andere  dimensie    moet   komen.  Het  lijkt  wel  of  hij  elke  dag  iets  van  zijn  glans  verliest.    Claire,  Brechtje,  soms  ook  anderen   kijken  tersluiks  naar  hem,  fluisteren  over  hem.          ‘Hé,  Peter,  nog  achter  het  fietsenhok  geweest?’  roept  een  langs  fietsende  jongen.   Het  verhaal  van  de  zoenpartij  is  bij  gebrek  aan  nieuwere  incidenten  nog  altijd  aanleiding  voor  een   stroom  van  flauwe  opmerkingen.  Peter  lijkt  er  niet  op  te  willen  reageren.  Brechtje  kan  het  niet  laten.   Sinds  de  vakantie  voelt  ze  zich  steeds  vaker  gedwongen  om  voor  Peter  op  te  komen.  Op  het  strandje   was  alles  nog  gemoedelijk,  maar  op  school  voelen  de  anderen  de  rolverdeling  tussen  Peter  en   Brechtje  haarfijn  aan.        ‘Donder  toch  op  man!’  bijt  ze  de  grappenmaker  toe.   De  jongen  fietst  grinnikend  verder.        ‘Waarom  zeg  je  daar  zelf  nou  niks  van?’  vraagt  ze  aan  Peter.          Jessica  Zwarthoed  bekijkt  het  tafereeltje  geamuseerd.  Het  wordt  tijd  voor  infiltratie.  Wat  ziet   Brechtje  toch  in  die  rare  snijboon  met  zijn  stuitend  brave  overhemdjes?  Jessica  besluit  bij  haar  te   beginnen.  In  de  dagen  die  volgen  groet  ze  Brechtje  eerst  heimelijk,  dan  terloops,  ten  slotte  openlijk.   Maar  nooit  met  Peter  in  de  buurt.  En  zeker  niet  waar  Bert  Zwambrink  bij  is.          Brechtje  weet  eerst  niet  zo  goed  wat  ze  met  Jessica’s  aandacht  aanmoet.  Ze  kan  zich  wel   voorstellen  dat  Jessica  eenzaam  is.  Jessica  heeft  nooit  vriendjes.  Ook  geen  vriendinnen  trouwens.   Jessica  is  in  alle  opzichten  haar  tegenpool.  Ze  is  niet  alleen  mooi,  maar  komt  ook  nog  eens  uit  een  rijk   nest.  Haar  vader  is  directeur  van  een  transportbedrijf.  Haar  moeder  geeft  les  op  een  universiteit.   Psychologie,  heeft  Brechtje  opgevangen.  Ze  wonen  in  een  prachtige,  witte  villa  aan  de  rivier.  Brechtje   is  er  weleens  langs  gefietst.  Alles  zag  er  even  modern,  strak  en  perfect  uit.  Precies  toen  ze  langs  reed,   kwam  Jessica’s  oudere  broer  naar  buiten  met  een  tennisracket  onder  zijn  arm.  Zijn  ogen  leken  alleen   te  zien  wat  om  haar  heen  was,  de  dijk,  de  rivier,  de  uiterwaard,  de  zondoorschoten  wolkenlucht   erboven,  alsof  zij  daar  niet  fietste.  Zo  keek  ook  Jessica  altijd  naar  haar.  Tot  nu.        Brechtje  is  in  het  toilet  net  klaar  met  het  borstelen  van  haar  lange  haar  als  Jessica  binnenkomt  en   een  lipstick  uit  haar  make-­‐uptasje  vist.  Voor  de  spiegel  werkt  ze  de  fuchsiaroze  kleur  van  haar  mond   bij,  wrijft  fanatiek  haar  lippen  over  elkaar,  grijnst  dan  in  de  spiegel  naar  Brechtje.          ‘Eens  kijken  wat  meneer  De  Groot  hiervan  vindt,  het  volgende  uur.’  Jessica  maakt  haar  rug  hol,  

 

19  

steekt  haar  strakke  borsten  uit  naar  de  spiegel,  draait  en  buigt  haar  hoofd  om  haar  gezicht  van  alle   kanten  te  bekijken.  Haar  toch  al  wijde  V-­‐hals  trekt  ze  bij  de  schouders  open.        ‘Wat  vind  jij  trouwens  van  ‘m?’  vraagt  Jessica.        ‘Van  wie?’        ‘Van  De  Groot  natuurlijk!  Volgens  mij  is  hij  verliefd  op  me.’        ‘Denk  je?’        ‘En  hij  is  zeker  de  enige  niet,’  zegt  Jessica.  Ze  trekt  de  V-­‐hals  nog  wat  verder  open.   Brechtje  kijkt  via  de  spiegel  naar  Jessica,  dan  naar  haar  eigen  spiegelbeeld.  Hoe  zou  haar  leven  eruit   zien  als  die  spiegelbeelden  andersom  waren?  Ze  gaat  opnieuw  aan  het  borstelen.          ‘Maar  hij  is  zó  verlegen!’  babbelt  Jessica  alweer  verder.  ‘Misschien  moet  ik  hem  ook  eens   meenemen  achter  het  fietsenhok.’   Brechtje  schudt  grinnikend  haar  hoofd.        ‘En  hoe  gaat  het  nou  tussen  jou  en  Peter?’  Ze  klinkt  bezorgd.   Brechtje  kijkt  verrast  opzij.      ‘Ach  nee,  wat  lomp  van  me.’  Jessica  laat  haar  stem  dalen  en  kijkt  om  zich  heen.  ‘Daar  kunnen  we   beter  niet  hier  over  praten.’  Ze  raakt  heel  even  Brechtjes  schouder  aan  voor  ze  het  toilet  uit  loopt.        Een  paar  dagen  later  staan  Brechtje  en  Peter  buiten  lieve  woordjes  te  fluisteren.  Jessica  Zwarthoed   staat  op  haar  vaste  plek  naast  de  deur  van  de  school.  Als  een  adder  in  vochtig  gras  wacht  ze  op  haar   kans.  In  tegenstelling  tot  Brechtje  en  Peter  heeft  zij  de  twee  jongens  allang  zien  aankomen.  Ze   hebben  eerst  wat  staan  smoezen,  stiekem  naar  Peter  gekeken,  gelachen,  toen  de  aanval  geopend.        ‘Hé,  Avestad,  hoe  is  het  met  jullie?’          ‘Prima  hoor,’  antwoordt  Brechtje.        ‘Maar  we  bedoelen  jou  niet  Brechtje,  we  bedoelen  hún  tweeën!’  Ze  wijzen  naar  Peter,  kunnen  hun   lachen  bijna  niet  houden.        ‘Waar  hébben  jullie  het  verdomme  over?’  tiert  Brechtje.        ‘Dat  zal  jij  niet  weten!’  sneert  de  langste  van  de  twee.  Lachend  gaan  ze  er  vandoor.          ‘Wat  bedoelden  ze  nou?’  vraagt  Peter  fronsend.        Brechtje  maakt  machteloze  armgebaren.  Peter  kijkt  haar  verbaasd  aan.  Brechtjes  hele  gezicht  staat   strak.  Er  breekt  iets  in  haar  blik.  Ze  rent  naar  de  schooldeur,  waar  de  alerte  Jessica  Zwarthoed  haar   opvangt  en  het  gebouw  in  loodst,  naar  het  meisjestoilet.          Buiten  hoort  Bert  van  Peter  wat  er  is  gebeurd.  Bert  Zwambrink  begrijpt  de  grap  direct.  Hij  heeft  net   als  de  andere  jongens  uit  zijn  klas  weleens  een  belangstellende  blik  op  Peters  kruis  geworpen  onder   het  douchen  na  de  gymles.  Maar  het  lijkt  hem  geen  goed  idee  om  Peter  hier  op  het  schoolplein  tekst   en  uitleg  te  geven.        ‘Zou  je  niet  eens  gaan  kijken  hoe  het  met  Brechtje  is?’        Op  het  meisjestoilet  gooit  Brechtje  alle  spanning  van  de  afgelopen  twee  maanden  eruit  in  de  armen   van  Jessica  Zwarthoed.  Ze  kan  alleen  maar  janken.  Jessica  drukt  haar  dichter  tegen  zich  aan,  laat  haar   hand  langs  Brechtjes  rug  naar  beneden  glijden,  kust  Brechtje  op  haar  hoofd.  Juist  op  dat  moment   komt  Peter  binnen.  Jessica  kijkt  hem  aan  met  de  blik  van  een  verzadigd  reptiel.        Peter  holt  de  school  uit,  door  de  stad,  de  Haagpoort,  het  kanaal  over.  Hij  rent  de  Nagelweg  over   zonder  op  of  om  te  kijken.  Auto’s  stoppen  met  gierende  remmen.  Peter  valt  neer  op  het  bankje  in   het  plantsoen.  De  bomen  fluisteren  minutenlang  eer  ze  tot  hem  doordringen.  Hij  heeft  een   hallucinatie  gehad,  Brechtje  gezien  in  de  armen  van  Jessica  Zwarthoed.  Dat  kan  gewoon  niet  waar   zijn.  Hij  heeft  Brechtje  nog  nooit  een  woord,  zelfs  maar  een  blik  zien  wisselen  met  dat  meisje.  En  nu  

 

20  

stonden  ze  daar  als…  als  wat?  Zoals  ze  verstrengeld  stonden,  zoals  Jessica  Zwarthoed  Brechtjes  hoofd   kuste,  zoals  haar  hand  op  Brechtjes  billen  lag.  Zoals  ze  naar  hem  keek,  alsof  Brechtje  van  háár  was.   Dat  was  het.  Alsof  Brechtje  nu  van  haar  was.  Een  vreselijke  gedachte  bekruipt  hem.  Het  kan  toch  niet   anders  of  er  is  al  iets  geweest  tussen  die  twee?  Maar  Brechtje  heeft  er  nooit  over  verteld.  Dat  kan   maar  één  ding  betekenen:  Brechtje  heeft  een  geheim  gehad.          Peter  slaat  zijn  handen  voor  zijn  gezicht.  Zo  blijft  hij  een  hele  tijd  zitten,  tot  hij  merkt  dat  er  iemand   naast  hem  zit.  Hij  kijkt  opzij.  Bleekblauwe  ogen  kijken  hem  doordringend  aan  vanachter  een  dun   zwart  brilletje.          ‘Dag  Peter,’  zegt  een  fluwelige  stem.   Als  door  een  slang  gebeten  schrikt  Peter  op.          ‘Donder  op  jij,  jij…’     Hij  strekt  zijn  armen  in  een  afwerend  gebaar  naar  de  zinsbegoocheling  naast  hem  op  de  bank.        ‘Lekkere  plekjes  heeft  die  Brechtje,’  zegt  de  stem  van  Jessica  Zwarthoed.  ‘Plekjes  waar  jij  niet  aan   mag  komen.’   De  espen  ruisen  oorverdovend.  Peter  springt  op,  rent  het  fietspad  op,  met  een  vaart  de  helling  af,   dwars  door  de  brandnetels  naar  de  groene  loods.  Hij  klapt  hard  tegen  de  deuren  op,  zo  hard,  dat  het   verroeste  hangslot  breekt.  De  deuren  kunnen  nu  open.  In  trance  gaat  Peter  de  loods  binnen,  trekt  de   deur  achter  zich  dicht.                Brechtje  en  Jessica  zitten  op  Jessica’s  bed  in  haar  bijna  helemaal  witte  kamer.  Haar  moeder   brengt  thee.  Als  ze  ziet  hoe  Brechtje  eraan  toe  is,  komt  ze  even  later  terug  met  een  doos  tissues.   Brechtje  zit  ineengedoken,  houdt  haar  theeglas  met  beide  handen  vast.  Jessica  streelt  Brechtjes   hoofd.        ‘Ik  weet  het  gewoon  niet  meer,’  zegt  Brechtje.  ‘Ik  was  zo  verliefd  op  hem,  ik  ben  nog  steeds   verliefd,  maar…’   Jessica  zegt  niets,  wacht,  speelt  met  Brechtjes  haar.        ‘Maar…?’  vraagt  ze  na  een  tijdje.        ‘Ik  word  er  zo  moedeloos  van.  Al  zijn  problemen  krijg  ik  erbij,  zijn  vader  die  dood  is,  zijn  oma  die  in   Berlijn  onder  de  trein  is  geraakt,  maar  wat  míj  dwarszit  merkt  hij  niet.  Ik  houd  het  gewoon  niet  vol.’        ‘Is  hij  wel…’  hengelt  Jessica.          ‘Ik  weet  het  niet.  Laatst…’   Brechtje  zet  haar  thee  neer  en  wrijft  over  haar  gezicht.        ‘Vertel  maar,’  moedigt  Jessica  aan.  Ze  streelt  weer  Brechtjes  hoofd.        ‘Hij  kan  er  haast  niet  tegen  dat  ik  hem  aanraak,’  zegt  Brechtje.     Jessica’s  ogen  worden  spleetjes.        ‘Misschien  is  hij  wel…,’  zegt  Jessica.  ‘Ach  nee,  laat  ook  maar.’    Brechtje  draait  haar  hoofd  met  een  ruk  om  naar  Jessica.  ‘Wat!?’   Jessica  wacht  even.        ‘Ik  vraag  me  wel  eens  af…  zoals  hij  altijd  met  Bert  Zwambrink  omgaat…  en  dan  die  nette  kleren,  die   zoetige  overhemdjes...  Mij  zou  ’t  niks  verbazen.’   Brechtje  staart  verbijsterd  voor  zich  uit.        Bert  Zwambrink  heeft  Peter  als  een  gek  naar  buiten  zien  rennen,  zo  van  de  Wolmarkt  de   Stapelstraat  in.  Hij  gaat  in  school  kijken  of  hij  Brechtje  kan  vinden.  Ze  is  spoorloos.  Dan  springt  hij  op   zijn  fiets  en  gaat  Peter  achterna.  Peter  zit  niet  op  zijn  bankje  in  het  plantsoen.  Bert  rijdt  door  naar   Peters  huis.  Er  is  niemand.  Net  als  hij  weg  wil  gaan,  komt  Peters  moeder  eraan.  

 

21  

     ‘Waar  is  Peter?’  vraagt  ze  als  ze  de  deur  heeft  opengedaan.        ‘Ik  weet  het  niet,’  zegt  Bert,  ‘maar  er  is  iets  gebeurd.’        Hij  doet  kort  verslag.        ‘Wacht  maar  even  in  de  kamer.  Ik  begin  vast  met  koken.  Hij  zal  zo  wel  komen.’   Na  drie  kwartier  is  Peter  er  nog  niet.  Uit  de  keuken  komt  de  geur  van  zuurkool.  Bert  loopt  erheen.  De   moeder  van  Peter  doet  het  gas  onder  de  pannen  uit.        ‘We  moeten  hem  gaan  zoeken,’  zegt  ze,  ‘hij  had  allang  thuis  moeten  zijn.’           Samen  fietsen  ze  Peters  vaste  route  naar  school.  Het  is  al  bijna  donker.  De  twee  lantaarns  langs  het   fietspad  verspreiden  een  groezelig  licht  over  de  Kom.  Koplampen  van  auto’s  op  de  Nagelweg  strijken   als  zoeklichten  langs  de  groene  loods.          ‘Hier  zit  hij  altijd,’  zegt  Bert,  als  ze  langs  het  bankje  onder  de  dreigend  ruisende  espen  fietsen.     De  stad  is  bijna  uitgestorven.  Bij  het  schoolgebouw  brandt  een  noodlampje  in  het  bovenlicht  van  de   voordeur.  Door  het  traliehek  van  de  fietsenstalling  zien  ze  één  fiets,  van  Peter.   Peters  moeder  kijkt  strak  voor  zich  uit.        ‘We  fietsen  terug.  Als  we  hem  dan  nog  niet  gevonden  hebben,  bel  ik  de  politie.’        

 

22  

8   In  de  loods  is  Peter  op  een  stapel  balken  gaan  zitten.  Door  een  kier  tussen  boeiboorden  vloeit   langzaam  flauwer  wordend  licht  over  het  gestapelde  hout.  Hij  zit  een  hele  tijd  met  zijn  hoofd  in  zijn   handen.  Steeds  doemt  het  beeld  in  hem  op  van  Jessica  en  Brechtje,  tot  één  lichaam  versmolten  in   het  meisjestoilet.  Brechtjes  gezicht  begraven  in  Jessica’s  hals,  Jessica’s  handen  liefkozend  over   Brechtjes  rug  en  billen,  Jessica’s  triomfantelijke  blik.          Peter  komt  overeind,  stapt  met  schokkende  draaibewegingen  heen  en  weer.  Wat  weet  ik  eigenlijk   van  Brechtje?  Waarom  ben  ik  nog  nooit  bij  haar  in  huis  geweest?  Wat  weet  ik  van  Jessica  Zwarthoed,   van  Bert  Zwambrink,  van  Claire,  van  Babs?  Van  mijn  eigen  moeder?  Van  mijn  oma,  mijn  vader?  Hoe   komt  het  dat  ik  over  niemand  echt  iets  te  weten  kom?        De  loods  staat  bijna  helemaal  vol  met  balken,  schotten,  planken,  alles  ooit  wel  eens  gebruikt,  keurig   opgestapeld.  Hij  loopt  naar  de  deur.  Buiten  is  het  helemaal  donker  geworden.  Peter  bekijkt  het   hangslot.  Het  heeft  vastgezeten  met  een  verroest  oog,  door  de  klap  van  zijn  lichaam  afgebroken  in   het  schroefgat.  Het  lukt  om  het  schroefoog  zo  in  het  gat  te  punniken  dat  het  blijft  hangen.  Hij  kijkt   naar  de  donkere  hemel,  dan  op  zijn  horloge.  Verdorie,  bijna  zes  uur.        Zo  hard  als  hij  kan  rent  hij  naar  huis,  stuift  de  trappen  van  het  flatgebouw  op,  sprint  langs  de  galerij,   ziet  dat  alles  donker  is.  Hij  vist  zijn  sleutel  uit  zijn  zak,  gaat  naar  binnen.  Uit  de  keuken  komt  een   vertrouwde  geur,  Sauerkraut,  maar  het  gas  is  uit.  Natuurlijk,  ze  is  hem  gaan  zoeken.  Wat  een   verschrikkelijke  dag.  Hij  gaat  in  de  donkere  woonkamer  op  de  bank  liggen.  De  geluiden  van  het  leven   in  de  flat  lijken  van  overal  op  hem  af  te  komen,  elk  geluid  een  nieuwe  impuls  voor  een  werveling  van   gedachten.  De  straatlantaarns  bestrijken  het  interieur  met  een  sinister  schijnsel.          ‘Gott  sei  Dank,  in  de  keuken  brandt  licht,’  zegt  Peters  moeder  als  ze  over  de  galerij  lopen.  In  de   kamer  ligt  Peter  doodstil  op  de  bank.  Zijn  moeder  gaat  bij  hem  zitten,  omhelst  hem.  Peter  snikt   geluidloos.          ‘Armer  Junge,  ich  hab’  schon  alles  g’hört,’  zegt  ze.     Bert  loopt  naar  Peter  toe,  hurkt  bij  hem.          ‘Kan  ik  iets  voor  je  doen    makker?’   Peter  schudt  zijn  hoofd.  ‘Het  spijt  me,’  prevelt  hij  bijna  zonder  geluid.     Bert  strijkt  door  Peters  haar  en  loopt  naar  de  hal.          ‘Morgen  kom  ik  wel  weer  even  kijken  hoe  het  met  hem  is,’  zegt  hij  zachtjes  tegen  Peters  moeder.      Ze  knikt  en  laat  hem  uit.      Lore  laat  Peter  de  volgende  morgen  slapen,  meldt  hem  af  op  school,  belt  haar  werk  dat  ze  niet  kan   komen.  Ze  weet  dat  het  een  hele  toer  gaat  worden  om  hem  terug  op  de  rails  te  zetten.  Ook  zij  heeft   gezien  hoe  hij  gegroeid  is  door  zijn  liefde.  Maar  bij  Peter  kan  groei  van  maanden  door  een  enkele   mokerslag  zomaar  teniet  worden  gedaan.          Het  ongeluk  van  Freek  had  hem  vol  geraakt.  Peter  was  nog  maar  vijf.  Ze  probeerde  hem  wijs  te   maken  dat  zijn  vader  nu  vanuit  de  hemel  op  hen  neerkeek.  Niet  waar,  had  hij  geroepen,  niet  waar   mama,  je  moet  niet  liegen!  Hij  snapte  echt  wat  het  betekende,  dood.  Zijn  vader,  dood.          Dood,  dood,  dood,  dood,  dood,  zat  hij  uren  achter  elkaar  ritmisch  te  dreunen,  tot  hij  moe  werd,   omviel  van  de  slaap,  om  na  een  paar  uur  weer  verder  te  gaan:  dood,  dood,  dood,  dood.  Ze  besloot   een  fietsje  te  kopen,  voor  wat  afleiding.  Tijdens  het  leren  fietsen  stak  hij  opeens  over,  naar  de  andere   weghelft,  waar  hij  een  gele  bulldozer  zag  aankomen.  Doooooood!!!  gilde  hij.  De  machine  reed   gelukkig  niet  al  te  hard.  Peter  botste  tegen  een  wiel  en  had  alleen  bulten  en  blauwe  plekken.  Dat  was   begin  jaren  zestig,  toen  de  kinderpsychiatrie  nog  moest  worden  uitgevonden.  Rust,  zei  de  huisarts,  

 

23  

rust.  Houdt  ú  maar  eens  rust  met  een  kind  van  vijf  dat  dood  wil,  riep  ze  vertwijfeld.          Toch  waren  geduld  en  koestering  de  juiste  medicijnen.  Tergend  langzaam  heelde  de  wond.  Maar   Peter  bleef  vreemd,  niet  alleen  door  het  verlies  van  zijn  vader.  Op  de  lagere  school  openbaarde  zich   een  contactstoornis.  Er  was  weinig  over  bekend.  Peter  veroorzaakte  nooit  moeilijkheden.  Zijn  juffen   en  meesters  namen  hem  een  beetje  in  bescherming.  Hij  kon  goed  leren,  gaf  geen  aanleiding  om  zijn   probleem  serieus  aan  te  pakken.  Op  de  middelbare  school  had  hij  het  in  het  begin  moeilijk,  maar  dat   kwam  wel  meer  voor,  zeiden  ze  daar.  Hij  leerde  er  de  kleur  van  de  muur  aan  te  nemen,  werd  nooit   gepest,  eerder  over  het  hoofd  gezien.        En  nu  is  er  dat  meisje,  Brechtje.  Ze  houdt  van  Peter,  en  hij  van  haar,  overduidelijk,  anders  dan  zij  en   Freek.  Zij  heeft  Freek  nodig  gehad,  zeg  maar  gerust:  gebruikt.  In  het  begin  voelde  ze  nauwelijks  iets   voor  hem,  maar  hij  deed  zo  zijn  best.  Later  vatte  ze  genegenheid  voor  hem  op,  maar  liefde?  Zes  jaar   waren  ze  samen.  Peter  werd  geboren  en  ze  schonk  vanaf  toen  haar  liefde  alleen  aan  hem.  Freek  was   steeds  minder  vaak  thuis.  Ze  waren  al  van  elkaar  vervreemd  voordat  hij  dat  ongeluk  kreeg.        Peter  komt  de  volgende  ochtend  in  zijn  onderbroek  de  woonkamer  binnen,  smakt  de  deur  dicht.   Zijn  wortelhaar  piekt  alle  kanten  op.  Rode,  behuilde  ogen  drijven  in  zijn  bleke  gezicht,  sproeten   steken  er  donkerbruin  op  af.          ‘Jongen  toch,’  roept  Lore.  Ze  vliegt  op,  pakt  haar  grauwwitte,  ruitvormig  doorgestikte  ochtendjas,   slaat  die  om  hem  heen.  De  jas  maakt  hem  nog  bleker.  De  zoom  komt  nauwelijks  tot  zijn  weerloze   knieën.  Ze  gaan  op  de  bank  zitten.  Zij  zegt  niets,  kijkt  hem  alleen  maar  aan.  Peter  schudt  zijn  hoofd.          ‘Je  hoeft  niet  te  praten  als  je  niet  wilt.’        ‘Ik  wil  niet  praten,’  snikt  Peter,  ‘ik  kan  het  niet.’     Even  later  hoort  hij  de  stem  van  zijn  moeder.  Ze  leest  zachtjes  voor  uit  de  Lutherbijbel,  het  evangelie   van  Mattheüs.     Richtet  nicht,  auf  daß  ihr  nicht  gerichtet  werdet.  Denn  mit  welcherlei  Gericht  ihr  richtet,   werdet  ihr  gerichtet  werden;  und  mit  welcherlei  Maß  ihr  messet,  wird  euch  gemessen  werden.     Zo  blust  Lore  Avestad  zijn  machteloze  vuur  met  hemelse  gelatenheid.   Op  school  loopt  Brechtje  Bert  Zwambrink  tegen  het  lijf.          ‘Wat  is  er  toch  gebeurd?’  vraagt  ze.  Haar  ogen  zijn  rood,        ‘Ik  zei  tegen  Peter:  ga  maar  eens  bij  Brechtje  kijken.  Even  later  zie  ik  hem  langs  rennen,  zo  de   Stapelstraat  in.  Jou  zag  ik  nergens.  Waar  zat  je?’        Brechtje  denkt  paniekerig  na.  Bert  zag  haar  nergens.  Geen  woord  over  Jessica.          ‘Ik  was  zo  kwaad,  dacht  dat  ik  dat  ventje  aan  zou  vliegen.’  zegt  Brechtje.  ‘Daarom  ben  ik  maar   weggerend.  Ik  heb  een  tijdje  op  de  wc  gezeten.’  Als  halve  waarheid  kan  dat  ermee  door.          ‘Toen  ik  weer  buiten  kwam,  was  iedereen  weg.’     Zo.  Een  kloppend  verhaal,  een  verhulde  zucht  van  opluchting.          ‘Ik  ben  naar  zijn  huis  gereden,’  zegt  Bert,  ‘maar  rond  etenstijd  was  hij  er  nog  steeds  niet.  Zijn   moeder  en  ik  zijn  naar  school  gefietst  om  hem  te  zoeken,  maar  we  zagen  hem  nergens.  Toen  we   weer  bij  zijn  huis  waren,  was  hij  binnen,  helemaal  van  de  kaart.  Wanneer  ga  je  naar  hem  toe?’        ‘Ik  zie  wel,’  zegt  Brechtje.   Bert  kijkt  verbaasd  naar  haar  opzij.  Ze  zeggen  niets  meer.        ‘Ik  ga  hier  rechts’  zegt  Bert  na  een  tijdje.        Nu  kan  Brechtje  niets  meer  verraden.  Ze  is  alleen  met  haar  twijfel  in  de  waterkoude  avondlucht.   Misschien  heeft  Jessica  gelijk.  Peter  is  zo  anders,  zo  braaf,  zo  netjes,  zo  in  zichzelf  gekeerd  soms.  

 

24  

Behalve  met  Bert  gaat  hij  met  niemand  van  de  andere  jongens  om.  Is  dat  raar?  Het  probleem  blaast   zich  op  in  haar  maag  terwijl  ze  thuiskomt,  haar  fiets  in  het  schuurtje  zet,  zachtjes  naar  bed  gaat.  Ze   denkt  aan  wat  Bert  gezegd  heeft,  aan  wat  Jessica  gezegd  heeft,  aan  al  die  keren  dat  ze  met  Peter   samen  was,  vooral  aan  die  ene  mooie  dag  aan  het  strand,  aan  hoe  ze  hem  liefkoosde  tussen  de   struiken.  Waar  hij  eigenlijk  niet  tegen  kon.  Aan  hoe  hij  met  Bert  stoeide  in  het  water.  Mij  zou  het  niks   verbazen,  zei  Jessica.      Urenlang  doet  ze  geen  oog  dicht,  lukt  het  haar  niet  om  orde  in  haar  gedachten  te  scheppen.  Ze   ergert  zich  wild  aan  haar  ouders,  een  beetje  aangeschoten  door  een  verjaardagsfeestje  bij  de  buren.   Hé,  lekker  ding,  kom  eens  hier,  hoort  ze  haar  vader  grommen  door  de  flinterdunne  schotjes  heen.   Brechtje  knijpt  haar  ogen  dicht,  verdrijft  uit  alle  macht  het  beeld  van  twee  wittige,  uitgezakte   lichamen  die  bij  elkaar  kruipen  tussen  zweterig  beddengoed.  Lik  me,  fluistert  haar  moeder,  nee,  niet   daar,  hier,  sukkeltje.  Gegiechel.  Het  steunen  en  kreunen  en  klaarkomen  gaat  de  halve  nacht  door.   Brechtjes  hoofd  tolt  van  schaamte,  onmacht,  vermoeidheid.  Uitgeput  sukkelt  ze  tegen  drie  uur  in   slaap,  als  de  geluiden  van  het  minnespel  overgaan  in  snurken.  De  volgende  ochtend  wordt  ze  wakker   met  een  hoofd  op  barsten.  Even  denkt  ze  erover  om  thuis  te  blijven,  maar  ze  moet  naar  school,  Peter   spreken.  Ze  heeft  besloten  om  het  hem  op  de  man  af  te  vragen.        Op  school  is  Peter  nergens  te  vinden.          ‘Hij  is  ziek  thuisgebleven.’  Bert  heeft  navraag  gedaan  bij  de  conciërge.  ‘Wat  ga  je  nou  doen?’        ‘Ik  ga  na  school  naar  hem  toe,’  zegt  Brechtje,  ‘ga  je  mee?’     Ze  kijkt  hem  smekend  aan.  Bert  Zwambrink  twijfelt.  Hij  ziet  wel  in  dat  een  breuk  tussen  Brechtje  en   Peter  van  hem  ook  weer  een  eenling  maakt,  maar  dit  is  iets  tussen  hen  tweeën.          ‘Dat  zijn  jullie  eigen  zaken,  Brechtje,  dat  snap  je  zelf  ook  wel.’   Brechtje  wil  iets  zeggen,  maar  ze  weet  er  niets  tegenin  te  brengen.          De  klok  tikt  de  uren  langzaam  tot  verleden  tijd.  Ze  heeft  die  morgen  twee  aspirines  geslikt.  Ze  zijn   uitgewerkt.  Haar  hoofdpijn  is  op  volle  kracht  teruggekomen.  Als  ze  eenmaal  op  de  fiets  zit,  op  weg   naar  Peters  huis,  komt  ze  nauwelijks  vooruit.  Bange  voorgevoelens  hangen  als  dieplood  aan  haar   wielen.  Op  de  trap  van  de  flat  moet  ze  bijna  overgeven  van  spanning.          ‘Brechtje.’     Peters  moeder  doet  open.  Brechtje  stapt  bevend  het  halletje  binnen.          ‘Hij  slaapt,’  fluistert  Peters  moeder,  ‘hij  is  helemaal  kapot.  Wat  is  er  in  godsnaam  aan  de  hand?’     Ze  loodst  Brechtje  het  keukentje  in.      ‘Ik  weet  het  niet  precies,’  zegt  Brechtje  zacht,  ‘jongens  op  school  die  een  vervelende  grap  met  hem   uithaalden.’     Brechtje  vertelt  in  grote  lijnen  wat  er  gebeurd  is.          ‘Ik  heb  echt  geen  idee  waar  die  grap  op  sloeg.’   Haar  stem  trilt  van  wanhoop.        Een  glimlach,  fijn  als  een  potloodstreep,  tekent  heel  even  de  mond  van  Lore  Avestad.  Ze  zijn  dus   nog  niet  met  elkaar  naar  bed  geweest.  Keurig  meisje,  keurige  jongen,  zonde  als  het  mis  zou  gaan.        ‘Kan  ik  hem  alstublieft  spreken?’  smeekt  Brechtje.     Wat  had  Lore  Avestad  graag  een  dochter  zoals  zij  willen  hebben.  Sterk,  maar  ook  gevoelig.  Een  zusje,   dat  zou  Peter  goed  gedaan  hebben.          ‘Ik  zal  even  bij  hem  kijken.’   Ze  loopt    naar  zijn  slaapkamer.  Het  matglazen  deurraam  is  aardedonker.  Ze  klopt  zachtjes.          ‘Peter?’  Brechtje  is  achter  haar  aan  gekomen.  ‘Peter?  Hier  is  Brechtje  voor  jou.’  

         Even  blijft  het  stil.        ‘Ga  weg,’  grauwt  een  onherkenbare  stem,  ‘laat  me  met  rust.’   De  twee  vrouwen  kijken  elkaar  ontsteld  aan.  

25  

 

26  

9              Na  de  vergadering  van  de  Raadscommissie  voor  Volkshuisvesting    en  Ruimtelijke  Ordening  gaan   Bert  en  Peter  naar  café  Terminus,  de  pleisterplaats  van  de  zelfbenoemde  intellectuele  elite  van  het   stadje.          ‘Ga  toch  iets  in  de  politiek  doen,  jullie  zijn  er  geknipt  voor,  jong  en  dynamisch,  integer,  deskundig,’   zegt  Johan  Schulte,  redacteur  van  het  plaatselijke  krantje.   Bert  begrijpt  het  belang:  leven  in  de  brouwerij,  nieuws,  amusement.  Johans  woorden  strelen  een   ijdelheid  die  veel  te  lang  ondervoed  is  geweest.      Deskundig  is  Bert  Zwambrink  zeker.  In  het  begin  van  de  jaren  ’80,  middenin  de  recessie,  studeerde   hij  af  in  de  stedenbouwkunde.  Hij  kon  nergens  een  baan  vinden,  maar  hij  was  zeker  niet  kansloos.  Ze   pikten  zijn  sollicitatiebrieven  er  altijd  uit.  Het  probleem  werd  pas  zichtbaar  als  hij  in  het  kleine   wereldje  op  gesprek  ging  De  eerst  keer  vermoedde  hij  nog  niets,  vertelde  dat  hij  homoseksueel  was.   Binnen  zijn  eigen  generatie  voelde  hij  zich  geaccepteerd.  Maar  zijn  aspirant-­‐werkgever  was  zover  nog   niet.    Sindsdien  worden  er  bij  iedere  sollicitatie  bedekte  vragen  gesteld,  alsof  er  iets  wordt   geverifieerd.  Heb  je  een  vriendin?  Wat  doe  je  in  je  vrije  tijd?  De  laatste  keer  was  Bert  het  beu.  Ik  heb   geen  vriendin,  zei  hij.  In  mijn  vrije  tijd  pijp  ik  het  liefst  jonge  knulletjes.  Andersom  mag  ook.  Daarna   heeft  hij  geen  enkele  sollicitatiebrief  meer  hoeven  te  schrijven.        De  politiek  in,  waarom  ook  niet?  Johan  heeft  gelijk.  Ik  ben  deskundig,  ik  heb  tijd.  En  ik  ben  wel  in   voor  een  geintje.  Bert  Zwambrink  in  de  raad!  Om  je  gek  te  lachen  toch?          ‘Het  is  de  hoogste  tijd  voor  een  nietsontziende  kruistocht  tegen  de  almaar  voortwoekerende   gemeentelijke  corruptie!’     Dr.  Peter  Avestad  strooit  zijn  alom  gevreesde  volzinnen  in  het  rond.  Het  kost  Johan  Schulte  moeite   om  het  citaat  in  zijn  opschrijfboekje  te  krijgen.          ‘Integriteit,  dat  is  de  conditio  sine  qua  non.’  Met  geheven  wijsvinger  predikt  Peter  verder.        ‘De  wát?’  vraagt  Johan.        ‘Conditiosinequanon,’  ratelt  Bert  met  zijn  neus  vlak  boven  Johans  pen.     Na  het  café  lopen  ze  samen  door  de  verlaten  stad.  Bert  slaat  Peter  op  zijn  schouder.          ‘We  richten  een  eigen  partij  op.  We  zullen  ze  bij  de  verkiezingen  eens  wat  laten  zien!’          Peter  loopt  het  laatste  stuk  alleen.  Hij  geniet  na  van  Berts  enthousiasme.  Het  is  alsof  er  in  zijn  hoofd   een  plotselinge  wind  is  opgestoken.  Hij  ademt  de  nevelig  nachtlucht  diep  in,  wandelt  zonder   nadenken  de  binnenstad  uit  tot  hij  merkt  dat  hij  op  de  brug  over  het  kanaal  loopt.  De  Nagelweg  is   uitgestorven.  Mistige  aura’s  omkransen  de  straatlantaarns.  Hij  loopt  het  fietspad  op.  Met  zijn  mouw   veegt  hij  een  plek  op  het  bankje  droog  en  gaat  zitten.  Zachtjes  tikken  druppels  van  de  bladeren  van   de  bomen.          Dit  is  een  belangrijke  beslissing.  Beslissingen  nemen  is  nooit  zijn  sterkste  kant  geweest.  Tergend   langzaam  heeft  hij  moeten  leren  om  op  dit  soort  momenten  zijn  fladderende  gedachten  in  bedwang   te  houden.    Hij  is  misschien  niet  zo  deskundig  als  Bert,  maar  steeds  sterker  krijgt  hij  het  gevoel  dat   Bert  iemand  nodig  heeft  die  over  hem  waakt.  Iemand  wie  degelijkheid  en  integriteit  op  het  lijf   geschreven  staan.    En  hij  is  Bert  heel  wat  verschuldigd.  Hij  kan  niet  anders  dan  terugdenken  aan  al   die  keren  dat  Bert  voor  hem  heeft  klaargestaan.  Zoals  die  keer  dat  het  fout  ging  tussen  hem  en   Brechtje.  Maar  vooral  daarna.  De  rillingen  lopen  hem  over  de  rug.        Een  week  of  twee  later  heeft  Bert  een  partijprogramma  klaar  voor  de  raadsverkiezingen.  Ze  gaan   een  daverende  campagne  voeren.  Bert  zoekt  alleen  nog  een  pakkende  naam  voor  de  partij.    

 

27  

     ‘Alleen  al  uit  onze  naam  moet  duidelijk  worden  dat  we  het  niet  meer  pikken,’  zegt  Bert,  ‘kóm  op   zeg!’        ‘Iets  met  Kom  in  de  naam  is  wel  leuk,  ja,’  zegt  Peter  argeloos.     Bert  kijkt  hem  fronsend  aan,  maar  niet  lang.  Hij  trekt  een  brede  grijns.  De  locale  partij  K.O.Z.  is   geboren.          Bert  bedenkt  een  briljante  campagne.  Ruim  vóór  de  verkiezingen,  maar  ook  nog  ruim  voor  ze  de   naam  van  hun  partij  bekendmaken,  duiken  er  in  het  hele  stadje  stickers  op.  In  het  openbaar  vervoer,   op  brievenbussen,  in  cafétoiletten.  Wethouder  Zwarthoed  vindt  er  zelfs  eentje  op  de  achterkant  van   de  map  Lopende  Zaken  van  de  Raadscommissie  voor  Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening.  Met   haar  karmijnrood  gelakte  nagels  probeert  ze  de  sticker  eraf  te  peuteren.  Tevergeefs.   Geen  KOMpromissen  –  Kom  Op  Zeg!        Pas  nadat  iedereen  zich  drie  weken  lang  heeft  afgevraagd  wie  of  wat  er  achter  die  stickeractie  zit,   maken  Peter  en  Bert  de  naam  van  hun  nieuwe  partij  bekend.  Het  hele  stadje  lacht  zich  een  breuk.   Hun  programma  doet  het  goed.  Bert  heeft  leentjebuur  gespeeld  bij  een  paar  populistische   bewegingen.  De  vriendjes  bij  de  krant  laten  geen  kans  onbenut  om  de  partijnaam  te  vermelden.  Bert   is  uitgekookt  genoeg  om  Peter  naar  voren  te  schuiven  als  lijsttrekker.  Een  serieuze,  deskundige   jongeman,  zegt  Berts  moeder.  Heel  wat  serieuzer  dan  jij.        Peter  oefent  een  bijzondere  aantrekkingskracht  uit  op  de  groep  kiezers  die  zich  altijd  gepakt  voelt,   vooral  op  vrouwen  vanaf  een  bepaalde  leeftijd.  Hij  roept  moederinstinct  wakker.  Het  verbaast  Bert   totaal  niet  dat  Peter  Avestad  genoeg  stemmen  binnenhaalt  om  ook  hem,  de  nummer  twee,  een   raadszetel  te  bezorgen.          De  eerste  opdracht  van  de  raad  is  het  opstellen  van  een  profielschets  voor  een  nieuwe   burgemeester.  De  post  is  al  een  half  jaar  vacant.  De  raad  is  het  met  wethouder  Zwarthoed  eens  dat   de  burgemeester  ruime  bestuurservaring  en  goede  connecties  binnen  de  landspolitiek  moet  bezitten.   Op  aandringen  van  Bert  wordt  in  het  profiel  opgenomen,  dat  de  kandidaten  affiniteit  moeten  hebben   met  bouwzaken.  Later  zou  hij  zich  ontelbare  malen  afvragen  hoe  hij  zó  dom  kon  zijn.              

 

28  

10        Twee  dagen  en  een  nacht  lukt  het  Peter  Avestad  niet  om  aan  zijn  moeder  te  vertellen  wat  hij  heeft   meegemaakt.  Hij  blijft  op  bed  liggen,  slapend  of  naar  het  plafond  starend.  Iedere  keer  als  zijn  moeder   binnenkomt  en  hem  vragend  aankijkt,  schudt  hij  zwijgend  nee.  De  bordjes  met  heerlijkheden  die  ze   neerzet,  roert  hij  nauwelijks  aan.  Dan,  op  zondagmorgen,  zit  hij  plotseling  keurig  aangekleed  in  de   kamer  als  zijn  moeder  uit  bed  komt.  Ze  gaat  bij  hem  zitten.  Monotoon,  bijna  als  een  automaat,   vertelt  hij  zijn  moeder  het  hele  verhaal  van  zijn  tijd  met  Brechtje.  Hij  doet  het  altijd  op  deze  manier.   In  zijn  hoofd  schrijft  hij  een  verhaal  waar  hij  eindeloos  aan  schaaft.  Pas  als  hij  het  gebeuren  in   woorden  heeft  gevangen,  komt  hij  ermee  naar  buiten.  Zonder  hoorbare  emotie  vertelt  Peter  haar  de   geschiedenis  van  zijn  liefde,  die  eindigde  in  het  meisjestoilet  van  de  school.          ‘Die  twee  moeten  iets  met  elkaar  gehad  hebben  waar  ik  niets  van  wist.  Ze  heeft  me  bedrogen.’     Van  alles  werpt  zijn  moeder  tegen.  Dat  Brechtje  troost  zocht  na  dat  geval  op  het  plein,  dat  ze   donderdagavond  zo  bezorgd  was  geweest.  Dat  ze  op  vrijdag  en  zaterdag  een  paar  keer  per  dag  had   opgebeld,  steeds  wanhopiger  had  geklonken.  Dat  de  waarheid  zelden  zo  simpel  is.  Maar  Peter  draait   niet  bij,  integendeel.  Hij  houdt  zich  volslagen  gevoelloos.  Uit  zelfbescherming,  weet  zijn  moeder.        ‘Heb  jij  wel  eens  iets  gehoord  over…  lesbische  vrouwen?’  vraagt  hij  aarzelend.   Heel  even  ziet  Lore  Avestad  een  gezicht  voor  zich.  Een  meisje  van  een  jaar  of  zeventien  met  een   blonde  paardenstaart,  in  een  bruin  uniformjasje.        ‘Jongen  toch,  wat  haal  je  allemaal  in  je  hoofd?  Van  dat  andere  meisje  weet  ik  het  natuurlijk  niet,   maar  Brechtje  is  heus  niet  lesbisch,  neem  dat  maar  van  mij  aan.  Dan  had  ze  wel  een  meisje  genomen   om  mee  af  te  spreken  achter  dat  fietsenhok.’        ‘Maar  ik  heb  gelezen  dat  sommige  mensen  de  ene  keer  een  man  willen  en  de  andere  keer  een   vrouw.’     Allemachtig,  hij  is  niet  van  het  idee  af  te  brengen.          ‘Luister  Peter.  Brechtje  is  een  goed  meisje.  Als  je  haar  zomaar  laat  gaan,  ben  je  gewoon  een  ezel.’   Dan  schiet  Peter  toch  nog  vol.  Hij  rent  naar  de  hal,  grist  zijn  jas  van  de  kapstok  en  is  weg.          Lore  Avestad  laat  zich  op  de  sofa  vallen  en  sluit  haar  ogen.  Ze  heeft  het  allemaal  al  een  keer  gezien.   Met  Freek.  Met  Peter  gaat  ze  precies  hetzelfde  tegemoet:  een  niet  aflatende  strijd  tegen   onwankelbare  conclusies.        Peter  laat  zijn  fiets  thuis  en  loopt  met  driftige  stappen  naar  de  Kom.  Bij  de  loods  gluurt  hij  even  om   zich  heen,  glipt  dan  snel  naar  binnen.  Hij  gaat  op  de  stapel  balken  zitten.  Maar  al  na  een  paar   minuten  vraagt  hij  zich  af  wat  hij  daar  doet.  Nadenken?  Hij  heeft  twee  dagen  en  drie  nachten  niets   anders  gedaan  dan  nadenken.  Hij  staat  op,  kuiert  wat  rond  door  de  loods.  Door  de  spleet  tussen  de   boeiboorden  valt  vandaag  helder  licht.  Hij  ziet  dat  de  stapel  waarop  hij  heeft  gezeten,  bestaat  uit  vier   lagen  van  acht  vierkante  balken,  een  centimeter  of  vijftien  dik.  Hij  zoekt  onbewust  afleiding  in  het   opmaken  van  de  inventaris  van  de  loods.          Behalve  de  balken  liggen  er  steigerplanken  met  afgeronde  koppen,  beslagen  met  een  bandje  van   verzinkt  ijzer.  In  een  hoek  staan  schotten  van  ongeveer  twee  meter  lang  en  anderhalve  meter  breed.   Ze  bestaan  uit  dunne  planken,  die  met  een  kleine  tussenruimte  op  regels  zijn  gespijkerd.  Ten  slotte   ligt  er  nog  een  dik  luik  van  een  meter  bij  een  meter  ongeveer,  zwaar  verstevigd  met  ijzeren  banden.          Het  tellen  van  het  hout  verzet  Peters  gedachten.  Voorzichtig  glipt  hij  de  loods  weer  uit  en  werkt  het   schroefoog  terug  het  gaatje  in.  Dan  kijkt  hij  in  de  richting  van  het  plantsoentje.  Kom  hier,  ga  op  ons   bankje  zitten,  we  willen  met  je  over  Brechtje  praten,  fluisteren  de  bomen  wild  door  elkaar.  Maar  

 

29  

Peter  wil  niet  meer  nadenken.  Stuurs  loopt  hij  in  de  richting  van  de  spoorbrug.  Er  komt  geen  trein   overheen.        Het  heeft  Jessica  weinig  moeite  gekost  om  te  ontdekken  wat  er  aan  de  omhelzing  in  het  toilet   voorafgegaan  is.  Berry  Sontpoort  en  dat  andere  ettertje  hebben  hun  grap  uitgelegd  aan  iedereen  die   het  maar  wilde  horen.  Een  reusachtige  pik.  Zozo,  die  Peter  Avestad  wordt  nog  écht  interessant,   misschien  over  een  paar  jaar,  als  hij  een  echte  man  is  geworden.  Daarop  heeft  Jessica  Zwarthoed   haar  zinnen  gezet,  op  een  echte  man.        Evenmin  duurt  het  lang  eer  ze  het  misverstand  tussen  Brechtje  en  Peter  heeft  ontrafeld.  Brechtje   stond  met  haar  rug  naar  Peter  toe.  Ze  knispert  bij  de  gedachte  dat  zij  de  enige  is  die  de  hele   toedracht  kent.  Zíj  heeft  Peters  verbijstering  gezien.  Wat  zou  hij  gedacht  hebben?  Ze  hield  Brechtje   zo  innig  vast,  kuste  haar  hoofd  net  toen  Peter  binnenkwam.  Ze  lacht  gemeen.  Och  gut,  zo’n  keurige   jongen,  zo’n  keurige  zoon  van  zo’n  keurige  Duitse  moeder,  zo  volkomen  onverwacht  geconfronteerd   met  de  lesbische  liefde,  de  troefkaart  die  ze  op  precies  het  goede  moment  in  haar  hand  heeft   aangetroffen.  Klavervrouw,  wat  een  heerlijk  idee!  Waarom  zou  ze  die  niet  spelen?  Dan  kunnen  al  die   hitsige  jongetjes  knarsetandend  toekijken  hoe  de  prachtige,  maar  lesbische  Jessica  Zwarthoed  zich   door  de  school  beweegt  als  een  ijskoningin.  Ze  schatert  het  uit.        Op  maandagmorgen  scheert  Peter  wild  tussen  de  rest  van  het  verkeer  door.  Het  liefst  zou  hij  zijn   ogen  dicht  houden,  maar  hij  moet  naar  school,  er  is  geen  andere  mogelijkheid.  Hij  wil  dat  de  rit  snel   afgelopen  is,  de  schooldag  snel  afgelopen  is,  dat  hij  weer  naar  huis  kan  om  in  zijn  bed  te  gaan  liggen,   in  de  hoop  dat  het  malen  in  zijn  hoofd  eindelijk  ophoudt.          Opeens  steekt  een  donker  glanzende  figuur  de  straat  over,  heft  een  hand  op.  Peter  knijpt  wild  in   zijn  remmen.  Hij  probeert  uit  te  wijken  en  knalt  tegen  een  geparkeerde  auto.  Over  de  motorkap  heen   komt  hij  aan  de  andere  kant  op  het  trottoir  terecht.  Jessica  is  als  eerste  bij  hem.          ‘Peter,  heb  je  je  pijn  gedaan?’   Peter  is  duizelig  van  de  klap.  Er  stappen  fietsers  af  om  te  kijken.      ‘Peter,  gaat  het?’  vraagt  Jessica.     Dan  doet  Peter  zijn  ogen  open  en  ziet  haar,  zijn  kwelgeest.          ‘Ga  weg!’  Zijn  stem  slaat  over.  ‘Ga  weg  jij…  jij…    Ga  weg!  Ga  weg!  Ga  weg!’   Hij  begint  heftig  met  zijn  armen  te  maaien.  Jessica  kan  hem  maar  net  ontwijken.  Peter  staat  op,  kijkt   verwilderd  om  zich  heen.  Anderen  komen  dichterbij.  Een  klasgenoot  probeert  hem  te  kalmeren,   maar  Peter  slaat  zijn  hand  brullend  opzij.  ‘Rot  op,  blijf  van  me  af!’   Dan  dringt  plotseling  Brechtje  door  de  kring,  maar  Peter  herkent  haar  niet.  Hij  herkent  niets  en   niemand  meer.  Brechtje  wil  hem  omarmen,  maar  Peter  geeft  haar  een  duw.  Ze  valt  achterover   tussen  de  omstanders.          ‘Rot  oooooooooooop!!!!’        Uiteindelijk  blijft  hij  alleen  achter.  Als  hij  weer  helder  begint  te  worden,  ziet  hij  Bert  Zwambrink  een   paar  meter  verderop  staan  met  zijn  fiets.  Er  zit  een  flinke  slag  in  het  voorwiel.          ‘Dit  was  van  jou,  geloof  ik,’  zegt  Bert.  ‘Heb  je  je  pijn  gedaan?’   Peter  wrijft  over  een  schouder.        ‘Wat  is  er  toch  gebeurd?  Ik  wil  naar  huis.’  Peter  voelt  zich  volkomen  leeg.        ‘Kom  op,  niet  zeuren,’  zegt  Bert.  ‘we  hebben  het  eerste  uur  Duits,  makkie  voor  jou.  Kijken  we   daarna  verder.’     Peter  sjokt  achter  Bert  en  de  kapotte  fiets  aan  naar  school.  

 

30  

     Meneer  De  Groot  staat  te  wachten  bij  de  deur  van  het  lokaal.  Hij  is  nerveus.  Als  iedereen  zit,  gaat   hij  midden  voor  de  klas  staan.  Hij  doet  merkbaar  moeite  om  te  wachten  tot  het  stil  wordt.  Zijn  ogen   flitsen  de  klas  rond.  Het  gemurmel  stopt  als  water  dat  wegloopt  in  een  afvoer.        ‘Dank  u  wel.’     De  Groot  heeft  een  plan  bedacht.  Een  reis  naar  Berlijn.  En  niet  alleen  West-­‐Berlijn.  Er  is  in  de  DDR   een  organisatie  opgericht  die  jongeren  uit  het  Westen  de  kans  biedt  om  een  kijkje  te  nemen  achter   de  Muur.  Voor  uitverkoren  groepen  worden  zelfs  ontmoetingen  met  Oost-­‐Berlijnse  jongeren   georganiseerd.  Dit  alles  in  het  kader  van  de  internationale  erkenning  van  de  DDR,  een  paar  jaar   geleden.          ‘Dus  we  gaan  vlak  na  het  eindexamen.  We  vertrekken  op  maandagmorgen  met  een  bus,  we  blijven   tot  vrijdag  middernacht  in  Berlijn  en  dan  rijden  we  ’s  nachts  terug  naar  Nederland.’     De  hele  klas  praat  druk  door  elkaar  na  deze  heftige  mededelingen.  Er  worden  vragen  geroepen.  Wat   gaat  de  reis  kosten?  Waar  slapen  we?  Hoeveel  geld  moet  je  meenemen?        Het  verhaal  gaat  aan  Peter  grotendeels  voorbij.  De  hele  dag  spookt  het  ongeluk  in  de  Stapelstraat   door  zijn  hoofd.  Jessica  die  hem  opzettelijk  liet  vallen  met  de  fiets?  Dat  gaat  wel  erg  ver.  Te  ver  om   geloofwaardig  te  zijn.  Stel  je  voor  dat  hij  tegen  háár  was  aangebotst.  Nee,  ze  wilde  iets  anders.  Dan   begrijpt  hij  het.  Jessica  heeft  hem  opgewacht  om  hem  te  spreken.  Niet  op  school,  maar  op  een  plek   waar  niemand  zich  met  hen  zou  bemoeien.  Jessica  wilde  hem  vertellen  wat  er  tussen  haar  en   Brechtje  was  gebeurd.          In  de  pauze  gaat  hij  op  zoek.  Hij  ziet  Jessica  op  het  plein  staan.  Ze  staat  zachtjes  te  praten  met   Brechtje.  Peter  staat  een  tijdje  nerveus  te  drentelen  voor  hij  het  plein  oversteekt.        ‘Jessica,  Brechtje,  ik  wilde...’  Zodra  hij  begint  te  praten,  lopen  ze  zwijgend  langs  hem  heen  de  school   in.  Peter  staat  een  tijdje  naar  de  straatstenen  te  staren.          Bert  Zwambrink  heeft  de  mislukte  toenaderingspoging  gezien.  Brechtje  en  Jessica  samen,  hoe  kan   dat?  Die  twee  hebben  elkaar  nog  nooit  een  blik  waardig  gekeurd.  Wat  een  toestand,  sinds   vanmorgen.  Peter  doet  geen  mond  open,  Brechtje  ook  niet,  tenminste  niet  tegen  hem.  Maar  wel   tegen  Jessica  Zwarthoed.        ‘Ik  wist  niet  dat  die  twee  ooit  met  mekaar  spraken,’  zegt  hij  tegen  Peter.        Peter  draait  met  en  ruk  zijn  hoofd  weg,  beent  bij  Bert  vandaan.  Bert,  meteen  nijdig  op  zichzelf,   haalt  hem  in.        ‘Kom  mee.’  Bert  leidt  Peter  snel  om  de  school  naar  de  achterkant  van  het  fietsenhok.  ‘Zo,  nu  ga  je   mij  eens  heel  precies  vertellen  wat  er  donderdag  is  gebeurd.’        ‘Jij  hebt  het  echt  moeilijk  gehad,’  zegt  Jessica  tegen  Brechtje.     Ze  zitten  samen  in  een  hoekje  van  de  aula.  Jessica  kruipt  moeiteloos  in  de  huid  van  therapeute.   Brechtje  knikt  gedwee.  Ze  wil  ophouden  met  denken,  niet  meer  denken.  Het  hele  weekend  is  ze  van   de  kaart  geweest,  heeft  ze  gevochten  tegen  de  machines  die  dreunen  in  haar  hoofd,  die  willen  dat  ze   blijft  denken.  Hoeveel  keer  ze  gebeld  heeft  naar  het  huis  van  Peter,  weet  ze  niet  meer.  Hij  heeft  niet   met  haar  willen  praten.        ‘En  zoals  hij  vanmorgen  deed,  gestoord  gewoon,  hij  wilde  me  slaan,  jou  duwde  hij  weg,  Brechtje,  hij   is  echt  niet  in  orde,  en  ik  was  nog  wel  de  eerste  die  hem  probeerde  te  helpen!’   Het  lukt  Brechtje  om  zich  weer  een  beetje  te  concentreren.          ‘De  eerste?  Dus  jij  hebt  gezien…  hoe  hij  viel?’  Even  aarzelt  Jessica  eer  ze  antwoord  geeft,  heel  even   maar.  Het  maakt  Brechtje  meteen  scherp.  ‘Nou?’        ‘Ja,  hij  knalde  tegen  die  auto  op,  hup,  zo  over  de  motorkap  heen.’    

 

31  

     ‘Maar…  hoe  kwam  het  dan  dat  hij  viel?’  vraagt  Brechtje  zo  nonchalant  mogelijk.        ‘Weet  ik  veel.’            ‘Jij  komt  toch  altijd  op  de  fiets  naar  school?’  vraagt  Brechtje.  ‘Waar  was  jouw  fiets  vanmorgen?’        ‘Gewoon,  hier  in  de  fietsenstalling,  en  toen…’    Jessica  valt  geschrokken  stil.  Er  zit  een  gat  in  haar   verhaal.        ‘Ja,  ja,  en  toen?  En  toen?  Toen  ben  je  voor  de  gezelligheid  even  de  Stapelstraat  ingelopen  zeker.   Wat  deed  jij  daar?  Hoe  kwam  het  dat  uitgerekend  jij  er  als  eerste  bij  was?’     Brechtje  springt  op  en  slingert  haar  lange  haar  naar  achteren.          ‘Nou?’  Woedend  kijkt  ze  Jessica  aan.  ‘Vertel  op!’     Ook  Jessica  komt  met  een  ruk  overeind.  Haar  stoel  valt  om.        ‘Wat?  Denk  je  soms  dat  ik  me  door  jou  laat  beschuldigen,  kutwijf?!’     Haar  gezicht  is  rood  van  schaamte.        ‘Waarvan  dan?  Waarvan  beschuldig  ik  je  dan?  Wat  heb  jij  geflikt?  Wat  heb  jij  godverdomme   geflikt?’     Voordat  ze  elkaar  aanvliegen,  springt  de  conciërge  achter  zijn  loket  vandaan  en  grijpt  ze  allebei  bij   een  arm.        ‘Meekomen  dames!  Wij  gaan  even  naar  meneer  Van  Gorsel.’        ‘In  het  toilet?  Ze  stonden  elkaar  te  omhelzen  in  het  toilet?’   Het  is  net  zo’n  vierkant  schuifpuzzeltje  met  één  open  vakje.  Iedere  keer  een  andere  volgorde,  steeds   een  nieuwe  poging  om  het  plaatje  zichtbaar  te  laten  worden.  Peter  is  niet  gemakkelijk  te  volgen,   maar  Bert  heeft  het  bijna  voor  elkaar.        ‘Oké,  dus  die  twee  lulhannesen  fokten  Brechtje  op  met  die  grap  over  die  pik  van  jou,  die  ze   natuurlijk  niet  snapte.  Toen  werd  ze  zo  teringnijdig  dat  ze  de  school  in  rende.  Nu  je  het  zegt,  volgens   mij  stond  die  heks  eerst  naast  de  deur  van  de  school.  Later  was  ze  nergens  te  bekennen.  Ze  hoefde   alleen  maar  te  wachten  tot  jij  Brechtje  kwam  zoeken.’        ‘Je  had  gelijk,  ik  moest  gaan  kijken.’  Peter  grijpt  met  zijn  handen  in  zijn  haar.  ‘Toch  wou  ik  maar  dat   je  niks  gezegd  had.’          ‘Dames,  vertel  eens,  wat  is  er  toch  allemaal  gebeurd?’     Rector  Van  Gorsel  leunt  verveeld  met  zijn  wang  op  zijn  hand,  zijn  ogen  half  dicht.  Brechtje  en  Jessica   zitten  tegenover  hem  naar  de  grond  te  kijken.  Geen  van  twee  wil  iets  zeggen.        ‘Nou?  Denk  eraan,  ik  heb  alle  tijd.’  Hij  zet  met  zijn  vrije  hand  aandachtig  de  foto  van  zijn  gezin  op   het  bureau  recht.  De  twee  meisjes  zwijgen  hardnekkig.     ‘Heeft  het  soms  iets  te  maken  met  dat  gedoe  in  de  Stapelstraat  vanmorgen,  die  val  met  de  fiets  van   Peter  Avestad?’  vraagt  hij,  opeens  snel  en  scherp.  Ze  kijken  precies  tegelijk  op.     ‘Dacht  ik  al,’  zegt  de  rector.  ‘Wel?’        De  twee  blijven  zwijgen  als  het  graf.        ‘Zal  ik…  Peter  er  even  bij  roepen  dan?’  Van  Gorsel  hoopt  niet  dat  hij  dat  dreigement  moet   uitvoeren.  Hij  heeft  een  hekel  aan  scènes.  De  twee  meisjes  gelukkig  ook.        ‘Nee,  nee,  dat  hoeft  niet,  nee,  we  maken  geen  ruzie  meer,  meneer,  sorry  meneer,  het  spijt  ons.’  Ze   zijn  het  als  bij  toverslag  roerend  eens.        ‘Nou,  vooruit  dan,  maar  ik  wil  er  niets  meer  over  horen.’        ‘Nee  meneer,’  zegt  Brechtje.        ‘Zeker  niet  meneer,’  zegt  Jessica.   Wantrouwend  kijkt  Van  Gorsel  de  meisjes  na  als  ze  zijn  kamer  uit  gaan.  

 

32  

     ‘Maar  goed,  nu  je  weet  hoe  het  zit,  kun  je  het  toch  proberen  goed  te  maken  met  Brechtje?’  zegt   Bert.   Peter  kijkt  somber  naar  hem  opzij.        ‘En  dan,  als  het  lukt?  Brechtje  die  voor  me  opkomt,  iedere  keer  voor  mij  de  kastanjes  uit  het  vuur   moet  halen?’   Bert  zwijgt.  Hij  had  nooit  gedacht  dat  Peter  zelf  de  verhouding  tussen  hem  en  Brechtje  zo  scherp  zou   aanvoelen.        Hij  vindt  Brechtje  bij  de  uitgang  van  het  gymlokaal  na  het  laatste  lesuur.        ‘Laten  we  maar  een  stukje  gaan  lopen,’  zegt  Bert.   Ze  lopen  naar  de  haven,  gaan  op  een  muurtje  zitten.  Bert  vertelt  wat  hij  weet.        ‘Bert,  ik  moet  je  iets  vragen.  Het  spijt  me,  maar  ik  móet  het  gewoon  weten.  Zou  het  kunnen  dat   Peter…    net  is  als  jij?’   Bert  kijkt  naar  de  grond.  Brechtje  slaat  haar  arm  om  zijn  schouder.        ‘Van  jou  kan  het  me  echt  niet  schelen  hoor,  ik  vind  je  prima  zoals  je  bent.  Maar…’        ‘Het  klopt  wat  je  denkt.  Ik  snap  heus  wel  dat  iedereen  het  allang  weet,  maar  ik  heb  het  liever  zoals   het  nu  gaat.  Dat  iedereen  doet  alsof  zijn  neus  bloedt.  Maar  over  Peter  hoef  je  je  geen  zorgen  te   maken.  Hij  valt  niet  op  jongens,  dat  weet  ik  absoluut  zeker.  Hij  is  stapeldol  op  jou.  Geloof  me  maar.’        Brechtje  laat  haar  hoofd  in  haar  schoot  zakken.          ‘Godverdomme,  godverdomme.’  Ze  kreunt  ze  zacht  terwijl  ze  haar  bovenlijf  heen  en  weer  beweegt.   ‘Kun  jij  niet  met  hem  praten?’  vraagt  ze  smekend.          ‘Brecht,  het  spijt  me,  maar  ik  doe  niks  anders.  Het  is  me  vanmiddag  pas  gelukt  om  uit  hem  te   trekken  wat  er  eigenlijk  gebeurd  is.  Gisteren  ben  ik  bij  hem  thuis  geweest.  We  hebben  gepraat  met   zijn  moeder  erbij.  Zijn  moeder  vindt  jou  geweldig,  dat  weet  je.  Jullie  zijn  zo’n  leuk  stel,  zei  ze  tegen   hem.  Maar  alles  wat  we  zeggen  doet  hem  pijn,  je  hebt  geen  idee.  Volgens  mij…  ‘     Bert  aarzelt.  Liever  zou  hij  Peters  ontboezeming  niet  vertellen,  maar  hij  wil  dat  Brechtje  het  begrijpt.   ‘Volgens  mij  voelt  hij  zich  net  je  gekke  broertje.’        Brechtje  perst  haar  lippen  op  elkaar.  Ze  staart  zwijgend  in  het  water  van  de  haven.  De  huizen  van   de  overkant  bibberen  op  het  water,  eenden  dobberen  tussen  spiegelende  vlekjes  zonlicht.  Dan  staat   ze  op,  haar  ogen  glanzend  van  tranen.  Ze  omhelst  hem.        ‘Peter  kan  geen  betere  vriend  hebben  dan  jou,’  zegt  ze  zachtjes  in  zijn  oor.  

 

33  

11        Als  Jessica  de  deur  achter  zich  heeft  dichtgetrokken,  haakt  Gerrit  van  Overpelt  zijn  handen  in  elkaar   achter  zijn  hoofd,  leunt  achterover  in  zijn  leren  bureaustoel,  duwt  zijn  ellebogen  naar  achter  om  zich   uit  te  rekken.  Door  het  raam  van  zijn  werkkamer  geeft  de  lage  novemberzon  gloed  aan  zijn  vorige   maand  begonnen  burgemeesterschap  van  dit  stadje  aan  de  rivier.  Hier  gaat  hij  zijn  politieke  carrière   rustig  afronden.  Hij  zou  intens  tevreden  kunnen  zijn,  met  het  mooie  weer,  met  het  leven,  met   zichzelf,  maar  hij  is  helemaal  niet  tevreden.  Van  Overpelt  ergert  zich  wild  aan  het  gebrek  aan   volgzaamheid  van  zijn  wethouder  van  Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening.  Volgens  zijn  oud-­‐ collega’s  in  de  Kamer  was  burgemeester  van  een  plaatsje  als  dit  een  baan  in  de  luwte.  Misschien   moeten  ze  eerst  eens  kennismaken  met  Jessica  Zwarthoed.          Zojuist  hebben  de  wethouder  en  hij  weer  zo’n  taai,  stomvervelend  en  vooral  zinloos  gesprek  gehad   over  de  bouwplannen  voor  het  nieuwe  gemeentehuis.  Al  toen  hij  de  plannen  voor  de  eerste  keer  zag,   had  hij  er  een  hekel  aan.  Het  ontwerp  is  te  klein,  te  sober,  en  het  staat  op  de  verkeerde  plek.  Het   mist  iedere  uitstraling.          Dat  in  tegenstelling  tot  de  wethouder  zelf.  Ze  is  een  absolute  schoonheid.  Blauwe,  intelligente   ogen,  een  fascinerende  mond,  zwart,  glanzend  haar,  niet  te  grote,  stevige  borsten.  Terwijl  zijn   gedachten  verder  langs  haar  lichaam  omlaag  dwalen,  voelt  hij  zijn  opwinding  groeien.  Hij  heeft  in  zijn   prille  ambtsperiode  al  heel  wat  erotische  fantasieën  achter  de  rug  met  Jessica  Zwarthoed  in  een   toeschietelijke  rol.  Haar  persoonlijkheid  is  een  mysterie.  Ze  lijkt  totaal  ongevoelig  voor  zijn  geladen   toenaderingspogingen.  Er  gaan  in  het  stadje  geruchten  dat  ze  lesbisch  zou  zijn,  een  affaire  uit  haar   middelbareschooltijd.  Mannelijke  intuïtie  zegt  hem  dat  die  geruchten  onzin  zijn.  Haar  ware   geaardheid  houdt  ze  in  elk  geval  knap  verborgen.  Ze  woont  alleen,  in  een  klein,  schitterend   gerestaureerd  pandje  aan  de  haven.  Er  zet  praktisch  nooit  iemand  voet  over  de  drempel.  Gasten   ontvangt  ze  steevast  bij  Con  Fuoco.  Dit  gat  kent  zowaar  een  restaurant  met  een  Michelin-­‐ster.          Jessica  had  nauwelijks  zin  om  met  hem  over  zijn  nieuwe,  grootsere  ideeën  voor  het  gemeentehuis   te  praten.  Hij  moest  zijn  woede  verbijten.  Positief  blijven,  inspireren,  op  ideeën  brengen  en   volhouden,  blijven  volhouden.  Kunnen  we  nou  niet  eens  kijken  naar  kansen  in  plaats  van  naar   beperkingen,  heeft  hij  gezegd,  kunnen  we  geen  derde  geldstroom  op  gang  brengen  bijvoorbeeld.   Burgemeester,  er  is  nog  niet  eens  een  tweede  geldstroom,  antwoordde  ze.  Ze  heeft  gelijk.  Het   nieuwe  gemeentehuis  zal  bijna  helemaal  uit  de  algemene  middelen  moeten  worden  gefinancierd.   Precies  als  alle  vorige  keren  is  hun  discussie  op  dit  punt  vastgelopen.  Maar  vandaag  heeft  hij  geen  zin   in  weer  een  salonremise.  Visie,  dat  is  wat  deze  stad  nodig  heeft,  al  zal  hij  nog  heel  wat  weerstanden   moeten  opruimen.  In  de  gemeenteraad  zitten  lieden  die  alles  zullen  doen  om  te  voorkomen  dat  op   de  Kom  ook  maar  iets  wordt  gebouwd,  en  wel  in  de  allerlaatste  plaats  een  nieuw  gemeentehuis.        Toch  is  het  de  mooist  denkbare  locatie.  Stel  je  voor,  je  komt  de  Haagpoort  uit,  je  rijdt  op  de  brug   over  het  kanaal  en  recht  voor  je  uit  verrijst,  omarmd  door  de  Nagelweg,  een  klein  architectonisch   juweel  op  een  mooi  vormgegeven  plein,  iets  met  water  en  moderne  beeldhouwkunst.  Want  dat  is   wat  hij  nog  wil,  zich  verbinden  aan  de  oprichting  van  een  publiek  gebouw.  Zo  kan  hij  zijn  naam   eeuwige  glans  geven.  

 

34  

12        De  volgende  dag,  halverwege  de  Stapelstraat,  hoort  Bert  een  nooit  eerder  gehoord  geruis.  Als  hij   om  de  hoek  bij  de  school  fietst,  ziet  hij  dat  het  hele  plein  vol  staat  met  druk  pratende  scholieren.          ‘Bert!  Bert!’     Claire  rukt  zich  los  uit  een  groepje  meisjes  en  rent  op  hem  af,  Babs  vlak  achter  haar  aan.  Bert  zet  zijn   voeten  op  de  grond.  Claire  valt  snikkend  tegen  hem  aan.  Een  enorm  angstgevoel  beklemt  zijn  borst.   Claire  kan  niets  zeggen,  alleen  maar  janken.  Bert  kijkt  Babs  vragend  aan.        ‘Brechtje  is  vannacht  plotseling  naar  het  ziekenhuis  gebracht  en  niemand  weet  verdomme  iets.’     Kokende  woede  verraadt  zich  op  haar  gezicht  .     Peter,  Peter,  waar  ben  je.  Bert  kijkt  rond  over  de  onoverzichtelijke  massa  druk  pratende  mensen  op   het  plein.  Nee,  natuurlijk  niet  hier.  Dan  laat  hij  zijn  fiets  onder  zich  uit  vallen  en  rent  naar  de   achterkant  van  het  fietsenhok.  Niemand.          Als  hij  terug  is  voor  de  school,  staat  rector  Van  Gorsel  op  de  stoep  voor  de  ingang.  Hij  houdt  een   megafoon  in  zijn  hand.  Krakend  en  piepend  gaat  het  apparaat  aan.        ‘Jongens  en  meisjes.’  De  stem  van  de  rector  knettert  over  het  plein.  ‘Ik  wil  jullie  verzoeken  allemaal   naar  de  lokalen  te  gaan.  Daar  zul  je  meer  horen  over  de  berichten  die  ons  vanmorgen  hebben   bereikt.’        Hongerig  naar  nieuws  perst  de  scholierenmassa  zich  het  gebouw  in.  Bert  twijfelt  hevig.  Naar  het   lokaal  gaan  en  iets  over  Brechtje  horen,  of  Peter  zoeken.  Dan  ziet  hij  dat  de  rector  nog  buiten  staat.   Van  Gorsel  speurt  het  plein  af,  tot  zijn  blik  die  van  Bert  treft.  In  een  paar  seconden  is  Bert  bij  hem.          ‘Waar  is  Peter?’  vraagt  de  rector.        ‘Wat  is  er  gebeurd?’  Bert  trilt  over  zijn  hele  lijf.        ‘Brechtje  ligt  in  het  ziekenhuis,  een  overdosis  van  iets.  Ga  Peter  zoeken,  jongen,  gauw!’   Bert  smijt  zijn  schooltas  op  de  grond,  pakt  zijn  fiets  op  van  het  plein  en  sprint  ervandoor.     Zonlicht,  twinkelende  vlekjes  met  kleine  donkere  gedaanten  ertussen.  Ze  voelt  de  twee   handen.  De  ene  zacht  en  soepel,  de  andere  harder,  sterker.  Dan  hoort  ze  een  stem,  hier,  hier,   pak  maar,  zegt  de  stem.  Haar  kleine  handje  pakt  het  stukje  witbrood  en  brengt  het  naar  haar   mond.        ‘Mevrouw  Avestad?  Met  Van  Gorsel.  Neemt  u  mij  niet  kwalijk  dat  ik  u  op  uw  werk  lastig  val.  Schrikt   u  niet,  met  Peter  is  niets  gebeurd  voor  zover  ik  weet,  maar  Brechtje  Ploegsma  ligt  in  het  ziekenhuis.   Ze  heeft  vannacht  een  overdosis  medicijnen  genomen.’        ‘Um  Gottes  willen,  dat  arme  kind!  Ze  is  toch  niet…’   Peters  moeder  schudt  haar  hoofd,  laat  de  telefoon  zakken.  Ze  moet  het  even  tot  zich  laten   doordringen.  Een  meisje  dat  zich  van  het  leven  wil  beroven  om  haar  Peter.          ‘Waar  is  Peter?’  hoort  ze  de  rector  zeggen  in  de  telefoon.     Ze  brengt  de  hoorn  snel  weer  naar  haar  oor.        ‘Peter  is  gewoon  naar  school  gegaan  vanmorgen.’     Lore  Avestad  begrijpt  nu  pas  waarom  Van  Gorsel  haar  belt.        ‘Ik  heb  Bert  Zwambrink  op  pad  gestuurd  om  hem  te  zoeken,  maar  ik  dacht,  misschien  weet  u  iets.’        ‘U  weet  zeker  dat  hij  niet  ergens  in  school  is?’        ‘De  conciërge  is  het  hele  gebouw  nagelopen,  hier  is  hij  niet,  dat  is  wel  zeker.’        ‘Ik  bel  u  als  ik  iets  weet,’  belooft  ze.     Ze  hangt  op  en  toetst  het  nummer  van  de  flat.  

 

35  

Kom  nou  toch,  kom  nou  toch  Peter.  De  telefoon  blijft  overgaan  zonder  resultaat.  Dan  meldt  ze  zich  af   bij  haar  chef,  pakt  haar  jas  en  gaat  weg.   Nee,  niet  in  je  mondje,  zegt  de  stem.  Een  andere  stem  lacht,  een  lach  als  rinkelende  belletjes.   Geef  het  maar,  daar,  geef  het  maar,  zegt  de  eerste  stem,  de  stem  die  hoort  bij  de  hardere,   sterkere  hand,  niet  bang  zijn,  toe  maar.        Aan  het  eind  van  de  Stapelstraat  knijpt  Bert  Zwambrink  al  in  zijn  remmen.  Het  heeft  totaal  geen  zin   om  als  een  idioot  naar  Peters  huis  te  rijden.  Bij  de  brug  over  de  haven  kijkt  hij  naar  beide  kanten.  Op   straat  is  nog  bijna  niemand.  De  winkels  zijn  nog  dicht,  de  stad  is  zo  goed  als  uitgestorven.   Een  geluid,  vlakbij,  gok-­‐gok-­‐gok,  ze  laat  van  schrik  het  stukje  brood  vallen,  er  fladdert  iets  vlak   bij  haar  beentjes.  Goed  zo  schat,  zegt  de  hogere  stem,  de  stem  die  hoort  bij  de  zachte,   soepele  hand,  goed  zo  schat,  hier,  nog  een  keertje.        Peters  slaapkamer  is  leeg.  Alles  ziet  eruit  als  op  elke  gewone  morgen.  Wat  kan  ze  verder  doen?  Bert   Zwambrink  weet  veel  beter  dan  zij  waar  Peter  kan  uithangen.  Haar  zoon  zal  zichzelf  heus  niets   aandoen.  Het  zal  zelfs  niet  in  hem  opkomen.  Voor  zelfmoord  moet  je  een  beslissing  nemen,  na  lang   tobben,  of  in  een  opwelling.  Maar  wel  een  beslissing.  En  dat  is  precies  wat  Peter  niet  kan,   beslissingen  nemen,  zijn  leven  een  wending  geven.  Peter  is  iemand  die  alles  overkomt,  precies  zijn   vader.  Ze  besluit  dat  ze  zich  geen  zorgen  gaat  maken.  Hij  is  ergens  weggekropen,  zal  vanzelf  wel  weer   boven  water  komen.   Toe  maar,  nog  een  keertje,  laat  het  maar  vallen.        Brechtje  Ploegsma,  díe  kan  beslissingen  nemen.  Lore  gaat  op  de  bank  zitten.  Wat  zou  haar  hebben   bewogen?  Het  moet  meer  zijn  dan  alleen  de  breuk  met  Peter.  Ze  doet  haar  ogen  dicht.  Russische   tanks  komen  aanrollen  over  Unter  den  Linden.  De  Volkspolizei  ranselt  mannen  af  met   gummiknuppels.  Aardappels,  aardappels,  elke  dag  smerige,  slap  geworden,  spruitende  aardappels.   Een  benauwde  flat  met  veel  te  veel  mensen,  scheldende  ouders,  overal  stof  en  vuil,  complete   uitzichtloosheid.  Dat  moet  het  geweest  zijn,  complete  uitzichtloosheid.   Weer  een  zacht  stukje  brood,  twinkeling  op  kabbelend  water,  ze  laat  het  brood  vallen  bij  haar   voet,  witte  kousjes  in  rode,  open  schoentjes,  wild  gefladder,  ze  schrikt  en  valt,  maar  de  harde,   sterke  hand  trekt  haar  arm  omhoog,  het  doet  pijn.        Lore  Avestad  verandert  van  gedachten.  Thuis  op  Peter  te  wachten  om  hem  op  te  vangen?  Hij  doet   vast  weer  geen  mond  open,  moet  eerst  weer  zijn  verhaal  bedenken.  Ze  trekt  haar  jas  aan,  gaat  de   deur  uit  en  stapt  op  de  fiets.  Een  kwartier  later  staat  ze  bij  het  huis  van  Brechtje,  in  een  rijtje   piepkleine  arbeidershuisjes.  Er  staan  groepjes  mensen  op  straat  te  praten.  Slonzige  kinderen  staan   met  hun  neus  tegen  de  ruit  gedrukt.  Een  ooit  goudkleurige  Opel  Kadett  komt  aanrijden.  Mensen   stappen  uit,  Brechtjes  ouders  waarschijnlijk.  De  omstanders  lopen  op  hen  toe.  Er  wordt  kort   gesproken,  opgelucht  worden  handen  geschud.  Brechtjes  moeder  is  in  tranen.  Lore  Avestad  stapt  op   haar  af.   Pijn  in  haar  schouder,  haar  arm,  ze  huilt  hartverscheurend,  kijk  nou  toch  wat  je  doet,  je  hebt   haar  pijn  gedaan,  zegt  de  hogere  stem,  pijn  gedaan,  pijn,  pijn,  pijn,  god  wat  doet  mijn  arm   pijn.        Bert  Zwambrink  is  eerder  al  naar  het  huis  van  Brechtje  gefietst.  Er  was  niets  te  zien.  Hij  heeft  de   halve  stad  gehad,  twee  keer  het  bankje  in  het  plantsoen,  twee  keer  langs  die  oude,  groene  loods.  

 

36  

Naar  Peters  huis.  Het  was  verlaten.  Bij  het  ziekenhuis  misschien,  om  in  de  buurt  van  Brechtje  te  zijn.   Maar  daar  was  Peter  evenmin  te  bekennen.  Nu  zit  hij  voor  de  derde  keer  op  het  bankje  onder  de   espen,  in  de  vage  hoop  dat  Peter  daar  zal  opduiken.  Dan,  opeens,  krijgt  hij  een  ingeving.   Mijn  arm,  god  wat  een  pijn,  mijn  schouder,  mijn  ribben.  Iemand  pakt  me  vast,  schudt  me  hard   heen  en  weer,  godverdegodverdomme  roept  de  lagere  stem,  ik  word  opgetild,  voeten   roffelen,  ik  schud  heftig,  deuren  klappen  open  en  dicht,  iemand  gooit  me  door  een  gat,  een   gierend  geluid.        Meeuwen  krijsen,  stof  jaagt  over  het  strandje.  Daar  ligt  hij,  op  zijn  buik  in  het  zand.  De  wind  blaast   door  zijn  rode  haar.  Schuimende  golven  spatten  stuk  op  de  krib.  Bert  knielt  naast  hem  neer.  Een   duwboot  dreunt  voorbij  richting  Duitsland,  maar  Peter  Avestad  ligt  op  zijn  buik  te  slapen.  Bert  gaat   naast  hem  zitten.  Hij  kijkt  naar  Peter,  zand  op  zijn  kleren  en  schoenen,  zijn  gezicht  gespannen,  mond   iets  open.  Arme  jongen,  denkt  Bert,  wat  kunnen  we  toch  doen  om  jou  met  het  leven  te  verzoenen?     Jammer  dat  je  niet  op  jongens  valt,  wij  zouden  het  wel  redden  samen.  Dan  kijkt  Peter  op.  Hij   glimlacht,  strekt  zijn  arm  uit,  legt  zijn  hand  op  Berts  scheenbeen.          ‘Vriend,’  zegt  hij.  ‘Brechtje?’        ‘We  moeten  erheen.’     Peter  draait  zich  op  z’n  rug,  komt  half  overeind.        ‘Jij  moet  mee,’  zegt  hij.        Overal  zijn  ogen.  Op  het  schoolplein,  in  de  gangen,  de  klas.  Grote,  vragende  ogen  die  afkeurend   haar  kant  op  kijken.  Wat  heb  je  gedaan,  vragen  de  ogen,  wat  heb  je  in  godsnaam  gedaan?  Wie,  wat   ben  jij?  Als  een  geest  beweegt  Jessica  Zwarthoed  zich  door  de  school.  Overal  voelt  ze  blikken  in  haar   rug,  overal  ziet  ze  gezichten  die  kijken,  zich  afwenden,  zacht  met  elkaar  praten.          Zo  is  het  dus,  denkt  ze.  Zo  is  het  dus  als  anderen  je  blik  niet  proberen  te  vangen,  maar  te  mijden.   Als  ze  achter  je  rug  om  over  je  spreken.  Als  je  weet  waar  hun  gefluister  over  gaat.  Kijk,  daar  gaat   Jessica  Zwarthoed,  die  bijna  Brechtje  heeft  vermoord,  Brechtje,  die  op  het  laatste  moment  door  haar   vader  is  gevonden  met  twee  lege  aspirinebuisjes,  vader  Ploegsma  met  zijn  kapotte  rug,  die  haar  over   zijn  schouder  heeft  gegooid,  de  trap  is  afgerend,  haar  als  een  zak  meel  op  de  achterbank  van  zijn   oude  Kadett  heeft  gesmeten  en  naar  het  ziekenhuis  is  geraasd,  waar  ze  er  net  op  tijd  bij  waren.  Wat   heb  je  gedaan,  Jessica  Zwarthoed,  dat  Brechtje  Ploegsma  niet  meer  wilde  leven?        Ze  kijkt  uit  het  raam  van  haar  kamer.  Vlakbij  is  de  lucht  grauw,  maar  in  de  verte  schijnt  de  zon  op   lichte  wolken  boven  een  pentekening  van  bladloze  bomen.  Hoog  in  de  lucht  zweeft  een  meeuw.  En   dan  ziet  ze  het.  Ineens  begrijpt  ze  hoe  het  is  om  als  Peter  Avestad  te  zijn,  als  alles  in  de  wereld  zich   van  je  afwendt,  over  je  fluistert,  dan  weer  naar  je  kijkt  met  vragende  ogen.  Eén  ogenblik  is  Jessica   een  meeuw,  los  van  alles,  weg  van  de  dreiging  van  ogen,  gezichten,  stemmen.  Ze  begrijpt  er  niets   van,  voelt  een  verwarrend  begin  van  vertedering  voor  de  vreemde,  dolende  Peter  Avestad.  Jessica   stort  zich  op  haar  bed  en  jankt  tot  ze  niet  meer  kan.        Brechtje  kreunt  zachtjes,  wrijft  met  haar  hand  boven  haar  linker  borst.  Ze  doet  haar  ogen  open,  ziet   de  twee  vrouwen.  De  een  is  haar  moeder,  de  ander  de  moeder  van  Peter.  Peter´s  moeder  heeft  een   boeketje  in  haar  handen.  Haar  eigen  moeder  pakt  zachtjes  haar  hand  vast  en  knijpt  erin,  glimlachend.   Ze  ligt  nu  een  half  etmaal  in  het  ziekenhuis,  maar  iedere  keer  wordt  ze  wakker  uit  dezelfde  droom.  Zij   als  klein  meisje  met  haar  ouders,  eendjes  voeren  in  het  park.          Na  het  gesprek  met  Bert  is  ze  onmiddellijk  naar  huis  gereden.  Thuis  was  het  een  enorme  keet.  Haar   kleine  broertje  had  iets  uitgevreten,  haar  vader  had  hem  een  pak  slaag  gegeven  en  haar  moeder  

 

37  

vond  dat  vader  zijn  handen  moest  thuishouden.  Wat  godverdomme,  riep  hij,  hief  zijn  hand  ook  naar   haar  op.  De  andere  kinderen  zetten  het  op  een  gillen.  Haar  moeder  was  net  bezig  de  kleintjes  te   kalmeren  toen  Brechtje  binnenkwam.  Waar  heb  jij  gezeten,  brulde  haar  vader,  bij  die  rooie  soms?   Brechtje  smeet  de  deur  van  de  kamer  dicht,  rende  naar  boven  en  viel  op  haar  bed  neer.        Wanhoop  golfde  over  het  verschoten  bloemetjesbehang,  door  haar  moeder  liefdevol,  maar   onhandig  op  de  muur  geplakt  toen  Brechtje  drie  was.  Wanhoop  over  de  verveloze  deur,  het   afbrokkelende  zeil,  het  tot  op  de  draad  versleten  kleedje  voor  het  ledikant.  In  de  vensterbank  zit  een   diepe  scheur.  Alles  even  haveloos,  lelijk  en  kapot.  Ze  hoorde  hoe  beneden  de  herrie  weer  oplaaide,   hoe  de  kleintjes  jammerden  onder  de  woede  van  haar  vader,  die  ongestoord  naar  een  oliedom   woordspelletje  wilde  kijken  op  de  televisie.  Ze  wilde  wel  naar  beneden  gaan  om  te  vertellen  wat  haar   was  overkomen,  maar  het  leek  haar  even  zinloos  als  het  leven  zelf.          ’s  Nachts  kon  ze  maar  niet  slapen  door  alle  gedachten  die  door  haar  hoofd  tolden,  gezichten  die   zich  als  grote,  vlakke  hemels  boven  haar  bed  uitspreidden,  Peter,  Jessica  Zwarthoed,  Bert,  Peters   moeder,  meneer  Van  Gorsel.  Ze  ging  uit  bed  en  zocht  op  de  badkamer  naar  tabletten,  iets  om   eindelijk  te  slapen.  Het  slot  van  het  medicijnkastje  was  al  vier  jaar  kapot.  Wat  een  teringzooi,  dacht   Brechtje,  alles  is  één  grote  kapotte  teringzooi.  In  het  kastje  lagen  twee  volle  buisjes  aspirines.   Brechtje  nam  ze  mee  naar  bed,  zonder  te  weten  waarom.  Zo  lag  ze  daar,  met  in  elke  hand  een  buisje,   alsof  ze  het  stuur  van  haar  leven  in  haar  handen  had.  Tranen  had  ze  niet  meer,  alleen  dreunende   gedachten  die  maar  niet  wilden  ophouden.  Het  moest  ophouden,  eindelijk  ophouden.  Alsjeblieft,  laat   het  ophouden.          Ze    kijkt  naar  de  twee  vrouwen  aan  haar  bed.  Peters  moeder  legt  een  boeketje  op  haar  buik.          ‘Mooi,  dank  u  wel.’     Brechtje  frunnikt  een  beetje  aan  het  papier.  Aan  de  bloemen  zit  een  kaartje:  Groeten  van  Peter.   Brechtje  veegt  tranen  uit  haar  ogen.  Moeder  Avestad  pakt  haar  hand.        ‘Niet  direct  een  hartstochtelijk  schrijver,  die  jongen  van  mij.’     Dan  lacht  Brechtje  voor  het  eerst  weer.          ‘Peter  en  Bert  zitten  beneden  te  wachten,’  zegt  mevrouw  Ploegsma.   Er  wordt  geklopt.        ‘Jessica?’   Ze  ligt  nog  steeds  met  haar  gezicht  op  haar  behuilde  kussen.          ‘Ga  weg!’   Jessica’s  moeder  komt  binnen  en  gaat  op  een  stoel  zitten.  Jessica  komt  overeind,  draait  zich  half  om.          ‘Ga  weg!’  Ze  duikt  opnieuw  met  haar  hoofd  in  het  kussen.   Haar  moeder  kijkt  volkomen  onbewogen  naar  haar.  Jessica  heeft  haar  ondoorgrondelijke  poses  van   niemand  vreemd.  Ze  komt  overeind,  gaat  zitten  met  haar  gezicht  in  haar  handen.          ‘Ik  heb  zojuist  een  buitengewoon  vervelend  telefoongesprek  gehad  met  meneer  Van  Gorsel,’  zegt   mevrouw  Zwarthoed.  ‘En  jij  gaat  mij  nu  eens  haarfijn  vertellen  wat  je  op  school  overhoop  hebt   gehaald.’        ‘Hoezo?  Wat  zei  die  lul  dan?’        ‘Jessica,  we  hebben  het  er  al  eens  vaker  over  gehad.  Het  zou  beter  zijn,  gemakkelijker,  ook  voor   jezelf,  als  je  niet  zo  hemeltergend  arrogant  was.’   Jessica  kijkt  tussen  haar  tranen  haar  moeder  woedend  aan.          ‘Ik  wacht,’  zegt  haar  moeder.        ‘Ik  wilde  Brechtje  alleen  maar  troosten,  meer  niet,’  zegt  Jessica.  

 

38  

     ‘Schei  toch  uit  Jessica,  jij  en  troosten,  laat  me  niet  lachen.  Konkelen  ja,  dat  kun  je  als  de  beste.  Denk   je  soms  dat  ik  achterlijk  ben?  Dat  ik  me  niet  afvraag  waarom  je  hier  plotseling  opduikt  met  een   meisje  dat,  laten  we  zeggen,  niet  helemaal  van  ons  soort  mensen  is?  Wat  denk  je  dat  het  betekent   voor  het  bedrijf  als  het  verhaal  rondgaat  dat  de  dochter  van  Jaap  Zwarthoed  een  ander  meisje  tot   een  zelfmoordpoging  heeft  gedreven?  Nou?  Daar  denk  jij  niet  over  na  hè,  trut!’        Jessica  wil  opvliegen,  maar  haar  moeder  grijpt  haar  arm,  drukt  haar  op  haar  rug  op  het  bed  met   haar  eigen  arm  op  haar  keel.          ‘Laat  me  los!’  roept  Jessica  benauwd.  Haar  bril  ligt  schuin  over  haar  voorhoofd.        ‘Luister  goed,  Jessica  Zwarthoed!  Jij  gaat  je  gezicht  wassen  en  je  omkleden,  netjes  en  sober.  En   daarna  gaan  we  op  ziekenbezoek.  Over  een  kwartier  beneden.’        De  moeders  van  Brechtje  en  Peter  hebben  zich  discreet  teruggetrokken  voor  een  kopje  koffie.   Zwijgend  zitten  ze  Brechtje,  Peter,  Bert  bij  elkaar.    Ze  weten  niet  meer  wat  ze  moeten  zeggen.  Bert   heeft  verteld  over  de  consternatie  op  school,  het  zoeken  naar  Peter,  zijn  ingeving  dat  hij  op  het   strandje  zou  kunnen  zijn.  Dan  is  zijn  verhaal  op.          ‘Ik  laat  jullie  even  alleen.’     Zachtjes  verlaat  hij  de  ziekenkamer.  Brechtje  kijkt  naar  Peter  en  dan,  zonder  dat  Brechtje  hem  heeft   hoeven  aanraken,  iets  heeft  hoeven  zeggen,  kijkt  Peter  naar  haar.  Wat  is  hij  mooi,  en  wat  is  hij  triest,   denkt  Brechtje.          ‘Vertel  het  maar,’  zegt  ze.     Ze  pakt  zijn  hand.          ‘Ik  ben  zo  bang  voor  de  pijn.’  Zijn  ogen  zijn  roodomrand.  ‘Ik  kan  niet…  een  gek  zijn,  die  niet  zonder   jou  kan  omdat...’     Brechtje  streelt  zijn  haar.        ‘Je  bent  zo  lief.  Niemand  is  zo  lief  als  jij,  Peter.’   Ze  wachten  een  tijdje    op  nieuwe  gedachten,  maar  er  komen  er  geen.        De  deur  van  de  ziekenkamer  gaat  zachtjes  open.  Eerst  merken  ze  nog  niet  dat  er  iemand   binnenkomt.  Dan  ziet  Brechtje  aan  haar  voeteneind  Jessica  Zwarthoed  staan.  Haar  gezicht  is  niet   opgemaakt,  haar  zwarte  haar  hangt  steil  over  deemoedige  schouders  in  een  donkere  jas,  haar   oogleden  liggen  rood  van  het  huilen  achter  haar  dunne  brilletje.  Het  staat  een  beetje  scheef.   Peter  wil  opstaan,  maar  Brechtje  grijpt  zijn  pols  stevig  vast.          ‘Jessica,’  zegt  ze  vlak.   Jessica  knijpt  in  de  stang  van  het  voeteneind.  Achter  haar,  in  de  deuropening  verschijnt  mevrouw   Zwarthoed.          ‘Ik…  ik  kom  zeggen  dat  het  me  spijt,’  zegt  Jessica.     Brechtje  zoekt  de  ogen  van  Jessica’s  moeder.  Die  is  alweer  verdwenen.        De  drie  kijken  elkaar  om  beurten  aan,  weten  niet  hoe  het  nu  verder  moet.        ‘Ga  zitten.  ‘  Opeens  neemt  Peter  de  leiding.  ‘Hier,  zitten.’     Hij  staat  op  en  wijst  Jessica  zijn  stoel  aan,  de  stoel  die  het  dichtst  bij  Brechtje  staat.  Ze  gaat  zitten.   Peter  pakt  een  krukje  aan  de  andere  kant  van  het  bed,  legt  zijn  hand  op  die  van  Brechtje.        ‘Ik…’  Jessica  pakt  Brechtjes  hand,  brengt  de  andere  naar  haar  keel.     Behoedzaam,  maar  krachtig  pakt  Peter  de  hand  van  haar  keel  weg,  legt  hem  op  het  bed.  Zo   verbinden  Peter  Avestad,  Jessica  Zwarthoed  en  Brechtje  Ploegsma  zich  in  een  kring  van  handen.   Woorden  zijn  niet  meer  nodig,  kunnen  alleen  pijn  doen.  Zwijgend    luisteren  hun  vingers  naar  het   stromen  van  elkaars  bloed.  

 

39  

     Na  een  paar  dagen  komt  Brechtje  thuis  uit  het  ziekenhuis.  Haar  zusjes  en  broertjes  hebben  in  de   woonkamer  zelfgemaakte  slingers  opgehangen.  In  het  voortuintje  staat  een  potsierlijk  grote  ereboog.   Ze  zijn  niet  bij  Brechtje  weg  te  slaan.  Ze  moet  voorlezen,  spelletjes  doen,  kinderliedjes  zingen,  tot  ze   moe  wordt  en  haar  moeder  hen  naar  bed  brengt.          Brechtje  kijkt  naar  haar  vader.  De  televisie  staat  aan,  maar  hij  staart  uit  het  raam.  Ze  staat  op,  zet   de  tv  uit.  Hij  kijkt  niet  op  of  om.  Ze  gaat  op  zijn  schoot  zitten,  slaat  haar  armen  om  zijn  nek.          ‘Heb  je  nou  gezien  hoe  hard  ik  je  nog  nodig  heb?’  zegt  ze.     Voor  het  eerst  van  haar  leven  ziet  ze  haar  vader  huilen.  Zo  zitten  ze  een  tijdje.  Als  haar  moeder   beneden  komt,  vraagt  ze  niets,  maar  op  haar  gezicht  ligt  niets  dan  die  ene  vraag.  Waarom,  Brechtje.        Voor  het  eerst  hebben  ze  een  echt  gesprek.  Brechtje  vertelt  over  Peter,  hoe  ze  van  hem  is  gaan   houden,  hoe  het  is  misgelopen,  maar  dat  het  niet  het  enige  is  geweest.          Ze  gaan  naar  Brechtjes  kamer.        ‘Kijk  eens  goed  rond,’  zegt  Brechtje.  ‘Ik  weet  dat  we  weinig  geld  hebben,  maar  ik  wil  me  hier  thuis   kunnen  voelen.’    Haar  ouders  laten  hun  ogen  rondgaan  in  de  armoedige  kamer.  Haar  vader  wrijft  met  een  vinger  over   de  scheur  in  de  vensterbank.  Dan  staren  ze  elkaar  aan  met  een  blik  die  Brechtje  alles  zegt.  Haar   moeder  verbergt  haar  gezicht  in  haar  vaders  hals.  Hij  kust  haar  hoofd.  Eindelijk  komen  haar  ouders     tevoorschijn  van  onder  hun  alles  verstikkende  ruwe  deken.          

 

40  

13        In  de  gedachten  van  Gerrit  van  Overpelt  mengen  de  beelden  van  zijn  gedroomde  gemeentehuis   zich  met  die  van  het  lichaam  van  Jessica  Zwarthoed.  De  burgemeester  staat  op  uit  zijn  stoel.   Godskolere,  wat  een  lekker  wijf  is  het  toch.  Hij  drukt  zijn  harde  kruis  tegen  een  vensterbank.  Hij  gaat   verdomme  een  nieuw  gemeentehuis  bouwen,  op  de  Kom,  met  ergens  bovenin  een  magnifieke   burgemeesterskamer  met  een  mahoniehouten  bureau,  groot  genoeg  om  er  de  wethouder  van   Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening    bovenop  te  smakken  en  haar  een  keizerlijke  beurt  te   geven.  Dát  gaat  hij  doen.  Daadkracht  welt  in  hem  op.  Hij  stapt  de  deur  uit,  marcheert  naar  haar   werkkamer.        Zonder  kloppen  struint  hij  binnen,  gaat  pal  tegenover  haar  op  het  bureau  zitten.  Ze  zit  als   versteend.  Hij  buigt  zich  abrupt  naar  haar  over,  zijn  neus  bijna  tegen  de  hare  aan.  Hij  ruikt  naar   goedkoop  mondwater.  Van  schrik  schuift  ze  haar  stoel  achteruit.          ‘Luister  goed  Jessica,  ik  zeg  je  dit  maar  één  keer.’  Hij  heft  een  vinger  op.  ‘Ik  wil  per  se  dat   gemeentehuis  op  die  plek.  Als  je  meewerkt,  als  het  ons  lukt,  zal  het  je  carrière  een  eind  vooruit   helpen.’     Jessica  heeft  zich  snel  hersteld.  Ze  glimlacht  spottend.          ‘Zou  het?’     De  burgemeester  kan  zijn  irritatie  niet  verbergen.          ‘Natuurlijk!  Jij  hebt  er  de  capaciteiten  voor,  ik  de  relaties.  Ik  maak  een  plan  om  aan  geld  te  komen.   Jij  zorgt  dat  het  nieuwe  voorstel  aanvaard  wordt.  Oké?’   Ze  haalt  haar  schouders  op.          ‘We  zullen  zien.’     De  spottende  trek  om  haar  mond  verdwijnt  niet.    

 

41  

14        Op  de  eerste  december  heeft  zijn  moeder  de  verjaardagskalender  op  het  toilet  geen  dag  te  laat   omgeslagen,  zoals  er  nooit  iets  vergeten  wordt  in  dit  huis.  Waarschijnlijk  heeft  ze  een  week  geleden   al  op  het  blad  van  december  gekeken  om  te  zien  of  er  verjaardagen  naderden.  Vroeger  dacht  Peter   dat  die  nauwkeurigheid  iets  typisch  vrouwelijks  was.  Later,  toen  hij  zich  op  de  middelbare  school   begon  te  verdiepen  in  de  verschillen  tussen  jongens  en  meisjes,  ging  hij  denken  dat  het  anders  in   elkaar  stak,  dat  vrouwen  zo  werden  als  ze  kinderen  kregen.  Het  zou  kunnen.  Maar  zijn  eigen  moeder   gaat  wel  erg  ver  in  haar  drang  om  alles  onder  controle  te  hebben.          Op  de  ontspanning  van  zijn  blaas  volgt  een  stroom  van  gedachten.  Hij  heeft  zelf  ook  wel  eens  zo’n   precieze  periode,  waarin  hij  op  alles  let,  alles  doet  zoals  het  hoort,  niets  vergeet  of  aan  het  toeval   overlaat.  Het  is  als  de  staart  van  een  onontdekte  leugen,  waarin  zorgzaamheid  dient  om  goed  te   maken.  Zo  doet  zijn  moeder  nu  ook.  Alsof  ze  iets  goed  te  maken  heeft.  Maar  tegenover  wie  dan?        Hij  bekijkt  de  namen  van  de  jarigen  van  december,  omringd  door  een  patroon  van  besneeuwde   takken,  gestrikte  rode  lintjes  en  kerstklokjes.  In  zijn  kinderhandschrift  van  een  jaar  of  acht  heeft  hij   Sinterklaas  geschreven  bij  5  december.          Zijn  moeder  heeft  hem  nooit  in  de  sint  laten  geloven.  Waarom  niet,  had  hij  later  gevraagd.  Omdat   je  er  kapot  van  zou  zijn  geweest  als  het  uitkwam,  zei  ze.  Peter  grinnikt  bij  de  herinnering.  Zijn  moeder   zag  al  vroeg  dat  hij  niet  met  leugens  kon  omgaan,  van  zichzelf  niet,  van  anderen  niet.  Ze  waren   samen  aan  tafel  gaan  zitten.  Zijn  moeder  vlijde  de  verjaardagskalender  met  een  plechtig  gebaar  voor   hen  neer,  legde  hem  uit  hoe  het  kwam  dat  zelfs  de  juf  op  school  zei  dat  5  december  Sinterklaas’   verjaardag  was.  Ze  sleep  een  scherpe  punt  aan  een  rood  potlood,  pakte  een  liniaal  en  liet  hem  een   dunne  streep  trekken  door  Sinterklaas.  Uit  een  la  nam  ze  een  pennendoosje  met  een  bloemgerand   etiketje,  waarop  in  haar  mooie,  Duitse  handschrift  Verjaardagskalender  stond.  Ze  nam  de  pen  eruit,   schreef  Sterfdag  van  St.  Nicolaas  bij  6  december,  borg  de  pen  zorgvuldig  in  het  doosje,  sloeg  haar   arm  om  hem  heen.  Nu  klopt  alles  weer,  zei  ze.  Hij  was  blij  geweest  dat  hij  nu  eindelijk  de  waarheid   wist  over  Sinterklaas.  Dat  nam  iets  weg  van  zijn  voortdurende  gevoel  van  kwetsbaarheid,  zijn  angst   voor  alle  dingen  om  hem  heen  die  plotseling  anders  bleken  te  zijn  dan  ze  leken.        De  rest  van  de  decembernamen  glijdt  hij  langs  zonder  ze  te  zien,  omdat  hij  al  weet  waar  zijn  oog  zal   eindigen,  bij  de  laatste  dag  van  de  maand,  oudjaar,  de  verjaardag  van  Frederik  Sylvester  Avestad.   Freek,  staat  er  ten  overvloede  achter  tussen  haakjes,    dan    †  1964.  Ook  haar  ouders  staan  zo  op  de   kalender,  met  hun  jaar  van  overlijden.  In  maart  is  zijn  oma  aan  de  beurt,  ook  met  †  1964,  en  in  mei   zijn  opa,  †1960,  maar  de  hele  laatste  maand  van  het  jaar  zal  ieder  bezoek  hier  in  het  teken  staan  van   dat  simpele  en  toch  zo  indringende  in  memoriam  van  zijn  vader  op  de  binnenkant  van  de  wc-­‐deur.        De  twee  gedachten  komen  bij  elkaar.  De  boetedoening  van  zijn  moeder,  de  dood  van  zijn  vader.   Stel  dat  er  iets  gebeurd  is,  dat  zijn  moeder  bij  zijn  vader  iets  goed  te  maken  had,  maar  dat  het  niet   meer  kon  omdat  hij  dood  was?  Dat  ze  daarom  nooit  meer  een  andere  man  heeft  gewild?  Dat  ze   daarom  zo  geprikkeld  is,  elke  keer  als  hij  zijn  vader  ter  sprake  brengt?          Hij  is  geschokt  door  zijn  eigen  logica,  die  niets  oplost.  Die  hem  alleen  maar  voor  nieuwe  problemen   stelt.  Hij  móet  weten  wat  er  is  gebeurd.          Peter  wil  meer  te  weten  komen  zonder  zijn  moeder  in  verlegenheid  te  brengen,  zonder  dat  ze  alle   vensters  op  vroeger  in  paniek  blindeert.  Hij  vindt  het  lastig  om  een  goed  moment  te  kiezen.  Het  moet   terloops  gebeuren,  maar  gelegenheid  na  gelegenheid  laat  hij  voorbijgaan.  Ten  slotte,  na  lang  dralen,   besluit  hij  om  de  vraag  dan  maar  te  laten  vallen  in  een  onbewaakt  ogenblik.  ’s  Avonds  na  de  afwas,   dan  moet  er  niets  meer,  is  er  tijd,  spreken  ze  Berlinisch,  waarmee  zij  het  meest  op  haar  gemak  is.    

 

42  

     ‘Wat  was  pappa  eigenlijk  voor  een  man?’   Ze  kijkt  op  van  haar  boek.  Wekenlang  heeft  hij  zich  tot  braafheid  beperkt,  wil  je  thee,  moeten  er  nog   boodschappen  worden  gedaan,  zal  ik  het  vuilnis  buiten  zetten.  Nu  opeens  die  vraag.  Ze  kent  hem   goed  genoeg  om  te  weten  dat  hij  al  die  tijd  heeft  zitten  broeden,  vragen  heeft  voorbereid,  varianten   in  antwoorden  heeft  overwogen  met  bijpassende  vervolgvragen.  Ze  weet  dat  het  niet  zal  meevallen   om  hem  af  te  poeieren.        ‘Wat  bedoel  je  precies?  ‘        ‘Kom  op  mam,  doe  niet  zo  flauw,  je  weet  best  wat  ik  bedoel.  Vorige  keer  toen  ik  over  hem  vroeg,   begon  je  met  de  vaat  te  smijten.’   Ze  ziet  de  boosheid  op  zijn  gezicht.      ‘Ik  kan  me  zo  weinig  van  hem  herinneren,,’  gaat  Peter  verder,  ‘hoe  hij  eruit  zag,  hoe  zijn  stem  klonk,   het  is  allemaal  weg.  Ik  weet  alleen  maar  stomme  feitjes,  dat  hij  ingenieur  was,  dat  hij  voor  die  tijd  op   mijn  school  zat,  in  Berlijn  werkte  in  de  oorlog.  Maar  over  zijn  karakter,  hoe  hij  was,  dat  soort  dingen,   weet  ik  helemaal  niets!        ‘Schat,  echt,  ik  weet  niet  waar  ik  moet  beginnen.’          ‘Lijk  ik  op  hem?’   Ze  kijkt  hem  aan  met  een  vermoeide  glimlach.          ‘Jazeker,  je  lijkt  op  hem,  je  gezicht,  je  bouw  zijn  precies  als  die  van  hem.  Hij  had  alleen  geen  rood   haar,  maar  blond.  En  hij  was  lief,  zorgzaam  en  goudeerlijk,  net  als  jij.  Maar  hij  vond  dezelfde  dingen   moeilijk,  besluiten  nemen,  begrijpen  wat  anderen  precies  bedoelden.’        ‘Hoe  raakte  je  dan  verliefd  op  hem?’   De  vorige  keer  dat  hij  dit  vroeg  wilde  ze  zijn  sprookje  met  Brechtje  niet  bederven,  maar  nu  grijpt  ze   de  kans  om  hem  de  versie  van  de  feiten  te  vertellen  die  ze  in  de  tussentijd  heeft  bedacht.          ‘In  het  begin  was  ik  niet  verliefd,  ik  wilde  alleen  maar  weg  uit  Berlijn.  Het  was  er  afschuwelijk  na  de   oorlog,  de  tijd  dat  de  DDR  ontstond.  Je  vader  kwam,  wilde  me  meenemen  naar  Nederland.  We   vonden  elkaar  leuk.  We  hadden  geen  idee  of  we  van  elkaar  hielden.  Ik  dacht  gewoon:  ik  doe  het.  Ik   snap  wel  dat  het  niet  goed  was,  dat  we  de  tijd  hadden  moeten  nemen  om  elkaar  beter  te  leren   kennen,  maar  er  was  geen  tijd.  Dus  ik  trouwde  met  je  vader,  hij  was  goed  voor  me,  jij  werd  geboren.   We  hadden  heus  wel  eens  woorden,  maar  ach,  die  vallen  in  elk  huwelijk.’        ‘Dus  er  is  nooit…  iets  echt  naars  gebeurd  tussen  jullie?’        ‘Waarom  denk  je  dat?’  Ze  vraagt  het  net  iets  te  scherp.          Een  paar  dagen  later  stapt  Peter  van  zijn  fiets  tegenover  de  boekwinkel  van  Van  der  Merwe.  Op  zijn   onwrikbare  weg  van  zijn  middelbare  school  naar  huis  komt  hij  er  altijd  langs.  Het  is  zijn  favoriete   winkel.  Maar  hij  heeft  vandaag  de  neiging  om  toch  een  stukje  om  te  rijden  nauwelijks  kunnen   onderdrukken,  er  zelfs  over  gedacht  voor  deze  ene  keer  naar  een  andere  boekwinkel  te  gaan..  Het   omrijden  zou  dan  een  natuurlijke  oorzaak  hebben,  zodat  hij  niet  tegenover  zichzelf  hoefde  te   bekennen  dat  hij  zich  aanstelde.        Peter  heeft  voor  al  zijn  boodschapjes  vaste,  vertrouwde  adressen.  Sommige  winkels  bevallen  hem   niet,  zonder  dat  hij  precies  kan  zeggen  waarom  niet.  Het  heeft  iets  met  de  sfeer  te  maken,  de   inrichting,  de  manier  waarop  de  mensen  je  aanspreken.  Sommige  winkels  proberen  bezit  van  je  te   nemen,  in  je  door  te  dringen.  Peter  heeft  een  bloedhekel  aan  winkels  die  in  hem  proberen  door  te   dringen.  In  de  winkel  van  Van  der  Merwe  heeft  hij  daar  nooit  last  van.  Het  is  een  niet  zo  grote,   donkere  boekwinkel.  Behalve  meneer  Van  der  Merwe  zelf  lijkt  er  niemand  te  werken.  Het  komt  maar   zelden  voor  dat  er  meer  klanten  tegelijk  in  de  winkel  zijn.        Met  trage,  bestudeerde  handelingen  zet  Peter  zijn  fiets  tegen  een  muur  en  op  slot.  Daarna  draait  

 

43  

hij  zich  om  naar  de  boekhandel  aan  de  overkant  van  de  straat.  Hij  ademt  diep  in,  als  een   schoonspringer  voor  een  sprong  van  de  hoge  plank,  kijkt  uitgebreid  naar  links  en  rechts,  voordat  hij   ten  slotte  met  gemaakt  lome  tred  de  straat  oversteekt.  Iets  in  hem  probeert  zijn  blik  naar  de  etalage   te  trekken,  het  binnengaan  van  de  winkel  nog  uit  te  stellen,  tot  een  andere  dag  misschien,  maar   Peter  weet  dat  hij  zich  zal  schamen  zodra  hij  weer  op  de  fiets  zit.  Na  nog  een  lichte  aarzeling  pakt  hij   de  deurklink,  stapt  hij  de  winkel  binnen.        Meneer  Van  der  Merwe  zit  als  gebruikelijk  aan  zijn  wortelnoten  tafeltje  in  de  hoek.  Hij  glimlacht   Peter  vriendelijk  toe.  Dan  buigt  hij  zich  weer  over  een  stapel  bonnetjes.  Peter  kijkt  rond  door  de  zaak.   In  het  schemerige  licht  lijken  de  ruggen  van  de  boeken  te  zweven  als  in  een  onderwaterbibliotheek.   De  stilte  in  de  winkel  ademt,  geeft  hem  het  gevoel  dat  zijn  geest  uitvloeit  door  de  hele  ruimte.  Zijn   ogen  dwalen  naar  een  wand  waar  een  bescheiden  aanbod  van  schrijfwaren  is  uitgestald.  Peter  weet   precies  wat  hij  zoekt.  Een  dik,  leeg  boek  met  een  harde  kaft,  liefst  met  stof  bekleed.  Geen  tekst  op  de   buitenkant.  Peter  hoopt  het  zelf  te  vinden,  want  zodra  hij  meneer  Van  der  Merwe  erbij  haalt,  moet   hij  uitleggen  waarvoor  hij  het  nodig  heeft.  Hij  is  er  niet  zo  goed  in  om  mensen  iets  uit  te  leggen,   denkt  hij.    Maar  hij  wil  weten  wie  hij  is,  wie  en  wat  hem  gevormd  hebben  tot  bijna  een  vreemdeling   in  zijn  eigen  bestaan.  Peter  weet  zeker  dat  het  een  lang  en  ingewikkeld  verhaal  is.  Zo  lang  dat  het  niet   kan  worden  onthouden.  Het  moet  opgeschreven  worden.  Dat  is  de  belangrijkste  reden  waarom  hij   een  dik,  leeg  boek  met  een  harde  kaft  wil  kopen.          Gelukkig  liggen  de  kantoorartikelen  om  een  hoek,  niet  te  zien  vanaf  de  plek  waar  meneer  Van  der   Merwe  altijd  zit.  Hij  is  er  vrij  zeker  van  dat  meneer  Van  der  Merwe  rustig  aan  zijn  tafeltje  zal  blijven   zitten  om  zijn  bonnetjes  te  controleren,  tenzij  hij  hem  iets  vraagt.        Hij  laat  zijn  ogen  langs  de  planken  glijden,  over  allerlei  soorten  agenda’s,  opschrijfboekjes,  doosjes   met  gummetjes,  bekertjes  met  potloden  en  pennen.  Daar  zijn  ook  de  blauwe  Bic-­‐pennen  die  hij  altijd   gebruikt.  Verder  naar  onder  staan  ringbanden  in  allerlei  kleuren.  Een  gevoel  van  teleurstelling  begint   zich  te  ontvouwen.  Wie  zou  er  ook  verlegen  zitten  om  een  dik,  leeg  boek  met  een  harde  kaft?  Wie   zou  verwachten  het  aan  te  treffen  in  het  nogal  bescheiden  assortiment  van  Boek-­‐  en   Kantoorboekhandel  Van  der  Merwe?  Zijn  blik  dwaalt  omhoog,  langs  de  gummetjes,  de  agenda’s,   naar  de  bovenste  plank.  Die  is  helemaal  leeg,  op  één  boek  na.  Het  ligt  met  een  hoek  over  de  rand.        ‘Kan  ik  je  ergens  mee  helpen?’     Van  der  Merwe  heeft  plotseling  zijn  hoofd  om  de  hoek  gestoken.  Peter  slikt.        ‘Ik  vroeg  me  af  wat  dat  voor  een  boek  was,  daar  bovenop  die  plank’.     Hij  wijst  omhoog.     Van  der  Merwe  glimlacht,  komt  dichterbij.          ‘Dat,’  -­‐  hij  last  een  kleine  pauze  in  -­‐  ‘dat  is  het  mooiste  boek  uit  mijn  hele  winkel.’     De  boekhandelaar  schuift  een  opstapje  bij,  pakt  het  boek  van  de  plank  en  reikt  het  aan.  Hij  blijft   vanaf  zijn  krukje  verwachtingsvol  op  Peter  neerkijken.  Peter  neemt  het  boek  aan  met  vingertoppen   die  tintelen  om  de  blauwgrijze  linnen  kaft  te  mogen  bevoelen.  Hij  slaat  het  open,  pakt  het   binnenwerk  vast  en  laat  de  pagina’s  onder  zijn  duim  doorschieten.  Het  boek  is  helemaal  blanco.          ‘Het  mooiste  boek  uit  de  winkel,’  herhaalt  Peter.  ‘Omdat  je  het  helemaal  kunt  volschrijven  met  wat   je  zelf  wilt.’   Van  der  Merwe  neemt  hem  met  toegeknepen  ogen  op.       ‘Een  boek  vol  onschuld,’  zegt  hij.     Peter  bladert  liefkozend  door  de  lege  bladzijden.  Dan  ziet  hij  hoe  de  boekhandelaar  nog  steeds  van   bovenaf  naar  hem  kijkt.  Peter  kan  slecht  met  de  spanning  overweg.  Zijn  oog  valt  weer  op  de  Bics  in   het  bekertje.    

 

44  

     ‘En  drie  van  deze  pennen  alstublieft.’     Van  der  Merwe  stapt  van  het  krukje,  neemt  het  boek  van  hem  over.  Hij  pakt  uit  het  borstzakje  van   zijn  jasje  een  potloodje  met  een  gummetje  op  de  achterkant,  slaat  de  kaft  open  en  gumt  iets  weg  van   de  rechter  bovenhoek  van  het  schutblad.        ‘Zo,  nu  is  het  echt  leeg,’  zegt  hij  plechtig.     Peter  heeft  geen  idee  wat  het  boek  gaat  kosten.  Hij  kijkt  gespannen  naar  de  kassa  als  Van  der  Merwe   de  bedragen  aanslaat.  Bij  het  boek  een  aarzeling.  Voordat  hij  op  de  toets  voor  het  totaalbedrag  slaat,   knipoogt  hij.          ‘Beginnende  auteurs  help  ik  graag  een  beetje.’        Thuis  op  zijn  kamertje  slaat  Peter  het  boek  open.  Hij  probeert  een  nieuwe  Bic-­‐pen  eerst  uit  op  de   achterkant  van  een  oud  schrift.  Terwijl  de  pen  al  naar  het  maagdelijke  papier    beweegt,  twijfelt  hij.   Met  welk  woord  zal  het  boek  zijn  onschuld  voorgoed  verliezen?  Wat  zal  er  gebeuren  als  anderen  het   boek  openslaan?  Al  door  het  lezen  van  dat  allereerste  woord  zullen  ze  zich  meningen  vormen,   vooroordelen  zelfs.  Hij  pijnigt  zijn  hoofd  om  iets  te  bedenken  met  zo  weinig  mogelijk  lading.  Ten   slotte  schrijft  hij  een  woord  waarvan  hij  hoopt  dat  het  volkomen  onschuldig  is:   Familiegeschiedenis   Maar  hij  weet  dat  er  meer  is.  Hij  wil  zijn  onmacht  vangen  in  woorden.  Hij  zoekt  zijn  essentie  in  het   verleden,  kiest  onbewust  voor  een  waarheid  die  buiten  hemzelf  ligt.          

 

45  

   15      Bert  Zwambrink  moet  een  van  de  weinige  raadsleden  in  Nederland  zijn  die  nog  bij  zijn  moeder  thuis   woont  in  een  kamertje,  volgeplakt  met  foto’s  van  Freddie  Mercury.  Vanaf  de  wand  tegenover  het   bed  groeit  er  als  een  schimmel  een  witte  laag  overheen,  bouwtekeningen  van  afgekeurde  projecten   voor  de  Kom.  Jaren  geleden  begon  hij  ze  op  te  plakken.  Soms  stond  hij  er  met  opgeheven  vinger   tegen  te  preken.  Denk  maar  niet  dat  dit  doorgaat,  hier  gaat  Bert  Zwambrink  een  stokje  voor  steken.   Hij  liep  alle  raads-­‐  en  commissievergaderingen  af  waar  plannen  werden  besproken,  met  als  voorlopig   hoogtepunt  die  schitterende  afgang  van  Jessica  Zwarthoed  onder  de  perfect  ingestudeerde   mokerslagen  van  Dr.  Peter  Avestad.  Het  parkje  is  behouden  gebleven.  Berry  Sontpoort  schijnt   tegenwoordig  ergens  in  Oost  te  wonen.        Nu  zitten  ze  dan  in  de  raad,  maar  de  kans  dat  K.O.Z.  een  duurzame  factor  wordt  in  de  politiek  van   het  stadje  lijkt  hem  niet  groot.  Ze  zijn  een  beweging  met  een  beperkte  looptijd.  Eigenlijk,  had  hij  te   laat  begrepen,  zit  in  de  naam  van  hun  partij  de  ondergang  al  ingebakken.  Zodra  het  de  gemeente  lukt   om  op  de  Kom  te  bouwen,  is  het  met  de  partij  gedaan.  Hij  moet  zorgen,  dat  hij  dan  iets  bereikt  heeft.   Voor  zichzelf.        Beneden  wordt  gebeld.  Zijn  moeder  doet  open.  Peter  stormt  met  twee  treden  tegelijk  de  trap  op   naar  Berts  kamertje.          ‘Ik  kom    van  het  stadhuis!’  Hij  gunt  zich  geen  tijd  om  zijn  jas  uit  te  doen.          ‘Daar  hoorde  ik  Van  Overpelt  iets  zeggen  tegen  een  ambtenaar,  ze  kwamen  samen  een  trap  af.  Zet   vaart  achter  het  omleggen  van  de  Nagelweg,  zei  de  burgemeester.  Dat  móet  betekenen  dat  er  ook   iets  met  de  Kom  gaat  gebeuren.’        Daar  heb  je  het,  denkt  Bert,  een  nieuw  bouwplan.  Elk  nieuw  plan  voor  de  Kom  zal  een  nieuwe   politieke  doodsstrijd  betekenen.        ‘Wat  voor  een  gebouw  zou  het  zijn?’  vraagt  Peter.     Bert  staat  op,  begint  te  ijsberen.        ‘Een  parkeergarage?’  probeert  Peter.        ‘Te  ver  van  de  winkels.’        ‘Kantoren?’        ‘We  hebben  al  een  procent  of  acht  leegstand.’        ‘Verder  hebben  we  eigenlijk  alles,’  zegt  Peter.  ‘Behalve…’   Ze  kijken  elkaar  aan.        ‘Het  zal  toch  niet  waar  zijn?’  zegt  Peter.        ‘Waarom  niet?  Waarom  zou  Van  Overpelt  zo’n  kans  laten  lopen?  De  tempel  van  zijn   burgemeesterschap,  zijn  baken  in  de  eeuwigheid?’        ‘Maar  we  hebben  toch  al  een  plan  aangenomen?’        ‘Dat  is  een  plan  van  niks,  dat  ziet  Van  Overpelt  natuurlijk  ook.  Een  grauwe  doos  die  elk  bruidspaar   de  moed  in  de  schoenen  doet  zinken.  Weet  je  nog  wat  ik  toen  gezegd  heb  in  de  raad?  Je  moet  je  toch   afvragen  of  je  het  politieke  hart  van  de  gemeente  wil  bouwen  in  een  buitenwijk.’   Destijds  had  het  hem  goed  geleken  om  zijn  deskundigheid  nog  eens  te  etaleren,  maar  nu  lijkt  het   erop  dat  hij  hun  partij  eigenhandig  het  mes  op  de  keel  heeft  gezet.        ‘Dus  wat  doen  we?’  vraag  Peter.   Bert  Zwambrink  kijkt  uit  het  raam.  

 

46  

  16        Luid  geratel,  een  nerveuze  bel,  tingting  ,  tingting,  een  lang,  gierend  geluid  van  metaal  op  metaal  dat   door  merg  en  been  gaat,  een  zachte  plof,  dan  niets  meer.  Dan  is  er  alleen  nog  maar  stilte.  Lijkwit   hangt  de  machinist  over  het  bedieningspaneel.  De  deuren  van  de  rijtuigen  gaan  open.  Grauwe   mensen  met  uitdrukkingsloze  gezichten  komen  zwijgend  naar  buiten,  drommen  samen  op  het   perron.  Op  de  rails  ligt  het  roerloze  lichaam  van  een  oudere  vrouw.  Tussen  de  omstanders  door   dringt  zich  een  man  in  een  zwart  leren  jack.  Hij  springt  van  het  perron  op  de  rails.  Met  zijn  voet,   gestoken  in  een  glanzende  bruine  schoen  duwt  hij  tegen  de  vrouw  aan.  Dan  rolt  hij  haar  op  haar  rug.   Haar  dode  gezicht  verandert  in  dat  van  een  jongen  met  rood  haar.        Lore  zit  rechtop  in  bed.  Over  de  muur  van  haar  slaapkamer  glijden  banen  licht.  Koplampschijnsel   van  geluidloze  auto’s  op  de  snelweg  sluipt  langs  de  randen  van  de  gordijnen.  Ze  is  de  tel  kwijt  van  het   aantal  keren  dat  ze  deze  droom  heeft  gehad.  Nooit  slaapt  ze  weer  in.  Tergend  malen  haar  gedachten,   als  de  wijzers  van  de  wekker  op  het  nachtkastje,  tot  het  ochtendlicht  haar  verlost,  tot  het  tijd  is  om   hem  te  wekken,  zodat  hij  nog  een  beetje  kan  leren  voor  hij  naar  school  gaat.        De  maanden  voor  zijn  schoolreis  naar  Berlijn  zijn  een  marteling.  Uit  alle  hoeken  en  gaten  staren   herinneringen  haar  aan,  op  de  televisie,  uit  krantenkoppen,  vanaf  de  foto  van  Freek  en  haar  op  de   salontafel.  Schonkige  soldaten,  vreemde  petten  met  vijfpuntige  sterren,  een  afbrokkelende  muur   met  een  rode  affiche,  uit  de  radio  de  krakende  stem  van  Generalsekretär  Ulbricht,  die  zegt  dat  de   lonen  van  de  bouwvakkers  met  een  tiende  omlaag  moeten.  Freek,  Freek,  neem  me  mee,  neem  me   alsjeblieft  mee.  Ze  huilt.          We  weten  niks  van  die  man,  wat  haal  je  toch  in  je  hoofd,  schreeuwt  haar  vader.  Nou,  z’n  bier  lust  je   anders  graag  genoeg,  kreupele  klootzak  die  je  bent,  je  eigen  poot  eraf  schieten  om  van  het  front  weg   te  komen,  kijk  eens  om  je  heen,  kijk  goddomme  toch  eens  om  je  heen!  Wat  moeten  we  hier  nog,  wie   wil  er,  wie  kan  er  hier  leven  in  zo’n  godvergeten  Schweinerei,  ik  wil  weg,  ik  ga  weg,  nu  heb  ik  de  kans,   als  jullie  hier  willen  creperen,  ga  gerust  je  gang.  Kind  toch,  kindje  toch,  zo  spreek  je  niet  tegen  je   vader,  zelfs  nu  niet,  zelfs  niet  nu  de  hele  wereld  in  elkaar  stort.          Bij  de  Brandenburger  Tor  lopen  verliefde  paartjes  arm  in  arm.  Een  fotograaf  neemt  foto’s  tegen   vooruitbetaling,  niet  goed,  geld  terug.  Je  kunt  ze  de  volgende  dag  afhalen  bij  een  winkeltje  in   Schöneberg.  Freek  wil  niet  op  de  foto.  Ze  betaalt  en  trekt  hem  mee.  Arm  in  arm  poseren  ze.  Haar   glimlach  bevriest  op  haar  gezicht  als  aan  de  andere  kant  van  de  Tor,  op  Unter  den  Linden,  rumoer   opklinkt.  Ze  kijken  door  de  poort  naar  het  oosten.  Er  lopen  drommen  mensen  die  leuzen  scanderen,   met  vlaggen  zwaaien.  Dan  ziet  ze  de  tanks  komen,  tussen  rookwolken.  Ik  ga  niet  terug,  ik  ga  niet   terug,  gilt  ze.          Freek  neemt  haar  mee  naar  een  goedkoop  hotelletje  in  de  Amerikaanse  sector.  Ze  liggen   aangekleed  op  bed,  hij  sust  haar,  houdt  haar  de  hele  nacht  in  zijn  armen.  Soms  staat  ze  op  en  ijsbeert   door  de  kamer,  staart  door  het  raam  dat  uitziet  op  het  oosten.  Ze  hebben  niets  bij  zich,  alleen   papieren  en  geld.  De  volgende  dag  halen  ze  de  foto  op,  laten  pasfoto’s  maken.  Dan  gaan  ze  naar  het   Nederlandse  consulaat,  waar  de  ambtenaren  heel  behulpzaam  zijn  voor  deze  ingenieur,  een   steunpilaar  van  de  wederopbouw.  De  data  op  de  documenten  van  de  aankondiging  van  het  huwelijk   worden  vervroegd,  zodat  ze  enkele  dagen  later  al  kunnen  trouwen.  Meteen  na  het  huwelijk  stappen   ze  op  de  trein  naar  Nederland.  Ze  weet  niet  hoe  ze  een  bericht  naar  Adlershof  moet  sturen.  Haar   familie  laat  ze  achter  zonder  afscheid.          Het  spijt  me  zo,  het  spijt  me  zo  dat  ik  jullie  heb  laten  stikken,  dat  ik  jullie  zo  verschrikkelijk  in  

 

47  

onzekerheid  heb  gelaten,  dat  het  zo  lang  duurde  voordat  jullie  bericht  hadden  dat  ik  veilig  in   Nederland  was,  dat  ik  getrouwd  was  met  Freek,  dat  hij  bij  een  verre  tante  zowaar  een  kamer  met  een   keukentje  voor  ons  had  gevonden,  waar  ik  me  zielsgelukkig  voelde,  eindelijk  rust  vond.  Het  was  in   Nederland  alsof  ik  een  bijfiguur  was  in  een  knus  poppentheater,  waar  niemand,  niemand  zich  met   me  bemoeide,  waar  ik  helemaal  tot  mezelf  kon  komen.        Binnen  een  half  jaar  sprak  ik  vloeiend  Nederlands,  met  nog  maar  een  licht  accent  dat  je  niet  direct   herkende  als  Duits.  Ik  schrok  van  de  hekel  die  de  Nederlanders  aan  Duitsers  hadden,  maar  ik  begreep   het  goed,  dezelfde  bloedhekel  die  wij  in  Oost-­‐Berlijn  hadden  aan  de  Russen,  onze  socialistische   bevrijders,  dezelfde  bloedhekel  die  ik  had  aan  alles  wat  te  maken  had  met  de  Duitse  Democratische   Republiek.          Kom,  snel,  kom,  geef  hier,  heb  je  nog  meer?  Ik  ga  alles  verbranden,  alles,  ze  mogen  niks  vinden.   Haar  vader  en  moeder  rennen  als  bezetenen  door  het  huis,  op  zoek  naar  alles  waar  adelaars,  runen   of    hakenkruisen  op  staan.  Het  oude  sergeantsuniform  gaat  eraan,  alle  foto’s  van  de  Führer,  haar   spulletjes  van  de  Bund  Deutscher  Mädel  waar  ze  ooit  zo  trots  op  was.  Ze  huilt  als  haar  vader  haar   perfect  geperste  bruine  uniformjasje  uit  de  kast  rukt,  het  jasje  dat  zo  koket  om  haar  borsten  en  haar   taille  sloot,  als  een  vod  rukt  hij  het  uit  de  kast  en  gooit  het  over  zijn  arm.        Ze  maakt  zich  geen  illusies.  Er  zullen  andere  uniformen  komen,  andere  petten,  andere  insignes.  Er   zullen  andere  leiders  komen,  ze  zullen  andere  leuzen  roepen,  maar  hun  methoden  zullen  dezelfde   zijn,  loze  beloften,  massaorganisaties,  gelijkschakeling,  terreur.  En  ze  zullen  hun  knechten  uitsturen,   agenten,  mannen  met  zwarte  leren  jacks  en  glanzende  bruine  schoenen,  maar  ook  haveloze  types   die  ongemerkt  naast  je  staan,  die  met  hun  smerige  verklikkersadem  in  je  nek  hijgen.          Het  wordt  langzaam  donker  in  Adlershof.  Die  middag  is  het  gerucht  rondgegaan  dat  de  Führer  dood   is.  Tussen  de  huizen  en  de  verlaten  fabriek  van  Schering  brandt  een  vuur.  Van  alle  kanten  komen   mensen  aanlopen,  hun  armen  vol  met  zwart,  grijs  en  bruin,  besprenkeld  met  witte  en  rode  spatjes.   Ze  gooien  het  op  een  hoop  die  eruit  ziet  als  een  vertrapt  bloembed.  Donkere  rook  stijgt  recht   omhoog  in  de  windstille  lucht.  Dan,  spontaan,  pakken  de  zwijgende  mensen  rond  het  vuur  elkaar  bij   de  hand.  Ze  kennen  elkaar  allemaal.  Ze  zijn  elkaars  familie,  buren,  klanten,  vrienden,  vijanden.  Ze   leven  nog.  Ze  zullen  altijd  bij  elkaar  horen,  ook  al  moeten  ze  oude  huid  afstropen  en  nieuwe  laten   groeien.  Als  laatste  gooit  haar  vader  de  medaille  in  het  vuur,  de  medaille  die  hij  heeft  gekregen   omdat  hij  aan  het  Oostfront  gewond  is  geraakt.        Het  kost  haar  de  grootste  moeite  om  een  normale  indruk  te  maken,  als  ze  Peter  wekt  met  een   hoofd  dat  op  springen  staat,  als  ze  hem  roept  voor  het  ontbijt,  als  hij  vertelt  dat  hij  die  middag  wat   later  thuiskomt  omdat  hij  nog  een  boodschap  wil  doen  in  de  stad.  Ze  gooit  zijn  beker  om  als  ze  thee   voor  hem  inschenkt.  Peter  legt  zijn  hand  op  de  bibberende  hand  met  de  theepot.  Ze  zetten  de  pot   zachtjes  neer.  Hij  gaat  in  de  keuken  een  doek  halen  om  de  gemorste  thee  op  te  deppen.  Ze  slaat  haar   handen  voor  haar  gezicht  en  de  spanning  breekt  uit  al  haar  poriën.  Hij  komt  terug  met  de  doek.  Ben   je  zo  geschrokken,  vraagt  hij,  het  is  maar  thee.  Hij  slaat  zijn  arm  om  haar  nek  en  zoent  haar  op  de   wang.        Als  een  engel  is  hij,  de  laatste  tijd,  zonder  dat  ze  hem  iets  over  haar  angsten  heeft  verteld,  alsof  hij   voelt  wat  ze  doormaakt.  Het  verwondert  haar.  Zeker  hij  zal  nooit  kunnen  zien  hoe  het  verleden  haar   in  zijn  greep  heeft.  Die  tederheid  en  voorkomendheid  komen  niet  voort  uit  ongerustheid  over  haar,   ze  ontstaan  uit  hemzelf.  Hij  is  met  iets  bezig.  Iets  dat  uitgaat  boven  het  leuke,  hooguit  spannende   vooruitzicht  van  een  schoolreis  naar  Berlijn.  Ze  hengelt  er  soms  naar,  maar  hij  laat  niets  los,  welnee,   gewoon  leuk,  ja,  spannend  wel,  maar  verder  niets,  nee  hoor.  Het  maakt  haar  nog  nerveuzer  dan  ze  al  

 

48  

is.        De  hel  breekt  in  haar  los  als  hij  naar  school  is  vertrokken.  De  spanning  drijft  haar  alle  kamers  van   het  flatje  in  en  uit.  Ze  opent  doelloos  de  buitendeur,  de  deur  van  het  balkon,  doet  alles  weer  dicht,   gaat  zitten  op  de  bank,  aan  tafel,  staat  weer  op.  Dan  rukt  ze  haar  kleren  uit  en  gaat  in  de  badkamer   onder  de  koude  douche  staan.  Onder  de  ijzige  stroom  kan  ze  alleen  maar  overleven,  niet  meer   denken.  Pas  als  ze  totaal  verkleumd  is,  als  het  voelt  of  alle  leven  door  het  afvoerputje  is  weggevloeid,   doet  ze  de  kraan  dicht,  slaat  een  badhanddoek  om  en  loopt  terug  naar  de  woonkamer.          In  de  gang  komt  ze  langs  de  hoge  passpiegel.  De  spiegel  laat  een  verlepte,  eenzame  vrouw  van   achter  in  de  veertig  zien.  Ze  laat  de  handdoek  vallen,  kijkt  naar  zichzelf,  doodstil  in  haar  knokige   naaktheid,  zoekt  naar  de  glans  van  vroeger  in  haar  matte,  trieste  ogen.  Het  moet,  het  moet  voor  hij   gaat.  In  de  woonkamer  raapt  ze  haar  kleren  bij  elkaar  en  gaat  naar  haar  slaapkamer.  Uit  de  kast  pakt   ze  de  jurk  en  legt  hem  op  het  bed,  de  jurk  die  ze  aanhad  bij  de  Brandenburger  Tor.  Dan  haalt  ze  het   kistje  onder  het  bed  vandaan  en  herleest  de  brief.   Lieve  Lore,   Ik  spreek  tot  je  vanaf  de  andere  zijde,  niet  alleen  van  de  Muur,  maar  van  de  dood.  Ik  wilde  dat   deze  brief  je  langzaam  zou  bereiken,  hij  mocht  er  gerust  een  jaar  of  langer  over  doen.  Een  oude   kennis  heeft  hem  meegenomen  naar  het  Westen,  tijdens  diezelfde  mooie  dagen  dat  jullie  bij  me   waren.  Ik  heb  hem  dringend  gevraagd  om  tot  na  de  volgende  kerst  te  wachten  eer  hij  de  brief  zou   posten.  Voor  begrijpen  is  er  nog  tijd  genoeg,  dacht  ik.  Ik  wilde  dat  je  eerst  om  me  zou  rouwen,  dat   je  eerst  eens  je  gevoel  de  ruimte  zou  geven.     Je  bent  altijd  een  harde  donder  geweest,  je  hebt  het  karakter  van  je  vader.  Geen  wonder  dat   jullie  water  en  vuur  waren,  allebei  recht  door  zee,  niet  om  de  zaken  heen  draaien,  dingen  voor  je   rekening  nemen  en  verder  zwijgen.  Je  vader  heeft  zeventien  jaar  lang  gezwegen,  tot  hij  stierf  in   mijn  armen.  Hij  wilde  nog  iets  zeggen,  iets  dat  hij  me  nooit  gezegd  had,  maar  hij  kon  het  niet   meer.  Stil  maar,  stil  maar  liefste,  heb  ik  tegen  hem  gezegd,  ik  weet  het.  Ik  weet  waarom  je  het   gedaan  hebt.  Maar  jij  Lore,  jij  hebt  het  nooit  gesnapt.  Friedrich  Müller  bang  voor  de  Russen?  Kom   nou!  Hij  deed  het  voor  ons,  wíj  hadden  hem  een  medaille  moeten  geven.   Drie  jaar  is  het  geleden  dat  hij  stierf.  Ik  heb  hier  niemand  meer,  jullie  zitten  allemaal  in  het   Westen.  Natuurlijk  heb  ik  nu  spijt  dat  ik  gebleven  ben,  maar  ik  dacht:  hier  hoor  ik  thuis,  tussen  de   mensen  in  Adlershof,  het  is  mijn  plek.  Ik  ken  hier  iedereen.  Elke  morgen  maak  ik  een  praatje  met   Bärbel,  de  vrouw  van  de  bakker,  elke  middag  kom  ik  bij  het  kerkhof  de  oude  Bertelsen  tegen  als  hij   zijn  hond  uitlaat,  en  zo  kan  ik  nog  wel  een  tijdje  doorgaan.  Maar  nu,  langzamerhand,  gaat  ook  dat   verdwijnen,  want  die  schoften  maken  alles  kapot.   Overal  proberen  ze  mensen  hun  huis  te  ontfutselen.  Zonder  ophef,  natuurlijk  zonder  ophef,  want   het  zijn  sluipmoordenaars.  Wie  vroeger  een  hypotheek  had  bij  de  bank,  moet  nu  lenen  bij  de  staat.   Daarna  draaien  ze  de  mensen  de  duimschroeven  aan.  Tot  ze  vertrekken.  Of  ze  verklaren  een  blok   prima  huizen  onbewoonbaar  en  geven  iedereen  een  socialistisch  appartement  in  zo’n  monsterlijke   betonplatenflat.  En  weet  je  waarom?  Om  ze  uit  elkaar  te  jagen,  om  de  vertrouwdheid  van  de  Kiez   op  te  breken,  om  ze  buren  te  geven  die  ze  met  achterdocht  kunnen  bekijken.   Want  je  kunt  niemand  meer  vertrouwen.  Bijna  niemand  gelooft  in  die  onnozele  heilstaat,  maar   iedereen  houdt  zijn  mond.  Zo  raken  de  mensen  elkaar  kwijt.  Op  het  station  hangt  een  rood   spandoek:  De  arbeidersmassa,  als  één  man  op  weg  naar  de  toekomst!  Ik  zou  erom  kunnen  lachen   als  het  niet  zo’n  schandalige  leugen  was.  De  mensen  durven  nauwelijks  nog  een  praatje  met  elkaar  

 

49   aan  te  knopen,  zo  bang  zijn  ze  dat  ze  zich  verspreken.  Iedereen  is  doodsbenauwd.  En  dat  is  precies   wat  die  ellendelingen  willen,  heersen  door  angst.     Ik  ben  zelf  niet  bang,  ik  ben  alleen  maar  verschrikkelijk  eenzaam.  Als  ik  was  gevlucht,  had  ik  in   het  Westen  vast  nog  wel  een  lieve  man  gevonden  om  oud  mee  te  worden,  maar  zo  is  het  gewoon   niet  gegaan.  Ik  beklaag  me  niet.  Ik  vind  vrede  in  de  gedachte  dat  jullie  het  allemaal  goed  hebben.   Ook  jij  zou  weer  een  man  moeten  zoeken,  Lore,  een  nieuwe  vader  voor  Peter,  een  man  om  nieuwe   kinderen  mee  te  krijgen.  Maar  ik  weet  hoe  je  bent.  Friedrich  heeft  het  nooit  geweten,  maar  ik  weet   het.  Ik  heb  heus  wel  gezien  hoe  je  naar  die  andere  BDM-­‐meisjes  keek.  Hoe  je  met  dat  fotootje  van   Helga  in  bed  kroop.   Toen  ik  merkte  wat  je  met  Freek  uitvoerde,  heb  ik  verschrikkelijk  met  mezelf  in  de  knoop   gezeten.  Ik  heb  wel  drie  keer  op  het  punt  gestaan  om  je  tot  de  orde  te  roepen,  om  je  te  zeggen  dat   je  zijn  leven  ging  verwoesten,  maar  ik  dacht:  hij  heeft  toch  zelf  ogen  in  zijn  hoofd?  Jij  deed  het  slim,   een  beetje  lachen,  een  beetje  frunniken,  hij  mocht  natuurlijk  niks  voor  jullie  getrouwd  waren.  Ik   was  zo  bang  om  je  voorgoed  kwijt  te  raken.  Met  je  vader  maakte  je  ook  al  zoveel  ruzie  om  Freek.   Ik  dacht:  ze  gaat  toch  wel,  niemand  houdt  haar  tegen.     Ik  was  zo  gelukkig  toen  je  een  kind  kreeg.  Toen  ik  alleen  jou  had,  toen  ik  zag  hoe  je  was,  had  ik   niet  gedacht  dat  ik  ooit  nog  mijn  kleinkind  in  mijn  armen  zou  houden.  God,  wat  was  ik  blij  dat  ik  je   had  laten  gaan,  dat  ik  tegen  Friedrich  had  gezegd  dat  hij  zijn  mond  moest  houden.  Je  hebt  geen   idee  wat  een  troost  het  hem  gaf  toen  hij  al  zo  ziek  was  en  hoorde  dat  jij  zijn  kleinzoon  had   gebaard.     Ongetwijfeld  neem  je  me  kwalijk  dat  ik  niets  gezegd  heb  toen  jullie  hier  waren.  Het  waren  zulke   mooie  dagen,  ik  wilde  ze  voor  geen  goud  bederven.  Je  vindt  vast  en  zeker  dat  ik  je  de  kans  had   moeten  geven  om  me  te  beloven  dat  de  Muur  ooit  weer  open  zou  gaan.  Net  als  die  knappe   president  Kennedy,  die  in  Schöneberg  die  prachtige  toespraak  heeft  gehouden.  Maar  vorige   maand  is  zelfs  hij  vermoord.  Door  de  Russen,  fluisteren  ze  hier.  Zo  gaat  alles  van  waarde  kapot.  Ik   hoop  dat  jij  of  die  lieve  kleine  Peter  nog  beleeft  dat  Duitsland  weer  één  land  wordt,  dat  Berlijn   weer  één  stad  wordt.  Ik  maak  dat  niet  meer  mee.  Mijn  leven  is  voorbij.     Ik  ga  sterven,  maar  ik  geloof  vast  dat  de  lieve  Heer  nog  wel  ergens  een  plekje  voor  me  heeft,  een   plekje  met  gezellige  mensen,  met  een  bakkersvrouw  die  graag  een  praatje  maakt,  met  een  oude   man  die  zijn  hond  kwispelend  naar  me  toe  laat  komen.  Als  deze  brief  jou  bereikt,  ben  ik  daar  al.  Ik   hoop  dat  je  me  vergeeft.  Kus  Peter  van  me,  ik  hou  van  jullie.   Je  liefhebbende  moeder,   Waltraud  Müller  –  Pelz  

     Na  het  herlezen  van  de  brief  ligt  ze  de  halve  dag  op  bed  te  huilen,  breekt  ze  zich  het  hoofd  over  hoe   ze  het  aan  Peter  moet  vertellen.  De  brief  aan  hem  voorlezen?  Hem  de  brief  zelf  laten  lezen?   Ongeloof,  verwarring,  woede,  zijn  reactie  is  niet  te  voorspellen.  Een  jongen  van  zestien,  maar  toch   een  kind,  een  kind  dat  hoort  dat  zijn  ouders  nooit  van  elkaar  hebben  gehouden,  dat  hoort  hoe  zijn   moeder  zijn  grootvader  heeft  gekrenkt,  dat  hoort  dat  zijn  moeder…  Maar  het  moet.  Het  kan  niet   anders.  Voordat  hij  naar  Berlijn  gaat  moet  hij  alles  weten.  Ze  gaat  terug  naar  de  slaapkamer,  pakt  de   jurk  van  het  bed  en  trekt  hem  aan.  Hij  past  nog  even  goed  als  toen.  Ze  loopt  langs  de  passpiegel  in  de   gang  en  gaat  precies  staan  als  op  de  foto.  Freek  staat  naast  haar,  maar  de  spiegel    ziet  hem  niet.        Freek,  lieve  Freek,  ik  heb  je  zo  gemist  toen  je  dood  was.  Het  is  niet  waar,  ik  hield  van  je,  alleen  niet  

 

50  

zoals  een  vrouw  van  haar  man  zou  moeten  houden.  Het  spijt  me  zo,  Freek,  dat  ik  je  dat  niet  heb   kunnen  geven,  maar  je  mag  nooit  denken  dat  ik  niet  van  je  hield.  Ik  mis  je  nog  elke  dag.          Ze  gaat  met  de  jurk  aan  op  bed  liggen,  doodmoe,  valt  in  een  onrustige  slaap,  de  brief  van  haar   moeder  in  haar  hand.          Lore  heeft  geen  idee  hoe  lang  ze  heeft  geslapen  als  Peter  op  de  deur  klopt.          ‘Mam?’     Ze  staat  op  van  het  bed.          ‘Ja  jongen,  ik  ben  hier.’     Ze  doet  de  deur  open.  Hij  heeft  een  boek  in  zijn  hand.  Grijs,  zonder  tekst  op  de  buitenkant.  Hij  staat   te  drentelen,  draait  het  boek  nerveus  rond  in  zijn  handen.  Het  valt  hem  totaal  niet  op  hoe   ontredderd  ze  is.  Hij  kijkt  haar  aan,  geeft  het  boek.  Ze  slaat  het  open,  leest  de  zojuist  geschreven   titel.  De  kans  om  hem  alles  te  vertellen  doet  zich  aan  haar  voor  als  een  snijdende  windvlaag.  Maar  ze   kan  het  niet.  Nu  nog  niet.  Ze  wil  het  boek  wegleggen  maar  weet  niet  waar,  duwt  het  ten  slotte  terug   in  Peters  handen  alsof  ze  zich  van  iets  smerigs  ontdoet.  Dan  rent  ze  naar  de  slaapkamer.  Ze  slaat  de   deur  van  haar  kamer  dicht,  legt  de  brief  weg  in  de  Lutherbijbel  op  het  nachtkastje,  trekt  een  andere   jurk  aan.          Als  ze  in  de  woonkamer  komt,  staat  de  theepot  al  klaar.  Peter  zit  met  het  boek  op  schoot  op  de   bank,  kijkt  haar  vragend  aan.          ‘Ik…  ik…  vind  het  wel  goed  van  je  dat  je  een  boek  wilt  schrijven,’  dwingt  ze  zich  te  zeggen.     Hij  legt  het  boek  op  de  salontafel  naast  het  fotolijstje.  Zij  gaat  op  de  bank  zitten  met  haar  handen  in   haar  schoot,  dwingt  zich  terug  in  haar  keurslijf  van  zelfbeheersing.          ‘Ik  zou  wel  een  kopje  thee  lusten.’     Peter  glimlacht.        ‘Als  ik  het  mag  inschenken.’        Ze  drinken  thee.  Het  is  nog  te  vroeg.  Vertellen  kan  later  nog.        ‘Wat  was  er  nou,  daarnet?’   Ze  wuift  een  beetje.  Hoe  lang  sinds  die  toestand  met  Brechtje,  zes  weken,  zeven?  Er  is  tijd  genoeg,   kerst,  oud  en  nieuw,  dan  nog  maanden  tot  zijn  examen,  tot  die  reis.        ‘Ik  ga  eerst  een  stuk  over  papa  schrijven.’        Misschien  in  maart,  als  de  verjaardag  van  zijn  oma  op  de  verjaardagskalender  staat.  Of  misschien  is   het  wel  het  allerbeste  om  te  doen  zoals  haar  moeder  schreef.  Dingen  voor  je  rekening  nemen  en   verder  zwijgen.    

 

51  

 17   Beste  mensen,   Dat  deze  gemeente  plannen  heeft  voor  een  nieuw  gemeentehuis  wisten  jullie  al,  maar  er  zijn   verontrustende  ontwikkelingen.  Als  de  geruchten  kloppen,  heeft  de  benoeming  van  onze  nieuwe   burgemeester  de  stoot  gegeven  tot  nog  geheime,  maar  niettemin  vergevorderde  plannen  voor   de  bouw  van  een  nieuw  gemeentehuis  .  En  nog  wel  op  de  Kom,  groter,  mooier,  maar  ook  veel,   veel  duurder  dan  het  oorspronkelijke  plan,  door  de  raad  destijds  met  instemming  begroet.     Dat  mogen  wij,  dat  mag  onze  partij  nooit  laten  gebeuren!  Kóm  Op  Zeg!   Ik  roep  jullie  allen  op  tot  een  vergadering,  die  zal  plaatsvinden  op  maandag  14  januari  1991  in   het  clubhuis  van  postduivenvereniging  ‘De  Snelle  Wieken,’  Dr.  Dreeslaan  18.  Daar  zal  onze   partijleider,  Peter  Avestad,  verdere  onthullingen  doen  en  spreken  over  ons  actieplan.     Stel  je  mét  ons  teweer  tegen  de  verwerpelijke  geheimkokerij  die  ten  stadhuize  de  norm  schijnt  te   zijn!   Namens  de  fractie,   Bert  Zwambrink        Peter  begint  aan  al  dat  vergaderen  steeds  meer  een  hekel  te  krijgen.  Zijn  motivatie  zakt  nog  verder   in  bij  de  aanblik  van  het  samengeraapte  zootje  der  geachte  aanwezigen.  De  meesten  hebben  de  ene   consumptiebon  die  is  uitgedeeld  met  spoed  in  een  grote  pils  omgezet.  Twee  langharige  meisjes   zitten  een  joint  samen  te  stellen.  Ze  worden  met  grote  ogen  gadegeslagen  door  een  bejaard   echtpaar,  waarvan  de  man  in  een  rolstoel  zit.  In  een  hoekje  ziet  Peter  de  kettingrokende  moeder  van   Bert,  naast  een  dikke  man  met  een  honkbalpet  op.  Hij  telt  achttien  mensen,  hemzelf  en  Bert   inbegrepen.          ‘Hadden  we  de  pers  niet  moeten  uitnodigen?’  vraagt  hij  zachtjes.        ‘Kijk  eens  goed  rond,  jongen,  wat  denk  je  zelf?’  zegt  Bert.  Hij  staat  op.        ‘Beste  mensen.  Hartelijk  welkom  op  deze  buitengewone  ledenvergadering  van  onze  partij.  Onze   fractieleider,  Peter  Avestad,  zal  zo  dadelijk  spreken  over  de  nieuwe  plannen  voor  het  gemeentehuis.   Daarna  kunnen  jullie  reageren.  Maar  eerst  wilde  ik  vragen  of  iemand  van  jullie  het  verslag  wil   schrijven.’        De  aandacht  van  de  aanwezigen  wordt  als  bij  toverslag  getrokken  door  de  formica  tafelbladen,  de   verschoten  gordijntjes  en  de  platte  metalen  duiven  in  de  schaars  gevulde  prijzenkast  van  de   vereniging.  Uiteindelijk  steekt  de  heer  in  de  rolstoel  zijn  vinger  op.  De  rest  van  het  gezelschap  ademt   uit.          ‘Dank  u,  meneer  Hiemstra,’  zegt  Bert.          ‘En  dan  nu  onze  fractievoorzitter,  Dr.  Peter  Avestad.’  Bert  applaudisseert.  Alleen  mevrouw   Hiemstra  en  de  moeder  van  Bert  klappen  mee.  De  rest  tikt  wat  op  de  tafeltjes.  Meneer  Hiemstra   schrijft  op  een  vel  papier  op  het  blad  van  zijn  rolstoel.        Peter  staat  op.  In  de  gemeenteraad  heeft  hij  in  een  paar  maanden  tijd  wat  ervaring  opgedaan  met   spreken.  Hij  kent  het  door  Bert  geschreven  praatje  uit  zijn  hoofd.        ‘Beste  mensen,  ik  zal  het  kort  houden.  De  situatie  is  buitengewoon  urgent.  De…’        ‘Hé,  dokter,  niet  van  die  moeilijke  woorden  allemaal,  in  die  brief  stonden  ook  al  zulke  moeilijke     woorden,’  roept  de  man  met  de  honkbalpet.     Vroeger  zou  Peter  op  een  moment  als  dit  in  de  problemen  zijn  geraakt.  Intussen  heeft  hij  geleerd  hoe  

 

52  

je  interrupties  afkapt.        ‘Meneer,  ik  ben  blij  dat  u  zo  betrokken  bent,  maar  als  u  mij  toestaat,  maak  ik  eerst  mijn  verhaal  af,   en  daarna  krijgt  u  alle  gelegenheid  om  iets  naar  voren  te  brengen.  Nogmaals,  de  situatie  is  dringend.   Op  het  stadhuis  worden  stappen  gezet  waar  de  raad  niets  van  weet.’     Zacht  beginnen,  rustig  opbouwen  en  dan  naar  een  hoogtepunt  toewerken,  heeft  hij  van  Bert  geleerd.        ‘Zoals  u  in  de  uitnodiging  tot  deze  bijeenkomst  hebt  gelezen,  hebben  wij  uit  vertrouwelijke  bronnen   vernomen  dat  de  gemeente  een  nieuw  gemeentehuis  wil  bouwen  op  de  Kom.  Natuurlijk,  deze   gemeente  heeft  een  nieuw  gemeentehuis  hard  nodig.  De  plannen  voor  de  oorspronkelijke  locatie  in   het  stadsdeel  Oost  had  de  raad  eigenlijk  al  goedgekeurd.  Die  plannen  echter  zijn  van  de  baan.  Gerrit   van  Overpelt,  de  nieuwe  burgemeester,  heeft  zijn  zinnen  gezet  op  een  veel  groter  gemeentehuis  op   een  veel  prominentere  plek,  de  Kom!  Dat  gaan  we  niet  toestaan.  Kóm  op  zeg!’        Als  een  volleerd  redenaar  heft  Peter  zijn  toehoorders  naar  een  climax  gevoerd.  Het  kleine   gezelschap  applaudisseert  en  stampt  zo  enthousiast  op  de  planken  vloer,  dat  de  duiven  in  de   prijzenkast  met  hun  snaveltjes  tegen  de  ruitjes  pikken.  Peter  laat  zijn  stem  weer  dalen.  Het  is  tijd   voor  de  in  de  brief  beloofde  onthullingen.  Een  samenzweerderige  toon,  de  mensen  met  jullie   aanspreken,  heeft  Bert  gezegd.        ‘Jullie  begrijpen  net  zo  goed  als  ik,  dat  onze  nieuwe  burgemeester  dan  een  klein  probleempje   heeft.’     Peter  kijkt  geheimzinnig  over  zijn  rechtervuist  heen  en  maakt  met  zijn  duim  en  wijsvinger  het   bekende  wrijvende  gebaar.  De  zaal  knikt.  Geld.        ‘Jullie  weten  natuurlijk  dat  hij  in  de  Kamer  heeft  gezeten,  maar  weet  iemand  van  jullie  eigenlijk  wel   wat  onze  geachte  burgemeester  voor  die  tijd  heeft  gedaan?’  Peter  laat  een  spannend  gaatje  vallen  in   zijn  betoog.     ‘Gerrit  van  Overpelt  was  en  is  een  zeer  geziene  figuur  in  de  kringen  van  grote  aannemers,’  zegt  Peter   sinister,  ‘van  die  grote  bedrijven  die  grote  gemeentehuizen  bouwen,  bedoel  ik,  ‘  –  zijn    stemt  zwelt   aan  –  ‘van  die  grote  aannemersbedrijven  die  kapitalen  verdienen  over  ónze  rug!!’          ‘Da  pikke  we  nie!’  brult  de  man  met  de  honkbalpet.          Iedereen  begint  opgewonden  door  elkaar  te  praten.  Mevrouw  Hiemstra  zet  uit  volle  borst  het   Wilhelmus  in.  Haar  man  brengt  haar  vanuit  de  rolstoel  tot  zwijgen  met  een  verrassend  stevige  kneep   in  de  arm.  Bert  Zwambrink  neemt  snel  de  regie  van  Peter  over.          ‘Mensen,  mensen,  het  is  volkomen  duidelijk,  er  moet  actie  worden  ondernomen.’        ‘Actie,  actie!’  scanderen  een  paar  mannen  met  geheven  bierglas.    De  twee  langharige  meisjes   applaudisseren.        ‘U  hoort  nog  van  ons,’  zegtt  Bert.  De  rest  van  de  agenda  slikt  hij  wijselijk  in.          ‘We  nemen  er  nog  een!!’  roept  Peter.  Hij  draait  een  rondje  met  een  wijsvinger.          ‘Hoera!!’  brult  het  bonte  gezelschap  als  één  man.     Heel  goed  Peter,  denkt  Bert  verrast,  héél  goed.        ‘Wie  zal  dat  betalen,  zoet  lieve  Gerritje,’  begint  de  oude  mevrouw  Hiemstra  te  zingen.  De   honkbalpet  en  vervolgens  de  hele  zaal  vallen  haar  bij,  zelfs  haar  echtgenoot.          De  enige  die  onmiddellijk  de  politieke  potentie  van  het  lied  begrijpt,  is  Bert  Zwambrink.    

 

53  

18        Op  de  dag  dat  Peter  Avestad    de  achterkant  van  het  IJzeren  Gordijn  zal  terugzien,  staat  de  klas  in   een  druilregen  te  wachten  op  het  plein  voor  de  school.  Af  en  toe  vallen  zware  druppels  van  de  bijna   uitgebloeide  kastanjebomen.  Het  examen  is  achter  de  rug.  Peter  was  het  meest  tevreden  met  zijn   negen  voor  geschiedenis.  De  tien  voor  Duits  nam  hij  voor  kennisgeving  aan.          Overal  verspreid  liggen  tassen,  rugzakken,  hier  en  daar  een  oude  koffer.  Naast  Peter  staat  zijn   moeder.  Andere  ouders  staan  verderop  in  groepjes  met  elkaar  te  praten.  Lore  heeft  haar  arm  om   Peter  heen  geslagen.  Hij  voelt  de  arm  trillen  van  spanning.  In  plaats  van  met  haar  vaste  zinnetje  heeft   ze  hem  die  ochtend  gewekt  met:  Peter,  aufstehen.  Het  gaf  hem  een  onbehaaglijk  gevoel.  Aan  het   ontbijt  heeft  ze  bijna  niets  gezegd.  Peter  heeft  extra  zijn  best  gedaan,  alles  klaargezet,  de  thee   ingeschonken.  Hij  wakkerde  met  zijn  zorgzaamheid  alleen  maar  angst  aan,  de  angst  dat  ze  hem  ooit   zal  kwijtraken.          De  laatste  weken  voor  de  reis  kostte  het  haar  steeds  meer  moeite  om  gewoon  te  blijven  doen,   nacht  na  nacht  geplaagd  door  die  droom  van  de  S-­‐Bahn,  van  haar  moeder  die  in  de  dood  veranderde   in  Peter.  Het  werd  alleen  maar  erger.  Vier,  vijf  verschillende  onheilsscenario’s  buitelden  over  elkaar   door  waak  en  slaap.  Peter  die  een  ongeluk  kreeg,  Peter  die  werd  overvallen,  Peter  die  werd   gearresteerd  in  Oost-­‐Berlijn,  die  werd  voorgeleid  aan  Erich  Honecker  in  hoogsteigen  persoon.  Jouw   moeder  is  een  Republikflüchtling,  die  zich  door  de  rattenvangers  van  de  NAVO  heeft  laten   beetnemen,  snauwde  Honecker  hem  toe.  En  jij  bent  haar  zoon,  dus  voor  jou  geldt  hetzelfde!          Peter  is  net  zo  nerveus  als  zijn  moeder.  Niet  om  haar.  Ook  niet  omdat  het  spannend  is  om  met  de   klas  op  reis  te  gaan.  Hij  is  nerveus  omdat  hij  een  plan  koestert  dat  een  vitale  schakel  vormt  in  het   schrijven  van  zijn  familiegeschiedenis.  In  Berlijn  zal  de  klas  eerst  een  paar  dagen  in  het  westen   doorbrengen.  De  op  één  na  laatste  dag  bezoeken  ze  Oost-­‐Berlijn  onder  leiding  van  een  gids.  ‘s   Middags  zullen  ze  een  paar  uur  vrij  zijn  om  rond  te  kijken  op  de  Alexanderplatz.  Van  die  tijd  wil  Peter   gebruik  maken  om  met  de  S-­‐Bahn  naar  Adlershof  te  rijden,  daar  het  huis  te  zoeken  waar  zijn  moeder   is  geboren,  mensen  te  spreken  die  haar  en  haar  ouders  hebben  gekend.        De  Groot  heeft  mevrouw  Avestad  vorige  week  uitgenodigd  voor  een  gesprek.        ‘Ik  ben  toch  zo  blij  dat  u  me  gevraagd  hebt  u  te  ontmoeten.’     Ze  gaat  in  een  schoolbank  zitten  op  de  voorste  rij.          ‘Ik  zou  graag  Duits  met  u  spreken.  Ik  spreek  het  dagelijks  met  Peter,  dat  weet  u,  maar  verder  komt   het  er  bijna  nooit  van.’     De  Groot  neemt  de  uitdaging  graag  aan.          ‘Gerne.  Mevrouw  Avestad,  ik  maak  me  zorgen  om  Peter.  Het  is  net  of  hij,  hoe  zal  ik  het  zeggen,   alsof  hij  zich  voorbereidt  op  iets  heel  bijzonders.’   Ze  kijkt  hem  aan  met  gespeelde  verwondering.          ‘Maar  het  is  toch  geweldig  om  met  je  klas  op  reis  te  gaan?’        ‘Laat  ik  me  dan  preciezer  uitdrukken.  Ik  denk  dat  wat  Peter  voelt  daar  ver  bovenuit  gaat.  Hij  is  niet   alleen  maar  vol  verwachting,  zoals  de  anderen.  Hij  is  overdreven  gespannen.’   Ze  weet  nu  precies  wat  De  Groot  bedoelt,  maar  geeft  geen  krimp.          ‘Meneer  De  Groot,  U  kent  onze  familiehistorie.  Straks  gaat  en  staat  hij  waar  onze  wortels  liggen.   Alleen  al  het  woord  Berlijn  windt  hem  mateloos  op.  Mij  ook,  maar  heel  anders.  U  mag  gerust  weten   dat  ik  angstig  wakker  lig  van  het  idee  dat  hij  naar  Oost-­‐Berlijn  gaat.  Ik  hoop  dat  u  een  oogje  in  het  zeil   wilt  houden.  Aan  de  andere  kant  ben  ik  zó  blij  dat  hij  zich  ergens  op  kan  richten.  Hij  heeft  het  zwaar   gehad,  daar  weet  u  alles  van.  Ik  ben  u  dankbaar  dat  u  hem  er  zo  bij  betrekt.’  

 

54  

Uit  het  raam  van  het  klaslokaal  kijkt  De  Groot  haar  na  als  ze  de  school  uit  gaat.  Hij  is  geen  steek   opgeschoten.          De  laatste  tijd  is  dat  grijze  boek  een  obsessie  geworden,  niet  alleen  voor  hem,  ook  voor  haar.  Hij   vermoedt  iets.  Hij  heeft  brieven  verstuurd  naar  zijn  Berlijnse  tante,  naar  de  technische  hogeschool  in   Delft,  naar  verre  familie  van  Freek.  Haar  heeft  hij  bestookt  met  vragen  over  haar  ouders,  waar  ze   geboren  waren,  waar  haar  moeder  op  school  had  gezeten,  waar  haar  vader  had  gevochten   enzovoort.  Dat  waren  de  gemakkelijke  vragen,  vragen  waarvan  ze  de  meeste  toch  niet  kon   beantwoorden.  Je  denkt  toch  zeker  niet  dat  ik  dat  nog  weet,  als  ik  het  al  ooit  geweten  heb.          Als  kleine  jongen  vroeg  hij  al  hoe  het  huis  in  Adlershof  eruitzag.  Ze  hebben  er  geen  foto’s  van.  Er   was  trouwens  niets  bijzonders  aan  te  zien,  gewoon  een  grauw,  verwaarloosd  flatgebouw  met  een   portiek  van  baksteen.  Langs  het  gemeenschappelijke  toilet  direct  achter  de  voordeur  ging  je  de   versleten  houten  trappen  op  naar  de  derde  verdieping.  Daar  kwam  je  bij  twee  deuren  naar  volkomen   uitgeleefde  woningen.  Links  woonde  mevrouw  Becker,  wier  man  al  voor  de  oorlog  gestorven  was,   rechts  zij,  de  familie  Müller.  Niks  bijzonders.  Maar  Peter  schreef  alles  op  in  zijn  grijze  boek.          Lastiger  waren  de  vragen  over  Freek.  Ze  merkte  nu  pas  hoe  schrikbarend  weinig  ze  van  Freek   afwist.  Zijn  geschiedenis  had  haar  nooit  geïnteresseerd.  Na  wat  zoeken  in  het  berghok  onderin  het   flatgebouw  had  ze  zijn  ingelijste  ingenieursdiploma  gevonden,  met  niets  meer  dan  zijn  naam,  zijn   afstudeerdatum  en  een  paar  onleesbare  handtekeningen  van  examinatoren.  Het  glas  was  gebroken.   Peter  was  woest:  waarom  heb  je  dat  in  vredesnaam  tussen  de  rommel  gegooid?  Hij  had  het   aangepakt  als  was  het  een  relikwie,  was  een  ruitje  gaan  kopen,  had  het  opnieuw  ingelijst  en  in  zijn   kamer  opgehangen.  Elke  keer  als  ze  in  Peters  kamer  was,  moest  ze  zich  inspannen  om  er  niet  naar  te   kijken.  In  plaats  daarvan  had  ze  het  gevoel  dat  het  diploma  naar  háár  keek.        Peter  bladerde  hun  allereerste  fotoalbum  door.  Freek  kwam  er  niet  in  voor.  Ze  hadden  een  camera   gekocht  vlak  voor  Peter  was  geboren.  Freek  kon  het  toestel  nooit  uit  handen  geven.  Hij  was  zelf   degene  die  de  foto’s  maakte,  eindeloze  reeksen  van  Peter,  soms  van  Peter  en  haar,  nooit  van  haar   alleen.  Nu  ze  de  foto’s  terugzag,  viel  het  haar  pas  op.  Waarom  hebben  we  niets  van  hem  over,  vroeg   Peter,  waarom  is  er  alleen  dat  diploma  en  die  ene  foto  met  jou?  En  waarom  heb  je  eigenlijk  nooit   meer  geprobeerd  om  een  nieuwe  man  te  vinden?’          Hij  flapte  de  vraag  er  zomaar  uit.  Ze  verstarde  met  haar  koffiekopje  halverwege  haar  mond,  zette   het  trillend  neer,  liep  zo  beheerst  mogelijk  naar  haar  kamer.  Met  haar  rug  tegen  de  deur,  ogen  dicht,   probeerde  ze  haar  adem  onder  controle  te  krijgen.  Ze  zag  weer  het  argwanende  gezicht  van  haar   moeder,  die  op  een  ochtend  plotseling  haar  kamer  binnenkwam.  Pijlsnel  had  ze  de  hand  met  het   fotootje  van  Helga  verborgen  onder  de  dekens.  Ze  rook  weer  de  weeë  bleekgeur  van  de  wc  in  het   trappenhuis.  Ze  voelde  de  trapleuning  langs  de  vier  houten  trappen  branden  onder  haar  hand,  die   keer  dat  ze  na  een  hevig  bombardement  de  trap  af  rende,  vlug,  vlug,  naar  het  huis  van  Helga,  om  te   zien  of  met  haar  alles  goed  was.          Dit  was  haar  allerlaatste  kans  om  Peter  alles  te  vertellen,  maar  in  de  passpiegel  in  het  gangetje  trok   ze  haar  beheerste  gezicht,  ging  terug  naar  de  kamer,  zei  niets.  Peter  drong  niet  aan,  natuurlijk  niet.   Sindsdien  heeft  tussen  hen  de  verraderlijke  stilte  geheerst  van  het  ontzien  van  de  ander.  Zij  wil  niets   vertellen,  hij  weet  niet  hoe  hij  hun  zwijgen  bespreekbaar  moet  maken.  Zo  staan  ze  ten  slotte   zwijgend  naast  elkaar  op  het  schoolplein  tussen  het  opgewonden  gebabbel  van  de  anderen.        Een  autobus  komt  aanrijden.  Ongeveer  tegelijkertijd  stapt  De  Groot  de  school  uit  met  mevrouw   Dirks,  de  lerares  biologie,  die  met  hen  meegaat.  Mevrouw  Avestad  neemt  hen  schattend  op.  Zulke   jonge  mensen  nog.  De  Groot  ziet  haar  staan.  Hij  komt  aanlopen,  pakt  haar  handen,  drukt  ze  

 

55  

zwijgend.  Het  geeft  haar    weer  wat  vertrouwen,  dat  De  Groot  beseft  dat  elke  belofte,  elke  sussend   grapje  haar  te  veel  zou  zijn..          In  luttele  minuten  heeft  de  chauffeur  met  hulp  van  een  paar  jongens  de  bagage  ingeladen.  Lore  wil   een  toverwoord  uitspreken  om  Peter  veilig  te  laten  terugkeren,  maar  kan  er  geen  bedenken,  durft   niet  te  blijven  tot  de  bus  vertrekt.  Ze  is  bang  dat  er  straks  tranen  te  zien  zullen  zijn.        ‘Peter,  jongen,  ik  moet  naar  mijn  werk,  ik  neem  nu  vast  afscheid.’  Ze  slaat  haar  armen  om  zijn  nek.   ‘Veel  plezier,  pas  goed  op  jezelf.’        ‘Jij  ook.’     Ze  kust  hem,  en  nog  eens.  Dan  spreekt  ze  haar  ultieme  bezwering  uit:  ‘Tot  zaterdag.’          Ze  stapt  op  de  fiets  en  verdwijnt  om  de  hoek  van  de  Stapelstraat,  zonder  omkijken.  Pas  na  een   kwartiertje  fietsen  kan  ze  weer  denken.  Lafbek,  zegt  ze  tegen  zichzelf,  je  hebt  de  tijd  jouw  beslissing   laten  nemen.  De  spanning  valt  van  haar  af  als  ze  bij  haar  werk  aankomt.  Eindelijk  afgekoeld  neemt  ze   haar  beslissing  alsnog.  Het  is  veel  beter  om  voorgoed  te  zwijgen.  De  waarheid  is  slechts  een  functie   van  het  nut.        Vanaf  de  andere  kant  van  het  plein  komt  een  gedeukt  bestelbusje  de  hoek  om  gereden.  Bert  stapt   uit.  Zijn  vader  haalt  een  grote  zwarte  tas  uit  de  laadbak.          ‘Hoi,  beetje  laat.’     Bert  legt  zijn  arm  om  de  schouder  van  Peter.  Hij  heeft  een  nogal  grote  bril  op  met  een  paars   montuur.  Een  paar  jongens  kijken  naar  hem,  stoten  elkaar  aan.          ‘Hé  Bert,  leuk  hoor,  laat  het  maar  gewoon  zien.’     Babs  legt  een  hand  in  Berts  nek  en  speelt  met  zijn  haar.  Peter  heeft  geen  idee  waar  ze  het  over  heeft.   Bert  brengt  zijn  tas  naar  de  bus.  Iedereen  stapt  in.          Als  de  deuren  dichtgaan,  kijkt  Peter  uit  het  raam  naar  de  overkant  van  het  plein.  Het  is  bijna  leeg.   Pas  als  de  bus  wegrijdt,  steekt  een  eenzaam  figuurtje  aarzelend  een  hand  op.  Onder  de  bomen,   schuilend  tegen  de  druilregen,  staat  Brechtje  Ploegsma.        Peter  is  nog  nooit  via  de  Autobahn  naar  Berlijn  gereden.  Ze  nemen  altijd  het  vliegtuig.  Zijn  moeder   weigert  pertinent  om  over  DDR-­‐bodem  naar  Berlijn  te  reizen.  Deze  reis  is  daardoor  voor  Peter  net  zo   nieuw  als  voor  de  anderen.  De  eerste  uren  praat  iedereen  zachtjes.  Sommigen  slapen,  ook  Bert,  die   naast  Peter  zit.  Regenvlagen  zwiepen  over  de  bus,  maar  chauffeur  Kees  snort  onverstoorbaar  door,   fluit  flarden  van  schlagers  mee  met  de  radio.        Peter  wil  ook  slapen,  maar  het  lukt  niet.  Voorbij  Hannover  begint  een  sluipende  angst  zijn   middenrif  te  bespelen.  Ze  naderen  het  IJzeren  Gordijn.  In  de  dertig  jaar  na  de  oprichting  is  het  totaal   ondoordringbaar  gemaakt.  Elke  maas  is  gedicht,  elke  twijfel  weggenomen  over  het  lot  van  mensen   die  het  willen  trotseren.  Kees  stopt  bij  een  wegrestaurant.  Na  de  pauze  gaan  ze  op  alfabetische   volgorde  in  de  bus  zitten  vanwege  de  komende  grenscontrole.  Peter  zit  nu  vlak  vooraan.        De  snelweg  buigt  omhoog  in  de  richting  van  een  bosgebied.  Als  ze  tussen  het  geboomte  de  heuvel   weer  afdalen,  ziet  Peter  de  tentakels  van  Allied  Checkpoint  Alpha.  Het  is  een  geasfalteerde  vlakte  met   grauwgroene  stalen  geraamten,  wachttorens,  versperringen,  overkappingen,  masten  met  lampen.  In   een  file  van  een  paar  honderd  meter  kruipt  de  bus  er  naartoe.  Vlak  bij  de  grenspost  wordt  het   verkeer  met  borden  uitgesorteerd  in  personenwagens,  vrachtwagens  en  bussen.          Kees  stopt  bij  een  wachthuisje.  Een  grenswacht  stapt  de  bus  in.        ‘Radio  aus!!’  snauwt  hij.        ‘Nou,  rustig  maar  hoor,’  bromt  Kees.  Hij  zet  de  radio  uit.        ‘Was  soll  daß  heißen?’  vraagt  de  grenswacht  nijdig.    

 

56  

Kees  doet  net  of  hij  hem  niet  hoort.        ‘Hier  hab’  ich  schon  die  Pässe,’  komt  De  Groot  tussenbeide.     Hij  heeft  de  paspoorten  ingezameld,  wil  de  grenswacht  de  stapel  aangeven.        ‘Jeder  soll  seine  eigenen  Papiere  bei  sich  behalten,’  blaft  de  man.  ‘Die  Liste?’   De  Groot  reikt  hem  een  lijst  met  alle  namen  aan.  De  grenswacht  wijst  Kees  een  ruimte  tussen  hoge   hekken.          ‘Verteilen  Sie  wieder  die  Pässe,’  commandeert  hij  De  Groot.     Dan  stapt  hij  uit.        De  bus  staat  zeker  anderhalf  uur  stil.  Door  de  stalen  hekken  ziet  Peter  dat  ook  op  andere  plaatsen   bussen  staan  te  wachten.  Weer  andere  mogen  doorrijden  na  een  korte  controle.  Er  is  totaal  geen   logica  in  te  ontdekken.     De  Groot  draait  zich  om  naar  Peter.          ‘Wat  een  hufters  zijn  die  lui  toch.  Je  hebt  de  informatie  gezien:  op  alfabetische  volgorde  zitten,   passen  inzamelen.  Geef  die  gasten  een  uniform  en  ze  zijn  direct  onuitstaanbaar.  Nog  te  beroerd  om   alsjeblieft  te  zeggen.’        Eindelijk  meldt  de  grenswacht  zich  weer  en  bijt  De  Groot  nieuwe  aanwijzingen  toe.            ‘Mensen,  allemaal  even  je  pas  openhouden  bij  de  foto,’  roept  De  Groot  naar  achteren.     De  grenswacht  begint  de  controle  bij  Peter.  Als  hij  helemaal  achter  in  de  bus  is,  ontstaat  er  tumult.          ‘Brille  ab!’     Iedereen  kijkt  om.  Even  later  komt  Bert  Zwambrink  naar  voren  met  de  grenswacht  pal  achter  zich.   Bert  schijnt  iets  lelijks  teruggezegd  te  hebben.        ‘Was  heißt  klootzak?’  vraagt  de  grenswacht  aan  De  Groot.     Het  lijkt  er  niet  op  dat  een  letterlijke  vertaling  de  formaliteiten  zal  bespoedigen.  De  Groot  kijkt  hulp   zoekend  om  zich  heen.  Peter  komt  tussenbeide.        ‘Ein  klootzak  ist  einer  der  vergisst  ‚bitte‘  zu  sagen  wenn  er  etwas  möchte.’  Peter  kijkt  de  grenswacht   doordringend  aan.          Een  ademloze  stilte  breidt  zich  uit  door  de  bus.  De  grenswacht  kijkt  eerst  verbouwereerd  naar   Peter,  dan  schichtig  door  de  ramen.  Hij  tikt  bijna  onmerkbaar  zijn  hakken  tegen  elkaar  en  stapt  uit.   Twee  minuten  later  al  rijden  ze  de  grensovergang  uit.  Na  ingewikkeld  gedrang,  onder  het  rijden  door,   zit  iedereen  weer  op  zijn  oorspronkelijke  plaats.  Bert  ploft  naast  Peter  neer.          ‘Applaus  voor  Peter  Avestad!’  brult  hij.     Iedereen  in  de  bus  fluit,  klapt  en  joelt.  Peter  vergeet  voor  even  het  IJzeren  Gordijn.  Hij  hoort  er   helemaal  bij.          Ze  rijden  over  de  transitroute  naar  West-­‐Berlijn,  via  het  grondgebied  van  de  DDR.  Het  wemelt  op   de  weg  van  de  wit  met  groene  autootjes  van  de  Oost-­‐Duitse  politie.  Peter  is  opgelucht  als  ze  zonder   al  te  veel  moeilijkheden  Bravo  passeren,  de  controlepost  aan  het  uiterste  zuidwestelijke  puntje  van   West-­‐Berlijn.  Niet  veel  later  rijden  ze  op  de  Kurfürstendamm.  In  de  vroege  Berlijnse  avond  dwalen   hun  verbaasde  ogen  over  de  brede  boulevard,  de  schitterende  etalages,  de  dure  auto’s.  Overal   strijden  neonreclames  in  alle  kleuren  om  de  aandacht  van  de  grasgroene  scholieren  uit  het  stadje   aan  de  rivier.  De  bus  stopt  na  een  paar  bochten  voor  een  gebouw  dat  eruit  ziet  als  een  flat  van  vijf   verdiepingen.  Op  de  onderste  verdieping  en  verderop  in  de  straat  zijn  allerlei  merkwaardige   horecagelegenheden.  Claire  wijst  Bert  een  roze  café  aan,  waar  Schwulewuhle  op  de  ruit  staat.          ‘Nee  joh,  dat  is  voor  homo’s,’  zegt  Peter.        ‘Oké,  jongens,  we  zijn  er.’     De  Groot  stapt  uit  en  komt  even  later  de  bus  in  met  een  stevige  vrouw  van  een  jaar  of  veertig.  Ze  

 

57  

heeft  een  moederlijk  gezicht.  De  Groot  stelt  haar  voor  als  Rosa.        ‘Dag  jongelui,’  zegt  ze  met  een  vederlicht  Duits  accent.          ‘Jullie  zullen  wel  verbaasd  zijn  dat  ik  Nederlands  spreek,  maar  ik  heb  een  Nederlandse  vader  en  een   Duitse  moeder.  Ik  hoorde  van  meneer  De  Groot  dat  hetzelfde  geldt  voor  één  van  jullie.’     De  opgewonden  klas  begint  weer  te  scanderen:  ‘Peter,  Peter!’     De  Groot  vraagt  om  stilte.  Nadat  Rosa  heeft  verteld  over  de  gang  van  zaken  gaat  iedereen  naar   boven.          Het  oudroze,  wit  dooraderde  marmer  van  het  trappenhuis  is  overal  gebarsten.  Het  pension  is  sjofel,   maar  Rosa  heeft  haar  best  heeft  gedaan  om  het  gezellig  te  maken.  Zijdebloemen  in  vazen,   reproducties  aan  de  wanden.  De  slaapkamers  zijn  kaal,  maar  brandschoon.  Peter  en  Bert  delen  hun   kamer  met  vier  andere  jongens.  Peter  legt  zijn  tas  op  het  stapelbed,  gaat  naar  beneden.  Zodra  Rosa   hem  ziet,  stapt  ze  op  hem  af.  Peter  krijgt  meteen  haar  familiegeschiedenis  te  horen.  Ze  kijkt  hem   uitnodigend  aan.  Hij  durft  nauwelijks  iets  terug  te  zeggen.     De  volgende  ochtend  heeft  Rosa  een  groots  ontbijtbuffet  uitgestald.  Zelf  staat  ze  er  glunderend  naast   om  iedereen  over  te  halen  het  er  flink  van  te  nemen,  maar  van  de  meesten  zitten  de  ogen  nog  half   dicht.  Het  schijnt  dat  De  Groot    die  nacht  een  paar  keer  heeft  moeten  optreden  om  de  rust  te   herstellen.  Als  Rosa  Peter  ziet,  komt  ze  direct  op  hem  af.     ‘Einen  recht  schönen  guten  Morgen,  mein  Schatz.’     Peter  schudt  zachtjes  lachend  zijn  hoofd.        Die  dag  en  de  dag  erna  bezoeken  ze  attracties  in  West-­‐Berlijn  die  Peter  al  talloze  keren  gezien   heeft.  De  Groot  vraagt  hem  een  paar  keer  of  hij  er  iets  over  wil  vertellen  in  de  microfoon  van  de  bus,   maar  hij  heeft  geen  zin,  wordt  alleen  maar  stiller.  De  Groot  merkt  het,  neemt  zich  voor  om  hem  goed   in  de  gaten  te  houden.        Pas  op  de  avond  van  de  tweede  dag  gaan  ze  iets  bezoeken  waar  Peter  nog  nooit  is  geweest.  Hij   wilde  er  altijd  al  heen,  maar  zijn  moeder  heeft  hem  er  steeds  weggehouden  met  vage  smoesjes.  Het   is  het  Haus  am  Checkpoint  Charlie.  Kees  parkeert  de  bus  een  straat  verder.  De  Muur  ligt  donker  en   dreigend  over  de  straat.  Licht  van  straatlantaarns  glimt  op  tramrails  die  doodlopen  onder  de  met   graffiti  bedekte  wand.  Voorbij  de  Muur  rijzen  zwarte  gebouwen  op  achter  wit  tegenlicht  van   schijnwerpers.  Naar  dat  museum  gaan  we  bij  avond,  heeft  De  Groot  tijdens  de  voorbereidingen   gezegd.  Peter  begrijpt  nu  waarom.  Hij  voelt  zijn  maag  samentrekken.        Ze  lopen  door  de  Kochstraße  naar  de  hoek  met  de  Friedrichstraße.  Als  ze  die  oversteken,  zien  ze   links  de  dreigende  lichten,  bouwsels  en  borden  van  Checkpoint  Charlie.  Aan  de  overkant  is  het  Haus.   Binnen  voelt  Peter  hoe  de  angst  voor  de  Muur  bezit  van  hem  neemt.  Het  museum  is  een   aaneenschakeling  van  kleine  ruimten,  helemaal  gewijd  aan  de  oneindige  inventiviteit  van  mensen  die   hebben  geprobeerd  van  Oost  naar  West  te  vluchten,  mensen  die  zich  hebben  opgevouwen  in   stereomeubels,  koffers,  omgebouwde  benzinetanks  van  auto’s.  Mensen  die  hun  papieren,  hun   uiterlijk  vervalst  hebben.  Mensen  die  hebben  gevlogen,  geklommen,  gegraven  om  te  ontsnappen  aan   de  wurggreep  van  de  Muur.  Beroemde,  enorm  vergrote  zwart-­‐witfoto’s  bedekken  de  wanden.  Een   Vopo  die  met  het  geweer  op  de  rug  over  prikkeldraad  springt  op  één  van  de  eerste  dagen  van  de   deling  van  de  stad.  De  binnenkant  van  een  vluchttunnel.  Kennedy,  die  een  enorme  menigte  toeroept   dat  iedereen  die  nog  denkt  dat  het  communisme  ook  goede  kanten  heeft  maar  eens  in  Berlijn  moet   komen  kijken.        Bij  de  vluchttunnel  hangen  foto’s  van  de  bouw,  van  gravende  mensen,  van  werktuigen  die  ze   hebben  bedacht  om  de  uitkomende  aarde  onopvallend  te  verspreiden.  Peter  voelt  dat  Bert  naast   hem  is  komen  staan.  Ademloos  bekijken  ze  de  bouwtekeningen  van  de  tunnel,  de  constructie  van  de  

 

58  

spanten,  het  beschot  van  de  tunnelwanden.  Dan  draait  Peter  zich  om.        Achter  zich  ziet  hij  een  levensgrote  foto  van  de  Muur,  met  daarachter  een  vuil,  naargeestig   flatgebouw.  Hij  is  weer  vier  jaar  oud.  Voor  een  raam  van  het  flatgebouw  staat  een  oude  vrouw  die   naar  hem  zwaait  met  een  grote  witte  doek.  Peter  wordt  lijkbleek,  rent  volkomen  over  zijn  toeren   naar  de  uitgang  van  het  museum.  Hij  eindigt  op  de  stoep  van  de  Friedrichstraße,  huilend  als  een  kind.        

 

59  

19   K.O.Z.  eist  bekendmaking  bouwplannen  gemeentehuis  –  door  Johan  Schulte   Peter  Avestad,  fractievoorzitter  van  Kom  Op  Zeg,  heeft  gisteren  in  de  raadsvergadering  van   wethouder  Zwarthoed  geëist  dat  de  nieuwe  plannen  van  B  en  W  voor  het  gemeentehuis   onmiddellijk  bekendgemaakt  worden.  Hij  zei  uit  betrouwbare  bron  te  hebben  vernomen,  dat   de  gemeente  van  plan  is  om  het  nieuwe  gemeentehuis  te  laten  verrijzen  op  de  Kom,  groter   dan  het  vorige  ontwerp  en  veel  duurder.  Wie  zal  dat  betalen,  zoete  lieve  Gerritje,  vroeg   Avestad  zich  publiekelijk  af.     Bert  heeft  alle  raadsleden  gebeld.  Peter  hoeft  niet  eens  zelf  de  wethouder  ter  verantwoording  te   roepen,  want  de  andere  fracties  zijn  er  als  de  kippen  bij.          ‘Legt  u  eens  uit,  mevrouw  de  wethouder.  Gaat  het  college  vanaf  nu  plannen  zitten  ontwikkelen   zonder  eerst  de  raad  in  kennis  te  stellen?’        ‘Tellen  de  ideeën  van  de  burgers  tegenwoordig  niet  meer  mee?’        ‘Vanwaar  dit  geheimzinnige,  om  niet  te  zeggen  achterbakse  gedoe?’        Verdomme,  wat  haat  ze  die  momenten  waarop  ze  zo  door  het  stof  moet.          ‘Doctor  Avestad,’  begint  Jessica  Zwarthoed,  ‘als  ik  mij  goed  herinner,  is  het  niet  de  eerste  keer  dat   ik  u  moet  complimenteren  met  uw  bronnen.  Ik  zou  met  alle  plezier  degene  die  u  dit  heeft  verklapt   hier  ter  plekke  aan  het  kruis  nagelen.’  Ze  kijkt  uit  een  ooghoek  naar  de  burgemeester.  Die  bestudeert   zijn  nagels.  ‘Inderdaad,  wij  werken  aan  een  gemeentehuis,  qua  uitstraling  passend  bij  onze  zich   voortdurend  ontwikkelende  gemeente.  Het  leek  ons  beter  om  dat  eerst  binnen  het  college  te  doen,   om  onrust  te  voorkomen.’        Een  honend  lachsalvo  van  de  raad  verplettert  haar  kortstondige  hoop  zich  eruit  te  kunnen  kletsen.   Peter  vraagt  het  woord,  laat  het  door  Bert  kundig  geslepen  werpmes  vliegen.        ‘Voorzitter,  de  fractie  van  K.O.Z.  twijfelt  geen  seconde  aan  de  integriteit  van  wethouder  Zwarthoed.   Maar  er  zijn  grenzen.  Binnen  een  week  liggen  die  plannen  hier  op  tafel.  Zo  niet,  dan  zal  K.O.Z.  aan   een  motie  van  wantrouwen  steun  geven.’   Na  de  vergadering  worden  Peter  en  Bert  besprongen  door  de  overige  raadsleden,  die  allemaal  het   naadje  van  de  kous  willen  weten.          ‘Volgende  week,  ‘  zegt  Bert,  ‘als  het  dan  nog  nodig  is.  Als  mevrouw  Zwarthoed  nog  steeds  geen   opening  van  zaken  geeft.’        Als  ze  het  artikel  in  het  krantje  onder  ogen  krijgt,  is  Jessica  weer  net  zo  ziedend  als  na  de   vergadering.  Ze  had  haar  lesje  toch  geleerd?  De  Raadscommissie  voor  Volkshuisvesting  en   Ruimtelijke  Ordening  is  er  deze  keer  buiten  gehouden.  Slechts  twee  mensen  op  het  stadhuis  wisten   van  de  plannen,  de  burgemeester  en  zij.  Ze  weet  absoluut  zeker  dat  niemand  er  door  haar  toedoen   zelfs  maar  een  verre  echo  van  gehoord  kan  hebben.  Gerrit  van  Overpelt  móet  iets  losgelaten  hebben.          Ineens  trekt  haar  middenrif  zich  samen.  Ze  leest  de  laatste  zin  van  het  artikel  in  de  krant  nog  een   keer,  maar  nu  vol  ongeloof.  Zoete  lieve  Gerritje,  hoe  kómen  ze  erop.          

 

60  

20        De  hemel  breekt  langzaam  open  als  de  klas  klaarstaat  op  de  stoep  voor  het  pension.  Voor  hen  langs   raast  het  drukke  ochtendverkeer  in  de  Lietzenburger  Straße.  Peter  is  na  zijn  schrik  in  het  museum  tot   het  uiterste  gespannen.  De  jongens  met  wie  hij  de  kamer  deelt,  hebben  een  fles  Absolut  naar  binnen   gesmokkeld  en  de  hele  nacht  gedronken,  gepraat  en  gekaart.  Toen  hij  even  wegdommelde,  begon  er   op  de  binnenplaats  recht  onder  zijn  slaapkamerraam  een  enorm  gerammel  achter  het   pizzarestaurant  op  de  begane  grond.  Daarna  kwamen  het  ochtendlicht  en  de  geluiden  van  het  op   gang  komende  verkeer.  Hij  heeft  geen  oog  meer  dichtgedaan.  De  hele  nacht  zag  hij  de  foto  uit  het   Haus  am  Checkpoint  Charlie  voor  zich,  de  foto  van  de  vrouw  die  zijn  oma  geweest  zou  kunnen  zijn,   misschien  wel  was,  vlak  voordat  ze  onder  de  S-­‐Bahn  kwam.          Tijdens  het  ontbijt  kreeg  hij  geen  hap  door  zijn  keel.  Rosa  zag  meteen  hoe  hij  eraan  toe  was.          ‘Du  Armer,  du  siehst  ja  furchtbar  aus!’     Eerst  bracht  ze  Käsetorte,  waarvoor  hij  bedankte,  toen  roerei.  Het  lukte  hem  om  er  een  paar  happen   van  te  eten.  Rosa  raadde  hem  na  het  roerei  een  kop  koffie  aan,  maar  het  rommelde  in  zijn  maag.  Hij   ging  naar  zijn  kamer,  gooide  koud  water  in  zijn  gezicht,  droogde  zich  af  en  keek  de  kamer  rond.  Hoe   zal  ik  me  vanavond  voelen,  dacht  hij,  als  ik  eindelijk  in  Adlershof  ben  geweest?  Trots  en  tevreden,   omdat  ik  het  heb  aangedurfd?  Teleurgesteld,  omdat  het  bleek  te  zijn  zoals  mijn  moeder  zei,  niets   bijzonders?    Eigenlijk  doet  het  er  niet  toe  wat  ik  daar  ontdek.  Als  ik  er  maar  geweest  ben.  Als  ik  maar   tegen  mezelf  kan  zeggen  dat  ik  alles  heb  geprobeerd  om  te  weten  te  komen  wat  er  eigenlijk  is   gebeurd.        Iedereen  is  er.  De  Groot  knikt  tevreden.          ‘Paspoorten,  mensen?’     Sommigen  kloppen  bevestigend  ter  hoogte  van  hun  binnenzak.  Claire  werpt  hem  een  theatrale  blik   toe,  klemt  haar  rode  tasje  met  gespeelde  angst  tegen  haar  borst.  De  bus  komt  aanrijden.  Kees  stopt   recht  voor  hun  neus.          ‘Denk  eraan,  alfabetische  volgorde!’  roept  De  Groot  nog.     Kees  doet  de  deuren  open  en  ze  stappen  in.  Het  valt  Peter  op  hoe  stil  ze  vanmorgen  zijn.  De   uitgelaten  taferelen  van  de  vorige  dagen  blijven  vanmorgen  uit.  Je  voelt  hoe  er  spanning  over  de   groep  is  gekomen.  Het  museum  van  de  Muur  heeft  ook  op  de  rest  van  de  klas  indruk  gemaakt.   Vandaag  voltooien  ze  de  trilogie  van  de  checkpoints,  Alpha,  Bravo,  Charlie,  naar  Berlin,  Hauptstadt   der  DDR.          Peter  ziet  de  stad  nauwelijks.  Hij  zit  wezenloos  naar  buiten  te  staren.  Ze  rijden  een  paar  brede   straten  door,  langs  een  kanaal,  even  later  langs  de  ruïne  van  het  ooit  zo  imposante  Anhalter  Bahnhof.   Kees  volgt  dezelfde  route  als  gisteravond  naar  het  museum,  maar  alles  ziet  er  nu  veel  minder   dreigend  uit.  De  doodlopende  tramrails  in  de  Wilhelmstraße  lijken  overdag  eerder  een  planologisch   misverstand  dan  een  politiek  monstrum.        De  enige  die  geen  verschil  merkt  is  Peter.  Alles  in  zijn  lijf  geeft  signalen  van  spanning,  een  scherpe   hoofdpijn,  een  verkrampte  maag  en  druk  op  zijn  blaas.  Hij    kijkt  om  door  het  gangpad  naar  Bert   Zwambrink,  die  weer  helemaal  achter  in  de  hoek  zit.  Bert  steekt  zijn  hand  op.  Spanning  op  de   gezichten,  zenuwachtig  gefrunnik,  zelfs  Claire  houdt  haar  mond.  Ze  rijden  weer  langs  het  museum   waar  ze  gisteravond  zijn  geweest,  langs  de  stoep  waar  Claire  en  Babs  naast  hem  kwamen  zitten  om   hem  te  troosten.  Recht  voor  zich  uit  zien  ze  de  grensovergang.  Peters  hart  klopt  in  zijn  keel.  Zijn  oren   suizen.          Midden  op  straat  staat  een  wachthuisje  met  een  schuin  dak.  Voor  het  wachthuisje  lopen  militairen  

 

61  

in  kaki  zomeruniformen,  Franse  met  kepies  en  Engelse  met  platte  petten.  De  militairen  zien  er  niet   uit  alsof  ze  veel  te  doen  hebben.  Twee  zitten  er  te  kletsen  op  stoeltjes  voor  het  huisje.  Behoedzaam   rijdt  Kees  de  bus  naar  de  Franse  kant  van  het  huisje  en  stopt.  De  deuren  van  de  bus  gaan  open.        ‘Messieurs-­‐dames,  bonjour.’     Een  Franse  soldaat  stapt  de  bus  in.          ‘Vous  êtes  prêts  pour  entrer  dans  le  secteur  soviétique?’   Hij  trekt  een  brede  grijns,  knipoogt  naar  Claire.  Even  is  de  spanning  in  de  bus  gebroken,  maar  Peter  is   compleet  gebiologeerd  door  zijn  uniform  en  de  grote  zwarte  pistooltas  aan  zijn  gordel.          ‘Ah,  que  belles  lunettes!’  zegt  de  soldaat  als  hij  Bert  als  laatste  controleert.  ‘Bon  succès!’     Hij  stapt  uit  en  de  deuren  van  de  bus  gaan  dicht.     Tergend  langzaam  glijdt  de  bus  in  de  richting  van  een  opening  tussen  twee  lichtgekleurde   muurvlakken,  als  een  gat  in  een  dichte  rij  tanden.  Peter  krijgt  het  gevoel  dat  hij  opgesloten  zit,  dat  er   nu  geen  weg  terug  meer  is.  Beneden  zijn  borstbeen  borrelt  het.        De  bus  stopt  voor  een  slagboom,  die  direct  opengaat.  Een  grenswacht  wenkt  Kees  dat  hij  moet   doorrijden.  Dan  staan  ze  in  een  ruimte  tussen  muren.  Een  tweede  slagboom  verspert  de  bus  de   doorgang.  Aan  de  rechterkant  ziet  Peter  een  wachthuisje,  waar  drie  Russische  soldaten  wijdbeens   naast  elkaar  staan,  de  blikken  strak  naar  voren  gericht.  In  hun  armen  dragen  ze  automatische   geweren.  Een  Vopo  komt  de  bus  in.          ‘Waar  zijn  de  paspoorten?’     Hij  praat  over  de  hoofden  heen.          ‘Iedereen  heeft  zijn  paspoort  bij  zich,’  antwoordt  De  Groot.        ‘Inzamelen!’  snauwt  de  Vopo.  ‘Dat  wist  u  toch?’   Jezus,  mompelt  De  Groot.  Hij  schiet  overeind.  Als  hij  met  de  paspoorten  terugkomt,  stapt  de  Vopo   ermee  de  bus  uit.          ‘Deuren  dicht!’  brult  hij  naar  Kees.     Dan  gebeurt  er  een  half  uur  helemaal  niets.  In  de  bus  begint  iedereen  zachtjes  te  praten.  Alleen  Peter   houdt  zijn  mond.        ‘Geen  slechte  baan,  grenswacht,’  zegt  Kees,  die  over  het  stuur  hangt,  ‘beetje  over  paspoorten   zaniken,  buschauffeurs  afsnauwen.’        ‘Misschien  zijn  ze  alleen  maar  bang,’  zegt  De  Groot.        ‘Waarvoor  dan?  Die  Koude  Oorlog  is  toch  allang  afgelopen?’   De  Groot  kijkt  naar  grenswachten  die  heftig  discussiëren  naast  een  wachtgebouw.  Wat  voor  hun   vaders  realiteit  was,  spelen  deze  mannen  vandaag  nog  steeds  na,  het  spel  dat  Koude  Oorlog  heet.          ‘Wat  een  poppenkast,’  zegt  Kees.   Er  schiet  De  Groot  een  komische  gedachte  te  binnen.  Als  het  allemaal  spel  is,  dan  is  Checkpoint   Charlie  een  attractie  in  een  levend  pretpark.  Het  hoogtepunt  van  Kalter-­‐Krieg-­‐World.        Een  harde  bons  klinkt  op  de  deur.  Twee  bleke,  broodmagere  Russische  militairen  komen  de  bus  in.   Het  is  direct  weer  stil.  Eén  van  de  twee  soldaten  loopt  onmiddellijk  door  en  begint  een  grondige   inspectie.  De  ander  blijft  voorin  staan,  vlak  voor  Peter.  Ter  hoogte  van  zijn  middel  hangt  een   Kalashnikov.  De  loop  wijst  precies  in  de  richting  van  Peters  hoofd.  Instinctief  beweegt  hij  zijn  hoofd   achteruit.          ‘Dat  ding  is  nep,  hoor,’  fluistert  iemand  achter  hem.     Hij  kan  er  zelfs  niet  om  grinniken.  Peter  wordt  gehypnotiseerd  door  het  oog  van  het  wapen,  dat  hem   aankijkt  van  centimeters  afstand.  Af  en  toe  maakt  het  een  kleine  slingerbeweging,  als  de  Rus  even   zijn  gewicht  verplaatst.  Peter  voelt  zich  draaierig  worden.  Hij  knijpt  zijn  ogen  stijf  dicht.  Het  helpt  niet  

 

62  

meer.  Zijn  maag  trekt  zich  samen,  zijn  hoofd  schiet  omlaag,  vlak  langs  de  loop  van  het  wapen.  Hij   kotst  een  gelige  klodder  precies  op  een  laars  van  de  Rus.          ‘Getver!’  roept  Claire.   De  Rus  kijkt  naar  zijn  rechterlaars,  te  verbouwereerd  om  te  reageren.        ‘Verzeihen  Sie  bitte,  ich  fühle  mich  nicht  wohl,’  zegt  Peter  tegen  de  soldaat.     Claire  biedt  de  soldaat  een  papieren  zakdoekje  aan,  maar  de  Rus  blijft  gewoon  staan  tot  de  inspectie   is  afgelopen.  Als  ze  weg  zijn,  veegt  Peter  met  het  zakdoekje  zijn  mond  af  en  boent  de  achtergebleven   spatjes  braaksel  van  de  vloer.          ‘Kijk,  daar!’     Babs  wijst  uit  het  raam.  Grenswachten  komen  aanrijden  met  een  platte  kar  met  op  de  bovenkant  een   spiegel.  Ze  rijden  de  kar  onder  de  bus.  Kees  moet  naar  buiten  om  de  laadbakken  open  te  doen.  De   bus  wordt  minutieus  gecontroleerd.  De  Vopo  komt  terug  en  vergelijkt  alle  gezichten  uitgebreid  met   de  pasfoto’s.  Peter  kijkt  hem  na  door  de  bus,  ziet  Bert  zijn  bril  alvast  afzetten.  Als  de  controles  voorbij   zijn,  gaat  De  Groot  de  voor  iedereen  verplichte  Oostmarken  kopen.  Daarna  staan  ze  nog  zeker  twintig   minuten  nutteloos  stil  voordat  de  tweede  slagboom  eindelijk  wordt  geopend.          ‘Je  reinste  pesterij,’  zegt  Kees  tegen  De  Groot.     Twintig  meter  voorbij  de  slagboom  staat  een  jonge  vrouw  met  lang,  lichtblond  haar.  Ze  steekt  haar   arm  op.  Kees  stopt.  Ze  stapt  in,  geeft  De  Groot  een  slap  handje.          ‘Jongens  en  meisjes,  dit  is  Eva,  onze  gids,’  zegt  De  Groot.     Eva  lacht  flets  naar  de  klas.          Kees  rijdt  verder  door  de  Friedrichstraße.  Als  onderzoekers  in  een  duikklok  drukken  de  inzittenden   hun  neus  tegen  de  ruiten  van  de  bus.  Oost-­‐Berlijn  verschilt  van  haar  wederhelft  als  een  vieze  dweil   van  een  schone  theedoek.  Zwart  beslagen  gevels  houden  bladderend  houtwerk  moeizaam  bij  elkaar.   Troosteloos  gras  groeit  uit  de  scheuren  in  de  betonplaten  van  het  trottoir.  Bij  een  straathoek  staat   een  rij  mensen  met  de  blik  op  oneindig  te  wachten  voor  de  gesloten  deur  van  een  kantoor.  Alsof  zelfs   het  weer  zich  aan  de  aanblik  van  de  stad  wil  aanpassen,  trekt  de  hemel  dicht  tot  een  lichtgrijs  vlak.          De  klas  heeft  het  al  snel  gezien,  maar  Peter  leeft  langzaam  op.  De  spanning  van  Checkpoint  Charlie   glijdt  van  hem  af.  Hij  ademt  diep  in,  krijgt  het  gevoel  dat  hij  deel  wordt  van  een  andere  wereld,  een   andere  tijd,  bereikt  via  een  geheimzinnige  opening.  Dit  lijkt  het  Berlijn  van  de  vroege  jaren  vijftig,  het   Berlijn  van  zijn  moeders  jeugd.  Hier  lopen  doodgewone  mensen  op  straat,  een  vrouw  met  aan  elke   hand  een  kind,  een  jongen  met  een  plank  over  zijn  schouder,  een  oude  vrouw  met  een  versleten   regenjas  en  een  olijfgroen,  gebreid  mutsje  op.  Aan  haar  arm  draagt  ze  een  boodschappentas.  Echte   mensen  met  echte  gevoelens,  verlangens,  zorgen,  hoop.        Eva  heeft  de  microfoon  gepakt.  Peter  hoort  het  al  bekende  programma.  Dan  begint  ze  de   voorbijglijdende  bezienswaardigheden  te  beschrijven,  een  zouteloze  opsomming  van  namen  en   getallen.  Peter  veert  op  als  de  bus    Unter  den  Linden  opdraait.  Hier  was  het,  hier  kwamen  de   Russische  tanks  aanrollen  op  17  juni  1953  en  maakten  zijn  moeder  bang,  die  aan  de  andere  kant  van   de  Brandenburger  Tor  met  zijn  vader  op  de  foto  ging.  Eva  gonst  verder  over  de  Humboldt-­‐ universiteit,  over  de  pronkstraat  van  de  Pruisische  koningen,  over  het  Palast  der  Republik  in   aanbouw.  Bij  de  Alexanderplatz  ziet  Peter  een  glimp  van  het  station  waar  hij  straks  in  de  S-­‐Bahn  wil   stappen  om  naar  Adlershof  te  gaan.        ‘Adlershof,’  mompelt  hij.        ‘Wat  zeg  je?’     Opeens  merkt  hij  weer  dat  Bert  naast  hem  zit.   Hij  schrikt  zich  wild,  dwingt  zich  tot  concentratie.  

 

63  

     ‘Ben  je  nog  steeds  misselijk  of  zo?’     Peter  knikt  opgelucht.        Een  kwartier  later  stopt  de  bus  bij  het  Treptower  Park.  Het  gedenkteken  voor  de  Russische   bevrijders  is  een  niet  te  vermijden  onderdeel  van  alle  excursies  naar  Oost-­‐Berlijn.  De  groep  wandelt   het  park  door,  schuifelt  om  het  gedenkteken  heen.  Een  reusachtige  soldaat  met  een  groot  zwaard   houdt  een  klein  kind  op  zijn  arm,  symbool  van  het  nieuwe  Duitsland  onder  Russisch   beschermheerschap.  Eva  vertelt  zonder  een  spoortje  emotie  over  de  tachtigduizend  Russen  die  zich   hebben  opgeofferd  in  de  laatste  weken  van  de  oorlog.        In  een  bloemperk  is  een  groep  mensen  aan  het  schoffelen,  mannen,  vrouwen,  oude  mensen,   kinderen,  een  samenraapsel  dat  zo  van  de  straat  lijkt  te  zijn  geplukt.        ‘Wat  zijn  dat  voor  mensen?’  vraagt  Bert  aan  Eva.        ‘Vrijwilligers,’  zegt  ze.  ‘Iedereen  probeert  een  bijdrage  te  leveren  aan  het  schoonhouden  van  dit   park,  gewijd  aan  onze  Sovjet-­‐Russische  bevrijders.’     Peter  loopt  op  de  groep  mensen  toe,  maar  Eva  is  meteen  bij  hem.          ‘Wat  doe  je  nóu  toch?’  vraagt  ze.     Plotseling  heeft  haar  stem  kleur  gekregen.          ‘Even  een  praatje  maken  met  die  mensen,  dat  mag  toch  wel?’     Peters  vlotte  Duits  maakt  haar  zenuwachtig.          ‘Eh,  ik  vrees  dat  we  daar  geen  tijd  voor  hebben.’        ‘Hoezo  niet?  Heel  even  maar,  lopen  jullie  maar  door,  ik  haal  jullie  wel  in.’        ‘Niet  doen,’  smeekt  ze  nu,  ‘ik  krijg  er  last  mee.’     Haar  ogen  schieten  ver  naar  links.  Vijftig  meter  verderop  ziet  Peter  een  man  staan  in  een  zwart  leren   jack.  De  man  draait  zo  onopvallend  mogelijk  zijn  hoofd  de  andere  kant  op.          Dezelfde  man  staat  op  een  hoek  te  wachten  als  ze  een  restaurant  binnengaan  voor  de  lunch.   Bovenaan  een  brede  trap  komen  ze  in  een  monsterlijk  grote  eetzaal,  een  geraamte  van  betonnen   zuilen  en  balken.  Er  staan  tientallen  tafels,  elk  met  een  stuk  of  twaalf  stoelen  eromheen.  Een  man  in   een  blauw  kostuum  neemt  hen  mee  naar  een  hoek  van  de  zaal,  bij  een  dubbele  deur.  Verder  is  er  in   de  enorme  ruimte  geen  mens.        ‘Is  dit  nou  de  gezelligste  tent  van  heel  Oost-­‐Berlijn?’     Claire  komt  aan  tafel  zitten  bij  Bert  en  Peter,  de  twee  leraren  en  Eva.  Als  Peter  de  vraag  vertaalt,   verstrakt  Eva’s  gezicht.          Op  de  tafels  staan  borden  en  bekers  van  harde  kunststof,  eromheen  ligt  dof  metalen  bestek.  Twee   blonde  meisjes  met  witte  schortjes  en  mutsjes  brengen  groentesoep.  Hier  en  daar  worden  vieze   gezichten  getrokken.  De  Groot  staat  op,  gaat  snel  de  tafels  langs.          ‘Opeten  hoeft  niet,  ‘  fluistert  hij,  ‘maar  in  geen  geval  vies  gaan  zitten  doen.’   Na  de  soep  komen  er  borden  met  witte  kool,  aardappels  en  varkensvlees.  Bert  duwt  zo  hard  op  het   taaie  vlees  dat  zijn  mes  krom  buigt.  Aan  andere  tafels  worden  messen  en  vorken  opgestoken   waarmee  hetzelfde  is  gebeurd.  Eva  ziet  het  allemaal  onbewogen  aan.        Ten  slotte  worden  er  schaaltjes  opgediend  met  fruitsalade.  Bovenop  drijft  een  wittig  waas.   Mevrouw  Dirks  schept  iets  ervan  op  een  lepel,  schuift  haar  bril  omhoog,  bekijkt  het  van  heel  dichtbij.        ‘Mensen,  even  wachten,’  roept  ze.     Iedereen  kijkt  verbaasd  op.          ‘Eva,’  zegt  ze  zachtjes,  ‘ik  ben  bioloog.  Weet  jij  wat  dit  hier  is?’  Ze  laat  haar  stem  nog  verder  dalen.   ‘Schimmel.  Dit  fruit  is  bedorven.  Het  spijt  me,  maar  ik  moet  mijn  leerlingen  verbieden  dit  te  eten.’     Eva  kijkt  haar  aan  met  een  blik  vol  ingehouden  woede.  Dan  pakt  ze  twee  schaaltjes  fruit,  neemt  ze  

 

64  

mee  en  zet  ze  bij  de  dubbele  deur  op  een  tafeltje.  Ze  gaat  de  deuren  door  en  komt  even  later  terug   met  de  man  in  het  blauwe  pak.          De  man  neemt  een  onderdanige,  bijna  militaire  houding  aan.  Eva  begint  tegen  hem  te  schreeuwen.          ‘Genosse,  ik  wil  eens  met  u  bespreken  wat  u  onze  Nederlandse  gasten  hebt  voorgezet!  Waterige   soep,  rotte  kool,  smerige  aardappels,  vlees  dat  door  een  debiel  is  klaargemaakt  en  ten  slotte  een   fruitdessert  dat  vol  zit  met  schimmel.  Schimmel!!’  Het  laatste  woord  brult  ze  ongenadig  hard  in  zijn   rechteroor.  ‘U,  kameraad,  bent  niet  alleen  een  slecht  gastheer,  u  bent  een  schandvlek  voor  ons   socialistische  vaderland!’     Met  gebogen  hoofd  hoort  de  man  in  het  blauwe  kostuum  de  scheldkanonnade  aan.  Hij  pakt  de  twee   schaaltjes  en  verdwijnt  door  de  dubbele  deur.        ‘Kom,  we  gaan!’    Eva  maakt  een  veegbeweging  met  twee  handen.  ‘Wachten  jullie  maar  even  buiten   op  de  stoep.’     Ze  gaan  de  betonnen  trap  weer  af.  Buiten  beklopt  Peter  zijn  zakken.  Hij  is  zijn  portemonnee  kwijt,   rent  terug  de  trap  op.  De  portemonnee  ligt  op  de  grond  bij  zijn  stoel.  Hij  hoort  gepraat  achter  de  half   openstaande  deur.          ‘Nou  schatje,’  zegt  het  blauwe  pak,  ‘mooi  acteerwerk,  maar  de  volgende  keer  niet  zo  dicht  bij  m’n   oor  graag.’     Ze  lachen  luid.  Dan  ziet  Eva  Peter  staan  en  legt  haar  hand  op  de  mouw  van  de  man.  Peter  pakt  de   portemonnee,  draait  zich  om  en  loopt  snel  de  trap  af  en  naar  buiten.  De  man  met  het  zwarte  jack   aan  de  overkant  van  de  straat  heeft  tijdens  de  lunch  geen  voet  verzet.  Ze  steken  over  en  gaan   opnieuw  een  gebouw  in  voor  het  volgende  verplichte  nummer,  een  dodelijk  saaie  film  over   architectuur  en  systeembouw  in  de  Duitse  Democratische  Republiek.  Grote  hijskranen  stapelen   betonnen  elementen  op  elkaar  tot  gigantische  woonblokken.  De  klas  zit  de  film  uit  met  het  verstand   op  nul.  Peter  kan  alleen  maar  denken  aan  straks,  aan  Adlershof.        Na  de  lezing  wandelen  ze  langs  het  torenhoge  Hotel  Stadt  Berlin  naar  het  weidse  midden  van  de   Alexanderplatz.  Daar  is  het  werelduurwerk.  Iets  verder,  tussen  strakke  gebouwen  door,  ziet  Peter  de   kap  van  het  station.  Half  drie,  dat  valt  mee.  Hij  kijkt  om  zich  heen.  De  man  met  het  leren  jack  is   nergens  te  zien.   De  Groot  geeft  iedereen  Oost-­‐Duits  geld.        ‘Mensen,  we  zijn  hier  bij  het  werelduurwerk.  Loop  rustig  rond,  ga  kijken  in  het  warenhuis  daar,  hier   rechts  zijn  eettentjes.’        ‘Einmal  Schweinefleisch  mit  Weißkohl  und  Kartoffeln,  bitte!’  roept  Bert,  zwaaiend  met  zijn   bankbiljetten.     Iedereen  lacht,  behalve  Eva.        ‘Om  vijf  uur  hier  terug,  geen  minuut  later.  In  de  buurt  blijven.  Als  er  problemen  zijn,  kun  je  ons  daar   vinden.’     De  Groot  neemt  mevrouw  Dirks  en  Eva  mee  in  de  richting  van  een  terras  met  donkergroene   markiezen.  De  groep  valt  langzaam  uit  elkaar.        ‘En  wat  gaan  wíj  doen?’  vraagt  Bert.   Peter  is  opeens  in  paniek.  Hij  heeft  in  zijn  plan  iets  over  het  hoofd  gezien.  Hij  wilde  stiekem  het   station  in  glippen,  maar  heeft  geen  seconde  aan  Bert  gedacht.        ‘Ik  moet  weg.’  Peter  praat  zacht  en  kijkt  om  zich  heen.  ‘Ik  wil  naar  Adlershof  gaan  om  het  huis  van   mijn  moeder  te  zien.’   Bert  heeft  nooit  veel  uitleg  nodig.        ’Zal  ik  meegaan?’  

 

65  

Peter  schudt  zijn  hoofd.  ‘Het  is  iets  wat  ik  alleen  moet  doen.’          ‘Oké,  ik  dek  je.  Als  iemand  naar  je  vraagt,  heb  ik  je  net  nog  gezien,  of  je  zit  op  de  plee  of  zo.  Maar   wees  alsjeblieft  voorzichtig!’        Peter  loopt  eerst  in  de  richting  van  het  station,  ziet  dan  bij  de  hoek  van  het  warenhuis  weer  de  man   met  het  zwarte  jack  staan.  Hij  slentert  het  warenhuis  binnen,  loopt  aan  de  andere  kant  weer  naar   buiten.  Links  is  het  station.  Als  hij  vanaf  het  warenhuis  oversteekt,  is  de  man  nergens  te  bekennen.        Hij  koopt  een  kaartje,  gaat  de  trap  op.  Op  het  perron  hangt  een  overzichtskaart  van  het  S-­‐Bahn-­‐net.   Adlershof,  daar  ligt  het.  Uit  zijn  jaszak  pakt  hij  een  pen  en  een  papiertje.  Snel  krabbelt  hij  de  namen   van  de  tussenstations  erop.  Peter  kijkt  om  zich  heen.  Het  halfronde,  doorzichtige  stationsdak  geeft   hem  het  gevoel  dat  hij  voor  iedereen  te  kijk  staat.  Daar  komt  een  trein.  Erkner,  leest  Peter  op  de   voorkant.  Zou  dit  de  goede  trein  zijn?  Door  het  trapgat  komt  een  man  in  een  zwart  jack  omhoog   gelopen.  De  man  kijkt  al  om  als  hij  bijna  bovenaan  de  trap  is.  Peter  stapt  vlug  in.        

 

66  

21      Peter  ligt  languit  op  de  oude  driezitsbank  in  zijn  flatje.  Achter  het  brede  raam  boven  het  balkon   jagen  wolken  voorbij.  Het  is  een  paar  avonden  nogal  laat  geworden.  Twee  dagen  eerder,  na  de   raadsvergadering  waarin  hij  Jessica  Zwarthoed  voor  de  tweede  keer  heeft  gevloerd,  zijn  Bert  en  hij   naar  café  Terminus  gegaan.  Als  hij  alle  aangeboden  biertjes  had  opgedronken,  was  hij  nog  steeds  niet   nuchter  geweest.  Gisteren  zijn  ze  nog  in  een  paar  andere,  meer  volkse  kroegen  geweest.  Daar  was   het  de  bedoeling  dat  Bert  en  hij  het  bier  betaalden.  We  hebben  gescoord,  nu  moeten  we  ons  laten   zien,  zei  Bert.  Ze  waren  honkbalpet  tegengekomen,  die  direct  het  K.O.Z.-­‐  lied  had  ingezet.  Peter   moest  een  stukje  meelopen  in  een  polonaise.  Kom  op,  lachen,  zei  Bert,  het  hoort  erbij,        Maar  wil  ik  dit,  vraagt  Peter  zich  af.  Er  is  geen  fundamentelere  vraag.  Bert  zit  voor  de  lol  in  de   politiek.  Sensatie,  op  straat  herkend  worden,  bier  aangeboden  krijgen  in  een  café.  De  komische   dwarsligger  spelen.          Voor  Jessica  Zwarthoed  betekent  politiek  beleid  maken,  resultaten  bereiken,  carrière  maken.   Wethouder,  Kamerlid,  en  daarna,  wie  weet.        En  ik?  Ik  ben  op  een  dag  gebeld  door  Bert  Zwambrink  om  mee  te  gaan  naar  het  stadhuis  om  Jessica   Zwarthoed  een  hak  te  zetten.          De  rest  gebeurde  gewoon.

 

67  

22        De  S-­‐Bahn  dendert  door  de  stad  naar  het  zuidoosten,  hoog  boven  de  straten,  vlak  langs   bovenverdiepingen  van  huizen  waar  je  zo  in  de  kamers  kunt  kijken.  Een  fabriekshal  van  golfplaten  op   een  roestig  ijzeren  frame  schiet  voorbij.  Alles  is  bedekt  met  een  waas  van  roet.  Op  een  paar  plekken   zijn  in  de  muren  kogelinslagen  te  zien,  dertig  jaar  na  de  oorlog  nog  steeds  niet  opgeknapt.  In  de   lichtgrijze  verte  buigen  drie  rookpluimen  uit  lange  pijpen  dezelfde  bocht  langs  de  hemel.        De  wagon  is  kaal,  houten  banken  op  een  met  zeil  beklede  vloer.  Behalve  Peter  zit  er  alleen  een   oude  vrouw  met  een  versleten  regenjas  en  een  olijfgroen,  gebreid  mutsje  op.  Ze  staart  recht  voor   zich  uit.  Haar  hoofd  en  lichaam  schokken  vertraagd  mee  met  de  bewegingen  van  het  treinstel.  Peter   vergelijkt  de  namen  van  de  stations  met  zijn  briefje:  Jannowitzbrücke,  Ostbahnhof,  Warschauer   Straße,  Ostkreuz.          Rummelsburg?  Op  zijn  briefje  staat  dat  nu  Treptower  Park  aan  de  beurt  is,  waar  ze  vanmorgen  zijn   geweest.  Hulp  zoekend  kijkt  hij  om  zich  heen,  dan  naar  de  oude  vrouw.  Het  lijkt  of  ze  met  open  ogen   zit  te  slapen.  Verder  is  er  niemand.  Hij  twijfelt  of  hij  haar  zal  aanspreken.        ‘Neem  me  niet  kwalijk,  mevrouw.’  Ze  draait  haar  hoofd  naar  hem  toe,  kijkt  hem  wazig  aan  door  een   bifocaalbril,  alsof  ze  zich  moet  losmaken  uit  een  andere  wereld.  ‘Ik  moet  naar  Adlershof,  maar…’     De  vrouw  fronst  diep,  alsof  het  haar  de  grootste  moeite  kost  om  na  te  denken.          ‘Adlershof,’  bewegen  haar  lippen.   De  trein  stopt.  Een  bordje,  Karlshorst.  Uitstappen  en  teruggaan?  Er  stapt  niemand  in.  Peter  kijkt  de   oude  vrouw  aan.  Ze  glimlacht,  maar  niet  naar  hem.  De  trein  rijdt  verder  voor  hij  een  beslissing  heeft   kunnen  nemen.          ‘Ik  moet  naar  Adlershof,’  herhaalt  Peter.        Plotseling  kijkt  de  vrouw  hem  strak  aan.          ‘Wie  ben  jij?’  vraagt  ze  scherp.     Ze  klemt  de  oude  boodschappentas  op  haar  schoot  stevig  vast.          ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  uit  Nederland.  Ik  moet  naar  Adlershof.’        ‘Nederland,’  fluistert  de  vrouw  dromerig  voor  zich  uit.     Opnieuw  zakt  haar  rimpelige  gezicht  in  een  verzaligde  glimlach.     Dan  hoort  Peter  haar  zachtjes  zingen.  ‘Wenn  der  Frühling  kommt,  dann  schick‘  ich  dir,  Tulpen  aus   Amsterdam.’        Het  duurt  een  tijd  voordat  de  trein  opnieuw  stopt.  Peter  staat  op,  kijkt  uit  het  raam.  Een  bordje,   Wuhlheide.  Het  perron  staat  vol  blauwe  overhemdjes.  De  treindeuren  gaan  open.  De  massa  wringt   zich  als  een  vloedgolf  naar  binnen.  In  een  oogwenk  is  de  wagon  afgeladen  met  druk  pratende   kinderen.  Op  de  borst  van  hun  hemden  zit  een  vignet  met  de  letters  FDJ.  Allemaal  hebben  ze  een   papier  in  de  hand.  Peter  probeert  te  lezen  wat  erop  staat.  Een  jongen  tegenover  hem  krijgt  het  in  de   gaten.  Hij  laat  zijn  ogen  even  over  Peters  kleding  glijden.  Dan  houdt  hij  de  vette  kop  op  het  papier   voor  Peters  neus:  Aus  der  Geschichte  lernen,  heißt  siegen  lernen.        ‘Weet  jij  hoe  ik  in  Adlershof  kom?’  vraagt  hij  aan  de  jongen.        ‘U  had  beter  een  andere  trein  kunnen  nemen,  richting  Schönefeld.’  Hij  heeft  bruine,  intelligente   ogen.          ‘Als  u  ik  was,  zou  ik  bij  Köpenick  uitstappen,  het  volgende  station,  en  dan  gaan  lopen.’     Direct  valt  Peter  de  ingewortelde  beleefdheid  van  de  jongen  op.          ‘Hoe  lang  is  dat  lopen?’        ‘Drie  kwartier,  denk  ik,  als  u  een  beetje  doorloopt.’     Peter  rekent.  Teruggaan  en  een  andere  lijn  nemen  kost  ook  tijd.  Hij  knikt.    

 

68  

     ‘Dank  je.’   De  jongen  blijft  hem  aandachtig  opnemen.  Hij  kijkt  voortdurend  rond  in  de  wagon.  Een  paar  keer  lijkt   hij  Peter  iets  te  willen  vragen.  De  trein  stopt.  Peter  wurmt  zich  tussen  de  kinderen  door  en  stapt  uit.        Buiten  het  station  is  een  stoffige  winkelstraat.  Veel  van  de  winkelpanden  lijken  voor  iets  anders  te   worden  gebruikt.  Er  is  niemand  te  zien.  Een  man  komt  uit  een  steegje.  Peter  vraagt  hem  de  weg.          ‘Aan  het  eind  naar  links,  een  kleine  brug  over,  rechts  een  stenen  trap  af,  langs  het  water  lopen,  dan   een  grote  brug.’          Peter  zet  er  direct  de  pas  in.  Als  hij  tegen  het  eind  van  de  straat  omkijkt,  ziet  hij  honderd  meter   achter  zich  twee  jongens  in  blauwe  overhemden  lopen.  Bij  hen  loopt  een  man  in  een  zwart  leren   jack.  Peter  versnelt,  steekt  schuin  over  en  gaat  de  bocht  om.  Hij  steekt  over,  rent  de  trap  af,  volgt  het   water.  Hij  herkent  een  rood  bakstenen  gebouw  met  drie  torens  en  een  ingang  als  een  kerkportaal,   het  stadhuis  van  Köpenick,  waar  Heinz  Rühmann  als  nepkapitein  de  macht  overnam  in  die  oude  film   die  zijn  moeder  zo  geweldig  vindt.  Als  hij  op  de  grote  brug  loopt,  ziet  hij  de  twee  FDJ-­‐ers  en  de  man  in   het  zwart  langs  de  rivieroever  lopen.  Eén  van  de  jongens  wijst  naar  hem.  Hij  wordt  gevolgd,  geen   twijfel  mogelijk.  Peter  zet  het  op  een  drafje.  Over  de  brug  weet  hij  de  goede  weg  niet.  Op  een  hoek   bij  een  bakkerij  staat  een  oudere  vrouw  in  een  witte  werkjas  de  stoep  te  vegen.          ‘Mevrouw,  kunt  u  mij  zeggen  hoe  ik  in  Adlershof  kom?’  vraagt  hij  gejaagd.     De  vrouw  kijkt  achterdochtig  naar  zijn  jas.  Ze  wijst  zwijgend  een  brede  zijstraat  in.  Achter  hem  zijn  de   jongens  en  de  man  dichterbij  gekomen.  De  man  zwaait  heftig  naar  Peter.  Die  zet  het  op  een  rennen,   onder  een  spoorbrug  door.  Hij  komt  in  een  lange,  rechte  straat.  Er  is  geen  verkeer  te  zien.  In  de  verte   sleutelt  een  man  aan  een  knalpaarse  Trabant.  De  motorkap  staat  recht  omhoog.  Nog  steeds  rennend   passeert  Peter  een  serie  lange,  rechte  zijstraten,  allemaal  zo  goed  als  leeg.  Dan  ziet  hij  de  gezochte   straatnaam:  Hackenbergstraße.  Hij  slaat  af,  rent  naar  een  blok  met  flats,  nummer  8,  de  derde   portiek,  struikelt  een  paar  treden  af.  Hij  pakt  de  deurknop,  maar  de  deur  zit  op  slot.  Hij  gluurt  door   het  raam  in  de  deur.  Een  stokoude  vrouw  kijkt  hem  recht  in  het  gezicht.          ‘Frau  Becker!!’  probeert  hij.     Hij  klopt  op  de  ruit,  maakt  een  draaiend  gebaar  met  zijn  hand.  Ze  reageert  niet.          Als  hij  weer  opzij  kijkt,  ziet  hij  de  blauwhemden  aankomen.  Hij  sprint  weg,  een  hoek  om.  Aan  de   overkant  is  de  ingang  van  een  kerkhof.  Peter  schiet  de  straat  over,  door  een  hek,  een  pad  op  tussen   een  heiligenbeeld  en  grafzerken.  Hij  trapt  op  een  afgebroken  tak,  struikelt  en  valt  met  zijn  hoofd  op   een  steen.        Peter  komt  weer  bij  als  hij  iets  warms  en  vochtigs  voelt  langs  zijn  oor.  Hij  kijkt  op  en  ziet  boven  zich   de  grijs  met  bruine  kop  van  een  oude  hond.  De  hond  wil  hem  opnieuw  een  lik  geven,  maar  zijn  kop   wordt  achteruit  getrokken.        ‘Bruno,  wat  doe  je  daar  nou  weer?’     Peter  gaat  rechtop  zitten.  Aan  het  andere  eind  van  de  hondenriem  staat  een  oude,  maar  kaarsrechte   man.  Zijn  helderblauwe  ogen  kijken  hem  nieuwsgierig  aan.     Peter  wrijft  met  zijn  hand  over  zijn  hoofd.  Er  zit  een  forse  bult  op.        ‘Ik  ben  gevallen.’          ‘Dat  is  niet  moeilijk  te  zien,  ja.’     Peter  staat  op  en  klopt  zich  af,  weet  opeens  weer  waar  hij  is,  kijkt  naar  alle  kanten  om  zich  heen.          ‘Jij  bent  niet  van  hier.’  Het  is  niet  meer  dan  een  constatering.  In  de  stem  van  de  oude  man  klinkt   geen  spoortje  nieuwsgierigheid  door.  Hij  legt  zijn  hand  voorzichtig  op  de  schouder  van  Peter.  ‘Hier   om  de  hoek  is  een  bankje,  laten  we  daar  maar  even  gaan  zitten.’    

 

69  

De  hond  besnuffelt  Peter  aan  alle  kanten.          ‘Af,  Bruno!’  De  oude  man  geeft  weer  een  ruk  aan  de  riem.  ‘Kijk,’  zegt  hij,  ‘zo  doet  een  hond  dat.  Een   hond  snapt  niet  dat  nieuwsgierigheid  een  prijs  heeft.’  Ze  gaan  op  het  verveloze  bankje  zitten.        ‘Hoe  oud  denk  jij  dat  ik  ben?’   Peter  kijkt  de  man  aan.  Hij  heeft  een  voornaam  gezicht,  omlijst  door  lange,  witte  haren,  als  de  oude   koning  uit  het  sprookje  dat  zijn  moeder  zo  graag  voorlas  toen  hij  nog  klein  was.          ‘Wat  is  de  straf  als  ik  het  mis  heb?’  vroeg  het  jongetje  uit  het  sprookje.   De  man  slaat  zich  schaterlachend  met  een  hand  op  zijn  knie.          ‘Nu  weet  ik  zeker  dat  je  niet  van  hier  bent.  Hier  is  alle  Witz  vervlogen.’   Hij  trekt  een  grimas,  schudt  zijn  hoofd.          ‘Misschien  ben  ik  eigenlijk  toch  van  hier,’  zegt  Peter  zacht.     De  man  bekijkt  hem  nu  met  openlijke  verwondering.          ‘Ik  kom  uit  Nederland.’        ‘Nederland?’  De  oude  man  zet  grote  ogen  op.  ‘Maar  je  spreekt  Berlijns  alsof  je  nooit  een  voet   voorbij  de  Glienicker  Brücke  hebt  gezet!’        ‘Mijn  moeder  is  hier  geboren.’        ‘In  Berlijn?’        ‘In  Adlershof.’        ‘Dus  we  hebben  het  niet  over  de  Glienicker  Brücke,  maar  zelfs  over  de  Glienicker  Weg!’     De  oude  schatert  om  zijn  eigen  grap.  Dan  kijkt  hij  Peter  scherp  aan.  ‘Hoe  heet  je  moeder  dan?’        ‘Lore  Müller.’   De  man  draait  zijn  hoofd  abrupt  recht  voor  zich  uit.  Zijn  ogen  krijgen  langzaam  een  vochtige  glans.   Dan  begraaft  hij  zijn  gezicht  in  zijn  handen.          ‘U  kent  haar,  nietwaar?’     De  man  kijkt  op,  zucht,  knikt.        ‘Lore,  Waltraud,  Friedrich.’  Zijn  mond  trilt.  ‘Namen  uit  het  verleden.’     Hij  knijpt  zijn  ogen  dicht  en  buigt  zijn  hoofd.     ‘Het  verleden  dat  plotseling  opduikt  als  je  nietsvermoedend  de  hond  uitlaat.’     Met  gespreide  vingertoppen  klopt  hij  op  zijn  schedeldak.     ‘Het  verleden  dat  altijd  in  ons  blijft.  Gelukkig  maar,  want  verder  is  het  zo  dood  als  een  pier.’     Hij  gebaart  naar  de  zerken  om  hen  heen.          Met  één  oog  een  beetje  toegeknepen  kijkt  hij  Peter  opnieuw  aan.          ‘Je  opa  was  aan  het  oostfront,  dat  wist  je  zeker  wel?’     Peter  knikt.        ‘Begrijp  me  goed,  ik  heb  nooit  sympathie  voor  de  nazi’s  of  voor  de  oorlog  gehad,  maar  jouw  opa   was  een  dappere  kerel.’       Ze  kijken  naar  een  merel,  die  komt  aanvliegen  en  aan  de  overkant  in  het  gras  begint  te  pikken.        ‘In  West-­‐Duitsland  werd  je  vroeger  direct  op  je  vingers  getikt  als  je  in  het  verleden  ging  graven,  als   je  over  de  nazi’s  durfde  te  beginnen.’     De  hond  loopt  op  de  merel  af.  De  vogel  vliegt  verschrikt  weg.          ‘Nu  zijn  ze  daar  het  Derde  Rijk  aan  het  aufarbeiten,  niet  te  geloven,  wat  een  ezels!  Alsof  het  vuilnis   is  dat  je  kunt  opruimen!’     Hij  rochelt  en  spuwt  een  fluim  op  het  grindpad.     ‘En  aan  deze  kant  van  de  Muur  spelen  ze  ganzenbord  met  de  geschiedenis.  De  gans  is  dood,  maar   wat  zou  het,  je  begint  gewoon  weer  vooraan.  Eigenlijk  maakt  het  niet  uit,  West  of  Oost,  ze  hebben  

 

70  

die  kerels  die  voor  Duitsland  naar  het  front  zijn  gegaan  gewoon  doodgezwegen.’        De  oude  man  pauzeert  even,  streelt  de  kop  van  de  hond,  die  onder  het  bankje  is  gaan  liggen.        ‘Je  oma.  Arme  vrouw.  Toen  je  opa  stierf,  dacht  ik…’    Hij  zwijgt  plotseling.   Peter  kijkt  hem  verrast  aan.          ‘Wat  dacht  u  toen?’        ‘Ze  was  zo’n  vriendelijke  vrouw,  ze  groette  me  altijd  als  ik  de  hond  uitliet,  mijn  vorige  hond   natuurlijk,  niet  deze.’  Hij  streelt  nog  een  keer  de  kop  van  de  hond,  voor  even  de  vorige.          ‘Ik  dacht,  ze  is  zo  eenzaam,  net  als  ik,  misschien  kunnen  we…’        ‘En  toen  kreeg  ze  dat  ongeluk,’  zegt  Peter.     De  oude  man  doet  zijn  mond  open,  wil  iets  zeggen,  maar  slikt  het  meteen  weer  in.  Het  is  of  hij   langzaam  vervaagt,  oplost  in  de  achtergrond  van  groene  struiken.        ‘Had  ik  haar  maar  gevraagd,’  mompelt  hij.     Peter  hoort  een  kerkklok  viermaal  slaan.          ‘Ik  moet  terug,  ze  zullen  me  missen.’        ‘Schuld  vergaat  nooit,’  zegt  de  oude  man  zacht.     Zijn  ogen  staan  vol  tranen.        Peter  loopt  omzichtig  terug  naar  de  lange,  rechte  straat.  De  FDJ-­‐ers  en  de  man  met  het  zwarte  jack   zijn  nergens  te  zien.  Hij  spreekt  de  man  van  de  paarse  Trabant  aan.  De  man  komt  onder  de  motorkap   vandaan.          ‘Hoe  kom  ik  bij  de  S-­‐Bahn?’        ‘Rechtdoor,  dan  zie  je  het  station  vanzelf.’     Hij  wijst  met  een  vettige  hand  naar  het  westen.   Peter  kijkt  even  naar  de  motor  van  de  auto.  De  man  werpt  hem  met  samengeperste  lippen  een  blik   van  verstandhouding  toe.          Peter  ziet  aan  de  overkant  van  de  weg  een  gevel  van  grote,  zandkleurige  tegels.  Hij  gaat  naar   binnen,  beklimt  de  trap  naar  het  perron,  kuiert  een  beetje  rond,  kijkt  af  en  toe  of  de  trein  er  al  aan   komt.     Ineens  staan  de  twee  jongens  en  de  man  met  het  zwarte  jack  vlak  achter  hem.  De  man  ziet  Peter   verstijven.  Hij  heft  bezwerend  zijn  handen.        ‘Alstublieft,  weest  u  niet  bang,  we  doen  u  niets.’   Eén  van  de  jongens  is  degene  die  hij  in  de  trein  de  weg  naar  Adlershof  heeft  gevraagd.        ‘U  liep  zo  hard  weg,  ik  wilde  alleen  maar  vragen  waar  u  vandaan  komt.’  Zijn  bruine  ogen  kijken   Peter  onbevangen  aan.  Hij  geeft  een  hand.  ‘Ik  heet  Harro.  Dit  is  mijn  vader.’     De  vader  heeft  een  heel  ander  jack  aan  dan  de  man  van  vanmorgen.          ‘Ik  ben  Peter  Avestadt,  uit  Nederland,’  zegt  Peter.        ‘We  krijgen  bijna  nooit  de  kans  om  met  iemand  van  buiten  te  praten,’  zegt  de  man,  ‘het  spijt  me   dat  we  u  bang  hebben  gemaakt.’  Ze  gaan  zitten  op  een  ijzeren  bankje.  ‘Waarom  bent  u  hier   eigenlijk?’     Peter  vertelt  weer  over  zijn  afkomst,  zijn  moeder,  zijn  grootouders.  De  man  knikt.          ‘Natuurlijk!  Je  wilt  zien  waar  je  ouders,  je  grootouders  geleefd  hebben.  Waarom  zou  een  mens  dat   niet  mogen  zien?  Al  die  beperkingen!’  Hij  maakt  een  wegwerpgebaar  over  het  perron.  ‘Maar  voor  die   jongens  organiseren  ze  van  alles.’          ‘Ik  mocht  vandaag  kosmonaut  zijn.  Ze  hebben  op  Wuhlheide  een  nagebouwde  Sojoez-­‐ ruimtecapsule,’  zegt  Harro.  

 

71  

     ‘En  af  en  toe  moeten  we  zo’n  papiertje  uit  ons  hoofd  leren,  dat  nemen  we  op  de  koop  toe.’  Harro’s   vriendje  wappert  met  het  pamflet.  Aus  der  Geschichte  lernen,  heißt  siegen  lernen.        ‘Kijk,  jongeman,’  zegt  de  vader,  ‘als  je  hier  gewoon  met  alles  mee  hobbelt,  heb  je  een  heleboel   voordelen.  Sommige  belangrijke  dingen  krijg  je  bijna  voor  niks:  onderwijs,  gezondheidszorg,   openbaar  vervoer.  Er  is  hier  meer  gelijkheid,  en  daardoor  meer  kameraadschap.’          De  man  gebaart  in  de  richting  van  de  namiddagzon.  ‘In  het  Westen  is  het  ook  niet  alles,  en  dan   bedoel  ik  nog  niet  eens  de  ongelijkheid  of  de  werkloosheid.  Ik  zal  u  eens  wat  zeggen.  De  rijkdom  zelf   is  het  probleem.  Die  maakt  de  mensen  verwend,  respectloos,  corrupt.  Kijk  eens  naar  Harro,  hoe  blij   hij  is  dat  hij  vandaag  kosmonaut  mocht  zijn.  Ik  denk  dat  kinderen  in  het  Westen  heel  wat  minder  snel   tevreden  zijn.’  Hij  brengt  zijn  hoofd  bij  Peters  oor.          ‘Het  Westen  is  bezig  te  verloederen.  Ik  heb  gehoord  dat  je  op  de  Kudamm  ’s  nachts  hoeren  ziet,   dronkenlappen,  bedelaars.  Als  je  een  donkere  zijstraat  inloopt,  beroven  ze  je.  Ik  weet  niet  wat  u   ervan  denkt,  maar  dan  zie  ik  toch  nog  liever  politieagenten.  En  dan  mogen  ze  ook  nog  vragen  waar  ik   naartoe  ga  als  ik  me  op  straat  vertoon.  Zonder  veiligheid  geen  vrijheid.’        De  trein  komt  het  station  binnen.        ‘Ik  moet  terug,’  zegt  Peter,  ‘ze  wachten  op  me.’     Peter  geeft  jongens  en  de  man  een  hand.          ‘Laat  me  je  ten  afscheid  nog  dit  zeggen,’  zegt  de  man.  ‘Er  is  hier  eigenlijk  maar  één  ding  dat  mij  echt   dwarszit.  Ik  zou  ook  wel  eens  de  kans  willen  krijgen  om  Parijs  te  zien,  Rome,  Londen,  Amsterdam.  Om   daarna  gewoon  weer  terug  te  komen  naar  Berlijn.  Want  hier  hoor  ik  thuis.  Berlin  bleibt  doch  Berlin.’          Half  vijf,  met  een  beetje  geluk  is  hij  nog  op  tijd  bij  het  Weltuhr.  Daar  is  het  groen  van  het  Treptower   Park.  Die  Bert!  Ik  zeg  wel  dat  je  op  de  plee  zit!  Peter  lacht  hardop.  Een  paar  mensen  verderop  in  de   trein  kijken  verbaasd  zijn  kant  op.  Ineens  valt  hem  iets  op.  Hij  heeft  in  Oost-­‐Berlijn  niemand  zien   lachen,  behalve  een  paar  van  die  kinderen  in  hun  blauwe  overhemden  dan.     Op  het  station  kijkt  Peter  of  hij  door  het  raam  van  de  trein  het  grote  beeld  van  de  Russische  soldaat   kan  zien,  maar  het  gaat  schuil  achter  gebladerte.  Om  de  een  of  andere  reden  blijft  de  trein  lang   stilstaan.  Als  hij  zijn  hoofd  weer  terugdraait,  ziet  hij  aan  het  eind  van  de  wagon  een  man  staan.  Hij   draagt  een  zwart  jack  en  bruine,  glanzende  leren  schoenen.  

 

72  

23        Alleen  zijn  is  een  keuze.  Een  keuze  die  Jessica  Zwarthoed  bewust  heeft  gemaakt.  De  laatste  tijd   dringen  de  donkere  kanten  van  die  keuze  zich  steeds  meer  op.  Ze  staart  vanachter  het  raam  van  haar   woonkamer  over  de  troosteloos  lege  binnenhaven  van  het  stadje.  Beneden  haar  blaast  de   januaristorm  een  fietser  bijna  van  de  brug  af.          Twee  weken  na  Brechtjes  zelfmoordpoging  haalden  Jessica’s  ouders  haar  van  school.  Ze  ging  naar   een  internaat,  waar  ze  met  glans  eindexamen  deed.  Na  een  jaar  in  Amerika  wilde  haar  moeder  dat  ze   psychologie  ging  studeren,  net  als  zij.  Jessica  zag  er  niets  in.  Haar  moeder,  evenals  de  meeste   psychologen,  wilde  alleen  maar  te  weten  komen  hoe  ze  zelf  in  elkaar  zat.  Jessica  kende  zichzelf  al.  Ze   voelde  zich  een  heerseres,  een  mythische  koningin.  Ze  ging  bestuurskunde  doen.  In  de  politiek  komt   het  aan  op  het  doorzien  en  manipuleren  van  mensen.  Ze  is  er  steengoed  in,  heeft  snel  carrière   gemaakt  bij  een  paar  grote  gemeenten.  De  plaatselijke  partijafdeling  was  dolblij  dat  ze  zo’n  jong   iemand,  met  zo  veel  ervaring,  naar  voren  konden  schuiven  als  wethouder.        Ze  hadden  geen  idee  wie  ze  binnenhaalden.  Jessica  Zwarthoed  hongert  naar  macht.  De  staat  is  ten   eerste  macht,  ten  tweede  macht,  ten  derde  nogmaals  macht.  Wie  zei  dat  ook  alweer?  Zal  wel  weer   een  Duitser  zijn  geweest.  Ze  smulde  tijdens  haar  studie  van  de  colleges  die  over  macht  en   machtsuitoefening  gingen,  vooral  van  het  idee  van  onzichtbare,  maar  voelbare  heerschappij.  Ze   bewonderde  de  zwijgzame  Italiaanse  misdaadorganisaties,  zo  machtig  dat  ze  het  brallen  rustig  aan   anderen  kunnen  overlaten.          Dertig  is  ze  nu.  Een  levenspartner  heeft  ze  nooit  gehad.  Sinds  dat  geval  met  Brechtje  denkt  het  hele   stadje  dat  ze  lesbisch  is.  Ze  laat  het  maar  zo.  Jessica  Zwarthoed  houdt  wel  degelijk  van  mannen,  maar   ze  kent  geen  man  die  iets  met  haar  zou  willen,  afgezien  van  terloopse  seks.  Mannen  genoeg  die  daar   zin  in  hebben.  De  enkelingen  die  ze  heel  soms  mee  naar  bed  neemt,  maken  zich  na  de  daad  ijlings  uit   de  voeten.  De  meeste  mannen  zijn  bang  voor  haar  vlijmscherpe  verstand,  hebben  gewoon  het  lef   niet  voor  een  relatie  met  haar.  Het  lijkt  haar  een  onbereikbaar  ideaal,  een  man  vinden  die  zich  in  alle   opzichten  met  haar  kan  meten,  een  prachtige  man,  minstens  zo  intelligent  als  zijzelf.  Een  man  om   aan  te  vertellen  hoe  moedeloos  ze  zich  voelt.        Ze  kan  alle  mannen  de  baas  zijn,  ook  Peter  Avestad.  Lang  niet  dom,  maar  toch  contactgestoord.   Mist  elk  raffinement.  Is  volkomen  ongevoelig  voor  spelletjes,  charme,  verzengende  blikken.  Twee   keer  is  ze  voor  hem  door  het  stof  moeten  gaan,  vervelend,  maar  niets  vergeleken  bij  dat  moment  in   de  ziekenkamer  van  Brechtje  en  wat  eraan  voorafging.  Alles  in  haar  geest,  alles  in  haar  verleden   heeft  ze  gefileerd,  geanalyseerd,  verwerkt,  behalve  dat  moment.          Ze  kwam  uit  haar  slaapkamer  naar  beneden  om  naar  het  ziekenhuis  te  gaan.  Haar  moeder  stond  al   aangekleed  bij  de  buitendeur.          ‘Ik  ga  niet,  ik  laat  me  door  jou  niet  dwingen  om  excuses  te  maken.  Wat  is  dat  waard,  een   afgedwongen  excuus?’        ‘Dus  jij  vindt  spontane  excuses  beter,’  stelde  haar  moeder  vast.  Haar  ogen  werden  spleetjes,  maar   dat  herinnerde  Jessica  zich  pas  later.        ‘Ja,  natuurlijk!’  zei  ze  argeloos.     Toen  sloeg  haar  moeder  haar  met  de  vlakke  hand  vol  in  haar  gezicht.  Ze  kon  van  schrik  geen  woord   uitbrengen.        ‘Sorry  Jessica,’  zei  haar  moeder.   Ze  schokte  over  haar  hele  lijf  toen  ze  naar  het  ziekenhuis  reden,  de  trappen  opgingen,  de  eindeloze   gang  uitliepen  naar  Brechtjes  kamer.  Ze  moest  zich  aan  de  stang  van  Brechtjes  bed  overeind  houden,  

 

73  

voelde  de  ogen  van  haar  moeder  in  haar  rug  toen  ze  zei  dat  ze  er  spijt  van  had.  Haar  moeder  was   meteen  daarna  verdwenen,  zonder  iets  tegen  Brechtje  te  zeggen.  Ze  zag  ook  Brechtje  verbaasd  naar   de  deur  kijken.        Even  later  zaten  ze  aan  het  bed.  Brechtje,  Peter  en  zij,  door  handen  verbonden.  Het  schokken  ging   over  in  trillen,  ebde  langzaam  weg.  Ze  voelde  de  warmte  in  de  handen  van  de  anderen,  kwam  aan  op   een  onbekende  plek  in  zichzelf.  Die  plek  heeft  ze  nooit  meer  teruggevonden.          De  tijd  daarna  was  verschrikkelijk.  Ze  had  overal  het  gevoel  dat  ze  werd  nagekeken,  nagewezen,   bespot,  beschimpt.  Ze  kon  het  in  het  stadje  niet  meer  uithouden.  Op  het  internaat  schakelde  ze  al   haar  gevoelens  uit,  concentreerde  zich  als  een  bezetene  op  haar  schoolwerk.  In  de  weekends  kwam   ze  alleen  van  haar  slaapkamer  om  te  eten.  Haar  ouders  probeerde  ze  zoveel  mogelijk  te  ontlopen.  Ze   ging  naar  Amerika  als  een  bedevaartganger  na  een  zware  zonde.  Maar  in  plaats  van  een  heilige  plek   bezocht  ze  een  psychiater.          De  praktijk  van  Dr.  Jopie  Keizer  was  in  een  klein  gezondheidscentrum  in  Hicksville,  Long  Island,  vlak   bij  het  gezin  waar  Jessica  verbleef  als  au  pair.  Ze  paste  er  op  een  meisjestweeling  van  twaalf,  hielp   met  hun  huiswerk.  Het  waren  lieve,  maar  dodelijke  saaie  kinderen.  Jopie  Keizer,  opgegroeid  in  Edam,   had  in  Amerika  gestudeerd  en  was  er  gebleven.  Jessica  koos  haar  omdat  ze  Nederlands  sprak.          ‘Zeg  maar  Jopie.’   Ze  had  kort,  goudblond  haar  om  een  rond,  onopgemaakt  gezicht.  In  de  spreekkamer  stonden  alleen   een  bureautje  en  twee  luie  stoelen  bij  een  tafeltje  met  een  doos  Kleenex.  Jessica  keek  verbaasd  het   kleine    kamertje  rond.  De  verwachte  sofa  was  nergens  te  zien.  Aan  de  muren  hingen  een  paar  grote,   artistieke  foto’s  van  steden,  Lissabon,  Parijs,  Berlijn,  allemaal  met  eigenaardig  lege  voorgronden.          ‘Nou  Jessica,  vertel  maar  eens.’   Jessica  vertelde  haar  het  hele  verhaal  van  de  zelfmoordpoging  van  Brechtje,  de  door  haar  moeder   afgedwongen  excuses,  de  ziekenkamer,  de  keten  van  vergeving.   Jopie  Keizer  keek  haar  bedachtzaam  aan.          ‘Droom  je  erover?’        ‘Nee.’        ‘Last  van  slapeloosheid?’        ‘Nee.’        ‘Concentratieproblemen?’        ‘Nee.’        ‘Wat  is  dan  het  probleem?’        ‘Ik  kan  het  maar  niet  van  me  afzetten.’        ‘Welkom  bij  de  club,’  zei  Jopie  Keizer.        Jessica  kijkt  om  naar  het  knusse  haardvuur,  het  designmeubilair,  het  handgeknoopte  rode  tapijt.   Haar  vader  en  haar  moeder  werken  niet  meer,  wonen  tegenwoordig  in  Spanje.  Haar  relatie  met  haar   ouders  is  teruggebracht  tot  eens  per  maand  een  telefoongesprek  van  tien  minuten  dat  nergens  over   gaat.  Haar  broer  heeft  ze  in  geen  jaren  gesproken.  Ze  dacht  dat  het  zou  helpen  om  opnieuw  te   beginnen.  Om  het  verleden  achter  zich  te  laten.  Totdat  plotseling  Peter  Avestad  opdook  in  de   vergadering  van  de  Raadscommissie  voor  Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening.    

 

74  

24        Als  Peter  hem  aankijkt,  fixeert  de  man  in  het  zwarte  jack  een  plek  aan  de  overkant  van  het  treinstel.   Peter  draait  zich  om.  Achter  hem  staat  een  tweede  man,  die  er  bijna  hetzelfde  uitziet.  De  mannen   komen  van  beide  kanten  langzaam  op  hem  af.  Hij  zit  in  de  val.  De  eerste  man  wenkt  hem.        ‘Meekomen.’     Peters  volgzaamheid  wint  het  maar  net  van  zijn  ongerustheid.  Tussen  de  mannen  in  stapt  hij  de  deur   van  het  treinstel  uit.  Op  het  perron  kijken  mensen  toe  uit  hun  ooghoeken.        ‘Wat  is  er  eigenlijk  aan  de  hand?’  Peter  blijft  even  stilstaan.  De  mannen  gaan  dicht  tegen  hem  aan   staan,  pakken  hem  allebei  bij  een  pols.        ‘Er  is  niets  bijzonders  aan  de  hand,  maar  u  moet  rustig  meekomen,  anders  zullen  we  het  anders   moeten  aanpakken.’          ‘Goed,  laat  u  me  maar  weer  los  alstublieft.  Ik  zal  doen  wat  u  zegt.’     Ze  gaan  een  trap  af  en  door  een  tunnel  naar  de  straat.  De  mannen  nemen  hem  mee  naar  een  grote,   zwarte  auto.          ‘Gaat  u  maar  even  zo  staan.  ‘  Hij  zet  Peter  met  zijn  buik  tegen  een  achterportier.  ‘In  de  auto  moet  u   handboeien  om,  dat  is  voorschrift.’  De  man  doet  ze  om  zijn  polsen  met  rustige,  geroutineerde   bewegingen.  Dan  opent  hij  het  portier  en  legt  voorzichtig  zijn  hand  op  Peters  achterhoofd.  ‘Even   bukken.’   De  man  gaat  met  hem  op  de  achterbank  zitten,  de  ander  zet  zich  achter  het  stuur.        ‘Waar  brengt  u  me  heen?  Ik  moet  om  vijf  uur  op  de  Alexanderplatz  zijn,  daar  wachten  ze  op  me.’        ‘We  zullen  zien.  We  willen  u  eerst  een  paar  vragen  stellen.  U  gaat  mee  naar  Hohenschönhausen,   naar  de  Untersuchungshaftanstalt  des  MfS.’        ‘MfS?’          ‘Ministerium  für  Staatssicherheit.’     Plotseling  lopen  Peter  de  koude  rillingen  over  de  rug.        De  auto  rijdt  door  grauwe  straten.  Geen  van  de  mannen  zegt  nog  iets.  Peter  voelt  zich  als  een   misdadiger  te  kijk  zitten.  Na  een  rit  van  een  klein  halfuur  stoppen  ze  bij  een  gebouw  dat  eruitziet  als   een  gevangenis.  Boven  een  hoge  muur  hangt  prikkeldraad  tussen  lantaarns.  Op  een  hoek  staat  een   achthoekig  wachttorentje.  Een  grote  garagedeur  gaat  open  en  ze  rijden  naar  binnen  tot  aan  een   tweede  deur.  Die  gaat  pas  open  als  de  eerste  dicht  is.  Erachter  staat  een  groot,  rechthoekig  gebouw   met  allemaal  dezelfde,  matte  ruiten.  De  mannen  nemen  Peter  tussen  zich  in  en  ze  lopen  naar  de   zijkant  van  het  gebouw.  Daar  gaan  ze  naar  binnen  door  een  deurtje  met  een  betonnen  trap  ervoor.        Ze  komen  in  een  smalle  gang,  verlicht  door  een  rij  tl-­‐buizen,  gaan  een  trap  op.  Alle  tussenruimten   tussen  de  trappen  zijn  dichtgemaakt  met  tralies  en  gaas.  De  mannen  brengen  Peter  naar  een  klein   kamertje.  Daar  doen  ze  hem  de  handboeien  af.  Hij  wrijft  zich  over  zijn  polsen.  Hij  moet  op  een  stoel   gaan  zitten  aan  het  hoofdeind  van  een  tafel.  Dwars  tegen  het  andere  eind  staat  nog  een  tafel.  De  ene   man  gaat  erachter  zitten,  de  andere,  iets  oudere,  vlakbij  Peter.  Aan  de  overkant  van  de  tafel  staat   een  ouderwetse  bandrecorder  met  grote  spoelen.        De  man  zet  de  bandrecorder  aan.          ‘Uw  naam.’        ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  uit  Nederland,  ik  ben  alleen  maar  naar  Adlershof  geweest  om…’     De  man  geeft  een  klap  op  de  tafel.  Peter  is  meteen  stil.          ‘Wij  zijn  alleen  geïnteresseerd  in  antwoorden  op  onze  vragen,  en  als  ik  u  was,  zou  ik  daar  eerlijk  en   zonder  enige  terughoudendheid  antwoord  op  geven.  En  denk  eraan:  alleen  feiten.  Uw  naam.’  

 

75  

     Peter  geeft  geen  antwoord,  haalt  zijn  paspoort  uit  zijn  zak  en  geeft  het  aan  de  man  die  dichtbij  hem   zit.  Het  gezicht  van  de  man  verstrakt  even.  Hij  geeft  het  paspoort  door  aan  de  man  achter  de  tafel.   Die  legt  zijn  hand  onder  de  zijkant  van  zijn  gezicht  en  kijkt  Peter  strak  aan.  Zo  zitten  ze  zeker  een   halve  minuut  zonder  dat  er  iets  gebeurt.        ‘Heb  je  niets  te  zeggen?’        ‘Niet  zolang  u  geen  vragen  stelt.’          De  man  lijkt  heel  even  van  zijn  stuk  gebracht.  Hij  heeft  met  zijn  collega  gewed  hoeveel  klappen  op   de  tafel  hij  deze  keer  zou  geven.  Die  weddenschap  gaat  hij  verliezen.          ‘Je  komt  dus  uit  Nederland.’     Peter  zegt  niets.        ‘Waarom  zeg  je  niets?’        ‘Omdat  u  niets  vraagt.’   De  man  knijpt  een  oog  een  beetje  dicht.          ‘Hoe  vind  je  Berlijn?’        ‘Boeiend,’  zegt  Peter.  Hij  wrijft  over  zijn  polsen.   De  man  naast  Peter  staat  met  een  ruk  op.  Zijn  stoel  vliegt  achteruit.        ‘Ik  denk  dat  het  tijd  wordt  om  duidelijk  te  maken  hoe  wij  hier  omgaan  met  wijsneuzen.’        Peter  wordt  meegenomen  door  gangen,  over  trappen,  door  volgende  gangen.  Ze  wachten  bij  een   traliedeur  waarboven  een  rode  lamp  brandt.  Verderop  hoort  Peter  mensen  schreeuwend  en   vloekend  voorbijkomen.  De  rode  lamp  gaat  uit  en  een  groene  gaat  aan.  Weer  een  gang  als  de  vorige,   grijsgroene  deuren  met  zware  grendels  en  kijkgaatjes,  rode  bollampen,  kastjes  aan  de  muren.  Door   een  traliedeur  gaan  ze  een  ruimte  binnen  met  aan  de  ene  kant  kasten  en  planken,  aan  de  andere   kant  een  soort  bed  als  bij  de  dokter.  Achterin  zit  een  vrouw  van  een  jaar  of  vijftig  met  een  witte   doktersjas  en  een  bril  te  schrijven  aan  een  bureau.        ‘Uitkleden,’  zegt  de  jongste  van  de  twee  mannen.   Zijn  jas,  zijn  broekriem,  zijn  horloge  en  alles  uit  zijn  zakken  moet  hij  afgeven.  Peter  doet  al  zijn  kleren   uit,  behalve  zijn  onderbroek.          ‘Die  ook,’  zegt  de  man.    Peter  gehoorzaamt.  Als  de  vrouw  naar  hem  omkijkt,  tilt  ze  haar  bril  op,  kijkt  er  verbaasd  onderdoor   naar  zijn  kruis.  De  mannen  grinniken.          ‘Ga  maar  liggen,’  zegt  de  vrouw.  Ze  zet  een  oogspiegel  op.        ‘Wat  gaat  u  doen?’  Peter  draait  zich  angstig  om  naar  de  mannen.          ‘Rustig  maar,’  zegt  de  oudere  man,  ‘het  is  de  standaardprocedure  hier.’   Peter  gaat  op  het  bed  liggen.  De  vrouw  trekt  rubber  handschoenen  aan.  Opeens  kan  Peter  er  niet   meer  tegen.          ‘Blijf  van  me  af!’     Hij  springt  van  het  bed  af.  De  beide  mannen  grijpen  hem  vast.  De  jongste  spreekt  hem  streng  toe.        ‘Zie  je  die  banden  hier  aan  de  zijkant?  Als  je  tegenstribbelt,  moeten  we  je  vastbinden.  Dan  wordt   het  een  heel  stuk  minder  prettig.  Dus  zeg  het  maar.’   Peter  kijkt  de  man  aan.  Hij  ziet  dat  hij  het  meent.  Hij  gaat  weer  op  het  bed  liggen.     De  vrouw  vervolgt  het  onderzoek.  Ze  klapt  de  oogspiegel  omlaag,  pakt  een  lampje,  schijnt  in  Peters   neus.        ‘Mond  open.’   Peter  doet  zijn  mond  open.  De  vrouw  schijnt  met  het  lampje  in  zijn  mond,  voelt  aan  zijn  gebit,  onder   zijn  tong,  in  zijn  keel.  Ze  bevoelt  hem  helemaal.  Als  de  vrouw  bij  zijn  geslacht  aankomt,  fluisteren  en  

 

76  

grinniken  de  mannen  opnieuw,  maar  de  vrouw  lijkt  zich  er  niets  van  aan  te  trekken.  Het  kost  Peter  de   grootste  moeite  om  niet  opnieuw  op  te  springen.        ‘Op  je  rechter  zij  liggen.’   Peter  draait  zich  met  zijn  gezicht  naar  de  muur.  Een  rubberen  hand  glijdt  over  zijn  billen.          ‘Knie  optrekken.’   Hij  verstart.  De  vrouw  woelt  met  haar  andere  hand  in  zijn  haar.        ‘Rustig  maar,  het  doet  geen  pijn.’   Een  vinger  zoekt  zijn  anus,  dringt  diep  binnen.        ‘Goed,’  zegt  de  vrouw.  Ze  gooit  haar  rubber  handschoenen  in  een  afvalbak.        ‘Trek  je  ondergoed  maar  weer  aan,’  zegt  de  jongste  man.        Peter  doet  wat  hem  gezegd  wordt.  Hij  krijgt  een  blauwe  overall  en  gele  slippers.  De  mannen  nemen   hem  mee  naar  een  andere  kamer.  Op  een  kruk  zit  een  man  met  een  camera.  Peter  moet  op  een  stoel   onder  een  fotolamp  gaan  zitten.  Eén  van  de  mannen  schrijft  met  een  viltstift  een  nummer  op  een   strook  wit  papier.  Hij  doet  het  in  een  houder  die  aan  een  houten  standaard  vastzit,  schuift  de  houder   voor  Peters  borst.  De  man  op  de  kruk  maakt  drie  foto’s,  recht  van  voren  en  van  allebei  de  zijkanten   van  zijn  gezicht.        Dan  volgen  nieuwe  gangen,  nieuwe  trappen,  steeds  verder  omlaag,  tot  ze  in  een  keldergang  komen   waar  de  lucht  stinkt  naar  vocht  en  mest.  Langs  het  plafond  lopen  dikke  buizen.  De  mannen  openen   een  deur  met  een  zware  grendel.  Het  is  een  cel.  Peter  gaat  naar  binnen.  Achter  hem  gaat  de  deur   met  veel  geratel  op  slot.  Er  staan  in  de  smalle  cel  alleen  een  kale  houten  bank  en  een  emmer.  In  de   achterwand  zijn  glazen  bakstenen  waar  nauwelijks  licht  doorheen  valt.  Het  is  muisstil.  Tot  opeens   een  ventilator  een  oorverdovende  herrie  begint  te  maken.        Bert  Zwambrink  tuurt  wanhopig  naar  het  station.  Tien  minuten  geleden  is  er  voor  de  laatste  keer   een  trein  komen  aanrijden.  Peter  zat  er  niet  in.  Daar  is  De  Groot  met  mevrouw  Dirks  en  Eva.  Bert   loopt  op  hen  toe.          ‘Meneer  De  Groot,  Peter  is  er  niet.’          ‘Waar  is  hij  dan  gebleven?’          ‘Eh,  ik  ben  bang  dat  ik  u  iets  vervelends  moet  vertellen.  Hij  wilde  de  tijd  die  wij  hier  waren   gebruiken  om  naar  Adlershof  te  gaan,  om  het  huis  van  zijn  opa  en  oma  te  zien.’     Ik  had  het  kunnen  weten,  denkt  De  Groot.        ‘Waarom  heb  je  hem  dan  niet  tegengehouden?’   Bert  kijkt  schuldbewust  naar  het  station.  De  Groot  wendt  zich  tot  Eva.        ‘Eén  van  de  leerlingen  is  er  niet,  u  weet  wel,  die  jongen  met  dat  rode  haar.  Het  schijnt  dat  hij  met   de  S-­‐Bahn  naar  Adlershof  is  gereden  om  het  geboortehuis  van  zijn  moeder  te  zien.’   Eva  kijkt  naar  de  grond,  schudt  haar  hoofd.          ‘Dat  is  niet  toegestaan,  dat  had  u  moeten  voorkomen.’        ‘Denkt  u  soms  dat  ik  die  kinderen  aan  een  touwtje  heb?  Laten  we  even  wachten,  misschien  komt  hij   nog.’   Verder  is  de  groep  compleet,  maar  na  een  half  uur  is  Peter  nog  niet  opgedoken.          ‘Ik  ga  bellen,’  snauwt  Eva,  ‘wacht  hier.’     Ze  loopt  naar  de  man  met  het  leren  jack  die  bij  de  ingang  van  de  ondergrondse  staat.  Ze  lopen  samen   de  trap  af.  Na  tien  minuten  is  Eva  terug.        ‘Hij  is  gearresteerd.’          ‘Wat?’     De  Groot  en  mevrouw  Dirks  kijken  elkaar  aan.    

 

77  

     ‘Waarom?’        ‘Hij  wordt  beschuldigd  van  een  poging  tot  inbraak,’  zegt  Eva.        De  ventilator  stopt.  De  deur  van  de  cel  gaat  weer  open.  Peter  denkt  dat  het  een  uur  of  twee  later  is,   veel  te  laat  voor  de  Alexanderplatz.  Hij  heeft  het  koud  gekregen  in  de  klamme  cel.  De  Groot  zal  wel   kwaad  zijn,  maar  hij  is  niet  van  plan  zich  daar  nu  druk  over  te  maken.  Eerst  maar  eens  kijken  hoe  het   afloopt  met  die  twee  Stasi-­‐mannen.  Zo  behulpzaam  mogelijk  zijn,  dat  is  het  beste.  Ze  lopen  door  een   wirwar  van  gangen  en  trappen  terug  naar  de  verhoorkamer.        De  man  zet  de  bandrecorder  weer  aan.          ‘Zo,  daar  zitten  we  weer.’   Ze  zitten  in  precies  dezelfde  opstelling.          ‘Hoe  vond  je  het  in  de  cel?’        ‘Koud,  en  het  stinkt  er  of  jullie  hier  champignons  kweken.  Jullie  mogen  trouwens  die  ventilator  wel   eens  laten  repareren.’     Tevergeefs  proberen  de  mannen  niet  te  grinniken.          ‘Luister  Peter,  jij  bent  een  aardige  jongen,  dat  zien  we  heus  wel,  maar  wij  moeten  ons  werk  doen,   begrijp  je  dat?  We  hebben  helemaal  niets  aan  jongetjes  die  er  maar  wat  op  los  fantaseren.’     Peter  knikt.          ‘Waarom  wil  je  dan  niet  eerlijk  vertellen  wat  er  is  gebeurd?’        ‘Dat  wilde  ik  ook  gaan  doen,  maar  toen  gaf  u  een  klap  op  de  tafel.’     De  mannen  lachen  nu  openlijk.  Peter  wordt  boos.  Hij  schreeuwt  bijna.        ‘Ik  houd  helemaal  niet  van  fantaseren.  Het  is  zo  al  moeilijk  genoeg  om  te  begrijpen  wat  er  eigenlijk   gebeurd  is.’     De  mannen  knikken  begripvol.  Wat  hij  zegt  klopt  aardig  met  hun  eigen  ervaringen  bij  het  Ministerium   für  Staatssicherheit.        ‘Als  u  nou  eens  heel  precies  zou  zeggen  wat  u  wilt  weten,’  zegt  Peter.        ‘Waarom  was  je  vanmiddag  in  Adlershof?’     De  andere  man,  vlak  naast  Peter,  neemt  de  ondervraging  over.        ‘Om  het  huis  van  mijn  grootouders  te  zien.’     De  twee  mannen  kijken  elkaar  opnieuw  aan,  nu  verbaasd.        ‘Mijn  moeder  is  daar  geboren.’        ‘Vandaar  dat  je  zo  goed  Duits  spreekt!’        ‘Ja.’        ‘Goed.  Vertel  dan  maar  gewoon  in  je  eigen  woorden  wat  er  is  gebeurd.’   Zonder  het  kleinste  detail  te  missen  vertelt  Peter  wat  hij  gedaan  heeft,  sinds  hij  op  de  Alexanderplatz   in  de  trein  in  gestapt.          ‘Die  oude  vrouw  aan  de  Hackenbergstraße  zei  dat  je  probeerde  in  te  breken.’        ‘Ik  heb  alleen  maar  aan  de  buitendeur  gerammeld.  Ik  wilde  zo  graag  de  flat  bekijken,  maar  ze  deed   niet  open.  Ik  ben  helemaal  niet  binnen  geweest.  Ik  ben  verdorie  niet  eens  binnen  geweest!’       Plotseling  staan  zijn  ogen  vol  tranen.  Peter  valt  op  de  tafel  met  zijn  gezicht  op  zijn  onderarmen.          ‘Het  was  helemaal  voor  niks,  ik  heb  helemaal  niks  gezien,  en  nu  zijn  júllie  kwaad  op  mij,  straks  is   meneer  De  Groot  kwaad,  en  Eva,  en  Bert,  en  mijn  moeder,  die  toch  al  zo  bang  was  omdat  ik  hier   naartoe  ging.  Allemaal  voor  niks.  Alleen  maar  omdat  ik  zo  graag  voor  één  keer  het  huis  van  mijn   eigen  grootouders  wilde  zien!’  Hij  snikt  als  een  klein  kind.  De  mannen  in  de  zwarte  jacks  staren  naar   hun  bruine  schoenen.  Dan  staat  de  man  naast  hem  op,  klopt  hem  op  zijn  schouder.          ‘Rustig  maar  jongen,  we  gaan  eens  kijken  hoe  we  dit  gaan  oplossen.’  

 

78  

     ‘Ik  snap  echt  niet  wat  ik  fout  gedaan  heb.  Volgens  de  internationale  afspraken  mogen  burgers  van   de  geallieerde  landen  overal  in  Berlijn  komen.’        ‘Formeel  heb  je  gelijk.  Maar  je  moet  begrijpen  dat  wij  ons  zorgen  maken  als  buitenlanders  hier   zomaar  rondlopen.  De  mensen  worden  achterdochtig  van  mensen  zoals  jij,  met  dure  westerse  kleren   aan.  Zeker  als  ze  ook  nog  eens  als  idioten  aan  deuren  van  flatgebouwen  staan  te  rukken.  Dan  gaan   onze  brave  burgers  de  autoriteiten  opbellen.  Maar  maak  je  geen  zorgen.  Ik  heb  Eva  aan  de  telefoon   gehad.  Ze  heeft  mij  ervan  overtuigd  dat  je  een  keurige  jongen  bent.  Die  leraar  van  je  bevestigde  jouw   verhaal.  Je  hebt  tegen  een  vriend  van  je  gezegd  wat  je  van  plan  was,  toch?’     Peter  knikt.        ‘Oké,  wacht  maar,  dan  gaan  wij  even  overleggen.’   De  man  achter  de  tafel  staat  op.  Hij  zet  de  bandrecorder  uit.  Ze  verlaten  de  kamer.          Na  een  kwartier  komen  ze  weer  binnen.  Ze  trekken  stoelen  bij,  gaan  tegenover  Peter  zitten.  De   bandrecorder  blijft  uit.  Peter  kijkt  de  mannen  vragend  aan.        ‘Wij  moeten  jou  een  heel  belangrijke  vraag  stellen,  waarover  je  goed  moet  nadenken.’   De  man  wacht  even,  ademt  in.        ‘Je  weet  natuurlijk  dat  er  hier  in  de  DDR  allerlei  mensen  zijn  die  naar  het  Westen  willen  vluchten.’        ‘Ja.’        ‘Dat  zouden  wij  ook  wel  willen.’   Peter  kijkt  verrast  op.          ‘Verbaast  je  dat?’        ‘Eigenlijk  niet.’        ‘Wij  kennen  mensen  in  het  Westen  die  ons  willen  helpen.  Ze  hebben  belangrijke  documenten  van   ons  nodig.  Die  moeten  door  de  Muur  worden  gesmokkeld.  Voor  ons  is  dat  veel  te  gevaarlijk.  We   hebben  iemand  nodig  die  niet  opvalt.  Jij  zou  dat  kunnen  doen.’        ‘Is  het  voor  mij  dan  niet  gevaarlijk?’        ‘Voor  buitenlanders  is  het  veel  simpeler,  zeker  zoals  wij  het  doen.’        ‘Hoe  dan?’        ‘Op  een  veilige  manier.  Doe  je  mee?’   Peter  draait  op  zijn  stoel,  twijfelt.        ‘Er  staat  iets  tegenover.  Als  je  meedoet,  zorgen  wij  dat  je  in  het  huis  van  je  moeder  kunt  gaan   kijken.’   Peter  wrijft  met  zijn  handen  over  zijn  gezicht.        ‘Ik  weet  niet  of  ik  dat  durf.  Mijn  moeder…  als  er  iets  gebeurt…  als  ik  word  gearresteerd…’   De  mannen  glimlachen.        ‘Je  bent  al  gearresteerd,’  zegt  de  oudste.   Peter  zucht.        ‘Dus  als  ik  niet  meewerk…’        ‘…duurt  dat  nog  even.’        ‘En  hoe  gaat  het  dan  als  ik  wel  meewerk?’        Bert  en  De  Groot  staan  tegenover  de  jeugdsoos  in  Friedrichshain.  Achter  hen  rijzen  oude,  haveloze   flats  op.  Iets  verderop  staat  Eva  de  ene  sigaret  na  de  andere  te  roken.  Ze  heeft  de  hele  avond  geen   woord  meer  gezegd.  Uit  de  ingang  van  de  soos,  aan  de  overkant  van  de  straat,  pulseert  gekleurd   licht.  Verderop  rijst  een  donkere  watertoren  met  een  dikke,  ronde  bovenkant  op  naar  een   avondhemel  vol  oranjerode  verfstreken.  Er  komt  een  groene  Trabant  aanrijden.  Achter  het  stuur  zit  

 

79  

een  vrouw  met  zwarte  krullen  en,  ondanks  de  avond,  een  zonnebril  met  donkergroene  glazen.  Ze   draait  het  raampje  open,  geeft  Eva  een  gelige  envelop,  rijdt  zonder  iets  te  zeggen  weer  weg.        ‘Dus  we  zien  Peter  pas  morgen  weer  terug?’  vraagt  Bert.        ‘Ik  haal  hem  op  bij  het  station  Friedrichstraße.  Ze  zetten  hem  daar  over  de  grens,’  zegt  De  Groot.        ‘Dan  moet  u  weer  naar  Oost!’        ‘Ja  en  nee.  Op  het  station  is  een  grensovergang.  Er  komen  daar  West-­‐  en  Oost-­‐Berlijnse  spoorlijnen   bij  elkaar.’   In  het  hoofd  van  Bert  Zwambrink,  toekomstig  stedenbouwkundige,  kruipen  de  beide  stedelijke   netwerken  van  Berlijn  in  elkaar  als  draden  van  vijandige  schimmels.  Uit  de  deur  aan  de  overkant  van   de  straat  zingt  een  DDR-­‐band,  Geh  zu  ihr  und  lass  deinen  Drachen  steigen,  bijgestaan  door  een   jeugdkoor  dat  niet  aan  muren  denkt.  Bert  kijkt  naar  de  reusachtige  fallus  die  zich  aftekent  tegen  de   zonsondergang  en  denkt  aan  Peter  Avestad.          Iemand  klopt  op  de  deur  en  draait  de  sleutel  om.  De  jongere  van  de  twee  mannen  komt  binnen   met  een  dienblad.  Op  het  dienblad  staan  een  beker  thee  en  een  bord  met  twee  broodjes.  Peter  zit  nu   in  een  andere  cel,  op  een  soort  bedbank  met  een  dun  matrasje,  een  deken  en  een  plat  kussen.  Op  de   vloer  ligt  zeil.  Er  is  een  wastafel  met  een  kraantje.  In  de  hoek  staat  een  toilet.        ‘Vind  je  het  goed  als  ik  er  even  bij  kom  zitten?’     Peter  knikt  met  het  eerste  broodje  al  half  in  zijn  mond.  De  man  kijkt  toe  hoe  gretig  hij  eet.          ‘Weinig  gegeten  vandaag?’          ‘Niet  veel.  En  ik  moest  overgeven.’  Hij  vertelt  het  verhaal  van  de  klodder  op  de  Russische  laars.  De   man  lacht.          ‘Moet  u  vannacht  nou  alweer  werken?’        ‘We  vonden  het  handiger  om  even  een  dienst  te  ruilen,  vanwege  morgenochtend.’          ‘Ik  snap  niet  dat  jullie  over  vluchten  durven  te  praten.  Ik  dacht  dat  iedereen  hier  doodsbang  was.’     De  man  trekt  zijn  schouders  op.          ‘Die  man  van  daarnet  en  ik  kennen  elkaar  al  heel  lang.  De  vrouw  die  jou  morgen  ophaalt  is  mijn   zusje.’     Hij  lacht.          ‘Ze  is  leuk  hoor,  echt  iets  voor  jou.’   Peter  kan  zich  er  niets  bij  voorstellen.        ‘Je  leert  aan  wie  je  iets  kunt  vertellen.  Zo  is  het  overal  in  de  DDR.    Je  hele  goede  vrienden  moet  je   vertrouwen,  anders  heb  je  geen  leven.  Privé  kun  je  over  alles  praten.  In  het  openbaar  houd  je  vooral   je  mond  en  loop  je  braaf  in  de  pas.  Weet  je,  het  gaat  hier  helemaal  niet  om  terreur.  Twintig,   vijfentwintig  jaar  geleden  misschien,  maar  nu  niet  meer.  Het  gaat  om  alledaagse  angst.  Tot  systeem   verheven  angst.’        ‘Waarom  doet  u  er  dan  aan  mee?’   De  man  kijkt  naar  de  vloer.  ‘Je  hebt  geen  idee  hoe  ze  je  hier  kunnen  manipuleren.  Je  hebt  gewoon   geen  keus.  Je  doet  wat  je  gezegd  wordt  en  verder  moet  je  je  mond  houden.  Iedereen  hier  verstopt   zich,  de  meeste  mensen  doen  geen  kop  open.  En  zal  ik  je  nu  eens  iets  grappigs  vertellen?  Dat  vinden   onze  bazen  heel  erg  lastig.’          ‘’Wacht  even.  Jullie  bazen  hebben  de  mensen  monddood  gemaakt  en  vinden  het  lastig  dat  het   gelukt  is?’        ‘Er  is  een  nieuw  probleem  door  ontstaan.  Als  al  je  vijanden  zich  verstoppen  en  hun  mond  houden,   over  wiens  rug  moet  je  de  mensen  dan  nog  bang  maken?’    

 

80  

Hij  grijnst  olijk.        ‘Maar  stel  nou  dat  ik  jullie  verraad?  Dat  ik  zeg  dat  jullie  naar  het  Westen  willen  vluchten?’        ‘Hoe  wou  je  dat  doen  dan?  Honecker  opbellen?’  Hij  schaterlacht.  ‘Ken  je  trouwens  die  mop  van   Honecker  die  opgebeld  wordt?’        ‘Nee.’        ‘Honecker  wordt  opgebeld.  Hij  neemt  op.  God  aan  de  lijn.  Morgen  je  laatste  dag,  zegt  God.   Honecker  is  helemaal  van  slag,  belt  Brezjnev.  Leonid,  daarnet  belde  God,  moet  je  horen  wat  Hij  zei.   Geen  paniek,  zegt  Brezjnev,  ik  regel  het.  Even  later  belt  Brezjnev  terug.  Opgelost,  zegt  hij.  Wat  heb  je   tegen  God  gezegd,  vraagt  Honecker.  Brezjnev  zegt:  ophouden  met  dat  gesodemieter,  anders  haal  ik   Stalin  uit  het  vet.’   Hij  lacht  nog  veel  harder.        ‘Zo,  bedtijd!’     Hij  neemt  het  dienblad  mee,  doet  de  deur  op  slot.  Het  licht  in  de  cel  gaat  uit,  behalve  een  kleine  lamp   in  het  plafond,  die  blauwig  licht  verspreidt.            

 

81  

25        De  burgemeester  doet  geen  enkele  moeite  zijn  leedvermaak  te  verbergen.        ‘Och,  Jessicaatje,  ik  heb  van  de  week  wel  gezien  dat  je  in  de  politiek  nog  heel  wat  te  leren  hebt.’   Ze  zitten  weer  in  beginopstelling  op  zijn  kamer.  De  burgemeester  geniet  schaamteloos  na  van  haar   afgang  in  de  raadsvergadering.        God,  wat  haat  ik  die  vent,  denkt  ze,  wat  heb  ik  de  schurft  aan  die  denigrerende  verkleinwoordjes   van  hem,  die  pogingen  om  dichtbij  me  te  komen,  me  met  zijn  gore  poten  aan  te  raken.        ‘Hoe  is  het  mogelijk  dat  ze  er  lucht  van  hebben  gekregen?’  vraagt  ze  bits.        ‘Wat  maakt  het  uit?  Het  moest  toch  een  keer  bekend  worden.’   Die  blik  van  hem,  dat  superieure  mondje.  Ze  walgt.          ‘Burgemeester,  hoe  konden  ze  dit  weten?  Alleen  wij  wisten  ervan.  Ik  weet  wat  ik  gezegd  heb,  en   vooral  ook  wat  ik  níet  gezegd  heb.’        ‘Ik  zeg  dat  het  niet  uitmaakt.  De  plannen  zullen  schitterend  zijn,  ze  zullen  betaalbaar  zijn.  Ze  zullen   uitgevoerd  worden.’        ‘Als  de  raad  ze  goedkeurt,  ja!’  sputtert  ze.   De  burgemeester  lacht  haar  vierkant  uit.  Jessica  geeft  een  woeste  klap  op  het  bureau,  staat  op,  wijst   naar  zijn  borst.        ‘Als  de  pleuris  al  niet  uitbreekt  zijn  doordat  jij  je  bek  niet  weet  te  houden!  Die  lui  van  K.O.Z.,  die   Avestad  en  vooral  Zwambrink,  dat  zijn  echt  geen  domme  jongens.  Die  straffen  elke  misstap  die  wij   maken  genadeloos  af!’     Ook  Van  Overpelt  gaat  staan.  Hij  brengt  zijn  gezicht  dicht  bij  het  hare,  probeert  haar  kin  vast  te   pakken.  Jessica  slaat  zijn  hand  opzij.  Ze  huivert  bij  de  aanblik  van  een  rijtje  zwarte  puntjes  langs  de   zijkant  van  zijn  neus.        ‘Lieve  kleine  Jessica,  zoveel  temperament!  Zoveel  talent,  maar,  o  wat  jammer:  zoveel  scrupules.  Ik   wil  gewoon  dat  je  die  lui  mangelt,  dat  je  ze  tussen  die  mooie  rode  nageltjes  van  je  pakt  en  doodknijpt   als  luis,  dat  wil  ik!  Volgende  week  heb  ik  de  schetsplannen  klaar,  compleet  met  een  ruwe   kostenraming.  Die  sturen  we  zo  snel  mogelijk  naar  de  raad.  De  rest  is  aan  jou,  meisje.’        Ze  loopt  met  afgewend  gezicht  langs  hem  heen.  Op  haar  eigen  kamer  gaat  ze  in  een  vensterbank   zitten.  Diep  onder  haar,  bij  de  fontein  voor  het  stadhuis  gaat  een  zo  te  zien  smoorverliefd  bruidspaar   op  de  foto.  Avestad  en  Zwambrink  als  luis  doodknijpen.  Daar  sprak  de  leider!  Allemaal  spierballentaal   voor  mannetjesmanagers,    voor  hitlertjes.  Charismatisch  leiderschap  noemen  ze  dat,  om  je  blind  te   lachen.          De  bruid  biedt  sierlijk  haar  hand,  de  elegante  bruidegom  geleidt  zijn  jonge  vrouw  de  trappen  van  de   fontein  af.  Onderaan  kust  hij  haar  hartstochtelijk.  Jessica  beweegt  haar  hand  omhoog  op  dezelfde   manier  als  de  bruid  diep  beneden  haar  op  het  plein.  Haar  tong  kust  de  binnenkant  van  haar  lippen.        Volgende  week  de  plannen  klaar.  Kunnen  me  geen  lor  schelen.  Ik  ga  iets  anders  te  doen,  iets  in  Den   Haag,  dan  hoef  ik  dat  hele  kutgemeentehuis,  die  hele  kutstad  nooit  meer  te  zien.  Het  wordt  tijd  om   het  zelf  heft  in  handen  te  nemen,  iets  te  doen  aan  die  ene  schaamluis  die  de  meeste  jeuk   veroorzaakt.  Die  rollen  omdraaien.  Het  wordt  tijd  om  ervoor  zorgen  dat  het  burgemeestertje  uit  haar   hand  gaat  eten.  We  zullen  wel  eens  zien  wie  hier  de  ware  leider  is.  Pas  maar  op,  meneer  Van   Overpelt!  De  ware  leider,  die  heeft  geen  grote  bek  nodig.  De  ware  leider  is  iemand  die  je  in  stilte  de   stuipen  op  het  lijf  jaagt.  

 

82  

26        Tegen  middernacht  rijdt  Kees  in  de  richting  van  Checkpoint  Charlie.  Meneer  De  Groot  en  mevrouw   Dirks  besluiten  om  niet  naar  Nederland  te  bellen  om  te  vertellen  dat  Peter  in  Oost-­‐Berlijn  is   achtergebleven.        ‘Zijn  moeder  besterft  het  als  ze  het  hoort,’  zegt  De  Groot.  ‘We  kunnen  veel  beter  wachten  tot  hij   terug  is.  Tot  we  weten  dat  alles  goed  is  afgelopen.’   Hij  pakt  de  microfoon.          ‘Jongens  en  meisjes.  Zoals  ik  jullie  heb  verteld,  wordt  Peter  in  Oost-­‐Berlijn  vastgehouden.  Ik  wil   jullie  op  het  hart  drukken  om  daarover  vannacht  of  morgen  overdag  met  niemand  van  buiten  deze   groep  over  te  spreken,  zeker  niet  als  je  belt  met  Nederland.  Mevrouw  Dirks  en  ik  hebben  besloten   om  met  bellen  te  wachten  tot  morgen,  als  Peter  weer  bij  ons  is.  We  zijn  bang  dat  zijn  moeder  zich   anders  vreselijk  ongerust  zal  maken.’        Als  Kees  stopt  voor  de  slagboom,  pakt  Eva  de  gele  envelop  uit  haar  tas.          ‘Laat  dit  aan  de  grenswacht  zien.’     Zonder  een  woord  van  afscheid  stapt  ze  de  bus  uit.        De  controle  aan  de  grenspost  is  nog  griezeliger  dan  op  de  heenweg.  Zwijgende  schimmen  zweven   om  de  bus,  in  de  bus,  schijnen  overal  met  zaklantaarns,  kijken  onder  alle  banken,  in  de   bagageruimtes,  onder  de  bodem.  Checkpoint  Charlie  bij  nacht,  het  spookhuis  van  de  Koude  Oorlog.        Pas  als  de  celdeur  de  volgende  ochtend  opengaat,  wordt  Peter  wakker.          ‘Einen  recht  schönen  guten  Morgen.’     De  man  zet  een  dienblad  neer  op  het  kleine  tafeltje.  Peter  gaat  rechtop  zitten  en  begint  te  eten.        ‘Trek  deze  spullen  aan,  dan  val  je  in  Adlershof  niet  zo  op.  Je  eigen  spullen  krijg  je  straks.’   Hij  trekt  de  donkerbruine  ribbroek  en  de  parka  aan  die  de  man  heeft  meegebracht.  Ten  slotte  zet  hij   een  blauwe  muts  op  zijn  rode  haar.        ‘Waar  zijn  nou  die  documenten?’        ‘Het  is  beter  dat  je  dat  niet  weet.  Wacht  maar  rustig  af.’   De  man  brengt  hem  naar  de  poort.  Hij  steekt  zijn  hoofd  naar  buiten  en  kijkt  naar  links  en  rechts.        ‘Die  kant  op  lopen,  voorbij  de  hoek  linksaf..  Daar  loop  je  naar  een  groene  Trabant.  Succes.’        Even  later  staat  hij  op  straat  in  de  vroege  Berlijnse  morgen,  snuift  gretig  de  frisse  buitenlucht  op.  Er   is  op  straat  geen  kip  te  zien.  Peter  begint  te  lopen  naar  de  aangegeven  plek.  Als  hij  naar  boven  kijkt,   steekt  de  bewaker  in  het  achthoekige  wachttorentje  zijn  hand  naar  hem  op.  Peter  zwaait  vrolijk   terug.  Om  de  hoek  staat  eenzaam  een  groene  Trabant.  Er  zit  niemand  in.        ‘Dag,  lekker  ventje  van  me!’     Plotseling  slaat  iemand  een  arm  om  zijn  nek  en  kust  hem  op  de  wang.        ‘Doorlopen  en  gauw  gaan  zitten,’  zegt  ze  zachtjes  in  zijn  oor.   Hij  doet  wat  ze  zegt.  Ze  start  de  Trabant  en  rijdt  weg.        ‘Goed  gedaan.’     Ze  knijpt  hem  in  zijn  hand.          ‘Zo,  op  naar  Adlershof  dan  maar.’   Peter  kijkt  opzij.  Ze  is  nauwelijks  ouder  dan  hij,  slank,  met  zwarte  krullen.  Ze  draagt  een  zonnebril   met  donkergroene  glazen.          ‘Zeg  maar  Ilka.’   Tijdens  de  hele  rit  zegt  ze  niets,  tot  ze  op  een  brede  weg  naast  rails  rijden,  de  spoorbaan  van   Adlershof  naar  het  centrum.  

 

83  

     ‘Weet  je  die  flat  nog  te  vinden?’          ‘Ja.’        ‘We  parkeren  de  auto  om  de  hoek  bij  een  kerkhof.  Ik  ga  eerst.  Jij  wacht  tien  minuten.  Dan  kom  je   naar  de  flat.  De  portiekdeur  zal  open  staan.  Je  gaat  vier  trappen  op.  Dan  duw  je  de  rechter  deur   open.  Je  komt  binnen  en  doet  de  deur  achter  je  dicht.  Duidelijk?’        Na  een  paar  bochten  staan  ze  bij  het  kerkhof.  Peter  stapt  uit,  loopt  door  de  ingang  en  gaat  op   precies  hetzelfde  bankje  zitten  als  gisteren,  maar  de  oude  man  en  zijn  hond  zijn  er  niet.  Hij  kijkt  op   zijn  horloge.  Om  de  tijd  te  doden  leest  hij  de  namen  op  de  zerken.  Dan  valt  hem  recht  vooruit  een   verzakte  grijze  grafsteen  op  met  twee  namen  in  zwarte  letters.   Friedrich  Müller    

Waltraud  Müller-­‐Pelz  

       1902  -­‐1960                

 1904  -­‐1964  

Hij  staat  op  en  loopt  naar  de  zerk,  legt  zijn  handen  erop.  De  steen  voelt  vochtig  aan.  Zijn  opa  heeft  hij   nooit  gekend,  maar  zijn  oma  herinnert  hij  zich  nog  een  heel  klein  beetje.  Haar  zwaaien  ten  afscheid   vanachter  de  Muur  is  misschien  wel  zijn  vroegste  herinnering.  Hij  voelt  tranen  komen,  maar  verdringt   ze.  Thuis  zal  hij  aan  zijn  moeder  kunnen  vertellen  dat  hij  het  graf  van  haar  ouders  heeft  gezien.   Misschien  wil  ze  dan  toch  wel  een  keer  meegaan  naar  Adlershof,  zodat  ze  hier  samen  kunnen  staan.        Na  tien  minuten  gaat  hij  de  poort  uit  en  de  hoek  om  naar  de  Hackenbergstraße.  Hij  duwt  de  deur   van  nummer  8  open,  gaat  de  trappen  op.  Tot  zijn  eigen  verwondering  voelt  hij  helemaal  niets  van   spanning.  Hij  heeft  zojuist,  net  als  gisteren,  de  knop  van  een  deur  vastgepakt  die  zijn  moeder,  zijn   oma  en  zijn  opa  ontelbare  keren  in  hun  handen  hebben  gehad.  Pas  nu  zijn  hand  langs  de  trapleuning   omhoog  glijdt,  gaat  zijn  handpalm  tintelen,  alsof  zijn  bloed  dat  van  zijn  grootouders  voelt  stromen.   Hij  ademt  de  lucht  van  het  trappenhuis  diep  in,  lucht  die  vaag  stinkt  naar  kool,  pis  en  bleekwater,   dezelfde  geur  die  ook  zij  hebben  geroken.  Bovenaan  de  vierde  trap  ziet  hij  een  deur  op  een  kier   staan.  Hij  gaat  de  flat  binnen.          De  betovering  is  meteen  verbroken.  Het  interieur  past  helemaal  niet  bij  het  beeld  dat  hij  had  van   de  flat  waar  zijn  moeder  was  grootgebracht.  De  inrichting  is  sober,  met  modernistische,  goedkoop   aandoende  DDR-­‐meubels.  Op  de  vloer  van  de  woonkamer  staat  een  toren  van  gekleurde  houten   bouwblokken.  Ilka,  als  ze  al  zo  heet,  zit  aan  de  tafel.          ‘En?’   Peter  glimlacht.          ‘Het  is  nu  natuurlijk  anders.’          ‘Maar  je  bent  wél  binnen.’          ‘Ja,  dank  je  wel.’     Ze  glimlacht.          ‘Kijk  maar  rond,  we  hebben  de  tijd.’     Peter  kijkt  in  alle  kamers.        ‘Waar  zijn  de  mensen  die  hier  wonen?’          ‘Een  halfuurtje  wandelen  om  een  klein  geldbedrag  op  te  halen.  Oppassen  dat  we  de  blokkentoren   niet  omgooien.’   Peter  grinnikt.          ‘Waarom  doen  jullie  dit  voor  mij?’        ‘Dat  weet  je  al.  Verder  niets  over  vragen.’     Ze  zakt  een  beetje  onderuit  op  de  stoel,  haar  dijen  iets  uit  elkaar.        ‘Heb  jij  in  Nederland  een  vriendinnetje?’  

 

84  

     ‘Ik  had  er  een.’        ‘Had?’        ‘Het  ging  niet  goed.’        ‘Waarom  dan  niet?’        ‘Zoals  je  daarnet  al  zei,    verder  niets  over  vragen,’     Ilka  knikt  meelevend.        De  terugweg  gaat  precies  omgekeerd.  Peter  wacht  tien  minuten  op  het  kerkhof.  Dan  loopt  hij  naar   de  Trabant.  Ilka  zit  achter  het  stuur.  Ze  stopt  net  een  blonde  lok  weg  onder  de  zwarte  krullen.  Een   pruik.  Peter  kijkt  verrast  opzij,  trekt  een  mondhoek  op.        ‘Verder  niets  over  vragen,’  zeggen  ze  precies  tegelijk.  Ze  schieten  in  de  lach.     Even  buiten  Adlershof  rijdt  Ilka  een  zijweggetje  op  en  stopt  na  een  bocht.          ‘Je  eigen  spullen  liggen  in  de  kofferbak.  Kleed  je  snel  om.’   Als  Peter  zijn  kleren  weer  aanheeft,  rijden  ze  naar  het  centrum.  Peter  ziet  voor  de  derde  keer  het   groen  van  het  Treptower  Park  langs  glijden.  In  de  verte  rijst  de  televisietoren  van  de  Alexanderplatz   op.          ‘Nog  even  goed  luisteren.  Straks  zet  ik  de  auto  een  eindje  van  het  station  vandaan.  We  lopen  naar   het  voorplein.  Daar  gaan  we  een  gebouw  in.  We  doen  net  of  we  een  stelletje  zijn  dat  afscheid  neemt.   Speel  gewoon  een  beetje  mee.  Jij  gaat  in  de  rij  staan.  Ik  blijf  zo  lang  mogelijk  bij  je  om  je  uit  te   zwaaien.  Je  gaat  na  de  controle  naar  een  perron  van  de  S-­‐Bahn  van  West-­‐Berlijn.  Daar  wacht  die   leraar  op  je.’          Ilka  parkeert  de  Trabant  in  een  zijstraat  van  de  Friedrichstraße.  Stijf  gearmd  lopen  ze  de  hoek  om,   gaan  onder  de  spoorbaan  door  naar  het  stationsplein.          ‘Kijk,  daar,’  zegt  Ilka,  ‘daar  heb  je  het  Tränenpalast.’     Peter  ziet  een  blauw  gebouwtje  dat  iets  weg  heeft  van  een  noodlokaal  van  een  school.  Tussen  de   dranghekken  voor  de  ingang  staat  een  rij  mensen.  Ze  gaan  samen  in  de  rij  staan.  Ilka  legt  zijn  hand   om  haar  middel.          Peter  voelt  hoe  zijn  spieren  zich  spannen.          ‘Ben  je  nerveus?’     Hij  knikt.          ‘Tijd  voor  ons  toneelstukje  dan.’    Ze  slaat  haar  armen  om  zijn  nek,  klemt  zich  dicht  tegen  hem  aan  en  kust  hem  heftig  op  de  mond.  Hij   verstart  als  hij  voelt  hoe  haar  tong  zijn  mond  binnengaat,  de  binnenkant  van  zijn  boventanden  aftast,   maar  dan  ontspant  hij  zich,  doet  hetzelfde  bij  haar.  Hij  legt  zijn  handen  op  haar  billen  en  drukt  zijn   harde  kruis  tegen  het  hare.        ‘Mmmm,  jij  bent  een  flinke  jongen,’  zegt  ze  zacht.  ‘Jammer  dat  we  in  Adlershof  de  slaapkamers  niet   wat  beter  bekeken  hebben.’     Ze  gaat  meteen  door  met  de  volgende  tongzoen.        Tussen  zijn  wimpers  door  ziet  Peter  dat  er  nog  veel  meer  stelletjes  zijn  als  zij.  Sommige  staren  voor   zich  uit,  andere  staan  heftig  te  zoenen,  weer  andere  hartverscheurend  te  grienen.  Na  een  kwartier   zijn  ze  opgeschoven  tot  aan  de  deuren.  Binnen  in  het  gebouw  is  de  atmosfeer  om  te  stikken.  Condens   loopt  in  straaltjes  naar  beneden  langs  de  ramen.  Ilka  omhelst  Peter  opnieuw.          ‘Nu  de  tranen.’        Meteen  begint  ze  hartverscheurend  te  snikken,  maar  Peter  reageert  nauwelijks.          ‘Kom  op,  janken,’  zegt  Ilka  in  zijn  oor.     Peter  kan  niet  huilen  op  commando.  Hij  kan  alleen  maar  denken  aan  de  controle  die  dadelijk  moet  

 

85  

komen.          Ilka  voelt  hem  trillen  van  spanning.  Verdorie,  hij  moet  nu  geen  domme  dingen  gaan  doen.          ‘Hoe  heette  je  vriendin?’  vraagt  ze.        ‘Brechtje.’          ‘Je  houdt  nog  steeds  van  haar,  hè?’     Peter  knikt  heftig.  Ze  drukt  hem  tegen  zich  aan.     ‘Ik  merk  het,  ze  is  alles  voor  je,  Peter.’     Hij  voelt  tranen  opwellen.  Ze  woelt  in  het  haar  op  zijn  achterhoofd.        ‘Arme  jongen,  ik  voel  het,  ze  is  je  liefste.’     Peter  huilt.          Ze  komen  bij  twee  grenswachten.          ‘Uw  paspoorten  alstublieft.’          ‘Nee,  ik  ga  niet  mee,’  zegt  Ilka.        ‘Wilt  u  dan  hier  weggaan?’   Terwijl  de  grenswacht  in  zijn  paspoort  kijkt,  omhelst  ze  Peter  nog  één  keer.        ‘Koop  morgen  maar  een  mooie  jas,’  zegt  ze.   Peter  kijkt  haar  verbaasd  na.  Dan  verdwijnt  ze  tussen  de  mensen.        ‘Doorlopen  alstublieft!’     De  grenswacht  geeft  hem  zijn  paspoort  terug  en  Peter  loopt  verder,  langs  twee  douaneloketten  aan   weerszijden.  Hij  heeft  niets  aan  te  geven.  Achterin  staan  rijen  mensen  te  wachten  onder  verlichte   borden.  Bij  het  bord  Bürger  anderer  Staaten  is  geen  rij.  Zijn  paspoort  wordt  nu  veel  nauwkeuriger   bekeken.  Hij  wacht  tot  er  een  zoemer  gaat,  duwt  een  deur  open  en  loopt  een  brede  trap  op  naar  een   perron.      

 

86  

27      ‘Ga  zitten,  Jessica.’     De  burgemeester  doet  de  deur  van  zijn  kamer  zorgvuldig  achter  zich  op  slot.  Hij  wil  absoluut  niet  dat   er  iemand  binnenkomt  als  hij  met  de  wethouder  de  nieuwe  plannen  voor  het  gemeentehuis  bekijkt.   Jessica  gaat  op  de  stoel  tegenover  het  bureau  zitten.  De  burgemeester  pakt  een  grote  kartonnen   koker.  Dan  draait  hij  zich  van  haar  af,  strekt  zijn  armen,  schuift  zijn  mouwen  op,  als  een  chirurg  die   zijn  handen  de  ruimte  wil  geven.  Met  kleine,  precieze  gebaren  opent  hij  de  koker,  haalt  er  een  rol   papier  uit,  spreidt  een  grote  tekening  uit  op  de  vergadertafel.        ‘Ja,  Jessicaatje  van  me,  hier  zul  je  van  opkijken,  ik  heb  een  grote  verrassing  voor  je.’        ‘Ik  hoop  het,’  zegt  ze.   Hij  strijkt  de  tekening  liefkozend  glad.  Dan  draait  hij  zich  om.          Ze  zit  naakt  in  de  stoel,  benen  uitdagend  uit  elkaar,  één  wijsvinger  onder  een  tepel,  de  andere  in   haar  kruis.  Hij  staat  stijf  van  schrik.  Voor  hij  iets  kan  zeggen,  is  Jessica  bij  hem.  Ze  rukt  zijn  broek  los   en  schuift  haar  hand  in  zijn  onderbroek.  Blij  verrast  richt  zijn  pik  zich  op  in  haar  greep.  Ze  schuift  de   voorhuid  omlaag,  begint  hem  af  te  trekken,  wrijft  met  haar  duim  over  de  eikel.          ‘Ga  hier  maar  even  liggen,  Gérritje  van  me.’     Ze  duwt  hem  achterover  op  de  tafel,  beweegt  zijn  voorhuid  sneller.  Spasmen  golven  door  zijn   onderlijf.  Ze  vertraagt  weer  plagerig.        ‘Wat  heb  je  toch  een  heerlijke  plannen  gemaakt,  lekkere  bink  van  me,’  hoont  ze.     Hij  kreunt,  zwevend  tussen  genot  en  twijfel.  Ze  grijpt  in  het  haar  op  zijn  achterhoofd,  duwt  zijn   gezicht    met  geweld  tussen  haar  borsten.  Dan  wordt  er  op  de  deur  van  de  kamer  geklopt.          ‘Burgemeester?’     Een  vrouwenstem.        ‘We  zijn  nog  wel  even  bezig  hoor!’  roept  Jessica  Zwarthoed  vrolijk  naar  de  deur.          ‘Ik  ben  toch  bang  dat  je  de  rest  zelf  zult  moeten  doen,  Gerritje.’     Ze  knijpt  hem  zo  hard  in  zijn  ballen  dat  hij  bijna  moet  kotsen.  Met  zijn  handen  in  zijn  kruis,  zijn  benen   opgetrokken  in  zijn  afgezakte  broek,  ligt  hij  op  de  tekeningen  als  een  foetus  in  maatpak.  Ze  schiet   razendsnel  haar  jurk  over  haar  hoofd,  opent  de  deur.  Buiten  staat  een  vrouw  van  voor  in  de  zestig   met  een  half  brilletje  op.  Het  hoofd  van  de  afdeling  Welzijn.            ‘Misschien  is  het  beter  dat  u  nog  even  wacht,  mevrouw  Hofstede.  Hoewel...’     Ze  kijkt  achterom.  Dan  gaat  ze  de  kamer  uit.  De  deur  laat  ze  half  open  staan.        Op  het  toilet  wast  Jessica  zeker  tien  minuten  lang  haar  handen.  Ze  moet  moeite  doen  om  haar   adem  onder  controle  te  krijgen.  Geen  greintje  triomf  voelt  ze,  niets  van  euforie  over  haar  coup.  Ze   kijkt  in  de  spiegel,  maar  ziet  alleen  Van  Overpelt  met  opgetrokken  knieën  op  zijn  tafel  liggen,   kokhalzend,  beide  handen  om  zijn  geslacht,  in  het  wittige  tegenlicht  van  de  ramen  van  zijn   werkkamer.  Hoe  hoor  je  je  te  voelen  als  je  je  macht  hebt  laten  gelden?  Zij  glorieert  niet  als  ze  macht   uitoefent.  Eerder  sloopt  het  haar  krachten.  Ze  moet  en  zal  de  baas  zijn,  maar  zal  er  nooit  van   genieten.  

 

87  

28        ‘Peter!’  De  Groot  is  al  bij  hem.  ‘Peter,  is  alles  goed  met  je?  Wat  zie  je  eruit,  heb  je  gehuild?  Hebben   ze  je  pijn  gedaan?’        ‘Nee  hoor,  maar  ik  ben  zo  ontzettend  moe.’     Hij  doet  zij  ogen  dicht,  laat  zijn  kin  op  zijn  borst  zakken.  De  Groot  legt  een  arm  om  zijn  schouder.        ‘Er  is  een  probleem,’  zegt  De  Groot.  ‘Vanmorgen  stond  er  bij  het  pension  iemand  van  het   Nederlandse  consulaat.  Ze  willen  je  spreken.’          ‘Ze  kunnen  de  pot  op.  Ik  ga  eerst  slapen.’          ‘Je  moeder  weet  ook  nog  nergens  van.’        ‘Des  te  beter.  Ik  bel  haar  als  ik  geslapen  heb.’     De  Groot  is  niet  verrast.  De  man  van  het  consulaat  deed  net  of  het  gesprek  met  Peter  een  derde   wereldoorlog  kon  voorkomen,  maar  de  jongen  ziet  er  verschrikkelijk  uit.  Hij  heeft  gelijk,  eerst  maar   even  slapen.          Ze  nemen  de  S-­‐Bahn.  Bij  de  Savignyplatz  stappen  ze  uit.  Op  zijn  tandvlees  bereikt  Peter  het  pension.          ‘Bedankt,’  zegt  hij  tegen  De  Groot,  ‘ik  red  me  wel.’    In  zijn  kamer  trekt  hij  zijn  jas  en  schoenen  uit  en  valt  uitgeput  neer  op  het  bed  zonder  zich  uit  te   kleden.        Als  hij  wakker  wordt  is  het  drie  uur.  Het  duurt  even  voor  hij  zich  de  gebeurtenissen  van  de   afgelopen  vierentwintig  uur  weer  voor  de  geest  kan  halen.  Hij  gaat  alles  na  wat  hem  is  overkomen,   tot  hij  weer  Ilka’s  zoenen  van  die  ochtend  proeft,  navoelt  met  zijn  tong  langs  de  achterkant  van  zijn   tanden.  Koop  morgen  maar  een  mooie  jas.            Peter  kijkt  naar  zijn  jas  die  op  de  vloer  ligt  waar  hij  hem  een  paar  uur  geleden  heeft  laten  vallen.        Hij  staat  met  een  ruk  op,  pakt  de  jas  van  de  vloer,  beklopt  hem  aan  alle  kanten.  Lang  hoeft  hij  niet   te  zoeken.  Midden  onderaan  in  de  rug  zit  iets.  Hij  bekijkt  de  binnenkant  van  de  jas.  Vrijwel   onzichtbaar  is  de  voering  aan  de  onderkant  van  de  rug  opnieuw  vastgenaaid.  Bert  heeft  een   zakmesje  in  zijn  tas.  Hij  zoekt  het  op  en  tornt  de  voering  los.  Uit  de  ruimte  tussen  de  voering  en  het   rugpand  komt  een  dunne,  bruine  envelop  tevoorschijn.  Als  hij  de  envelop  voorzichtig  opensnijdt,   blijken  er  een  tweede  envelop,  een  briefje  en  een  getekend  kaartje  in  te  zitten.     Beste  Peter,   De  andere  envelop  bevat  papieren  voor  vrienden  van  ons  in  West-­‐Berlijn.  Maak  die  envelop  niet   open.  Kennis  van  de  inhoud  kan  gevaarlijk  voor  je  zijn.  Het  enige  wat  we  van  je  vragen  is  om  naar   het  adres  Rankestraße  23  te  gaan.  Daar  gooi  je  de  envelop  in  de  brievenbus  waar  ‘Leopold’  bij   staat.  Scheur  de  buitenste  envelop,  deze  brief  en  het  kaartje  in  kleine  stukjes  en  spoel  alles  door   het  toilet.  Vertel  vooral  niemand  iets  over  deze  brief  en  zorg  ervoor  dat  niemand  je  volgt  als  je   naar  de  Rankestraße  gaat.     Kus,   Ilka   Peter  voelt  het  bloed  naar  zijn  hoofd  stijgen.  Zomaar  opeens  zit  hij  in  het  een  of  ander  complot.  Ze   bestaat  dus  echt,  die  wereld  van  de  Koude  Oorlog,  van  spionage,  van  complotten.  En  hij,  Peter   Avestad,  is  door  de  envelop  tot  een  radertje  in  dat  geheimzinnige  netwerk  geworden.  Hij  twijfelt   geen  moment.  Hij  zal  de  brief  naar  de  Rankestraße  brengen.          ‘Peter?’    

 

88  

Een  klop  op  de  deur,  de  stem  van  De  Groot.     Peter  schrikt.          ‘Momentje!’  Hij  stopt  gauw  de  brief  in  zijn  sporttas.  ‘Kom  maar  binnen.’     De  Groot  stapt  de  kamer  in.          ‘Hoe  is  het  met  je?’        ‘Goed  wel,  ik  heb  geslapen.’        ‘Ik  heb  een  afspraak  heeft  gemaakt  met  het  consulaat.  We  moeten  er  om  vier  uur  zijn.’        ‘Armer  Schatz!’     Rosa  komt  de  kamer  binnen  met  een  kan  thee  en  een  bord  met  broodjes.  Zij  en  De  Groot  kijken  toe   hoe  Peter  erop  aanvalt.  Ondertussen  vertelt  hij  in  grote  lijnen  een  aangepaste  versie  van  zijn  verhaal.   Hij  beweert  dat  hij  gewoon  naar  Adlershof  mocht  omdat  de  mannen  van  het  Ministerium  für   Staatssicherheit  medelijden  met  hem  hadden,  wat  misschien  nog  waar  was  ook.  Van  Ilka  maakt  hij   voor  alle  zekerheid  een  oudere  dame  met  bruin  haar.  Na  het  bekijken  van  de  flat  heeft  ze  hem  keurig   over  de  grens  gezet  in  het  station  Friedrichstraße.          ‘Wat  willen  ze  eigenlijk  van  me  op  dat  consulaat?’        Het  Consulaat-­‐Generaal  van  het  Koninkrijk  der  Nederlanden  in  Berlijn  is  een  strak  betonnen   gebouw  met  donkere  ramen.  Ze  komen  binnen  in  een  hal  met  witte  muren  en  een  hardstenen  vloer.   Aan  de  muren  hangen  moderne  schilderijen.  Langs  de  kanten  staan  zwartleren  banken.  De  Groot   kondigt  hun  komst  aan  bij  de  receptie.  Na  tien  minuten  komt  er  een  man  naar  beneden  in  een   driedelig  krijtstreeppak  die  zich  voorstelt  als  Andringa.          ‘Wilt  u  mij  maar  volgen?’        De  man  neemt  hen  eerst  mee  naar  een  kantoorgang  met  kamers.  Peter  ziet  door  de  open  deuren   mensen  werken  aan  bureaus.  Overal  klinkt  geratel  en  gerinkel.  Ze  gaan  een  ruim  kantoor  binnen.  Aan   een  bureau  zit  een  dame  van  in  de  vijftig  met  halflang  kastanjebruin  haar.  Ze  draagt  een  blauwe   vlinderbril  op  een  grote  neus.          ‘Ik  zou  de  jongeman  graag  alleen  willen  spreken.’     Andringa  wijst  De  Groot  een  bank  aan  tegenover  het  bureau  van  de  dame  met  de  blauwe  bril.  Peter   neemt  hij  mee  naar  een  kamertje.          Hij  gebaart  naar  een  stoel  tegenover  een  tafel,  gaat  er  zelf  achter  zitten.  Op  de  hoek  van  de  tafel   staat  een  cassetterecorder.  De  man  drukt  de  opnametoets  in.          ‘Je  naam.’        ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  ik  snap  niet  waarom…’     De  man  geeft  een  klap  op  de  tafel.  Peter  is  meteen  stil.          ‘Luister  eens,  Peter,  ik  ben  alleen  geïnteresseerd  in  feiten.  Daarom  stel  ik  hier  de  vragen,  en  als  ik   jou  was,  zou  ik  daar  eerlijk  en  zonder  enige  terughoudendheid  antwoord  op  geven.  En  nogmaals:   alleen  feiten.  Dus  vertel  maar  eens.’        Hij  legt  zijn  hand  onder  de  zijkant  van  zijn  gezicht  en  kijkt  Peter  strak  aan.          ‘Heb  je  niets  te  zeggen?’        ‘Ik  wacht  tot  u  een  vraag  stelt.’     De  man  lijkt  heel  even  van  zijn  stuk  gebracht.          ‘Wie  heb  je  in  Oost-­‐Berlijn  ontmoet?’        ‘Eens  kijken,  Eva,  de  gids,  en  toen  de  man  met  het  blauwe  pak,  dat  was  de  baas  van  het  restaurant   denk  ik.’        ‘Dat  interesseert  me  niet  zo.  Ik  bedoel  natuurlijk,  wie  heb  je  ontmoet  toen  je  alleen  was?’        ‘O,  neem  me  niet  kwalijk.  Er  was  eerst  een  oude  dame  in  de  S-­‐Bahn  met  een  groen  mutsje,  toen  

 

89  

een  heleboel  kinderen  in  blauwe  overhemden,  een  man  die  me  de  weg  wees  in  Köpenick,  een   bakkersvrouw  die  de  stoep  stond  te  vegen…’     Andringa  wil  nogmaals  een  klap  op  de  tafel  geven,  maar  zijn  hand  stopt  twee  centimeter  boven  het   tafelblad.     Peter  denkt  aan  wat  hij  de  dag  tevoren  heeft  geleerd.        ‘Als  u  nou  eens  precies  zou  zeggen  wat  u  bedoelt?’     De  man  kijkt  Peter  verbaasd  aan.          ‘Ik  vertel  u  toch  precies  wat  u  vraagt?  Maar  ik  zie  ook  dat  u  ongeduldig  wordt.  Wat  wilt  u  nou   precies  weten?’        ‘Peter,  jij  bent  een  aardige  jongen,  dat  zie  ik  heus  wel,  maar  ik  moet  gewoon  mijn  werk  doen,   begrijp  je  dat?’     Peter  knikt.  Aardige  jongen,  werk  doen.  Bekend  verhaal.        ‘Je  bent  in  Oost-­‐Berlijn  gearresteerd  voor  een  poging  tot  inbraak.  Wat  heb  je  dan  gedaan?  Waarom   wil  je  niet  gewoon  vertellen  wat  er  is  gebeurd?’        ‘Dat  wilde  ik  ook  gaan  doen,  maar  toen  gaf  u  een  klap  op  de  tafel.’        ‘Goed,  we  beginnen  opnieuw.  Vertel  je  verhaal  maar  vanaf  het  moment  dat  je  alleen  op  stap  ging.’        Peter  vertelt  het  hele  verhaal  tot  in  de  kleinste  bijzonderheden,  de  versleten  tas  van  de  oude   vrouw,  het  raadhuis  van  Köpenick  dat  hem  aan  Heinz  Rühmann  deed  denken,  dat  de  hond  van  de   oude  man  al  grijs  begon  te  worden,  dat  mevrouw  Becker  niet  opendeed,  dat  de  reparatie  van  de   paarse  Trabant  niet  erg  leek  te  vlotten.  De  heer  Andringa  moet  zich  bedwingen  om  niet  op  de  tafel  te   trommelen.  Hij  veert  op  wanneer  Peter  bij  zijn  arrestatie  aankomt.        ‘Hoe  zagen  die  mannen  er  precies  uit?’     Peter  vertelt  over  leren  jacks  en  bruine  schoenen,  maar  Andringa  wil  andere  dingen  weten:  leeftijd,   kleur  haar,  bijzondere  kenmerken.  Peter  geeft  overal  antwoord  op,  tot  het  verhaal  bij  Ilka  is   aangeland.          ‘Dus  ze  reed  in  een  appelgroene  Trabi.  Nou  ja,  die  rijden  er  genoeg  in  Oost-­‐Berlijn.  Maar  hoe  zag  ze   eruit?’   Peter  is  meteen  scherp.  Tja,  hoe  zag  Ilka  eruit?  Blond  of  zwart?  Geen  van  beide  is  misschien  het   handigste.        ‘Het  was  een  vrouw  van  vijftig,  vijfenvijftig  misschien,  met  bruin  haar,  ongeveer  zo  lang.’  Hij  wijst   op  schouderhoogte  met  een  naar  achter  gehoekte  hand.          ‘Andere  bijzondere  kenmerken?’        ‘Ze  had  een  nogal  forse  neus.  Dat  viel  op  doordat  ze  een…  rode  bril  op  had.’   Andringa  fronst.        ‘Goed.  En  je  spullen?  Heb  je  alles  teruggekregen?’        ‘Alles.’        ‘En  er  was  niets  met  je  spullen  gebeurd?’          ‘Nee,  niets,’  zegt  Peter  met  een  stalen  gezicht,  ‘hoezo?’        ‘Het  komt  nogal  eens  voor  dat  ze  onwetende  mensen  gebruiken  om  documenten  door  de  Muur  te   smokkelen,’  zegt  Andringa,  ‘berichten,  plattegronden.  Maar  je  had  geen  tas  of  zo  bij  je,  niets  waar   een  dubbele  bodem  in  kan  zitten?’     Peter  schudt  zijn  hoofd.  Geen  dubbele  bodem.        ‘Goed  Peter,  dank  je  wel.  We  maken  van  dit  gesprek  een  verslag.  Ik  hoor  dat  jullie  vannacht  weer   teruggaan  naar  Nederland?’    

 

90  

     ‘Mag  ik  nu  ook  een  vraag  stellen?’        ‘Zeker.’        ‘Hoe  wist  u  dat  ik  in  Oost-­‐Berlijn  gearresteerd  was?’   Andringa  glimlacht.          ‘De  autoriteiten  in  Berlijn,  in  West  en  in  Oost,  zijn  verplicht  om  arrestaties  van  elkaars  staatsburgers   te  melden.  Dus  de  heren  van  het  MfS  hebben  mij  keurig  gebeld.  Alle  aanklachten  zijn  trouwens   ingetrokken.  Een  misverstand,  zeiden  ze.’   Peter  knikt.          ‘Nou,  als  je  weer  in  Nederland  bent,  komt  er  iemand  langs  om  een  verslag  van  dit  gesprek  te  laten   ondertekenen.’     Ze  staan  op.  Andringa  geleidt  Peter  naar  de  deur.          De  Groot  zit  verveeld  te  lezen  in  een  folder.  De  vrouw  met  de  grote  neus  is  weg.          ‘Kunt  u  zelf  de  weg  naar  de  uitgang  vinden?  Dan  neem  ik  hier  afscheid.’     Andringa  geeft  geen  hand.  Even  later  staan  ze  buiten.        ‘Nou,  dan  gaan  we  nu  de  rest  maar  weer  eens  opzoeken,’  zegt  De  Groot.     Ze  vinden  de  klas  tegen  op  het  plein  bij  de  Gedächtniskirche.  Ze  staan  naar  een  accordeonist  te   luisteren,  een  Russische  soldaat  in  een  sjofel  uniform.  Hij  speelt  Bach’s  Toccata  en  Fuga  in  d  klein.   Dat  werd  ook  gespeeld  bij  een  orgelconcert  in  de  grote  kerk,  waar  hij  ooit  was  met  zijn  moeder.  Hij   schrikt.        ‘Meneer  De  Groot!”  De  Groot  kijkt  om.  “Ik  moet  mijn  moeder  nog  bellen.’     Hij  wijst  en  loopt  naar  een  telefooncel  aan  de  overkant.        Sinds  Peters  vertrek  heeft  zijn  moeder  geleefd  als  een  schim.  Ze  kan  ze  zich  niet  op  haar  werk   concentreren.  Elke  avond,  maandag,  dinsdag,  woensdag,  heeft  Peter  stipt  opgebeld.   Donderdagavond  zou  het  laat  worden,  had  hij  gezegd.  Hij  zou  proberen  nog  te  bellen,  maar  hij  heeft   niet  gebeld,  vrijdagmorgen  nog  steeds  niet.  Ze  heeft  het  niet  meer  van  ongerustheid.  De  cijfertjes   van  de  boekhouding  van  het  grondverzetbedrijf  dansen  voor  haar  ogen.  ‘s  Middags  komt  er  helemaal   niets  meer  uit  haar  handen.  Ze  meldt  zich  ziek  en  gaat  naar  huis.          Ze  staart  vanaf  haar  bed  mismoedig  naar  het  plafond.  Sinds  Freeks  ongeluk  heeft  ze  alleen  maar   voor  Peter  geleefd.  Hoe  lang  is  dat  nog  nodig?  In  september  gaat  hij  studeren  in  Utrecht.  Ze  hoopte   dat  hij  Duits  zou  kiezen,  maar  het  is  geschiedenis  geworden.  Op  school  vond  ze  het  een   verschrikkelijk  vak.  Ze  zat  op  de  basisschool  in  de  tijd  dat  Hitler  aan  de  macht  kwam,  op  de   middelbare  school  toen  het  oorlog  was.  Het  vak  stond  bol  van  propaganda.  Ze  had  gewalgd  van  de   lessen  over  het  thema  van  de  Eeuwige  Jood.  De  lerares,  een  overtuigde  nazi,  zei  een  keer  dat   homoseksuelen  even  erg  waren  als  joden.  Dat  was  toen  ze  net  had  ontdekt  dat  ze  lesbisch  was.  Haar   grote  liefde  was  Helga,  een  paar  jaar  ouder  dan  zij.  Ze  hadden  elkaar  ontmoet  bij  de  Bund  deutscher   Mädel,  de  meisjesafdeling  van  de  Hitler-­‐Jugend.          Wat  was  het  simpel  geweest,  vooral  in  de  zomer.  Ze  deden  niets  anders  dan  fietsen,  wandelen  en   kamperen  rondom  de  meren  in  de  buurt.  ’s  Avonds  zongen  ze  bij  een  kampvuur,  ‘s  nachts  sliepen  ze   in  tentjes,  of,  nog  mooier,  in  hooibergen.  Het  was  gebeurd  op  de  avond  van  een  bloedhete  dag  na   een  fietstocht  langs  de  Zeuthener  See.  De  nacht  was  zwoel  en  bladstil.  Waarom  zouden  we  tenten   opzetten,  had  iemand  gezegd,  we  kunnen  ook  wel  onder  de  blote  hemel  slapen.  De  leidster  van  de   groep  vond  buiten  overnachten  een  goed  idee.  Het  paste  in  de  filosofie  van  de  nationaalsocialistische   beweging,  de  verbondenheid  van  de  mens  met  de  natuur.  De  meisjes  verspreidden  zich  in  kleine   groepjes  in  een  pijnbos  om  een  geschikt  plekje  te  zoeken.    

 

91  

     ‘Kom,’  fluisterde  Helga.     Ze  liepen  diep  het  bos  in  met  een  deken  en  een  muskietennet,  weg  van  de  anderen,  naar  een  open   plek  vol  varens.  Ze  trapten  de  varens  plat  en  maakten  zo  een  geheim  bed.  Twee  takken  hielden  het   muskietennet  als  een  tent  omhoog.  Ze  deden  al  hun  kleren  uit,  behalve  de  witte  onderbroekjes  met   pijpjes  die  alle  meisjes  toen  droegen.  Zilverig  maanlicht    danste  op  de  blaadjes  van  een  eeuwenoude   eik.  Toen,  plotseling,  zonder  teken,  zonder  woord,  zonder  zelfs  maar  de  roep  van  een  dier  in  de   nacht,  rolden  ze  naar  elkaar  toe  en  sloegen  hun  armen  om  elkaar  heen.          ‘Ik  heb  je  zo  lief,’  fluisterde  Helga.        ‘Ik  jou,  ik  denk  dag  en  nacht  alleen  aan  jou.’   Ze  lieten  elkaar  weer  los.  Het  was  veel  te  warm  om  tegen  elkaar  aan  te  liggen.  Hand  in  hand  lagen  ze   op  hun  rug,  keken  naar  de  maan  en  zeiden  niets  meer.  Toen  dommelde  Lore  in.        Ze  werd  langzaam  wakker  uit  een  droom,  waarin  een  danseresje  over  haar  buik  trippelde.  Het   waren  Helga’s  vingertoppen,  die  vederlicht  haar  huid  beroerden.  Het  was  koeler  geworden.  Helga   streelde  haar  buik,  haar  armen,  haar  hals.          ‘Lore,  liefste.’     Met  de  vlakke  palm  van  haar  hand  wreef  Helga  over  de  tepels  van  Lore’s  ontluikende  borsten.          ‘Doe  het  maar,  doe  alles  maar,’  mompelde  Lore.   Hun  witte  broekjes  gaven  bijna  licht  in  het  schijnsel  van  de  maan.  Lore  trok  dat  van  Helga  uit,  Helga   het  hare,  en  ze  hadden  alles,  alles  gedaan.        Een  paar  dagen  later  gaven  ze  elkaar  een  pasfotootje.  Dat  was  in  de  zomer  van  1942,  toen  zij   veertien,  bijna  vijftien  was  en  Duitsland  won  op  alle  fronten.  Bijna  drie  jaar  lang  waren  ze   onafscheidelijk,  hartsvriendinnen  voor  de  buitenwereld,  geliefden  wanneer  ze  met  zijn  tweeën   waren.  Op  een  nacht  in  april  1945  loste  een  vlucht  Engelse  bommenwerpers  haar  last  boven  een   spoorwegknooppunt  in  de  buurt  van  Helga’s  huis.  In  blinde  paniek  rende  ze  erheen.  De  halve  straat   lag  in  puin.  Het  huis  zag  eruit  alsof  het  gezin  halsoverkop  was  vertrokken.  Ze  zou  haar  geliefde  nooit   meer  terugzien.        Er  is  nadien  niemand  anders  meer  geweest  voor  haar,  behalve  Freek  dan,  en  na  hem  helemaal   niemand  meer.  Ze  besloot  zich  te  wijden  aan  haar  kind,  dat  nu  bijna  een  man  is.  Wat  moet  zij  nog,  als   hij  zijn  vleugels  uitslaat?  Ze  opent  de  hand  met  de  pasfoto  en  huilt.  Helga  die  altijd  zeventien  zal   blijven,  haar  engel,  weggezweefd  in  het  geweld  van  de  oorlog.          De  telefoon  gaat  over.  Ze  laat  de  pasfoto  op  het  bed  vallen  en  rent  naar  de  hal,  waar  de  telefoon   aan  de  muur  hangt.          ‘Hallo,  Peter,  ben  jij  het?’        ‘Spreek  ik  met  mevrouw  Avestad?’     Een  mannenstem.          ‘Ja.’        ‘Bent  u  de  moeder  van  Peter  Avestad?’   De  schrik  slaat  haar  om  het  hart.          ‘Ja,’  brengt  ze  nog  eens  uit.     Ze  voelt  heftig  bonzen  in  haar  hoofd.        ‘U  spreekt  met  Andringa  van  het  Consulaat-­‐Generaal  in  Berlijn.  Ik  moet  u  helaas  meedelen  dat  uw   zoon  Peter  gisterenmiddag  is  gearresteerd  in  Oost-­‐Berlijn  en  is  overgebracht  naar  een   onderzoeksgevangenis  van  het  Ministerium  für  Staatssichterheit…’   Het  wordt  zwart  voor  haar  ogen.  Ze  laat  de  telefoonhoorn  vallen  en  zakt  in  elkaar  op  de  vloer  van  de  

  hal.        ‘…  maar  u  hoeft  zich  geen  zorgen  te  maken,’  klinkt  het  dun  uit  de  bungelende  hoorn.    

92  

 

93  

29        Twee  dagen  later  komt    ze  opnieuw  de  burgemeesterskamer  binnen.  Hij  wijst  zwijgend  naar  een   stoel.  Jessica  gaat  zitten,  kijkt  hem  waakzaam  aan.  Ze  is  zeker  niet  van  plan  om  als  eerste  het  woord   te  nemen.  Van  Overpelt  knikt.        ‘Aan  onze  afspraken  ontbrak  kennelijk  nog  iets.  Ik  heb  je  onderschat.’  Hij  wacht  even,  doet  alsof  hij   naar  woorden  zoekt.  Dan  grijnst  hij.     ‘Je  moest  even  overschakelen  op  handbediening.’   Ze  blijft  hem  aankijken  met  een  nietszeggende  blik.        ‘Goed,  jij  wint.  Vanaf  nu  opereren  we  op  voet  van  gelijkwaardigheid.  Mits…’        ‘Mits  mevrouw  Hofstede  haar  mond  houdt,’  zegt  Jessica.     De  burgemeester  glimlacht  fijntjes.          ‘Mevrouw  Hofstede  is  gisteren  in  alle  stilte  met  vervroegd  pensioen  gegaan.’   Het  verbaast  haar  geen  seconde.        ‘Mits  jij  weet  wat  zwijgen  is,  wilde  ik  zeggen.  Ik  zal  immers  een  tipje  van  de  sluier  voor  je  moeten   oplichten.’        De  burgemeester  begint  een  hoorcollege  over  het  aanbesteden  van  publieke  projecten.  Over   aannemers  die  verboden,  maar  gebruikelijke  afspraken  maken  over  wie  het  werk  aanneemt,  de   anderen  onder  tafel  rekengeld  toeschuift.  Over  het  ontbreken  van  marktwerking,  zodat  het  hele  land   veel  te  veel  betaalt  voor  grote  projecten.          Jessica  haalt  een  make-­‐upspiegeltje  tevoorschijn  en  begint  haar  wimpers  te  bestuderen.   Van  Overpelt  gromt.        ‘Vind  je  dit  gesprek  soms  niet  belangrijk?’   Ze  kijkt  hem  zo  ondoorgrondelijk  mogelijk  aan.  Hij  wrijft  met  zijn  handen  over  zijn  gezicht.  ‘Ik  zou  je   graag  helemaal  inwijden,  maar  de  risico’s  zijn  enorm.  Ik  moet  op  je  absolute  stilzwijgen  kunnen   vertrouwen.’          ‘Ik  zal  een  voorbeeld  aan  jou  nemen,’  spot  ze.     Van  Overpelt  perst  zijn  lippen  op  elkaar.         ‘Maar  voor  je  mij  iets  toevertrouwt  waar  je  spijt  van  krijgt,  zal  ik  je  mijn  voorwaarden  noemen.’   Hij  had  het  kunnen  weten.        ‘Wil  je  naar  de  Tweede  Kamer?’     Jessica  kijkt  hem  misprijzend  aan.          ‘Nee,  dat  is  niets  voor  jou  hè,  de  macht  van  de  meerderheden.  Jij  wilt  zelf  de  macht  bij  de  ballen   grijpen.’     Jessica  proest  het  uit  van  het  lachen.  De  burgemeester  kijkt  haar  blij  verrast  aan.  Ze  trekt  meteen   weer  haar  kilste  blik.          ‘Gedeputeerde?’  gaat  hij  verder.  ‘Misschien  te  lastig,  verbetert  hij  zich.  We  hebben  iets  nodig   waarbij  we…’  Hij  zoekt  naar  woorden.  ‘…  waarbij  we  enigszins  ongemerkt  de  keus  op  een  bepaalde   persoon  kunnen  laten  vallen.’   Gespeeld  verwachtingsvol  streelt  ze  de  zijkant  van  haar  hals  met  haar  vingertoppen.        ‘Directeur  op  een  ministerie,  dat  is  het.’          ‘Directeur-­‐generaal,’zegt  Jessica.          ‘Deal,’  zegt  Gerrit  van  Overpelt.    

 

94  

30        Het  is  half  vier  in  de  nacht  van  vrijdag  op  zaterdag.  Ze  rijden  langs  de  grote  knooppunten  bij   Hannover.  Iedereen  probeert  te  slapen,  zich  een  houding  te  geven  op  de  harde  stoelen  van  de  bus.   Kees  praat  zachtjes  met  mevrouw  Dirks.  Ze  zit  op  de  voorste  stoel  om  hem  te  helpen  wakker  te   blijven.  Het  gesprek  gaat  over  het  dorp  van  Kees,  ergens  aan  de  overkant  van  de  rivier,  zijn  plek,  waar   hij  iedereen  kent.  Ook  Peter  is  klaarwakker,  maar  houdt  zijn  ogen  dicht.  Vijf,  zes  keer  heeft  hij   geprobeerd  zijn  moeder  te  bellen.  Iedere  keer  was  het  nummer  in  gesprek.  Misschien  is  er  een   eenvoudige  verklaring,  maar  zijn  ongerustheid  verdwijnt  niet.        Pas  vannacht  is  het  hem  gelukt  afstand  te  nemen  van  de  spanning  van  de  grenscontroles.  Ook  nu   weer  waren  er  de  spiegelkarren,  de  verblindend  witte  schijnwerpers,  de  priemende  zaklampen  in  de   bus,  vastgehouden  door  botteriken  in  uniform,  maar  het  had  hem  niets  meer  kunnen  schelen.  Hij   zweefde  als  een  uil  in  de  nacht  door  de  bus,  geluidloos  om  de  hoofden  van  de  mannen  heen,  alles   ziend,  maar  onopgemerkt.  Hij,  Peter  Avestad,  is  nu  zelf  een  ingewijde  van  de  Koude  Oorlog.          Vanmiddag  smeekten  een  paar  meisjes  De  Groot  om  nog  een  uurtje  te  mogen  winkelen.  In  die  tijd   is  hij  de  bruine  envelop  gaan  halen.  De  envelop  was  te  groot  voor  een  jaszak.  Hij  hield  hem  vast   onder  zijn  jas,  waardoor  hij  naar  de  Rankestraße  liep  als  iemand  met  een  psychomotorisch  probleem.   Rankestraße  23  leek  op  het  gebouw  van  het  pension.  Een  kale,  eiken  buitendeur  in  een  diepe  nis,   overwelfd  door  een  halfronde  boog.  Bij  Leopold,  de  tweede  bel  van  boven,  deed  Peter  de  envelop  in   de  brievenbus.  Hij  keek  om  zich  heen.  Niemand  lette  op  hem.        Peter  kijkt  opzij  naar  Bert,  die  met  zijn  mond  open  ligt  te  slapen,  zijn  hoofd  op  een  opgerolde  jas   tussen  zijn  hoofd  en  het  raam  van  de  bus.  De  laatste  avond  zijn  ze  naar  een  grote  disco  gegaan   tegenover  het  Europa-­‐Center.  Een  glanzende  bar  slingerde  zich  als  een  zwarte  slang  over  een  met   paraffinerook  bedekte  vloer.  De  hele  klas  had  uitzinnig  plezier,  ging  om  Bert  heen  staan,  brulde   pathetisch  mee  met  Tammy  Wynette’s  Stand  by  your  man.  Bert  zong  zelf  net  zo  hard.  Hij  wenkte   Peter  de  dansvloer  op,  sloeg  zijn  arm  om  Peters  schouder.  Voor  een  moment  vergat  Peter  alles,  zong   mee  voor  Bert,  de  beste  vriend  ooit.  De  rest  van  de  avond  zat  hij  afwezig  naar  de  dansende  massa  te   staren.        In  het  rozegrijze  ochtendgloren  passeert  de  bus  de  Nederlandse  grens.  Kees  stopt  even  later  bij  een   wegrestaurant.          ‘Mensen,  halfuurtje!’     De  standaardboodschap  van  De  Groot  is  tijdens  de  reis  tot  absolute  essentie  ingedampt.  Peter  sprint   naar  het  restaurant  om  te  gaan  bellen.  Het  is  nog  gesloten.  Hij  kan  zijn  zenuwen  niet  meer   bedwingen,  perst  zich  als  een  boomklever  tegen  het  glas  van  de  deur  om  naar  binnen  te  kijken.  Zo   blijft  hij  een  kwartier  staan,  tot  eindelijk  de  deur  open  gaat.  Hij  sprint  naar  de  telefoon,  draait  vijf,  zes   keer  het  nummer  van  de  flat,  maar  het  toestel  blijft  in  gesprek.  Terug  in  het  restaurant  loopt  hij  naar   het  tafeltje  van  de  Groot  en  mevrouw  Dirks  naast  een  wit  latwerk  met  plastic  klimop.  Hij  gaat  aan   hun  tafeltje  zitten  met  zijn  gezicht  in  zijn  handen.  Mevrouw  Dirks  streelt  zijn  haar.          Ze  rijden  het  stadje  binnen.  Peter  kan  niet  meer  stilzitten.        ‘Ze  is  er  heus  wel’  zegt  Bert.     Op  het  plein  voor  de  school  staat  een  drom  ouders  met  lachende  gezichten  te  zwaaien.  Peter  speurt   door  de  ruit.  Zijn  moeder  staat  er  niet.  De  bus  stopt.  Ze  stappen  uit.  Kees  opent  de  laadruimten.   Bagage  dobbert  door  een  zee  van  vrolijke  begroetingen,  langzaam  uitvloeiend  als  iedereen  afscheid  

 

95  

neemt.  Bert  geeft  Peter  diens  tas  en  kijkt  De  Groot  aan.  Die  draait  zijn  hoofd  weer  om  naar  mevrouw   Dirks.  Ze  kijkt  vorsend  naar  Peter.        ‘Ga  maar  naar  huis,  als  ik  hulp  nodig  heb,  bel  ik  wel,’  zegt  Peter.   Niemand  zegt  iets.          ‘Echt,’  zegt  Peter.   Hij  kijkt  de  anderen  één  voor  één  aan,  maakt  een  machteloos  armgebaar.  Dan  rent  hij  naar  het   fietsenhok.        Met  zijn  sporttas  dwars  achterop  rijdt  hij  de  Stapelstraat  in,  rechtdoor  de  brug  over  de  haven,  de   Karrestraat  in,  steeds  harder  fietst  Peter,  de  Haagpoort  uit,  de  brug  over  het  kanaal,  vlak  voor  een   auto  langs  naar  het  fietspad  door  het  plantsoentje,  sneller,  sneller,  ruisen  de  espen,  loods,   spoorbrugje,  flat.  Hij  laat  tas  en  fiets  op  straat  vallen,  rent  de  trap  op  met  twee  treden  tegelijk,  over   de  galerij,  sleutel  in  het  slot,  naar  binnen.        In  de  hal  valt  hem  eerst  niets  op.  Dan  ziet  hij  dat  de  hoorn  van  de  telefoon  van  de  haak  hangt.          ‘Mutti?’     In  de  flat  blijft  het  doodstil.  Hij  kijkt  in  de  keuken,  de  woonkamer.  Met  ingehouden  adem  loopt  hij   langs  de  passpiegel  in  het  gangetje.  De  deur  van  haar  slaapkamer  staat  op  een  kier.  Hij  klopt.          ‘Mam?’     Zachtjes  duwt  hij  de  deur  open.  Het  bed  is  opgemaakt,  maar  ziet  eruit  alsof  er  iemand  op  heeft   gelegen.  Midden  op  het  bed  ligt  een  pasfoto.        Peter  pakt  de  foto  op.  Het  is  een  oude  foto,  zwart-­‐wit,  een  meisje  van  ongeveer  zijn  leeftijd,  met   licht  haar  in  een  paardenstaart,  een  rond,  lief  gezicht.  Ze  draagt  een  witte  bloes  met  een  halsdoek,   die  bij  elkaar  wordt  gehouden  door  een  vreemd  soort  knoop.  Hij  legt  het  pasfotootje  weer  neer  en   loopt  naar  de  buitendeur.  Er  staat  een  man  op  de  galerij.        Als  Peter  de  matglazen  deur  opendoet,  herkent  hij  de  buurman.          ‘Weet  u  waar  mijn  moeder  kan  zijn?’          ‘Jongen  toch,  je  hebt  dus  nog  niets  gehoord?  Ze  is  gisterenmiddag  niet  goed  geworden.  Ik  zag  haar   hier  op  de  grond  liggen.  De  ambulance  is  haar  komen  halen.’        ‘Maar…  wat  had  ze  dan…  wat  is  er  met  haar  gebeurd?’  stamelt  Peter.          ‘Dat  weet  ik  niet,  ze  was  bewusteloos.’     Peter  duwt  de  buurman  opzij,  rent  naar  beneden.  Zo  hard  hij  kan  fietst  hij  naar  het  ziekenhuis.          ‘Waar  is  mijn  moeder!’  schreeuwt  hij  tegen  de  vrouw  bij  de  receptie.          ‘Kalm,  jongeman,  kalm!    Hoe  heet  ze?’        ‘Avestad,  Avestad-­‐Müller.’     Hij  staat  op  en  neer  te  wippen  terwijl  de  receptioniste  bladert  in  een  stapel  papieren.        ‘Neurologie,  gang  uit,  achteraan  links.’   Peter  sprint  door  gangen  met  grijze  linoleumvloeren,  aan  het  eind  links,  een  bordje.  Aan  een  balie  is   een  arts  in  vrolijk  gesprek  met  een  verpleegkundige.  Het  gesprek  verstomt  als  ze  Peter  zien   binnenkomen.          ‘Ik  ben  Peter  Avestad,’  zegt  hij,  ‘de  zoon  van  mevrouw  Avestad.’        De  arts  neemt  hem  mee  naar  een  kantoortje.  Hij  geeft  Peter  een  hand,  wijst  hem  een  stoel  bij  een   bureau  aan.          ‘Peter,  ik  heb  erg  slecht  nieuws  voor  je.  Je  moeder  heeft  een  hersenbloeding  gehad.  Ze  ligt  in  coma.   Weet  je  wat  dat  betekent?’     Peter  knikt.  

 

96  

     ‘We  hebben  haar  uitgebreid  onderzocht,  maar  de  vooruitzichten  zijn  heel  erg  somber.  Je  moet  je   op  het  ergste  voorbereiden.’     Peter  kijkt  op,  staart  voor  zich  uit,  langs  het  hoofd  van  de  dokter  naar  het  raam,  waar  het  grijs  van  de   hemel  langzaam  oplost  in  een  bad  van  blauw.  De  dokter  spreekt  nog  door,  maar  Peter  hoort  alleen   een  monotoon  gegrom.        ‘Is  er  iemand  die  je  kan  helpen?’  vraagt  de  arts  ten  slotte.        Urenlang  zit  hij  naast  zijn  moeder,  op  bed  met  een  gezicht  dat  langzaam  naar  lijkbleek  verkleurt,   handen  waaruit  het  leven  langzaam  maar  zeker  wegsijpelt.  Hij  kan  niet  huilen,  alleen  in  zichzelf   wegkruipen,  zich  afsluiten  voor  alles  om  hem  heen.  De  artsen  en  verpleegkundigen  durven   nauwelijks  in  zijn  buurt  te  komen,  zo  zwijgend  en  ongenaakbaar  stoot  zijn  verdriet  hen  af.  Na  drie   dagen  overlijdt  ze,  zonder  haar  ogen  te  hebben  opengedaan,  zonder  zelfs  maar  de  kleinste  beweging.        Een  evangelisch-­‐lutherse  geestelijke  leidt  de  begrafenis.  Dat  zou  zijn  moeders  wens  zijn  geweest.   De  geestelijke  kwam  met  een  paar  voorbeeldteksten  voor  de  grafsteen.  Peter  heeft  ze  allemaal   afgewezen.  Bert  en  De  Groot  zijn  naar  de  begrafenis  gekomen.  Ook  twee  vrouwen  voegen  zich   zwijgend  bij  het  gezelschap,  zwijgen  gedurende  de  hele  plechtigheid,  vertrekken  weer  even  zwijgend,   Brechtje  en  haar  moeder.          Vanaf  die  dag  ligt  Peter  op  bed,  denkt  na,  probeert  van  zijn  dwarrelende  gedachten  een  verhaal  te   maken,  maar  er  ontstaat  geen  verhaal.  Er  zal  misschien  we  nooit  een  verhaal  zijn.  De  dood  van  zijn   moeder  heeft  de  deur  naar  het  verleden  voor  altijd  dichtgesmeten.        Er  wordt  gebeld.  Peter  staat  op  en  doet  open.  Voor  de  deur  staat  een  vrouw  in  een  grijs   mantelpakje.          ‘Ik  ben  op  zoek  naar…  Peter  Avestad  en  naar  Hannelore  Avestad-­‐Müller.’     Ze  leest  de  namen  voor  van  een  document  in  haar  hand.          ‘Ik  ben  Peter  Avestad.’          ‘En…  Hannelore  Avestad-­‐Müller,  is  dat  je  moeder?’        ‘Wás  mijn  moeder,’  zegt  Peter.   De  vrouw  kijkt  naar  Peter,  op  haar  papieren,  weer  naar  Peter,  fronst.        ‘Mag  ik  even  binnenkomen?’        Peter  gaat  haar  voor  naar  de  woonkamer.  Ze  gaat  op  de  bank  zitten.          ‘Mijn  naam  is  Van  den  Berg,  van  het  ministerie  van  Buitenlandse  Zaken.  Ik  heb  hier  protocollen  van   gesprekken  die  getekend  moeten  worden.  Eens  kijken.’  Ze  bladert  in  de  documenten.  ‘Hier  is  een   verslag  van  een  gesprek  dat  u  hebt  gehad  op  ons  consulaat  in  Berlijn,  op  vrijdag  20  juni,  met  de  heer   Andringa.  Klopt  dat?’     Peter  knikt.  Ze  reikt  hem  het  document  aan.          ‘Mijn  verzoek  is  of  u  dit  wilt  lezen  en  ondertekenen.’   Peter  leest  het  stuk  vluchtig  door,  pakt  de  pen  die  ze  hem  aanreikt,  tekent.          ‘Dan  is  hier  nog  een  tweede  protocol,  erg  kort,  van  een  telefoongesprek  met  uw  moeder.’   Peter  voelt  zich  helemaal  koud  worden.  Werktuiglijk  pakt  hij  het  document  en  leest  laatste  woorden   van  zijn  moeder,  hallo  Peter,  ben  jij  het,  dan  ‘ja,’  en  nog  een  keer  ‘ja’.  Dan,  ten  slotte,  het  door   Andringa  uitgesproken  doodvonnis.        Hij  staat  langzaam  op  en  schreeuwt,  geen  woorden,  alleen  een  schreeuw.  Hij  grist  de  documenten   van  tafel  en  slaat  de  vrouw  ermee,  die  afwerend  haar  handen  heft,  dan  opstaat,  wegrent,  naar  de   gang,  door  de  deur,  over  de  galerij,  weg.  Peter  bedwingt  nauwelijks  de  neiging  om  met  spullen  te   gaan  gooien,  zichzelf  iets  aan  te  doen.  Hij  rent  naar  de  hal,  naar  buiten,  langs  de  oude  flats,  

 

97  

spoorbrug,  fietspad,  loods.  Hij  stuift  door  de  brandnetels,  rukt  de  deur  open.  Hij  gaat  op  de  balken   zitten.  De  kier  tussen  de  boeiboorden  trekt  een  lichtstreep  door  heftig  dwarrelend  stof,  even  heftig   als  zijn  gedachten.        Een  zwakke  plek  in  een  slagader,  zei  de  arts.  Een  plotselinge,  heftige  emotie  misschien.  Klaagde  ze   ooit  over  hoofdpijn?  Peter  wist  het  niet  meer.  Vandaag  of  morgen  zou  het  toch  gebeurd  zijn,  zei  de   arts.  Een  kwestie  van  tijd.        Hij  probeert  haar  stem  te  horen,  als  ze  het  plechtige  Duits  van  Luther  voorleest,  als  ze  hem   goedemorgen  wenst  zonder  te  laten  merken  hoe  ze  zich  voelt.  Ze  glijdt  al  weg,  zijn  vader  achterna.   Haar  stem,  haar  geur,  de  klank  van  haar  stap  op  de  galerij,  de  oude  Duitse  liedjes  die  ze  neuriede   onder  het  koken,  hij  graait  er  machteloos  naar  in  zijn  herinnering.          Peter  gaat  de  loods  uit,  loopt  er  woest  omheen,  alsof  hij  aan  de  vederdistels  vraagt  om  hem   ongenadig  in  zijn  enkels  te  prikken.  De  espen  zijn  even  woordeloos  als  zijn  gedachten,  suizen  als  de   ijle  naklank  van  kerkgezang.  Zijn  moeder  is  dood,  begraven.  Vandaag  of  morgen  zou  het  toch   gebeurd  zijn.  Maar  het  gebeurde  nu.  Door  hem.  En  geen  geschiedenis  kan  er  iets  aan  veranderen.        Terug  in  de  flat  raapt  hij  de  papieren  op  waarmee  hij  de  vrouw  om  de  oren  heeft  geslagen.  Hij   strijkt  ze  glad,  leest,  herleest,  loopt  rondjes  door  de  kamer,  leest  nogmaals.  Er  is  iets  met  de  tekst  aan   de  hand,  maar  hij  krijgt  er  geen  vat  op.  Tegen  de  avond  neemt  het  hem  zo  in  beslag  dat  hij  naar  Bert   Zwambrink  rijdt.  Bert  leest  het  verslag  twee  keer.  De  tweede  keer  alleen  ter  controle  van  wat  hij   meteen  zag.        ‘…  maar  u  hoeft  zich  geen  zorgen  te  maken,’  leest  Bert  het  laatste  stukje  van  het  protocol  voor.     Ze  kijken  elkaar  aan.  Peter  fronst.          ‘Wat  bedoel  je?’  vraagt  Peter.   Bert  gaat  naast  Peter  op  het  bed  zitten.          ‘Stel  je  nu  eens  voor  dat  die  zakkenwasser  daarmee  begonnen  was:  u  hoeft  zich  geen  zorgen  te   maken.’     Peter  springt  op,  zijn  ogen  wijd  open.  Hij  beent  wild  heen  en  weer  door  het  kamertje,  slaat  zijn   armen  om  Bert  heen.  Samen  vallen  ze  neer  op  het  bed.  Peter  Avestad  huilt  in  de  armen  van  Bert   Zwambrink,  zijn  vriend  voor  altijd.  

 

98  

31        Jessica  is  stomverbaasd.  Directeur-­‐generaal!  Hoe  moet  hij  dat  in  godsnaam  voor  elkaar  krijgen?  Ze   zou  het  liefst  uitzinnig  schreeuwen,  opspringen,  met  de  auto  naar  Utrecht  scheuren  en  gaan   winkelen  tot  ze  erbij  neervalt,  maar  ze  dwingt  zich  om  het  plan  van  Gerrit  van  Overpelt  aan  te  horen.   Het  komt  erop  neer  dat  er  een  tweede  project  moet  worden  gebouwd,  tegelijk  met  het   gemeentehuis,  door  dezelfde  hoofdaannemer.  Door  de  bouwfasen  van  de  twee  projecten  slim  te   vervlechten  kunnen  ze  geld  overhouden.          ‘Dat  lijkt  me  niet  iets  wat  geheim  hoeft  te  blijven,’  zegt  ze.          ‘Daar  heb  je  gelijk  in,  maar  wat  ik  je  vanaf  nu  ga  vertellen  moet  wel  degelijk  geheim  blijven.  Ik  ben   bevriend  met  een  paar  topmannen  van  grote  bouwbedrijven.  Om  te  beginnen  gaan  we  rekengeld   besparen.  We  laten  maar  één  aannemer  een  begroting  maken,  een  bedrijf  dat  op  het  juiste  moment   tijd  heeft  voor  beide  projecten.  De  zogenaamde  concurrenten  maken  een  nepbegroting  met   gegevens  die  ze  van  onze  aannemer  krijgen.  Verder  drijven  we  de  kosten  van  het  tweede  project  iets   op  en  laten  dat  geld  terugvloeien  naar  de  bouwsom  van  het  gemeentehuis.’        ‘Maar  dat  betalen  we  dan  toch  zelf?’        ‘Niet  als  we  het  tweede  project  verkopen.  Dan  maken  we  zelfs  winst.’        ‘Wat  gaan  we  dan  bouwen?  Als  tweede  project,  bedoel  ik?’        Hij  staat  op,  pakt  een  map  uit  een  kast  en  geeft  hem  aan  Jessica.  Op  de  eerste  bladzijde  ziet  ze  een   fleurige  impressie  van  een  luxe  appartementencomplex,  met  mensen,  bomen  en  auto’s  er  omheen.   Verderop  in  de  map  staan  allerlei  plattegrondjes  van  verschillende  typen  appartementen.  Dan  leest   ze  de  voettekst.        ‘Gemeente  Hoofddorp?’        ‘Het  project  is  al  een  keer  gebouwd.  Door  onze  aannemer.’   Jessica  knijpt  een  oog  een  beetje  dicht.        ‘Een  tweedehandsje,  optisch  een  beetje  aanpassen,  zodat  niemand  het  merkt.  Alle  ontwikkelkosten,   bouwtekening,  bestek,  hou  je  in  je  zak,’  zegt  ze.   Van  Overpelt  lacht.  ‘Jij  gaat  het  wel  redden  als  topambtenaar.’        ‘Eén  probleempje  nog,’  zegt  Jessica,  ‘de  locatie.’        De  burgemeester  trekt  de  grijns  van  de  schaker  die  zijn  tegenstander  de  verwachte  zet  ziet  doen.   Hij  duikt  nogmaals  de  kast  in.  Nu  komt  er  een  zwarte  klapper  uit  met  elastiekjes  om  de  hoeken.  Hij   maakt  hem  open,  haalt  er  een  kopie  van  een  notariële  akte  uit,  reikt  hem  aan.  Hij  geniet  van  haar   speurtocht  over  de  eerste  bladzijde,  op  zoek  naar  de  bouwlocatie.        ‘Aan  de  Rivierdijk?’          ‘Te  koop,  op  toplocatie,  met    vrij  uitzicht  over  de  rivier,  luxe  appartementen  met  inpandige  garage,   van  alle  moderne  gemakken  voorzien,  duurdere  prijsklasse,’  gnuift  Van  Overpelt.  ‘Iets  voor  jou?’     Jessica  tikt  met  een  vingertop  op  de  akte.        ‘Het  land  van  Zijlmans.  De  huidige  bestemming  is  agrarisch.  Weiland,  om  precies  te  zijn.’          ‘Nog  wel.  Dat  betekent  dus  dat  we  het  bestemmingsplan  moeten  wijzigen.  Dat  kan  ook  achteraf,   zoals  je  weet.  Maar  je  komt  als  gemeente  natuurlijk  niet  weg  met  het  kopen  van  agrarisch  land  voor   een  spotprijs,  wetend  dat  je  de  bestemming  gaat  wijzigen.  Dan  knopen  ze  je  op  aan  de  hoogste   boom.’        ‘Vandaar  dat  het  land  al  is  gekocht  door,  even  kijken,  WelVast  BV,’  zegt  Jessica.  ‘Nooit  van   gehoord.’        ‘Een  maatschappijtje  dat  zonder  bewijsbare  voorkennis  een  aantal  planvoordelen  zal  genieten,’  

 

99  

zegt  Van  Overpelt.        ‘Zoals  een  tientallen  malen  hogere  grondprijs,  gedeeltelijk  te  verrekenen  met  de  bouwkosten  van   het  gemeentehuis  van  een  bepaald  provinciestadje.’        ‘Jij  komt  er  wel  in  Den  Haag.’        ‘Hier  staat  dat  die  koop  al  vijf  jaar  geleden  heeft  plaatsgehad.  Hoe  kan  dat  niemand  opgevallen   zijn?’        ‘Omdat  het  niet  gebeurd  is.’   Jessica  kijkt  de  burgemeester  verbaasd  aan.          ‘Omdat  we  een  beetje  met  de  datum  hebben  gerommeld.  Het  land  is  eigenlijk  vorige  week  pas   verkocht.’   Jessica  lacht  spottend.          ‘We  hebben  toch  zoiets  als  een  kadaster?’        ‘Ook  daar  werken  mensen,’  zegt  de  burgemeester.      Ze  staart  hem  ongelovig  aan.          ‘Lieve  Gerrit,  ik  sta  versteld  van  je  inventiviteit  en  van  je  connecties,  maar  ik  zou  wat  garanties  toch   op  prijs  stellen.’        ‘Zeg  het  maar.’        ‘Alle  plannen  en  akten  in  een  kluis  bij  een  notaris,  te  kiezen  door  mij,  plus  een  gezamenlijke   verklaring  waarin  precies  staat  hoe  de  zaak  in  elkaar  steekt.  Zodra  ik  die  baan  heb,  vernietigen  we   alles.  Zo  niet,  dan  weet  je  wat  er  gebeurt.’   Ze  wijst  naar  zijn  kruis.    

 

100  

32        Het  is  een  afschuwelijke  beslissing  geweest.  Met  Bert  en  diens  vader  heeft  Peter  een  maand  na  de   dood  van  zijn  moeder  de  flat  leeggeruimd.  Muren,  meubels,  gordijnen,  alles  liet  een  doffe   binnenkant  zien,  als  vuil  glas.  Peter  worstelde  wekenlang  met  een  dilemma:  voortleven  in  een   spookhuis  of  zijn  angst  voor  verandering  overwinnen.  De  Groot,  voor  Peter  inmiddels  Vincent,  trok   zich  zijn  lot  aan,  hielp  hem  met  een  kamer  in  Utrecht,  bij  een  tante.  Het  weinige  dat  hij  wil  bewaren,   hebben  ze  in  de  bestelbus  van  Berts  vader  geladen:  kleren,  wat  boeken,  een  kistje  van  Pools   houtsnijwerk,  de  Lutherbijbel,  de  foto  van  zijn  ouders  voor  de  Brandenburger  Tor,  het   ingenieursdiploma  van  zijn  vader.  En  het  blauwgrijze  boek.          Het  boek  had  op  zijn  bureau  gelegen,  klaargelegd  om  alles  wat  hij  in  Adlershof  te  weten  zou  komen   in  zich  op  te  zuigen.  In  de  dagen  na  zijn  terugkeer  werd  het  boek  op  het  bureau  een  blinde  vlek,  alsof   het  ongemerkt  probeerde  te  verdwijnen  in  het  tafelblad.  Op  een  ochtend  werd  hij  wakker.  Tussen  de   gordijnen  door  viel  er  een  baan  zonlicht  op.  De  grijze  kaft  lichtte  hallucinerend  blauw  op.  Hij  sprong   op,  liep  erop  af,  strekte  zijn  hand  ernaar  uit,  maar  trok  weer  terug.  Hij  zeeg  langzaam  neer  op  het   voeteneind  van  het  bed.  Het  schuldbeladen  boek  baadde  zich  uitdagend  in  de  nieuwe  dag.  Zonder   het  met  zijn  ogen  los  te  laten  schuifelde  Peter  de  kamer  uit,  naar  de  badkamer.  Hij  hield  het  er  nog   geen  vijf  minuten  uit.          Er  moest  over  het  boek  een  besluit  worden  genomen.  Hij  was  zich  in  de  weken  voor  de  reis  naar   Berlijn  nauwelijks  bewust  geweest  van  de  obsessieve  kracht  die  ervan  uitging.  Hij  had  het  nodig   gehad,  niet  alleen  om  in  te  schrijven,  maar  als  stoffelijke  vorm  voor  zijn  drang  om  meer  te  weten  te   komen  over  zijn  familie.  Peter  miste  het  vermogen  om  vat  op  verlangens  krijgen  zonder  ze  tastbaar   te  maken.  Met  het  vernietigen  van  de  materie  hoopte  hij  nu  ook  de  gedachte  uit  te  drijven.          Het  boek  werd  slechts  gered  doordat  Peter  niet  kon  besluiten  hoe  hij  zich  ervan  zou  ontdoen.   Zomaar  weggooien  was  uitgesloten.  Alle  bladen  versnipperen  en  door  het  toilet  spoelen?  Dat  deed   hem  te  veel  denken  aan  Ilka’s  brief.  En  hij  kon  toch  moeilijk  zijn  eigen  boekverbranding  houden  om   van  ongewenste  waarheden  af  te  komen.  Zo  kwam  het  dat  hij  het  boek  in  een  doos  verborg  onder   een  paar  woordenboeken.  Dat  het  meereisde  naar  Utrecht  als  een  verstekeling  met  een  bekende,   maar  angstvallig  gemeden  schuilplaats.          Peters  kamer  ligt  op  de  tweede  verdieping  van  een  bovenhuis  aan  de  Griftstraat,  met  aan  de  stoep   twee  voordeuren  onder  een  gemetselde  boog.  De  rechterdeur  leidt  naar  een  trap.  Op  de  eerste   verdieping  woont  mevrouw  Wansink.  Achter  in  de  dertig,  zwart  haar,  iets  getinte  huid,  gespierd  lijf.   Zwemkampioene  geweest,  beweert  De  Groot.  Ze  is  een  paar  jaar  geleden  gescheiden  van  de  man  die   ook  haar  trainer  was.  Sindsdien  bereikt  hij  hoogtepunten  met  een  jongere  zwemster.  Mevrouw   Wansink  heeft  niet  veel  zin  in  een  huurder.  Het  geld  heeft  ze  niet  nodig,  maar  ze  is  gevoelig  voor  de   triestheid  van  Peters  geschiedenis.  Neef  Vincent  verleidde  haar  ertoe  de  kamer  te  verhuren  uit   barmhartigheid.  Het  wordt  bevestigd  bij  haar  eerste  blik  op  Peter.        Verwarrende  golven  trekken  door  haar  heen  als  De  Groot  Peter  aan  haar  voorstelt.  Ze  laat  hem  het   huis  zien,  haar  woonkamer  en  mooie,  ruime  slaapkamer,  haar  terras  en  keuken.  Vanaf  de  overloop   gaat  ze  voor  naar  boven,  naar  nog  een  overloop.  Ze  opent  de  deur  van  de  ruime  zolderkamer.   Zonlicht  straalt  door  grote  dakramen  op  het  zachtgele  interieur.        ‘Nou  Peter,  wat  vind  je  ervan?’  vraagt  mevrouw  Wansink.        Peter  kijkt  rond  met  zowaar  een  vleugje  blijdschap.  Hij  had  niet  gedacht  zich  ooit  ergens  anders   thuis  te  kunnen  voelen  dan  in  de  flat.    Maar  de  gezellige  bovenkamer  bevalt  hem  direct.  Onder  een  

 

101  

raam  straat  een  eiken  bureau  met  een  boekenplank  erboven,  tegen  de  andere  muur  een  twijfelaar   onder  een  gehaakte  paarse  sprei.        Ook  mevrouw  Wansink  bevalt  hem  direct.  Ze  zal  een  jaar  of  tien  jonger  zijn  dan  zijn  moeder.  Ze  zou   behalve  de  tante  van  Vincent  de  Groot  misschien  ook  een  beetje  zijn  tante  kunnen  zijn,  denkt  Peter,   een  leuke,  jonge  tante  zoals  hij  er  nooit  een  heeft  gehad.  Zijn  glimlach  vertedert  mevrouw  Wansink   tot  in  haar  tenen.          Bert  en  zijn  vader  hebben  niet  veel  tijd  nodig  om  de  spullen  boven  te  brengen.  Peter  is  dankbaar   voor  hun  hulp,  maar  blij  dat  ze  vertrekken.  Eindelijk  alleen,  op  zijn  eigen  plek,  kan  hij  tot  rust  komen.   Het  is  eind  augustus.  Dag  na  dag  schijnt  de  zon.  Hij  zit  in  het  park  wat  te  lezen,  ligt  met  bloot  bovenlijf   te  slapen  op  het  gras.  Niets  herinnert  hem  hier  aan  zijn  moeder,  niets  stoffelijks  doet  hier  zijn   schuldgevoelens  opflakkeren.  Hij  kan  ze  inkapselen,  in  zijn  verleden  opsluiten.  Zonder  prikkels  komen   ze  niet  vrij,  zullen  ze  geen  kans  krijgen  om  hem  van  binnenuit  op  te  vreten.  De  geschiedenis  van  zijn   familie  laat  hij  rusten.  In  plaats  daarvan  is  nu  de  grote  geschiedenis  aan  de  beurt.          Zelf  kon  hij  geen  studie  kiezen,  maar  hij  had  ook  geen  zin  zich  een  keuze  te  laten  opdringen.  Zowel   zijn  moeder  als  De  Groot  wilden  dat  hij  Duits  ging  doen,  maar  dat  lag  gewoon  te  veel  voor  de  hand.   Hij  koos  geschiedenis,  omdat  het  ging  over  mensen  en  hun  beweegredenen.  Als  er  iets  was  waarvan   hij  alles  wilde  weten,  was  dat  het  wel.  Zijn  keuze  werd  mede  bepaald  door  zijn  geheugen.  Een  feilloos   geheugen,  was  dat  niet  een  handige  eigenschap  voor  een  historicus?        Mevrouw  Wansink  merkt  weldra  dat  Peter  een  nette  huurder  is.  Laat  nooit  ergens  rommel  achter,   veegt  onderaan  de  trap  zijn  voeten  op  de  kokosmat,  doet  bij  het  plassen  altijd  keurig  de  bril  omhoog.   Aan  het  begin  van  het  studiejaar  maakt  hij  een  vaste  weekindeling.  Hij  legt  studie  en   vrijetijdsbesteding  nauwkeurig  vast.  Elke  dinsdagavond  gaat  hij  naar  een  studentencafé  waar  ze   Warsteiner  tappen.  Elke  vrijdagmiddag  naar  een  ijssalon  op  de  Oude  Gracht  voor  een  cassata.  Op   zaterdagochtend  doen  mevrouw  Wansink  en  hij  samen  boodschappen.  Ze  geniet  vanaf  de  eerste   keer  van  zijn  behulpzaamheid  en  zorgvuldigheid.  Hij  weet  altijd  precies  wat  bijna  op  is,  hoe  lang  iets   meegaat,  welk  merk  de  vorige  keer  goed  is  bevallen.  Hij  staat  erop  alles  in  haar  auto  te  laden  en  thuis   naar  boven  te  sjouwen.  Mevrouw  Wansink  hoeft  er  alleen  maar  stralend  bij  te  lopen,  met  volle   teugen  genietend  van  haar  zegenrijke  besluit  om  hem  in  huis  te  nemen.        Ze  werkt  in  het  academisch  ziekenhuis.  Sinds  Peters  komst  neemt  ze  vroege  dagdiensten,  zodat  ze   ’s  middags  tijd  heeft  om  te  koken,  ooit  haar  passie.  Nu  ze  voor  hen  samen  kookt,  merkt  ze  hoe  ze  het   gemist  heeft.  Van  de  gutbürgerliche  Küche  van  zijn  moeder  schakelt  Peter  om  naar  de  tempo  doeloe   van  Dewi  Wansink.  Evenals  haar  Indische  grootmoeder  is  mevrouw  Wansink  een  liefhebster  van   scherp  gekruide  schotels.  Ze  neemt  Peter  schattend  op  bij  zijn  eerste  hap  van  haar  daging  roedjak,   haar  vaste  lakmoesproef  voor  mannen.          ‘Lekker!’  zegt  Peter.     Zijn  met  brandende  tong  gesproken  compliment  klinkt  volkomen  oprecht.  In  de  onderbuik  van   mevrouw  Wansink  begint  het  te  tintelen.          Op  de  derde  of  vierde  zondagmorgen  wordt  ze  wakker,  hoort  boven  zich  Peter  de  badkamer   binnengaan.  Ze  staat  na  een  kwartier  op,  bevochtigt  haar  gezicht  bij  de  wastafel  en  doet  een  vleugje   parfum  tussen  haar  borsten,  onder  haar  negligé.  Haar  slipje  trekt  ze  uit  en  laat  het  op  de  vloer   glijden.  Ze  sluipt  zo  zacht  mogelijk  de  trap  op.          Als  Peter  na  twintig  minuten  de  deur  van  de  badkamer  opendoet,  staat  ze  voor  hem.  Peter  kijkt   naar  haar.  Dan  pas  ziet  hij  wat  ze  is,  een  adembenemende  donkere  schoonheid,  eind  dertig,  brede,   ronde  schouders,  volle  borsten  met  grote  tepels  die  als  gesuikerde  bonbons  schuilen  onder  haar  

 

102  

negligé,  een  buik,  strak  als  van  een  bronzen  beeld,  eronder  een  donkere  driehoek  tussen  gespierde   dijen.  Zijn  lid  gaat  in  gespannen  verwachting  het  gevecht  aan  met  de  handdoek  om  zijn  middel.        Alle  schroom  wordt  weggeblazen  door  zijn  seksuele  energie.  Zij  ziet  het  ook,  aan  de  manier  waarop   hij  naar  haar  kijkt,  de  manier  waarop  hij  de  handdoek  herschikt,  de  manier  waarop  hij  zijn  kin  opheft,   klaar  om  man  te  worden.          ‘Kom,’  zegt  ze.   Ze  reikt  hem  haar  hand,  leidt  hem  de  trap  af  naar  haar  slaapkamer,  naar  haar  brede,  comfortabele   bed  met  de  lichtgele,  satijnen  lakens.  Ze  slaat  haar  arm  om  zijn  nek,  schuift  haar  andere  hand  onder   de  handdoek,  weet  niet  wat  ze  voelt.        Peter  slaat  zijn  armen  om  haar  heen,  trekt  haar  veel  te  wild  tegen  zich  aan,  al  op  het  punt  om  klaar   te  komen.          ‘Stop!’  zegt  ze  streng.     Peter  laat  haar  onmiddellijk  los.  Ze  wacht  even,  legt  dan  haar  hand  tegen  zijn  wang.          ‘Is  het  je  eerste  keer?’     Even  flitst  het  beeld  van  Brechtjes  harde  borstjes  voorbij,  zijn  handen  op  haar  buik,  die  glijden  naar   de  knoop  van  haar  broek.  Dan  knikt  hij.  Mevrouw  Wansink  glimlacht,  om  hem  gerust  te  stellen,  maar   nog  meer  om  de  overweldigende  goedgunstigheid  van  het  lot.          ‘Oké,  het  is  niet  erg.  Vind  je  het  dan  goed  dat  ik  een  beetje  de  leiding  neem?’     Peter  glimlacht  terug,  blij  dat  hij  het  initiatief  aan  haar  kan  laten.          Als  ze  hem  de  handdoek  afdoet,  ziet  ze  wat  haar  hand  niet  kon  geloven.  Godallemachtig,  wat  een   roede  heeft  die  jongen.  Bijna  raakt  ze  haar  pas  verworven  controle  alweer  kwijt.  Ze  lacht  hardop,   kust  hem  dan  zacht  op  de  mond.          ‘Kom,’  zegt  ze  weer,  leidt  zijn  handen  naar  haar  heupen,  langs  haar  lichaam.     Samen  schuiven  ze  het  negligé  omhoog,  over  haar  hoofd,  laten  het  op  de  grond  vallen.          Dan  stuurt  ze  opnieuw  zijn  handen  langs  haar  zijden,  haar  billen,  de  binnenkanten  van  haar  dijen,   vluchtig  over  haar  venusheuvel  heen,  omhoog,  tussen  haar  borsten  door  naar  haar  hals,  haar  oren,   haar  nek.  Hij  neemt  het  over,  laat  zijn  handen  over  haar  ruggengraat  omlaag  glijden,  weer  naar  haar   zijden,  haar  strakke  billen,  met  zijn  vingertoppen  door  de  gootjes  eronder.        Ze  gaat  tegen  hem  aan  staan.  Met  haar  harde  tepels  streelt  ze  zich  aan  zijn  borst,  beweegt  haar   bovenlichaam  zachtjes  heen  en  weer,  voelt  zijn  kolossale  erectie  tegen  haar  buik.  Ze  leidt  hem  naar   het  bed,  gaat  op  haar  knieën  bovenop  de  lakens  zitten.  Langzaam  laat  ze  haar  handen  langs  zijn  lid   glijden,  eerst  strelend,  dan  zachtjes  knedend.  Het  spant  zich  tot  het  uiterste.  Ze  brengt  een  hand   tussen  zijn  benen,  streelt  zijn  ballen  en  zijn  lid  nu  tegelijk.          Peter  is  helemaal  van  de  wereld,  elk  besef  van  tijd  is  weg,  elk  verleden,  elke  toekomst.  Er  is  nog   maar  één  werkelijkheid,  het  nu,  haar  liefkozende  handen  om  zijn  geslacht,  waarvan  ze  eindeloos   teder  de  voorhuid  omlaag  trekt.  Ze  brengt  haar  mond  naar  hem  toe,  geeft  kleine  likjes  over  zijn  eikel,   schuurt  met  haar  tong  langs  de  onderkant.  Dan  trekt  ze  Peter  naast  zich  op  het  bed.        Ze  leidt  zijn  hand  tussen  haar  gespreide  benen.  Zijn  vingers  verkennen  haar  vochtige  vagina,  glijden   omhoog.  Zachtjes,  fluistert  ze.  Ze  leert  de  top  van  zijn  wijsvinger  rondjes  draaien  rond  haar  knopje.   Bijna  brengt  het  haar  van  haar  voornemen  af,  bijna  laat  ze  zich  verleiden  om  hem  te  laten  doorgaan,   maar  ze  fluistert  opnieuw,  ze  is  zo  nat,  zo  verschrikkelijk  geil,  kom,  fluistert  ze,  trekt  hem  op  zich  en   leidt  hem  binnen.  Met  slechts  een  paar  formidabele  stoten  brengt  hij  haar,  brengt  hij  hen  beiden  tot   het  heftigste  orgasme  dat  ze  ooit  hebben  gehad.  

 

103  

     Vanaf  die  dag  brengt  hij,  naast  de  dinsdagavond  in  het  studentencafé,  de  vrijdagmiddag  in  de   ijssalon  en  de  zaterdagse  boodschappen  met  mevrouw  Wansink,  elke  zondagochtend  in  bed  door   met  Dewi.  Ze  vraagt  hem  met  klem  die  twee  namen  gescheiden  te  houden.  Alleen  op  zondagochtend   mag,  moet  hij  haar  Dewi  noemen.  Verder,  ook  als  ze  met  zijn  tweeën  zijn,  wil  ze  graag  dat  hij  haar   aanspreekt  met  mevrouw  Wansink.        ‘Ik  vind  je  lief,’  legt  ze  hem  voorzichtig  uit,  ‘en  je  hebt  een  heerlijke  pik,  maar  begrijp  me  goed,   Peter,  dit  is  geen  grote  liefde.  Trouw  is  niet  nodig.  Misschien  wil  ik  af  en  toe  iets  met  een  andere   man.  Jij  moet  ook  zeker  niet  aarzelen  om  contact  met  meisjes  te  zoeken,’  zegt  ze  gewetensvol.   De  kans  dat  het  gebeurt  acht  ze  klein.  Er  is  iets  vreemds  met  die  jongen,  iets  dat  meisjes  van  zijn   leeftijd  wel  moet  afschrikken  eer  ze  de  kans  krijgen  om  tot  zijn  essentie  door  te  dringen.  Eer  ze   kunnen  ontdekken  dat  hij  meer  dan  de  moeite  waard  is.        Peter  beseft  maar  al  te  goed  dat  hij  met  zijn  neus  in  de  boter  is  gevallen.  Mevrouw  Wansink  waakt   over  hem  zonder  hem  te  bemoederen,  in  Dewi  kan  hij  zich  uitstorten  zonder  emotionele  gijzeling.  En   er  is  nog  een  andere  dimensie,  die  hij  voor  Dewi  verzwijgt.  Steeds  als  ze  schrijlings  op  hem  gaat   zitten,  steeds  als  hij  tegelijk  aan  haar  tepels  zuigt,  steeds  als  hij,  zoals  ze  hem  heeft  geleerd,  met  zijn   pink  haar  anus  prikkelt  precies  wanneer  ze  klaarkomt,  denkt  hij  eraan  hoe  het  zou  zijn  om  ditzelfde   te  doen  met  Brechtje  Ploegsma,  en  steeds  opnieuw  ervaart  hij  het  verwarrende,  en  tegelijk   ongelooflijk  extatische  samengaan  van  fysiek  genot  en  psychische  pijn.        Ondertussen  studeert  hij  nauwgezet  en  gedreven.  Het  zou  zonder  ophouden  zijn  als  niet  Dewi,  die   het  meteen  merkt,  elke  avond  stipt  om  elf  uur  op  zijn  deur  zou  komen  kloppen,  komen  zeggen  dat   het  tijd  is  om  te  gaan  slapen,  een  glimlach  op  haar  lippen,  geneigd  haar  hand  op  de  deurkruk  te   leggen,  die  omlaag  te  duwen,  zich  ongeremd  te  laven  aan  het  genot  dat  hij  haar  kan  geven.  Maar   steeds  blijft  ze  mevrouw  Wansink  en  spaart  ze  hun  energie  voor  de  topsport  van  de  komende   zondagmorgen.  

 

104  

33        Gerrit  van  Overpelt  kijkt  uit  het  raam  naar  de  kraakheldere  winterhemel  boven  het  plein.  Hij  ziet   het  als  macht  in  zijn  edelste  vorm.  Volkomen  transparant  kunnen  zijn,  terwijl  iedereen  begrijpt  dat  je   de  boel  tilt.  Het  is  het  perfecte  recept  voor  euforie.  Heerlijk,  hoe  zo’n  reeks  niet-­‐toevalligheden   harten  in  beroering  brengt,  hersens  laat  kraken,  tongen  losmaakt.  Geen  sterveling  kan  een  spoortje   bewijs  vinden.  De  mensen  hebben  eenvoudig  geen  idee  waar  de  macht  zit,  snappen  niet  dat  noch  de   gemeenteraad,  noch  de  wethouder,  noch  hij  bepaalt  wat  er  wordt  gebouwd,  maar  krachten  op  de   achtergrond,  van  wie  hij  niet  meer  is  dan  een  favoriete  pion.        Nog  mooier  is  het  dat  Jessica  Zwarthoed  zich  er  zo  in  heeft  laten  luizen.  Zelf  denkt  ze  eindelijk  het   heft  in  handen  genomen  te  hebben.  En  wat  voor  een  heft!  Hij  lacht  hardop.  Ze  heeft  haar  ziel  aan  de   duivel  verkocht,  daar  komt  ze  nog  wel  achter.  Zij  mag  alle  plannen  verdedigen,  het  hele   democratische  gezeik  voor  haar  rekening  nemen,  proberen  om  zich  Avestad  en  Zwambrink  van  het   lijf  te  houden.  Een  beetje  bestuurskundige  zou  toch  moeten  weten  dat  de  echt  machtigen  zich  niet   hoeven  te  verantwoorden.  De  Egyptische  farao’s,  de  Romeinse  keizers,  de  grote  middeleeuwse   koningen,  ze  hadden  dienaren  die  de  onderdanen  uitlegden  dat  de  heerser  hart  had  voor  het  volk,   acht  sloeg  op  hun  noden.  Maar  hun  priesters  en  pretoren  waren  er  vooral  om  onrust  in  de  kiem  te   smoren.  Om  er  zo  nodig  met  de  knoet  overheen  te  gaan.  Dat  is  exact  de  rol  die  hij  in  gedachten  heeft   voor  mevrouw  de  wethouder.  Hijzelf  zal  naar  oud  voorbeeld  vanuit  de  hoogte  toezien  op  de  goede   gang  van  zaken.  Hij  lacht  opnieuw.        Macht  steunt  nu  eenmaal  op  angst,  angst  vooral  voor  de  vernietiging  van  je  persoonlijke  en  sociale   leven.  Totalitaire  dictaturen  kunnen  mensen  mangelen,  ontslaan  of  belasteren,  in  de  gevangenis   gooien  op  valse  aanklachten,  laten  ontdekken  dat  ze  tijdenlang  bespioneerd  zijn.  Maar  ook  in  het   vrije  westen  kan  iemands  leven  kapot  gemaakt  worden,  zolang  hij  maar  een  belang  heeft  waarin  je   hem  kunt  treffen.  Daarom  zijn  die  klojo’s    van  K.O.Z.  ook  zo  lastig  te  bestrijden.  Het  zijn  lui  die  boven   het  maaiveld  uitsteken,  maar  tegelijk  weinig  te  verliezen  hebben.  Ze  zijn  de  kampioenen  van  de   onderdrukten,  de  Robin  Hoods  van  het  stadje.  Lieden,  om  met  Nietzsche  te  spreken,  met  een   reactieve  moraal.  Het  enige  wat  ze  kunnen,  is  zich  afzetten  tegen  de  machtigen,  de  scheppende   mensen,  degenen  die  werken  tot  stand  brengen  die  ertoe  doen,  zoals  nieuwe  gemeentehuizen.          Avestad  en  Zwambrink  hebben  geen  vaste  baan,  geen  kinderen,  geen  hypotheek.  Toch  moeten  ook   zij  zwakke  plekken  hebben,  net  als  iedereen.  Dat  is  zeker  de  moeite  waard  om  uit  te  zoeken.  Of  liever   om  te  láten  uitzoeken.  Zoiets  doet  de  heerser  niet  zelf.        Gerrit  van  Overpelt  draait  hij  zich  om,  kijkt  naar  zijn  bureau,  pakt  dan  de  telefoon.          Na  niet  meer  dan  een  korte  aarzeling.

 

105  

34        Professor  Norbert  von  Sinzendorf  kijkt  de  collegezaal  rond.  Een  stuk  of  tachtig  eerstejaarsstudenten   zitten  vrolijk  te  praten.  Het  rumoer  valt  nog  mee.  Gisteren  keek  hij  even  binnen  bij  een   tweedejaarscollege  middeleeuwse  geschiedenis.  De  docent  probeerde  een  paar  keer  aan  zijn  verhaal   te  beginnen.  Niemand  luisterde.  Ergerlijk,  dat  gebrek  aan  respect  van  de  huidige  generatie   studenten,  zo  anders  dan  in  zijn  eigen  studietijd.          In  september  1934  stapte  hij  tussen  zijn  jaargenoten  voor  het  eerst  het  statige  universiteitsgebouw   in  Wenen  binnen.  Zeven  weken  eerder  was  kanselier  Dollfuß  door  nazi’s  vermoord.  Hun  staatsgreep   was  mislukt,  maar  de  sfeer  bleef  broeierig.  In  het  statige  auditorium  rees  de  spanning  nevelig  op   tussen  de  dubbele  zuilen.  Honderden  studenten  zaten  te  wachten  tot  de  rector  magnificus  het  woord   zou  nemen  om  het  universitaire  jaar  te  openen.          De  eerste  woorden  die  hij  koos  waren  legendarisch.  Ze  waren  niet  van  hemzelf,  maar  van  Leopold   von  Ranke,  één  van  de  grondleggers  van  de  moderne  geschiedwetenschap.        ‘Ieder  tijdvak  is  God  eigen,’  sprak  de  rector.  ‘Misschien  zullen  latere  generaties  een  oordeel  over   ons  vellen,  over  ons  geliefde  land  in  deze  barre  tijden.  Maar  onthoud,  dames  en  heren,  van  deze   gedenkwaardige  dag  één  ding:  niets  is  gemakkelijker  dan  te  oordelen  over  tijden  die  geweest  zijn,   maar  tegenover  het  verleden  zijn  wij  fundamenteel  onwetend,  even  onwetend  als  tegenover  de   raadselen  van  het  heelal.  Denk  nooit  dat  al  het  gebeurde  in  beginsel  bekend  is,  laat  staan  dat  het   eenvoudig  is  te  duiden.  Niets  is  minder  waar.  Sommigen  in  dit  land  proberen  ons  eenvoudige   waarheden  voor  te  houden,  in  de  hoop  dat  wij  op  die  eenvoudige  waarheden  even  eenvoudige   handelingen  zullen  laten  volgen.  Ik  verwacht  dat  u,  die  de  hoop  van  ons  vaderland  belichaamt,  zich   daartoe  niet  zult  laten  verleiden.’        Iedereen  besefte  dat  de  rector  in  zijn  rede  slechts  een  haarbreed  verwijderd  bleef  van  openlijke   kritiek  op  de  Oostenrijkse  nationaalsocialisten.  De  komst  van  hun  heerschappij  over  het  land  leek  een   kwestie  van  tijd.  In  het  jonge  publiek,  op  magische  wijze  doordrongen  van  de  ernst  van  de  situatie,   begon  niemand  het  gebruikelijke  applaus.  Met  hangende  hoofden,  zonder  elkaar  aan  te  kijken,   schuifelden  de  studenten  de  zaal  uit.        De  hele  verdere  studietijd  van  Norbert  von  Sinzendorf  werd  vergald  door  de  economische  crisis,   politieke  spanningen  en  het  wegzuiveren  van  geliefde  hoogleraren.  Een  paar  maanden  na  de   Anschluss  deed  de  talentvolle  student  zijn  kandidaats  en  nam  hij  een  door  niemand  begrepen  besluit.   Hij  pakte  zijn  belangrijkste  boeken  in  twee  koffers  en  reisde  naar  Nederland  om  zijn  studie  voort  te   zetten  aan  de  universiteit  van  Utrecht.  Een  nieuwe  oorlog  leek  onafwendbaar,  maar  hij  hoopte  dat   Nederland  neutraal  zou  blijven,  net  als  in  de  vorige  oorlog.  Tot  ook  daar  de  Duitsers   binnenvielen.Twee  jaar  later  deed  Von  Sinzendorf  als  één  van  de  laatste  studenten  doctoraal   examen.  Hij  reisde  terug  naar  Oostenrijk,  waar  zijn  adellijke  familie  hem  verborgen  hield  op  een   afgelegen  landgoed,  ondertussen  bewerend  dat  hij  in  Nederland  zat  ondergedoken.  Zo  wist  hij  uit   militaire  dienst  te  blijven.  Na  de  oorlog  ging  hij  terug  naar  Utrecht  om  er  te  promoveren.  Direct   daarna  werd  hij  wetenschappelijk  medewerker  en  niet  veel  later  hoogleraar  in  de  contemporaine   geschiedenis.          Dat  is  hij  nu,  zo’n  vijfentwintig  jaar  later,  nog  steeds,  maar  het  gebrek  aan  elementair  fatsoen  van   het  merendeel  van  de  studenten  begint  hem  steeds  meer  te  storen.  Hij  kijkt  nogmaals  de  zaal  rond.   Gelukskinderen  zijn  het.  Ze  weten  niet  hoe  ellende  eruitziet.        ‘Dames  en  heren,  het  verleden  bestaat  niet.’     Na  deze  beginwoorden,  dezelfde  als  ieder  jaar,  observeert  hij  de  studenten  rij  voor  rij.  Slechts  

 

106  

enkelen  reageren  door  recht  te  gaan  zitten  of  de  zin  op  te  schrijven.  Hij  wacht.          Eén  van  de  studenten  steekt  een  hand  op.  De  professor  is  stomverbaasd.  Nu  al  een  vraag!  Dat  is  in   al  die  vijfentwintig  jaar  van  zijn  hoogleraarschap  nog  nooit  voorgekomen.  Het  wordt  stil  in  de  zaal.  De   student  die  zijn  hand  heeft  opgestoken,  is  een  lange  jongen  met  rood  haar.        ‘Het  verbaast  mij  dat  u  nu  al  een  vraag  heeft,  meneer…’        ‘Ik  ben  Peter  Avestad.’        ‘Meneer  Avestad.  Wat  wilde  u  vragen?’        ‘Professor,  als  het  verleden  niet  bestaat,  waarom  zitten  wij  hier  dan?’   Bulderend  gelach  golft  door  de  zaal.  De  studenten  beginnen  meteen  weer  met  elkaar  te  kletsen.  Von   Sinzendorf  voelt  woede  opkomen  vanuit  zijn  maagstreek.          ‘Meneer  Avestad,  als  u  hier  bent  gekomen  om  grappen  te  maken  dan  kunt  u  beter  wegblijven.  Dus   zegt  u  het  maar.’   De  jongen  met  het  rode  haar  kijkt  om  zich  heen  op  zoek  naar  hulp.  Een  meisje  naast  hem  zegt  iets  in   zijn  oor.  Hij  kijkt  verbaasd  naar  haar  opzij,  dan  aarzelend  naar  de  katheder.        ‘Neem  me  niet  kwalijk,  professor,’  zegt  hij  ten  slotte.     Von  Sinzendorf  is  meedogenloos.        ‘En  het  ziet  er  ook  nog  naar  uit  dat  u  hulp  van  anderen  nodig  hebt  om  te  weten  hoe  u  zich  behoort   te  gedragen.’     Het  wordt  akelig  stil.          ‘Goed,  we  beginnen  opnieuw.’          Peter  Avestad  durft  de  professor  niet  meer  aan  te  kijken.  Hij  zit  met  zijn  hoofd  gebogen  over  zijn   schrijfblok,  kijkt  schuins  naar  het  meisje  naast  hem.  Ze  heet  Marloes,  vertelde  ze  voor  het  college.  De   twee  jongens  die  nu  aan  de  andere  kant  naast  haar  zitten,  hebben  zich  voorgesteld  als  Bram  en  Sjef.   Ze  komen  alle  drie  van  hetzelfde  gymnasium  in  Amsterdam,  aangelokt  door  de  geweldige  reputatie   van  juist  deze  professor,  Norbert  von  Sinzendorf.        ‘Het  verleden  bestaat  niet,  de  toekomst  bestaat  niet,  er  is  alleen  het  nu,  dat  steeds  iets  verschuift   met  de  tijd.’   Peter  is  het  incident  op  slag  vergeten.  Het  is  of  he=ij  een  nieuw  soort  licht  ziet.  En  wonderlijk  genoeg   lijkt  het  of  de  professor  dit  inzicht,  dat  het  verleden  niet  bestaat,  alleen  deelt  met  hem.  Peter  kijkt  uit   zijn  ooghoeken  om  zich  heen.  Zijn  medestudenten  schrijven  de  zin  braaf  op,  maar  lijken  de  reikwijdte   niet  te  voelen,  voorlopig  te  blijven  denken  dat,  ondanks  alles,  het  verleden  zich  toch  nog  ergens   bevindt.  Vandaar  zeker  dat  ze  zo  moesten  lachen.  Ze  werden  misschien  nerveus  van  Von  Sinzendorfs   hardhandige  vernietiging  van  het  verleden  als  parallelle  sprookjeswereld.  Ze  dachten  misschien  nog   dat  er  een  pratend  konijn  met  een  vestzakhorloge  kon  langskomen  en  dat  je,  voor  je  het  wist,  in  een   andere  wereld  kon  zijn,  in  een  andere  tijd.        ‘Op  zich  een  aanlokkelijk  idee,’  vervolgt  de  professor,  ‘het  verleden  als  een  andere  wereld  te  zien,   zodat  je  het  kunt  afsluiten,  wegstoppen,  zelf  kunt  bepalen  wanneer  je  het  bezoekt.’       Peters  verraste  blik  kruist  die  van  de  professor.  De  conclusie  dat  het  verleden  niet  bestaat  in  een   aparte  ruimte  bevalt  Peter  meteen.  Het  verleden  is  dus  geen  dimensie  van  waaruit  donkere  krachten   je  onverhoeds  te  pakken  kunnen  nemen,  maar  een  thema  voor  studie  dat  alleen  bestaat  in  de   tegenwoordige  tijd.          ‘De  historicus  is  zeker  niet  uniek  in  zijn  belangstelling  voor  het  verleden.  De  geoloog  wil  graag   weten  hoe  gebergten  zich  hebben  gevormd,  de  astronoom  speurt  het  heelal  af  naar  misschien   alweer  verdwenen  sterren,  de  paleontoloog  graaft  naar  fossielen  van  uitgestorven  diersoorten.  Er  

 

107  

zijn  meer  wetenschappen  die  met  tijd  te  maken  hebben,  om  kennis  en  inzicht  te  verwerven,  maar   niet  omdat  er  een  verleden  bestaat  dat  gekend  moet  worden  uit  noodzaak.’   Peter  kijkt  opnieuw  de  professor  aan.  Zijn  pen  ligt  doelloos  in  zijn  hand.  Het  is  alsof  iedereen  om  hen   heen  oplost  in  het  niets,  alsof  ze  nog  slechts  samen  zijn  in  het  diffuse  licht  tussen  de  wit  gestuukte   plafonds  en  muren.  Een  hele  zaal  vol  collegebanken  met  maar  één  student.          ‘Natuurlijk  weten  we  dat  het  verleden  bestaan  hééft,  dat  er  een  verleden  is  gewéést,  maar  alles   wat  uit  het  verleden  is  overgebleven,  bestaat  alleen  in  het  heden,  heeft  ook  alleen  in  het  heden   betekenis.  Zoals  oude  familiefoto’s  die  je  tevoorschijn  haalt.’        Peter  krijgt  het  gevoel  dat  Von  Sinzendorf  zijn  gedachten  leest,  dat  de  professor  weet  dat  hij   precies  op  dit  moment  zit  te  denken  aan  dat  fotootje  met  het  gekartelde  randje.  Als  klein  jongetje   keek  hij  ernaar  om  te  zien  hoe  zijn  ouders  eruit  zagen  toen  ze  nog  jong  waren.  Dat  was  toen  hij  vaak   voor  de  spiegel  stond  en  zich  afvroeg  of  hij  op  zijn  vader  leek.  Toen  hij  ouder  werd,  zeker  in  de  tijd   dat  hij  net  verliefd  was  op  Brechtje,  probeerde  hij  in  de  foto  te  zien  hoe  de  relatie  van  zijn  ouders   was  geweest,  zocht  hij  naar  verliefde  ogen,  innig  verstrengelde  handen.  Peter  veranderde.  De  vragen   die  hij  aan  de  foto  stelde,  veranderden  met  hem  mee.        ‘Wat  we  van  het  verleden  over  hebben,  dames  en  heren,  is  een  enorme  berg  overblijfselen  waaruit   geschiedkundigen  beelden  hebben  gedistilleerd.  Veel  mensen  zien  die  beelden  als  reconstructies,  net   zoiets  als  de  toedracht  van  een  misdrijf.  Een  gedachte,  ik  kan  het  niet  genoeg  benadrukken,  waarmee   je  heel  voorzichtig  moet  zijn.  Je  gaat  al  gauw  denken  dat  er  maar  één  juiste  reconstructie  mogelijk  is,   dat  je  altijd  een  schuldige  kunt  aanwijzen,  móet  aanwijzen  zelfs.  Er  breekt  een  oorlog  uit  en  zonder   aarzeling  noemen  de  kemphanen  elkaar  de  boosdoener.  De  vrede  weer  getekend  gaan  reconstructie   van  oorzaken  en  toedeling  van  schuld  net  zo  lang  door  tot  jongere  conflicten  de  aandacht  afleiden.   Die  menselijke  drang  tot  reconstructie  is  ontembaar,  maar  ze  kan  van  mensen  gezworen  vijanden   maken.  Vergis  je  niet:  vanwege  ruzies  over  de  reconstructie  van  het  verleden  zijn  mensen  opgepakt,   gestraft,  omgebracht.  Wie  van  u  kan  mij  daar  eens  een  mooi  voorbeeld  van  noemen?’        Sjef  steekt  zijn  hand  op.  Rondom  Peter  transformeren  alle  studenten  weer  tot  materie.        ‘En  u  bent?’        ‘Sjef  Lücker,  professor.  Ik  dacht  aan  Stalin.  Die  herschreef  de  geschiedenis  van  de  Russische   Revolutie.  Hij  maakte  van  zichzelf  de  rechterhand  van  Lenin.  Diens  echte  steun  en  toeverlaat,  Trotski,   liet  hij  achterna  zitten  door  zijn  agenten.  Ze  sloegen  hem  ten  slotte  in  Mexico  de  schedel  in.’        ‘Heel  goed,  meneer  Lücker,  dank  u.’  De  professor  neemt  een  slok  uit  het  glas  water  op  zijn   katheder.          ‘Alles  willen  reconstrueren  is  een  oerinstinct,  nodig  om  te  overleven.  Om  te  beginnen  is   waarneming  al  selectief.  We  onthouden  alleen  het  noodzakelijke,  hooguit  een  paar  procent  van  wat   we  zien  en  horen,  en  gelukkig  maar,  anders  werden  we  gek.  Die  paar  procent  ordenen  we  met   behulp  van  wat  we  al  weten.  Zo  vormt  ons  brein  voortdurend  onze  eigen,  hoogstpersoonlijke   waarheid.  Gedurende  het  grootste  deel  van  de  menselijke  evolutie  hadden  we  zo’n  ene,  eenvoudige   waarheid  hard  nodig,  omdat  er  om  te  overleven  maar  één  handeling  kon  zijn.  Hitler  begreep  dit  als   geen  ander:  hoe  eenvoudiger  de  waarheid,  des  te  gemakkelijker  komt  de  mens  tot  actie.          Je  zou  dus  kunnen  zeggen  dat  geschiedbeoefening  echte  beschaving  is.  Mechanismen  van  pure   overleving  verruilen  we  voor  een  discours  van  waarheden  naast  elkaar,  van  overwegen  en   heroverwegen,  van  het  omzichtig  distilleren  van  historische  feiten.  Maar  helaas  distilleren  veel   historici  helemaal  niet.  Dacht  u  nou  echt  dat  ze  alle  feiten  die  ze  maar  kunnen  vinden  tegen  het  licht   houden  en  op  een  rijtje  zetten?  Welnee,  de  meeste  historische  bronnen  worden  door  geen  hond   bekeken.  Kilometers  archief  ligt  te  verstoffen  zonder  dat  er  ooit  iemand  een  vinger  naar  uitsteekt.  

 

108  

     Historici  moet  je  eerder  zien  als  mensen  die  hun  gasten  een  lekkere  maaltijd  willen  voorzetten.  Ze   gaan  naar  de  supermarkt,  maar  lezen  heus  niet  de  verpakkingen  van  alle  producten.  Ze  zijn  gekomen   om  alleen  die  dingen  te  kopen  waarvan  ze  een  smakelijk  gerecht  kunnen  maken.  De  beste  koks  onder   hen  kijken  een  beetje  rond,  scharrelen  wat  lekkere  dingen  bij  elkaar  en  vormen  zich  tegelijkertijd  een   idee  van  hoe  dat  alles  tezamen  een  smakelijke  schotel  zou  kunnen  vormen.  De  mindere  goden  zijn   hulpeloos  zonder  een  beproefd  recept,  maar  als  ze  dat  heel  precies  volgen  komt  er  toch  een  redelijke   maaltijd  op  tafel.  En  dan  zijn  er  ten  slotte  nog  boeven  die  weten  dat  ze  eigenlijk  niet  kunnen  koken,   maar  zich  er  niet  voor  schamen  om  een  kant-­‐en-­‐klaarmaaltijd  mee  te  nemen  die  ze  stiekem  in  een   mooi  schaaltje  doen  en  opdienen  als  eigen  kookkunst.’        Von  Sinzendorf  is  nog  niet  helemaal  klaar  met  uitleggen  als  het  college  is  afgelopen,  te  vroeg  voor   de  vraag  die  Peter  op  de  lippen  brandt.  Want  er  klopt  iets  niet.  Die  oude  zwart-­‐witfoto  van  zijn   ouders  haalt  hij  niet  zelf  tevoorschijn.  Die  stond  onontkoombaar  op  de  salontafel  in  de  flat,  staat  nu   even  onontkoombaar  op  zijn  bureau  in  de  Griftstraat.  De  Russische  tanks  in  de  nachtmerries  van  zijn   moeder  bepaalden  zelf  wanneer  ze  kwamen  aanrollen.  Walter  Ulbricht,  die  toch  al  een  paar  jaar   dood  is,  heeft  er  een  handje  van  om  zich  op  de  televisie  te  laten  zien  op  de  meest  ongelegen   momenten.  Als  je  de  Muur  ziet  van  nu,  zie  je  ook  grote  steenblokken  haastig,  slordig  opgemetseld   worden,  prikkeldraad  uitgerold,  een  soldaat  die  er  overheen  springt,  een  oude  vrouw  die  zwaait  met   een  witte  doek.          Sommige  producten  in  de  supermarkt  van  de  geschiedenis  zijn  gewoon  ongeduldig.  Ze  laten  zich   ongemerkt  in  je  winkelwagentje  vallen,  houden  zich  daar  verborgen  tot  je  de  kassa  hebt  bereikt.  Daar   sta  je  er  onverwacht  mee  in  je  handen.  En  dan  moet  je  betalen.        Na  het  college  haalt  Peter  de  professor  op  de  gang  in  om  zijn  vraag  voor  te  leggen.  De  professor   kijkt  hem  vermoeid  aan.        ‘Professor,  ik…’        ‘Meneer  Avestad,  u  hebt  zich  al  verontschuldigd,  dacht  ik.  Zand  erover,  zou  ik  zeggen.’   Hij  verdwijnt  om  een  hoek.        Drie  jaar  lang  ziet  hij  de  professor  alleen  van  afstand,  maar  diens  eerste  college  blijft  voor  Peter  een     openbaring.  Het  verleden  is  een  reconstructie  waarin  jijzelf  de  dingen  een  plek  geeft.  Zo  is  het.   Tenminste,  voorlopig.        Om  Peter  heen  slinkt  de  groep  studenten  als  een  school  jonge  haringen.  Na  het  kandidaatsexamen   zijn  er  nog  maar  een  kleine  twintig  over.  Net  als  hij  hebben  Bram,  Sjef  en  Marloes  de  slachting   overleefd.  Ze  vieren  hun  succes  in  het  café  waar  ze  sinds  het  begin  van  hun  studie  bij  elkaar  komen.        ‘Dame  en  heren,  ter  zake!’  roept  Bram  halverwege  de  avond.     De  anderen  kijken  hem  verbaasd  aan.        ‘Wat  gaat  het  worden  voor  het  doctoraal?  Oude  geschiedenis?’     Marloes  trekt  haar  neus  op.          ‘Mediëvistiek?’        ‘Het  woord  alleen  al,’  zegt  Sjef.          ‘We  kiezen  toch  zeker  alle  vier  hetzelfde?’  vraagt  Marloes.        ‘Ik  ga  contemporaine  geschiedenis  doen,’  zegt  Peter.     Bram  grijnst.  ‘Wat  zouden  we  zonder  onze  Peter  moeten  beginnen?’          ‘Wat  maakt  het  trouwens  uit,’  zegt  Sjef,  ‘het  verleden  bestaat  toch  niet.’   Ze  proosten.  

 

109  

     Von  Sinzendorf  komt  binnen  en  gaat  aan  het  hoofd  van  de  grote  tafel  zitten  in  een  bovenzaaltje  van   het  instituut.  Rond  de  tafel  zitten  twaalf  studenten.  Dit  stuk  van  zijn  onderwijstaak  is  zijn  grote   passie.  Een  kleine  groep  studenten,  prikkelende  bronteksten,  discussie  op  het  scherp  van  de  snede.   Hij  kijkt  de  kring  rond.  Tot  aan  het  kandidaatsexamen  blijven  de  meeste  studenten  voor  hem   anoniem.  Eens  per  week  geeft  hij  zo’n  massaal  hoorcollege.  De  rest,  werkcolleges,  begeleiding,  de   meestal  schriftelijke  tentamens,  wordt  door  zijn  medewerkers  gedaan.  Een  enkele  keer  onthoudt  hij   een  gezicht,  zoals  van  dat  meisje  dat  nu  recht  tegenover  hem  zit,  met  haar  sensuele  mond  en  bruine   krullen.  Slechts  één  student  van  dit  clubje  bleef  hem  bij  vanaf  de  allereerste  dag.  Met  gezicht  en   naam.  En  haarkleur.  Hij  zit  naast  het  meisje  met  de  krullen,  net  als  toen.        ‘Dames  en  heren,  einen  recht  schönen  guten  Morgen.  Ik  zou  graag  willen  beginnen  met  een   gewetensvraag.’   Zonder  uitzondering  gaan  de  studenten  rechtop  zitten.          ‘En  die  luidt:  waarom  zit  u  hier?  Waarom  hebt  u  besloten  om  u  te  specialiseren  in  de  Geschiedenis   van  de  Moderne  Tijd?     Hij  nodigt  Marloes  uit  met  een  handgebaar.     Ze  perst  haar  lippen  op  elkaar  om  niet  te  gaan  lachen.  Bram  slaat  een  hand  voor  zijn  ogen,  draait  zijn   hoofd  opzij.            ‘Was  het  zó  moeilijk?’  vraagt  Von  Sinzendorf  geamuseerd.        ‘Juist  niet,’  zegt  Sjef,  ‘we  zijn  gewoon  met  hém  meegekomen.’  Hij  wijst  naar  Peter.        ‘Dan  denk  ik  dat  u  mij  iets  hebt  uit  te  leggen,  meneer  Avestad.’  Hij  grijnst.  ‘Alweer.’     Peter  draait  ongemakkelijk  op  zijn  stoel,  gaat  dan  plotseling  recht  zitten.        ‘Professor,  ik  vind  u  niet  eerlijk.  Waarom  mag  u  wél  vragen  waarom  wij  hier  zitten,  en  ik  niet?’   Alle  studenten  bulderen  van  het  lachen.  Peter  kijkt  verwonderd  in  het  rond.     ‘Heer  en  knecht  betaamt  nu  eenmaal  niet  hetzelfde,  meneer  Avestad.’     De  professor  glimlacht  gemoedelijk.          De  professor  doet  zijn  tas  open  en  haalt  een  bundeltje  papier  tevoorschijn.  Het  meisje  links  van   hem  neemt  er  een  blaadje  af  en  geeft  het  stapeltje  door.        ‘Ik  hoop  dat  u  de  Duitse  taal  een  beetje  machtig  bent,  dames  en  heren.  U  moet  zich  realiseren  dat   anders  de  studie  van  de  geschiedenis  van  de  twintigste  eeuw  een  nog  groter  mijnenveld  wordt  dan  u   al  zou  vrezen.  Leest  u  even.’        Hij  doet  net  alsof  hij  zelf  ook  leest,  krabbelt  af  en  toe  iets  op  het  papier.  Ondertussen  let  hij  door   zijn  wimpers  heen  scherp  op  de  studenten.  Het  meisje  dat  de  blaadjes  heeft  doorgegeven,  gaat  al   gauw  rechtop  zitten,  schuift  het  blaadje  met  de  vlakke  hand  van  zich  af.  Nog  eerder  al  zit  Peter   Avestad  met  zijn  gezicht  in  zijn  handen.  Sommige  anderen  prevelen  de  tekst  met  zichtbare  moeite.        ‘Goed,  dames  en  heren.’  Von  Sinzendorf  gebaart  naar  het  meisje  van  de  blaadjes.      ‘Mevrouw,  uw  commentaar  op  deze  tekst  graag.’     Het  meisje  schudt  haar  hoofd.          ‘Ik  heb  Duits  laten  vallen.’   Von  Sinzendorf  kijkt  naar  haar  met  één  mondhoek  spottend  opgetrokken.        ‘Kunstgeschiedenis  schijnt  ook  erg  leuk  te  zijn,’  zegt  hij.        Het  meisje  kijkt  hem  verbijsterd  aan.  Dan  schuift  ze  met  een  blik  vol  minachting  haar  stoel  achteruit,   pakt  haar  tas  en  loopt  met  nuffige  pasjes  het  zaaltje  uit.   De  professor  wacht  tot  ze  weg  is,  spreidt  zijn  ellebogen  op  tafel,  buigt  voorover  en  kijkt  in  het  rond.        ‘Meneer  Avestad,  had  u  misschien  ook  een  vakkenpakket?’  Het  laatste  woord  spreekt  hij  uit  alsof  

 

110  

het  naar  teer  smaakt.  Peter  Avestad  zit  nog  steeds  over  zijn  gezicht  te  wrijven.  De  hele  scène  lijkt   hem  ontgaan  te  zijn.        ‘Meneer  Avestad.’   Peter  schrikt  op.          ‘Wat  is  de  kern  van  deze  tekst  volgens  u?’        ‘Duitsland  wilde  en  dekte  de  Oostenrijkse  agressie  tegen  Servië,  vertrouwend  op  een  militair   overwicht,  en  stuurde  in  1914  bewust  aan  op  een  conflict  met  Rusland  en  Frankrijk.  Daarom  draagt   de  Duitse  rijksregering  een  aanzienlijk  deel  van  de  historische  verantwoordelijkheid  voor  de  uitbraak   van  Eerste  Wereldoorlog.’        Von  Sinzendorf    kijkt  hem  met  open  mond  aan.        Na  het  college  houdt  hij  Peter  staande.        ‘Heb  je  nog  even?’     Hij  trekt  een  stoel  naar  achteren,  gaat  zelf  weer  aan  het  hoofd  van  de  tafel  zitten.  Het  ontgaat  Peter   niet  dat  de  prof  hem  nu  met  jij  aanspreekt.  Hij  begrijpt  niet  waarom.          ‘Het  spijt  me  als  ik  weer  iets  verkeerds  heb  gezegd.’    Het  valt  Peter  anderzijds  totaal  niet  op  dat  het  gesprek  in  het  Duits  wordt  gevoerd.        ‘Al  goed,  we  maken  er  geen  woorden  meer  aan  vuil,’  zegt  de  professor.        ‘Dank  u.’        ‘Kommen  wir  jetzt  zu  etwas  völlig  anderem.  Hoe  komt  het  dat  jij  zo  goed  bent  in  Duits?’        ‘Mijn  moeder  kwam  uit  Berlijn.’        ‘Kwam?’        ‘Ze  is  overleden,  vlak  voordat  ik  hier  ging  studeren.’        ‘Mijn  oprechte  deelneming,’’  zegt  Von  Sinzendorf.   Peter  knikt.        ‘Ik  wil    je  iets  belangrijks  zeggen.  Er  is  grote  behoefte  aan  historici  met  diepgaande  kennis  van  een   taal.  Zou  je  er  geen  Duits  naast  gaan  doen?  Na  mij  is  er  hier  aan  de  universiteit  niemand  meer  met  de   combinatie  geschiedenis  en  Duits.  We  maken  ons  zorgen  over  de  continuïteit.’          ‘Dan  gaat  mijn  doctoraalstudie  minstens  twee  keer  zo  lang  duren.’        ‘Hoe  oud  ben  je  nou  helemaal?’        ‘Twintig.’   Von  Sinzendorf  lacht.        ‘Als  je  zo  doorgaat  als  nu,  ben  je  over  drie  jaar  klaar.  En  wat  wou  je  dan  gaan  doen?  Puistige  pubers   geschiedenisles  geven?’          Een  week  later  klampt  hij  Peter  opnieuw  aan,  haalt  een  manuscript  uit  een  gladde  aktetas  van   roodbruin  leer.          ‘Ik  wil  je  iets  laten  zien.  Een  collega  uit  Leiden  wil  dit  in  het  Duits  vertaald  hebben.  Het  is  te   specialistisch  voor  een  gewone  vertaler.  Hij  wil  dat  ik  het  doe.  Ik  ben  hem  nog  een  wederdienst   schuldig,  maar  ik  heb  er  nu  geen  tijd  voor.  Hans  Mommsen  heeft  me  gevraagd  voor  een  paar   gastcolleges  in  Bochum.  Wil  jij  er  eens  naar  kijken?’   Peter  pakt  het  pakje  papier  aan,  verbaasd,  vereerd.          Thuis  op  zijn  kamer  stort  hij  zich  onmiddellijk  op  de  vertaling.  Het  artikel  gaat  over  Nederlandse   burgemeesters  ten  tijde  van  de  Duitse  bezetting.  Twee  dagen  later  is  hij  klaar,  belt  de  professor,   neemt  de  bus  naar  Groenekan.  De  professor  woont  er  in  een  oude  villa  met  rieten  kap.        ‘Mach  es  dir  bequem.’    

 

111  

Peter  gaat  zitten  in  een  ronde  erker  met  vierkante  glas-­‐in-­‐lood-­‐ruitjes.  Gekleurde  lichtvlakjes  spelen   krijgertje  op  het  glimmende  eiken  parket.  De  huishoudster  brengt  thee  en  zet  een  schaal  met  kleine   gebakjes  neer.        ‘Neem  het  ervan  terwijl  ik  lees.  Als  je  je  verveelt,  kijk  dan  even  dat  boek  in.’  De  professor  wijst  naar   een  donkerbruin  boek  op  de  tafel.  Hij  gaat  tegenover  Peter  zitten,  zet  zijn  leesbril  op,  begint  te  lezen.   Na  twee  gebakjes  en  een  kop  thee  pakt  Peter  het  boek.  Zitate  berühmter  Historiker,  staat  er  in   gouden  schrijfletters  op  de  versleten  kaft.  Peter  slaat  het  boek  open  bij  de  boekenlegger.  Er  staan   drie  dikke  vulpenstrepen  onder  Von  Sinzendorfs  favoriet,  een  citaat  van  Ranke.        ‘Hervorragend,’  zegt  de  professor  na  een  klein  halfuur  lezen,  ‘echt  heel  goed.’  Hij  klopt  met  het   manuscript  op  zijn  andere  hand.  ‘Ik  beken  je  nu  dat  ik  een  beetje  gejokt  heb.  Dit  komt  helemaal  niet   uit  Leiden,  het  is  van  mijzelf.  Ik  wil  dit  artikel  gebruiken  voor  die  gastcolleges  bij  Mommsen.  Je  snapt   hoe  gevoelig  dit  ligt.  Burgemeesters  die  meewerkten  aan  de  bouw  van  één  bunkertje  werden  na  de   oorlog  weggezuiverd,  maar  hun  collega’s  die  op  joodse  onderduikers  lieten  jagen  gingen  vrijuit.’   Hij  buigt  zich  naar  voren.        ‘Ze  hadden  principieel  moeten  weigeren  om  joden  te  laten  oppakken.’          Peter  draait  het  opengeslagen  citatenboek  naar  de  professor  toe  en  wijst  naar  het  driedubbel   onderstreepte  citaat.  Jede  Epoche  ist  unmittelbar  zu  Gott.     Von  Sinzendorf  knikt  ongeduldig.        ‘Ik  weet  het,  niet  veroordelen,  maar  het  is  ook  zo  verdomd  pijnlijk.  Ik  wil  dat  bij  Mommsen  gaan   zeggen,  maar  dan  moet  de  woordkeus  goed  zijn.  Jij  draagt  een  paar  mooie  alternatieven  aan.’        Peter  draait  ongemakkelijk  op  zijn  stoel.        ‘Alternatieven?  Er  was  toch  nog  geen  Duitse  tekst?’   De  professor  glimlacht  samenzweerderig.        ‘Neem  me  niet  kwalijk,  maar  ik  wilde  je  een  beetje  op  de  proef  stellen.  Ik  heb  het  speciaal  voor  jou   in  het  Nederlands  vertaald  om  te  zien  wat  je  ervan  zou  maken.  Zie  het  als  een  speciaal  ingelast   tentamen.  Overigens,  je  bent  ruim  geslaagd.’     De  professor  lacht  om  Peters  verbaasde  gezicht.  Hij  staat  op,  legt  een  arm  om  Peters  schouder.          ‘Je  wordt  niet  zomaar  de  kroonprins  van  Norbert  von  Sinzendorf.  Peter,  je  hebt  talent,  ik  meen  het.   Ga  Duits  doen.’    

 

112  

35        Ze  maken  samen  de  documenten  klaar  om  in  de  kluis  te  doen  bij  een  notaris.  Alle  stukken  liggen   uitgespreid  op  de    zware,  eiken  vergadertafel  in  de  burgemeesterskamer.  Naast  de    documenten  ligt   een  enorme  gele  envelop.        ‘Is  dit  wel  dezelfde  akte?’  vraagt  Jessica  Zwarthoed  aan  Gerrit  van  Overpelt.   Ze  leest  hem  helemaal  door,  kijkt  wel  drie  keer  opnieuw  naar  de  datum.  Dan  doet  ze  hem  in  de   envelop.     Niet  lachen.  Nerveus  doen.  Nagelbijten.     Ze  kijkt  hem  aan.        ‘Ben  je  zenuwachtig?’        ‘Laat  die  akte  van  WelVast  nog  eens  zien?’   Jessica  haalt  de  akte  weer  uit  de  envelop.     Net  doen  of  je  leest.  Teruggeven.        ‘Ja,  oké.’   Ze  stopt  de  akte  weer  in  de  envelop.     Oorkrabben.        ‘Hadden  we  nou  geparafeerd  voor  gezien?’        ‘Ja-­‐ha,  Gerrit.’   Ze  ergert  zich.  Goed  zo.          ‘Weet  je  ’t  zeker?’   Op  tafel  trommelen.          Zuchtend  haalt  ze  de  akte  nog  een  keer  tevoorschijn.          ‘Zie  je  nou  wel?’        ‘Ja,  dank  je.  Ik  ben  bloednerveus.’   Ze  stopt  de  akte  voor  de  derde  keer  in  de  envelop.          ‘Dan  de  verklaring.’   Ze  tekenen.  Jessica  houdt  het  papier  boven  de  envelop.        ‘Zeker  weten?’        ‘Jaja,  doe  nu  maar  gauw  weg.’   Verklaring   De  ondergetekenden,  Gerrit  van  Overpelt  en  Jessica  Petronella  Maria  Cecilia  Zwarthoed,  in   het  volle  bezit  van  hun  handelingsvrijheid  en  geestelijke  vermogens,  verklaren:   Mee  te  werken  aan  de  gelijktijdige  totstandkoming  van  een  nieuw  gemeentehuis  op  het   terrein  tussen  de  Nagelweg  en  de  spoorlijn,  ook  bekend  als  de  Kom,  en  een   appartementencomplex  aan  de  Rivierdijk;     Ervan  op  de  hoogte  te  zijn:   dat  de  op  bijgaande  koopakte  en  kadastraal  uittreksel  de  koopdatum  van  het  terrein  aan  de   Rivierdijk  vals  is,  aangezien  in  werkelijkheid  deze  koop  is  gesloten  op  14  januari  1991;   dat  de  firma  Schraven  Bouw  te  Dordrecht  via  verboden  kartelafspraken  de  openbare   aanbestedingen  zal  manipuleren  om  de  opdracht  voor  de  bouw  van  beide  werken  te   verwerven;   dat  Schraven  Bouw  bovenop  deze  prijs  extra  vergoedingen  zal  ontvangen  van  WelVast  BV  te  

 

113   Rotterdam,  te  betalen  uit  de  winst  op  de  grond  aan  de  Rivierdijk  die  een  gevolg  is  van  de   bestemmingswijziging;   Te  zijn  overeengekomen:     dat  mevrouw  Zwarthoed  voornoemd  zich  naar  vermogen  zal  inspannen  om  de  noodzakelijke   politieke  besluitvorming  te  doen  plaatsvinden;     dat  zij  hiervoor  beloond  wordt  met  een  functie  van  directeur-­‐generaal  van  een  ministerie  of   daaraan  gelijkwaardig;   dat  deze  documenten  zonder  openbaarmaking  zullen  worden  vernietigd  zodra  zij  in  functie  is   getreden;     dat  het  haar  vrij  staat  deze  documenten  openbaar  te  maken  indien  zij  niet  uiterlijk  binnen  één   jaar  na  de  officiële  opening  van  het  gemeentehuis  in  de  toegezegde  functie  is  benoemd.  

Ze  plakt  de  envelop  dicht  en  verzegelt  hem.  Er  wordt  op  de  deur  geklopt.  De  envelop  moet  naar   Purmerend,  waar  een  oom  van  haar  notaris  is.          Eerst  wilde  ze  de  envelop  samen  met  hem  gaan  wegbrengen.  Jezus,  gezellig  met  z’n  tweeën  naar   Purmerend.  Om  niet  te  veel  op  te  vallen  zeker.  Godzijdank  ging  ze  akkoord  met  een  koerier.          Eindelijk  is  iedereen  weg.  Aan  de  overkant  van  het  plein  baden  duiven  zich  in  de  zon  op  de  oude   trapgevels.  Jessica  is  tevreden,  hij  nog  veel  tevredener.  Op  de  komende  raadsvergaderingen  wordt   het  smullen.  Jessica,  die  zich  in  duizend  bochten  moet  draaien  om  zich  Avestad  en  Zwambrink  van   het  lijf  te  houden,  terwijl  hij,  minzaam  achterover  leunend,  van  die  heerlijke  kleine  tikjes  met  de   voorzittershamer  geeft.  Mensen  toch,  laten  we  het  vooral  beschaafd  houden.    Nog  veel  meer   verheugt  hij  zich  op  haar  gezicht  als  ze  ontdekt  hoe  hij  haar  heeft  beetgenomen.  Directeur-­‐generaal!   Hij  krijgt  een  lachbui  waarin  hij  bijna  stikt.  

 

114  

36        Als  Peter  in  de  bus  door  de  verregende  Keulse  straten  naar  het  stadsarchief  rijdt,  zoekt  hij  naar  een   strategie.  Hij  hoopt  één  of  anderhalve  meter  min  of  meer  maagdelijk  archiefmateriaal  te  vinden.  De   voorgevel  van  het  archief  is  nog  lelijker  dan  de  rest  van  de  naoorlogse  herbouw.  De  smalle  ramen   tussen  betonplaten  lijken  wel  schietgaten.          Hij  gaat  de  hal  binnen.  Aan  de  balie  friemelt  hij  zenuwachtig  aan  de  knopen  van  zijn  jas.          ‘Bitte?’  vraagt  het  meisje  van  de  receptie.        ‘Ik…  eh…  ik  zoek  archiefmateriaal.’        ‘U  bent  hier  inderdaad  bij  het  archief.’        ‘Daarom  ben  ik  hier,  voor  archiefmateriaal.’   Het  meisje  zucht  ongeduldig.        ‘Zoekt  u  iets  speciaals?’        ‘Ja.’   Het  meisje  wacht.  Peter  kijkt  haar  niet  begrijpend  aan.          ‘Ja,  wat  voor  materiaal  bedoelt  u  dan?’  zegt  ze,  enigszins  geërgerd.        ‘Materiaal  voor  een  onderzoek.’   Het  meisje  bekijkt  haar  nagels.        ‘Wat  voor  onderzoek?’        ‘Dat  weet  ik  nog  niet.’   Ze  zucht  diep.        Het  meisje  stuurt  hem  door  naar  een  kantoor.  De  deur  staat  op  een  kier.  Binnen  hoort  hij  iemand   praten  aan  de  telefoon.  Peter  klopt.  Er  komt  geen  antwoord.  Het  gesprek  lijkt  op  te  houden.  Peter   duwt  zachtjes  de  deur  open.  Achter  een  bureau  zit  een  man  in  een  lichtgrijs  kostuum  met  de   telefoon  aan  zijn  oor.  Tegenover  het  bureau  staat  een  lege  stoel.  Peter  gaat  zachtjes  zitten.          Aan  de  muur  hangt  een  enorme  luchtfoto  van  Keulen  vlak  na  de  oorlog.  Vanuit  totale  verwoesting   wijst  de  ongenaakbare  tweelingspits  van  de  Dom  beschuldigend  naar  de  hemel.  Over  de  foto  heen   staat  WHY  in  grote,  doorzichtige  letters.  De  man  kijkt  even  op,  legt  zijn  hand  op  de  microfoon  van  de   hoorn.        ‘Ja?’  zegt  hij  zacht.  Dan  luistert  hij  weer  naar  de  beller.  ‘Nee,  nieuwe!’  zegt  hij  opeens  boos  in  de   telefoon.  ‘Nieuwe!’  Hij  kwakt  de  hoorn  op  de  haak  en  neemt  Peter  in  zich  op.        ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  uit  Nederland,’  zegt  Peter.        ‘En,  meneer  Avestad,  vertelt  u  eens,  welke  waarheid  hoopt  u  hier  te  vinden?’  zegt  de  man.   ‘Ik  ben  op  zoek  naar  materiaal  voor…’   De  telefoon  gaat.  De  man  heft  een  hand    afwerend  op  naar  Peter,  neemt  met  de  andere  de  hoorn  op.   Peter  voelt  zijn  ademhaling  zwaarder  worden,  alsof  de  man  op  de  luchtstroom  van  hem  af  en  weer   terug  beweegt.        ‘Waarom  moet  ik  alles  zes  keer  uitleggen?’  roept  de  man  in  de  telefoon.  ‘Waarom  moet  ik   verdomme  elke  discussie  eindeloos  herhalen?’        Peter  loopt  het  kantoor  uit.  Hij  dwaalt  doelloos  door  het  kille  gebouw,  neemt  de  lift  naar   verschillende  verdiepingen.  Af  en  toe  loopt  er  iemand  met  dozen  of  mappen.  Peter  krijgt  het   vreemde  gevoel  dat  hij  op  verschillende  plekken  steeds  dezelfde  mensen  tegenkomt.  Als  hij  op  de   bovenste  verdieping  is  uitgekeken,  wil  hij  de  lift  nemen  naar  beneden.  Iemand  zal  hem  toch  wegwijs   moeten  maken.  Bij  de  lift  rijdt  juist  een  oudere  vrouw  met  een  hoofddoek  een  kar  met  

 

115  

schoonmaakspullen  naar  binnen.  Peter  kijkt  rond.  Iets  verderop  is  een  deur  met  het  symbool  van  een   trap.  Hij  daalt  de  trap  helemaal  af.  Beneden  komt  hij  in  een  grijze,  betonnen  ruimte.  Er  staat  een   deur  op  een  kier.  Achter  de  deur  brandt  licht.        Peter  klopt.  Hij  hoort  iemand  scharrelen,  maar  er  wordt  niet  opengedaan.  Hij    klopt  nogmaals.        ‘Jaja,  ich  komm‘  schon,’  bromt  een  oude  stem.     De  deur  wordt  opengedaan  door  een  kleine  man  van  in  de  zestig  in  een  blauwe  werkjas.  De  scherpe   geur  van  stof  dringt  Peters  neus  binnen.  De  man  kijkt  hem  nauwelijks  aan.          ‘U  wenst?’        ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  uit  Nederland.  Ik  ben  historicus.’   De  man  doet  zwijgend  de  deur  open.  Peter  komt  in  een  kelderruimte  met  een  plafond  van  nog  geen   twee  meter  hoog.  Onwillekeurig  duikt  hij  een  beetje  in  elkaar.  De  kelder  staat  vol  grijze  stellingkasten   met  archiefdozen.  Elke  gang  tussen  de  kasten  krijgt  gelig  licht  van  een  getraliede  lamp  op  de  muur.   Naast  de  deur  staat  een  tafeltje  met  een  plastic  kleedje,  een  thermoskan,  een  mok  met  een  lepeltje   erin  en  een  krant  die  is  opengeslagen  bij  een  half  ingevuld  kruiswoordraadsel  met  een  pen  erop.        De  man  zegt  niets,  maakt  een  vage  armzwaai  naar  de  stellingkasten  en  gaat  op  de  stoel  achter  het   tafeltje  zitten.  Hij  pakt  de  pen  op  en  gaat  verder  met  de  kruiswoorden.  Peter  draait  zijn  hoofd   verbaasd  van  de  archiefkasten  terug  naar  de  man.          ‘Ja?’          ‘Er  is  toch  zeker  wel  een  index  van  dit  archief?’   De  man  trekt  een  la  open,  graait  erin,  geeft  Peter  zonder  ook  maar  een  moment  op  te  kijken  een   smoezelig  plastic  mapje  aan.  Op  de  voorpagina  zitten  koffievlekken.  Peter  bladert.  Het  is  een   alfabetische  lijst  van  familienamen  met  nummers.  Peter  pakt  een  doos  die  bij  hem  in  de  buurt  staat.   Op  de  rug  staat  met  zwarte  viltstift    Niedermeyer  –  SAK  F  73741.  Peter  doet  hem  open.  In  de  doos  zit   een  huishoudboekje.  Peter  kijkt  het  in.  Drie  broden:  12  Pfennig.  Hij  probeert  de  doos  ernaast:   Normann  –  SAK  F  56921.  Enveloppen  met  oude  familiefoto’s.  Op  de  achterkanten  is  niets   geschreven.  Geen  stom  woord  over  deze  dierbaren,  tot  naamloosheid  vervallen  in  de  onderwereld   van  het  Keulse  stadsarchief.        ‘Wat  betekenen  die  letters  en  cijfers?’  Peter  draait  de  rug  van  de  doos  naar  de  man.  Die  kijkt  niet   op.        ‘SAK  is  Stadtarchiv  Köln,  F  is  Familien,  en  een  nummer  van  binnenkomst.’          ‘Het  zal  niet  meevallen  om  hier  iets  te  vinden,’  zegt  Peter  tegen  de  puzzelende  man.        ‘Er  is  niemand  die  ook  maar  een  idee  heeft  van  wat  er  allemaal  in  die  dozen  zit.’  De  man  kijkt  op.        ‘Ze  zijn  op  familienaam  gerangschikt.  Verder  niets,  geen  tijd,  geen  inhoudsopgave,  niets.  Mij  lijkt   het  niet  handig.  Stel,  je  vindt  hier  een  doos  met  de  naam  Fuchs.  Weet  u  hoeveel  Fuchsen  er  in  het   telefoonboek  van  Keulen  staan?    Tweehonderdzevenennegentig!  Maar  ik  mag  er  van  die  lui  van   boven  niks  van  zeggen,  want  ik  heb  er  geen  verstand  van.  Jouw  werk  is  alleen  om  de  boel  een  beetje   netjes  te  houden,  zeggen  ze  dan.  Eén  of  twee  keer  in  de  week  komt  hier  iemand  kijken.  Meestal  van   die  hobbyisten  die  iets  over  hun  familie  willen  uitzoeken.  Drie  of  vier  keer  per  jaar  komt  er  iemand   als    u,  iemand  die  zich  historicus  noemt.  U  lijkt  me  wel  een  aardige  man  hoor,  maar  je  hebt  er  types   bij  waar  de  arrogantie  van  afdruipt.  Trouwens,  wat  heb  je  eraan,  aan  historici  bedoel  ik?’     Peter  lacht.          ‘Precies  datzelfde  vroeg  een  dronken  vrouw  in  een  café  eens  aan  een  studievriend  van  me.’          ‘En  wat  zei  uw  vriend  toen?’        ‘Historici  zijn  heel  belangrijk,  want  ze  vertellen  je  wat  er  had  kunnen  gebeuren  als  niet  zou  zijn   gebeurd  wat  er  gebeurd  is,’  zegt  Peter.      

 

116  

     De  man  lacht  uitbundig,  meteen  verbaasd  over  zichzelf.          ‘Hebt  u  enig  idee  hoe  lang  het  geleden  is  dat  ik  hier  in  dit  kankerhol  heb  kunnen  lachen?’  Hij  prevelt   de  zin  van  Sjef  nog  eens  na,  knikt,  lacht  nogmaals,  staat  op,  gebaart  weer  naar  de  stellingkasten.          ‘Iedereen  wil  alles  maar  bewaren.  Voor  het  nageslacht.  Maar  geld  om  het  op  een  fatsoenlijke   manier  toegankelijk  te  maken  is  er  niet.  Ach,  waarom  zouden  we  ook.  We  kunnen  het  verleden  veel   beter  laten  rusten.’          Hij  buigt  naar  het  kruiswoordraadsel,  pakt  de  pen  eraf.          ‘Weet  u  deze  trouwens:  Berlijns  stadsdeel,  negen  letters,  tweede  letter  een  d,  aan  het  eind  een  f.’        ‘Adlershof,’  zegt  Peter.  Zijn  ogen  worden  vochtig.        De  man  kijkt  hem  verbaasd  aan.  Plotseling  krijgt  hij  belangstelling.        ‘Wat  zoekt  u  precies?’        ‘Brieven,  correspondentie.’        ‘Van  wie?’        ‘Dat  maakt  niet  zoveel  uit,  zolang  het  maar  een  samenhangend  geheel  is.  Bijvoorbeeld  een   jarenlange  briefwisseling.’   De  man  loopt  naar  een  gang  tussen  de  kasten,  wenkt  Peter  om  mee  te  komen.  Achter  in  de  gang  zakt   hij  moeizaam  door  zijn  knieën,  moet  zich  aan  een  kast  vastgrijpen  om  niet  om  te  vallen.  Op  de   onderste  plank  staat  een  rij  van  acht  of  negen  oude,  groene  archiefdozen.          ‘Dit  moet  nog  in  nieuwe  dozen  worden  gedaan,’  zegt  de  man.  Hij  snuift.  ‘Dat  is  het  enige  waar  die   lui  boven  op  letten.  Of  alles  wel  in  nieuwe  dozen  zit.’        ‘Wat  zit  erin?’        ‘Dat  weet  ik    niet  precies.  Een  maand  geleden  kwam  een  vrouw  ze  brengen.  Zij  en  haar  man  hadden   een  oude  villa  gekocht  die  haastig  was  leeggeruimd.  Op  zolder  hadden  ze  dit  gevonden.’   Peter  zakt  ook  door  zijn  knieën,  pakt  een  doos  midden  uit  de  rij.  In  de  doos  zitten  twee  bossen   brieven  die  met  rode  linten  bijeengebonden  zijn.  Het  zware  briefpapier  is  roomkleurig  gewolkt.  Op   de  brieven  van  het  ene  pakket  zijn  bovenaan  in  het  midden  de  drie  gele  kronen  van  het  Keulse   stadswapen  gedrukt.  Onder  de  kronen,  in  rode  letters,  staat:  Werner  Woltmann  -­‐    Dagobertstraße  71   –  Köln.  Ook  in  de  andere  dozen  zitten  telkens  twee  bundels  brieven,  één  bundel  met  wat  kennelijk   afschriften  zijn  van  brieven,  verstuurd  door  ene  Werner  Woltmann,  een  andere  met  originele  brieven   van  iemand  met  wie  hij  schreef.          Peter  leest  hier  en  daar  en  paar  zinnen.     En  wat  doet  de  regering?  Ze  hangt  zichzelf  vol  met  medailles,  omdat  ze  na  eeuwen  van   schande  van  Duitsland  weer  een  eenheid  heeft  gemaakt.  Maar  hoe  je  frauduleuze  bankiers   ontmaskert  en  in  de  kraag  vat,  daarvan  heeft  men  in  Berlijn  geen  idee.  Dat  mag  het  Zivil  zelf   uitzoeken.   Hij  kijkt  naar  de  datum  boven  de  brief.  27  november  1873.  Vlak  na  de  bankencrisis.  Het  bloed  stijgt   naar  zijn  hoofd.          ‘Dus  niemand  heeft  hier  ooit  onderzoek  naar  gedaan.’  Peter  zegt  het  meer  tegen  zichzelf  dan  tegen   de  man.  Het  liefste  zou  hij  de  negen  dozen  vastpakken  en  tegen  zijn  borst  klemmen  om  ze  nooit   meer  af  te  geven.        ‘Aan  wie  moet  ik  toestemming  vragen  om  dit  materiaal  te  onderzoeken?’     De  man  gaat  kreunend  weer  staan,  wuift  Peter  met  een  handgebaar  het  gangetje  tussen  de  kasten   uit.  Hij  loopt  naar  een  intercom  aan  de  muur.          Even  later  verschijnt  een  vrouw  van  even  in  de  twintig  met  een  karretje  en  een  paars  kapsel.  Een  

 

117  

driekwart  spijkerbroek  met  een  ketting  en  een  hemdje  van  stretch  in  camouflagekleuren  omsluiten   haar  graatmagere  lijf.  Om  haar  bruine  ogen  heeft  ze  een  brede  band  van  bruine  oogschaduw.  Ze   aarzelt  even  als  ze  Peter  ziet,  loopt  dan  op  hem  toe  en  steekt  haar  hand  uit.          ‘Gabriela  Unzinger.’   Iets  in  haar  radicale  verschijning  boeit  Peter.  Ze  heeft  iets  vertederends  en  onverzettelijks  tegelijk.  Hij   glimlacht.        ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  uit  Nederland.  Ik  zou  graag  onderzoek  doen  naar  deze  collectie  brieven.’   Gabriela  Unzinger  doet  een  doos  open  en  trekt  er  een  pakketje  brieven  uit.          ‘Werner  Woltmann?  Herr  Fuchs!’  roept  ze  tegen  de  man  in  de  stofjas.  ‘Wat  doet  dit  in  vredesnaam   hier  beneden?  Wie  heeft  dat  hier  neergezet?  Waarom  is  het  nog  niet  verwerkt?’        ‘Ik  heb  er  nog  geen  tijd  voor  gehad.’  Fuchs  knipoogt  naar  Peter.        ‘Hier  is  zelfs  het  stof  nog  te  lamlendig  om  in  beweging  te  komen,’  moppert  ze.       Fuchs  laadt  de  dozen  op  het  karretje.  Zonder  hem  nog  een  blik  waardig  te  keuren  rijdt  Gabriela   Unzinger  het  karretje  de  deur  uit.  De  man  gebaart  Peter  dat  hij  achter  haar  aan  moet  gaan.  Ze  rijdt   een  lift  in.        ‘Neemt  u  me  niet  kwalijk,  maar  die  man  is  echt  onmogelijk,’  zegt  ze.  ‘U  spreekt  trouwens  erg  goed   Duits.’        ‘Mijn  moeder  was  Duitse.’        ‘Was?’        ‘Ze  leeft  niet  meer.’        Gabriela’s  hand  stopt  middenin  een  beweging,  drukt  dan  toch  een  knop  in.        Ze  gaan  de  lift  uit  naar  een  ruimte  met  genummerde  stalen  kasten  en  grote  tafels.  Ze  opent  een   kast  en  zet  de  dozen  erin.  Dan  gaan  ze  naar  een  kantoortje.  Aan  de  muren  hangen  grote  foto’s  van   een  punkband,  aangevoerd  door  een  kortgerokt  meisje  met  een  basgitaar.        ‘Gaat  u  zitten.’        ‘U  leek  net  verbaasd  dat  dit  materiaal  in  de  kelder  stond.’   Ze    glimlacht.          ‘U  hebt  zeker  nog  nooit  van  Werner  Woltmann  gehoord?’        ‘Nee.’        ‘Woltmann  was  één  van  de  grote  zakenlui  van  deze  stad  in  de  jaren  1870.  Hij  deed  in  transport,   overslag,  bevrachting  en  dergelijke.  Zijn  grootvader  en  vader  begonnen  met  paard  en  wagen.  Hijzelf   sloot  als  één  van  de  eersten  contracten  met  de  spoorwegen  om  goederenwagons  te  laten  rijden  met   zijn  firmanaam  erop.  Een  publicitaire  goudmijn  in  die  tijd.  Toen  was  de  trein  immers  nog  iets  nieuws.   Tegelijk  was  hij  een  verwoed  fotoverzamelaar,  van  stadsgezichten  van  Keulen.  Zijn  erfgenamen   schonken  zijn  collectie  aan  het  fotomuseum.  Het  oude  Keulen  is  weg,  maar  hoe  het  eruit  zag  weten   we  nog  precies,  dankzij  Woltmann.  En  nu  vinden  we  plotseling  zijn  complete  privécorrespondentie!  U   bent  een  bofkont,  meneer  Avestad,  als  ik  zo  vrij  mag  zijn  om  dat  woord  te  gebruiken.’        Uit  een  lade  haalt  ze  een  formulier.  Ze  schrijft  er  op  een  paar  plaatsen  iets  op,  geeft  het  dan  aan   Peter.  Archief  correspondentie  Woltmann,  leest  Peter,  kast  nummer  17,  9  stuks,  dan  nieuwe  SAK  -­‐   nummercodes.  Behalve  zijn  persoonsgegevens  vraagt  het  formulier  het  doel  van  zijn  onderzoek.   Dissertatie,  vult  hij  in.          ‘Daar  tekenen,’  zegt  Gabriela  Unzinger.  ‘U  kunt  het  materiaal  elke  dag  tijdens  de  openingsuren   bestuderen  in  de  ruimte  waar  u  net  was.’      ‘Maar  ik  kom  uit  Nederland,’  zegt  Peter.  ‘Kan  ik  het  niet  kopiëren?’        ‘Het  spijt  me.  Dit  soort  documenten  mag  niet  worden  blootgesteld  aan  het  licht  van  

 

118  

kopieermachines.  We  kunnen  ze  voor  u  op  microfiche  zetten.  Als  u  aan  de  beurt  bent.’  Ze  bladert   wat  in  een  agenda.     ‘Dat  kan  nog  wel  even  duren.  Er  is  een  enorme  wachtlijst.  De  apparatuur  is  stuk  geweest.  U  zult  een   tijdje  moeten  wachten,  een  paar  maanden  zeker  wel.  Hier  in  het  archief  kunt  u  er  direct  mee  aan  de   slag.  Als  de  microfiches  klaar  zijn,  kunt  u  in  Nederland  verder  werken.’   Een  tijdje  in  Keulen  blijven.  Peter  laat  het  idee  op  zich  inwerken.  Gabriela  ziet  zijn  twijfel.        ‘Hier  staat  natuurlijk  ook  de  hele  bibliotheek  tot  uw  beschikking.  Daar  zult  u  heel  wat  vinden  over   Woltmann  en  zijn  kennissenkring.  Waar  verblijft  u  op  dit  moment?’        ‘In  een  hotel  bij  het  station.’    Ze  kijkt  Peter  onderzoekend  aan,  trekt  een  neutraal  gezicht.          ‘Ik  kan  u…  Mag  ik  jij  zeggen?  Ik  kan  je  wel  aan  tijdelijke  woonruimte  helpen.  Alleen  is  het  niet  zo   officieel  allemaal.’   Peter  fronst.      ‘Maar  het  is  bijna  voor  niks,’  zegt  ze.                                        

 

119  

37        Von  Sinzendorf  bladert  het  jongste  verleden  door  in  zijn  agenda.  In  geen  tijden  heeft  hij  iets  van   Peter  Avestad  gehoord.  Er  kwam  alleen  een  kaart,  een  oude  foto  van  Keulen.  Hoe  lang  geleden,   twee,  drie  maanden?  Groeten  van  Peter,  stond  erop,  meer  niet.  Hij  zit  zijn  promovendi  niet  graag   achter  de  broek,  maar  dit  is  toch  vreemd.  Hij  had  het  zelf  niet  eens  in  de  gaten.  We  horen  maar  niets   van  Peter,  zei  Martha,  zijn  dienstbode,  gisteren,  toen  ze  de  krant  binnenbracht.        Het  is  nooit  zijn  gewoonte  geweest  om  privé  met  studenten  aan  te  pappen,  maar  met  Peter  lag  dat   anders.  In  hem  vond  hij  iemand  om  in  het  Duits  een  gesprek  van  intellectueel  niveau  te  voeren.  Ook   met  Martha  spreekt  hij  Duits,  sterker  nog,  ze  delen  het  dialect  van  het  platteland  ten  oosten  van   Salzburg,  maar  ze  heeft  nauwelijks  middelbaar  onderwijs  gevolgd.          Martha  kont  van  het  landgoed  van  zijn  familie.  Ergens  achterin  de  vijftiger  jaren  is  er  iets  gebeurd   waar  Von  Sinzendorf  nooit  het  fijne  van  te  weten  is  gekomen.  Het  zou  hem  niet  verbazen  als  ze   ongewenst  zwanger  is  geweest.  Zijn  vader  stuurde  hem  een  telegram.  Mocht  je  een  dienstbode   hebben,  ontsla  haar  dan  per  eind  van  deze  maand.          Drie  weken  later  stond  de  zestienjarige  Martha  voor  de  deur  met  een  wrakke  koffer  die  was   dichtgebonden  met  een  touw.  Ze  sloeg  haar  ogen  neer  toen  hij  haar  bekeek.  Wat  zou  ze  gedacht   hebben?  De  zoon  van  mijnheer  de  graaf!  Ze  was  bang  geweest  in  het  begin,  bang  om  in  Nederland   eenzaam    te  worden,  bang  misschien  ook  dat  hij,  vrijgezel  van  net  over  de  veertig,  niet  met  zijn   handen  van  haar  af  zou  kunnen  blijven.  Maar  de  professor  had  totaal  geen  belangstelling  voor  haar.   Zijn  onbegrensde  werkdrift  slokte  al  zijn  energie  op.  De  enkele  keer  dat  hij  zin  had  in  een  vrouw,   fietste  hij  naar  het  Zandpad,  naar  steeds  dezelfde  Hongaarse  hoer  die  na  de  opstand  van  1956  naar   Nederland  was  gevlucht.  Altijd  als  hij  klaarkwam,  zag  hij  de  Europese  kaart  van  1914  voor  zich,   waarop  Centraal-­‐Europa  nog  werd  beheerst  door  de  Dubbelmonarchie.        We  horen  maar  niets  van  Peter.  We,  zei  ze.  Het  ontging  hem  niet.  Martha  heeft  een  zwak  voor   Peter.  Hoe  oud  is  ze  nu,  twee-­‐,  drieënveertig?  Ze  zal  ze  zich  haar  toekomst  anders  hebben   voorgesteld.  Niet  als  een  leven  waarin  ze  haar  moederlijke  gevoelens  moet  projecteren  op  een  wees   van  halverwege  de  twintig.  Peter  is  voor  hen  beiden  de  zoon  die  ze  nooit  hebben  gehad.  Het  zou   prettig  zijn  als  dat  besef  ook  tot  Peter  zou  doordringen,  zijn  pseudo-­‐ouders  niet  maandenlang  zonder   bericht  zou  laten.        Ze  waren  geschokt  toen  Peter  zijn  levensverhaal  vertelde.  Hij  begon  er  zomaar  mee,  op  een  avond,   toen  Martha  net  de  koffie  had  binnengebracht.  Ze  hadden  Peters  idee  voor  een  promotieonderzoek   besproken.  In  Keulen  was  hij    tegen  een  archief  aangelopen  met  de  privécorrespondentie  van  de  één   of  andere  zakenman  uit  de  Gründerkrise,  na  de  krach  van  1873.  Peter  wilde  gaan  uitzoeken  wie  ze  de   schuld  gaven  van  de  crisis,  en  of  die  beschuldigingen  een  beeld  gaven  van  hun  mentaliteit.  Toen   begon  hij  opeens  over  zijn  eigen  schuldgevoelens  te  vertellen.  Martha  zette  ademloos  het  dienblad   op  de  salontafel.  Zonder  te  beseffen  dat  ze  een  grens  overschreed,  ging  ze  in  de  nachtblauwe   crapaud  zitten,  volkomen  opgaand  in  Peters  verhaal.        Met  stijgende  verbazing  hoorden  ze  hem  aan.  Von  Sinzendorf  betrapte  zich  erop  dat  hij  zich  nooit   eerder  in  zijn  leven  zo  bewust  had  verplaatst  in  de  gevoelens  van  een  ander,  zeker  niet  van  iemand   die  zo  aandoenlijk  worstelde  met  zijn  identiteit.  Hij  besefte  dat  hij  wat  zichzelf  betrof  makkelijk   praten  had.  Voor  een  oude  adelsfamilie  als  de  zijne  was  identiteit  even  noodzakelijk  als   vanzelfsprekend.  Eindelijk  drong  het  tot  hem  door  dat  hij  er  mogelijk  volkomen  naast  zat  met  zijn   veronderstelling  dat  de  huidige  studentengeneratie  uit  louter  geluksvogels  bestond.        Peter  vertelde  en  vertelde  maar  door  over  zijn  moeizame  verhouding  tot  de  mensen  om  hem  heen,  

 

120  

een  eindeloze,  maar  fascinerende  opsomming  van  onbegrepen  ontmoetingen.  Hij  verhaalde  van  de   eenzaamheid  die  er  het  gevolg  van  was,  zijn  zoektocht  naar  menselijke  warmte  die  hij  bij  zijn   zorgzame,  maar  gesloten  moeder  nooit  had  kunnen  vinden.  Toen  hij  vertelde  hoe  vaak  hij  naar  zijn   vader  op  dat  fotootje  bij  de  Brandenburger  Tor  had  zitten  staren,  veegde  Martha  tranen  uit  haar   ogen.  Ze  leek  opeens  te  schrikken  van  de  plek  waar  ze  zat  en  vluchtte  met  haar  dienblad  terug  naar   de  keuken.  Dus  daarom  ben  ik  geschiedenis  gaan  studeren,  zei  Peter,  om  de  mensen  beter  te   begrijpen.          De  studie  der  geschiedenis  als  psychotherapie,  dacht  Von  Sinzendorf.  Hij  schudde  zijn  grijze  hoofd.   Zolang  er  leven  is,  is  er  verbazing.        ‘Dag  mevrouw  Wansink.’     Ze  moet  even  goed  kijken.        ‘Bert,  is  het  niet?  Dat  is  een  tijd  geleden!  Kom  binnen!’   Hij  volgt  haar  de  trap  op,  haar  woonkamer  in,  gaat  zitten  op  de  rotan  bank.  De  kamer  is  licht,  met   oosterse  accenten.  Op  een  dressoir  van  Chinees  lakwerk  staat  een  houten  beeldengroep  van  een   gamelanorkest.        ‘Koffie?’   Bert  kan  niet  wachten  met  zijn  vraag.          ‘Hebt  u  de  laatste  tijd  nog  iets  van  Peter  gehoord?’   Ze  trekt  haar  mondhoeken  opzij.        ‘Zo  voel  ik  me  ook  ongeveer,’  zegt  Bert.  ‘Ik  kon  niets  beters  bedenken  dan  hier  te  komen  vragen.’        ‘Twee  maanden  en  zeventien  dagen  geleden  is  hij  vertrokken.  Ik  was  naar  mijn  werk.  Er  lag  alleen   een  briefje  dat  hij  meteen  terugging  naar  Keulen,  een  paar  maanden  weg  zou  blijven.  Geen  adres,   niets  over  waar  ik  hem  zou  kunnen  bereiken.  En  een  maand  later  dit.’   Ze  loopt  naar  een  kast,  pakt  een  ansichtkaart  die  rechtop  staat  tegen  een  vaas,  gooit  hem  voor  Bert   neer  op  de  tafel.  Op  de  voorkant  staat  een  oude  zwart-­‐witfoto  van  de  Dom.  Bert  draait  de  kaart  om.   Groeten  van  Peter,  staat  erop.        ‘Ik  heb  precies  dezelfde  gekregen,’  zegt  Bert.  ‘Met  dezelfde  tekst.’   Mevrouw  Wansink  schudt  haar  hoofd.        ‘Ik  heb  zelfs  de  universiteit  gebeld.  Na  eindeloos  vragen  en  doorverbinden  kreeg  ik  de  balie  van  het   stadsarchief.  Een  lange  man  van  een  jaar  of  vijfentwintig  met  rood  haar,  uit  Nederland?  Die  kenden   ze  wel.  Zat  er  elke  dag  te  werken.  Een  beetje  zonderling,  maar  zo  te  zien  in  uitstekende  gezondheid.   En  u  bent  zeker  zijn  moeder?  Wat  zegt  u,  zijn  hóspita?’   Ze  wrijft  met  haar  handen  over  haar  gezicht.          ‘Ik  hoorde  door  de  telefoon  die  lui  gieren  van  het  lachen.  Hem  aan  de  telefoon  roepen?  Een   boodschap  achterlaten?  Gejoel  en  gefluit.  Sindsdien  heb  ik  niets  meer  gehoord.  Je  weet  niet  half  hoe   kwaad  ik  ben.’        ‘Hij  kan  er  zelf  niet  zo  veel  aan  doen,  denk  ik,’  zegt  Bert.  ‘Hij  heeft  altijd  iemand  nodig  die…  hoe  zal   ik  het  zeggen…’        ‘Die  het  contact  met  de  rest  van  de  beschaving  voor  hem  onderhoudt,’  zegt  mevrouw  Wansink.        

 

121  

38        Gabriela  opent  de  buitendeur  die  helemaal  opgaat  in  een  twee  meter  hoge  band  van  graffiti  langs   de  onderkant  van  de  voorgevel.  Uit  een  raam  hoog  bovenin  het  pand  dreunt  monotone  muziek  de   smalle  straat  in.  Aan  touwtjes  uit  twee  andere  ramen  hangt  een  half  vergane  DDR-­‐vlag.  Peter  glijdt   uit  over  de  dikke  laag  oude  reclamefolders  op  de  vloer  van  het  halletje.  Gabriela  lacht.  Ze  gaat  Peter   voor,  de  smalle,  kaal  gelopen  trap  op.  Bovenaan  staat  een  deur  open  naar  een  keuken.  Het  aanrecht   ligt  vol  met  vuile  vaat.          ‘Ulli!!’   Gabriela  bonkt  op  een  andere  deur.  Vanbinnen  wordt  een  grendel  opzij  geschoven.  De  deur  gaat   open  en  er  verschijnt  een  dikke  jongen  met  alleen  een  boxershort  aan.          ‘Jij  zou  toch  de  keuken  doen  vandaag?’        ‘Ik  ben  vandaag  vrij.’        ‘Precies.’   Ze  gaan  nog  een  tweede  en  een  derde  trap  op.  Op  alle  deuren  zitten  hangsloten.  Gabriela  maakt  een   deur  open.          ‘Hier  woon  ik.  Neem  plaats.’   In  de  bomvolle  kamer  gaat  Peter  zitten  op  een  bank  van  roze  ribfluweel.  Aan  de  muur  naast  hem   hangt  een  poster  met  hetzelfde  basgitaarmeisje  als  in  het  kantoor,  maar  nu  in  een  jurkje  met  ruches.        ‘Ik  zet  thee.  Wil  je  ook?  Het  is  kruidenthee.’        ‘Graag.’        ‘We  gaan  zo  naar  je  kamer  kijken.’  Ze  zet  even  later  de  naar  kamille  geurende  thee  voor  hem  neer,   neemt  hem  schattend  op  als  hij  voorzichtig  een  slok  neemt.        ‘Lekker,’  zegt  Peter.        ‘Heb  jij  in  Nederland  een  vriendin?’        ‘Ik  had  er  een,  lang  geleden.’        ‘Had?’        ‘Het  ging  niet  goed.’          ‘Jammer,’  zegt  Gabriela.  ‘Hoe  heet  ze?’        ‘Brechtje.’        ‘Denk  je  nog  veel  aan  haar?’   Peter  knikt.        ‘Lastig,’  zegt  Gabriela.        ‘Soms,’  zegt  Peter.  ‘Maar  dat  is  lang  niet  het  ergste.’     Ze  kijkt  hem  vragend  aan.        Hij  vertelt  zijn  levensverhaal,  voor  zijn  gevoel  voor  de  zoveelste  keer,  maar  zodra  hij  begonnen  is,   lijkt  er  iets  te  zijn  veranderd.  Het  is  alsof  hij  vanuit  één  van  de  bovenhoeken  van  de  kamer  op  zichzelf   neerkijkt,  een  roodharige  jongen  die  bezig  is  zielig  te  doen.  En  op  Gabriela,  die  naar  hem  luistert,   maar  tegelijk  haar  eigen  gedachten  heeft.  Waar  zou  ze  aan  denken?        ‘En  jij?’  vraagt  hij.        ‘Mijn  verleden  zit  achter  slot  en  grendel,’  zegt  ze.          

 

122  

39        Hoe  heeft  die  glibber  het  in  godsnaam  voor  elkaar  gekregen?  De  schetsplannen  zijn  er  ruim  op  tijd,   kant  en  klaar  aangeleverd  door  een  projectontwikkelaar.  Van  Overpelt  genoot  van  de  superioriteit   waarmee  hij  haar  kon  uitnodigen  om  te  komen  kijken.        Jessica  Zwarthoed  stapt  de  halfduistere  burgemeesterskamer  binnen.  Alleen  de  bureaulamp   brandt.  Buiten  valt  de  schemering  in.  Bij  de  vergadertafel  hangt  een  grote,  ingelijste  afbeelding.  Van   Overpelt  staat  er  met  zijn  rug  voor,  wenkt  naar  een  stoel  tegenover  hem.  Ze  gaat  zitten.  Dan  stapt  hij   weg  voor  de  plaat,  doet  het  licht  aan,  geniet  van  haar  stille  verwondering.  Het  gemeentehuis  lijkt  te   zweven  boven  een  vijver,  waarin  een  kunstwerk  is  getekend  van  twee  bollen  in  water,  als  drijvende   strandballen  van  metaal.  Het  plein  rond  de  vijver  is  omzoomd  door  linden,  hun  gebladerte   verstrengeld  tot  een  strakke,  groene  band.  Eromheen  golft  de  vernieuwde  Nagelweg,  eindelijk   geasfalteerd,  met  fiets-­‐  en  voetpaden.  In  het  straatwerk  voor  de  ingang  is  het  stadswapen  gelegd  in   rood  geglazuurde  klinkers.  Het  gemeentehuis  zelf  bestaat  uit  lagen  van  glas  en  natuursteen,  losjes   over  elkaar  heen,  als  bosjes  speelkaarten  die  achteloos  op  een  stapel  zijn  gegooid.          Ze  probeert  haar  bewondering  te  verbergen,  maar  de  burgemeester  kijkt  moeiteloos  door  haar   houding  heen.  Hij  zegt  niets,  loopt  naar  zijn  kast,  pakt  twee  glazen  en  giet  er  een  flinke  scheut  single   malt  whisky  in.  Ze  klinken  zwijgend,  nippen  van  de  voortreffelijke  borrel,  de  ogen  gericht  op  het   sublieme  ontwerp.     Er  wordt  geklopt.   ‘Burgemeester?’   Van  Overpelt  loopt  naar  de  deur,  praat  zacht  met  iemand  op  de  gang,  draait  zich  dan  naar  haar  om.   ‘Momentje,  Jessica,  ik  ben  zo  terug.’   Na  een  tijdje  staat  ze  op  om  de  impressie  van  het  nieuwe  gemeentehuis  van  dichtbij  te  bekijken.   Haar  blik  dwaalt  verder  door  de  kamer,  naar  de  openstaande  kast,  waaruit  de  burgemeester  zo  graag   zijn  vertrouwelijke  mappen  tevoorschijn  tovert.          Op  ooghoogte,  midden  op  een  verder  lege  plank,  liggen  twee  mapjes  op  elkaar.  Jessica  bekijkt  het   voorblad  van  het  bovenste  mapje.     Recherchebureau  De  Vos   Onderzoek  1,  de  heer  P.  A.   Haar  hart  slaat  over.  Terwijl  ze  met  één  oog  de  deur  in  de  gaten  houdt,  beweegt  ze  haar  hand  naar   het  bovenste  mapje  om  het  op  te  tillen.        ‘Zo,  ben  ik  weer.’   Net  op  tijd  heeft  ze  zich  weer  omgedraaid  naar  de  tekening  van  het  gemeentehuis.          Van  Overpelt  komt  achter  haar  staan.  In  de  spiegeling  van  de  ruit  ziet  ze  hoe  zijn  hand  langzaam   naar  haar  heup  beweegt.  Ze  houdt  haar  adem  in,  knijpt  in  haar  glas,  ontspant  zich  pas  weer  als  hij   opzij  stapt  naar  zijn  kast  en  onderuit  een  diplomatentas  pakt.     ‘Hier  heb  je  de  stukken  voor  de  behandeling  door  de  raad.  Aan  alles  is  gedacht.  Als  je  vragen  hebt,   hoor  ik  het  wel.’          Op  haar  kamer  maakt  ze  met  trillende  handen  de  tas  open.  Aan  alles  is  gedacht,  heeft  hij  gezegd.  Zij   kan  aan  niets  anders  denken  dan  wat  ze  heeft  gezien.  Ze  pakt  een  map  uit  de  tas,  kijkt  nauwelijks   naar  het  gemeentehuis,  het  appartementencomplex  uit  Hoofddorp,  nu  met  andere  kleurtjes,  andere   mensen,  andere  bomen  en  auto’s  eromheen.  Ze  smijt  de  tas  van  zich  af,  slaat  de  handen  voor  haar  

 

123  

gezicht.        Het  duurt  even  tot  ze  weer  rustig  kan  ademen.  Buiten  is  het  helemaal  donker  geworden.  Ze  zal  een   keus  moeten  maken.  Er  is  niet  veel  fantasie  voor  nodig  om  te  bedenken  welke  initialen  er  op  de  kaft   van  mapje  twee  staan.  Van  Overpelt  is  de  grens  tussen  meedogenloos  en  gewetenloos  overgestoken.   Jessica  weet  dat  ze  hem  daarin  nooit  zal  volgen,  niet  uit  sympathie  voor  Peter  Avestad,  maar  alleen   omdat  ze  zo  goed  weet  dat  niets  langer  schrijnt  dan  schuld.  

 

124  

40        In  het  Keulse  kraakpand  is  het  rond  middernacht  wonderlijk  stil  geworden.  Peter  kan  niet  slapen,   kijkt  hoe  het  gordijngefilterde  licht  van  de  maan  van  zijn  kamer  een  gewichtloze  sprookjeswereld   maakt.  Steeds  dezelfde  gedachten  strijken  vredig  neer,  als  groepjes  duiven  op  een  ontwakend  plein,   om  even  later  plotseling  weer  op  te  vliegen.  Hij  denkt  aan  Gabriela  Unzinger.  Ze  heeft  hem  geweldig   gematst,  zowel  met  de  archiefstukken  als  met  deze  kamer.  Maar  waarom?  Ze  fladdert  weg.  Haar   plaats  wordt  ingenomen  door  die  andere  vrouw  die  hem  een  kamer  gaf,  Dewi  Wansink.  Gek,  pas  nu   vraagt  hij  zich  af  wat  mevrouw  Wansink  heeft  bewogen  om  hem  in  huis  te  nemen.  Hij  beschouwde   het  als  vanzelfsprekend,  zoals  hij  nu  weer  de  hulp  van  Gabriela  Unzinger  heeft  aanvaard  zonder  over   haar  motieven  na  te  denken.  Morgen  is  het  zondag.  Hij  grinnikt  bij  de  gedachte  dat  Gabriela   misschien  niet  alleen  mevrouw  Wansink  zou  kunnen  zijn,  maar  ook  Dewi.  Hij  voelt  met  zijn  hand   tussen  zijn  benen.  Er  gebeurt  niets.  Hij  dommelt  in  slaap.        Peter  droomt.  Een  groep  deftig  aangeklede  mensen  zit  op  rijen  stoelen  in  een  oude  zaal  die   helemaal  is  betimmerd  met  eiken  lambrisering.  Erboven  hangen  geschilderde  portretten  van  streng   kijkende  oudere  heren.  Achter  een  tafel  met  een  donkergroen  laken  zit  professor  Von  Sinzendorf   tussen  een  paar  andere  geleerden,  allen  in  toga  en  met  een  baret  op.  Op  de  tafel  ligt  een  dik  boek.   Naast  hem  staan  Marloes  in  een  zwart  jurkje  en  Bram  in  een  rokkostuum,  net  als  hij.  In  het  vrolijke   publiek,  naast  Brechtje,  zit  zijn  moeder,  en  naast  haar  een  lange,  blonde  man  die  op  hem  lijkt.  Maar   de  man  vervaagt  alweer,  verandert  in  Bert  Zwambrink.  Op  de  rij  achter  hen  zitten  meneer  Van   Gorsel,  meneer  De  Groot,  mevrouw  Wansink  en  Sjef.  Sjef  maakt  mevrouw  Wansink  aan  het  lachen.   Daar  weer  achter,  op  een  verder  lege  rij,  zit  Jessica  Zwarthoed.  Von  Sinzendorf  geeft  hem  een  grote,   zilverkleurige  koker.          Brechtje  zegt  tegen  zijn  moeder  dat  ze  moet  opstaan,  naar  Peter  toe  moet  lopen,  maar  ze  weet  niet   of  dat  mag,  of  het  wel  zo  hoort.  Peter  ziet  het,  geeft  de  koker  aan  Marloes.  Ga  maar,  zegt  Brechtje   tegen  zijn  moeder.  Ze  durft  niet.  Toe  maar,  zegt  Bert.  Eindelijk  staat  zijn  moeder  op.  Ze  loopt  op  hem   toe,  slaat  haar  armen  om  zijn  nek  en  legt  haar  hoofd  tegen  zijn  borst.  Ze  huilt.  Hou  me  vast,  Peter,  ik   heb  je  zo  gemist.  Een  paar  tranen  lopen  over  zijn  gezicht.  Hij  wordt  wakker,  maar  voelt  nog  steeds  de   armen.        Peter  ziet  vlak  bij  zijn  gezicht  het  maanlicht  glanzen  op  het  paarse  kapsel  van  Gabriela  Unzinger.  Ze   kijkt  op.        ‘Mag  ik  bij  je  liggen?’  fluistert  ze.        ‘Volgens  mij  doe  je  dat  al.’        ‘Vind  je  het  vervelend?’        ‘Nee.’   Peter  glijdt  met  zijn  hand  over  haar  rug.  Ze  is  gespannen  als  een  veer.  Over  haar  naakte  lichaam  zit   een  elastische  laag  die  het  nauw  omsluit.          ‘Wat  is  dat?’  fluistert  hij.   Ze  zegt  niets,  pakt  zijn  hand  en  geleidt  hem  over  haar  hele  lijf,  haar  rug,  haar  knokige  billen,  kleine   borsten  op  magere,  hoekige  ribben.  Dan  legt  ze  zijn  hand  op  haar  harde  venusheuvel.  Maar  ze   antwoordt  niet.    ‘Je  hoeft  niet  te  praten  als  je  niet  wilt,’  zegt  Peter.     Ze  vlijt  haar  gezicht  weer  tegen  zijn  borst.    ‘Ik  wil  niet  praten.  Alleen  liggen.’   Peter  streelt  haar  vreemde  tweede  huid,  kust  zachtjes  haar  oren  en  haar  nek.  Ze  ligt  stijf  als  een  pop  

 

125  

met  haar  armen  langs  haar  lichaam.        ‘Ik  kan  je  niets  geven,’  fluistert  ze,  ‘ik  heb  niets  om  te  geven.’   Als  Peter  tegen  het  ochtendgloren  wakker  wordt,  is  ze  weg.        Dagen  gaan  voorbij  zonder  dat  hij  haar  ziet.  Haar  kantoortje  op  het  archief  blijft  leeg.  Peter  legt  een   index  aan  van  het  brievenarchief  van  Werner  Woltmann.  Van  alle  brieven  en  reacties  maakt  hij  een   fiche  met  de  hoofdzaken.  Hij  benut  de  openingsuren  volledig.  Iedere  avond  kan  hij  aanschuiven  bij  de   avondmaaltijd  van  de  krakers.  Af  en  toe  is  er  corvee,  koken,  afwassen,  badkamer  schoonmaken.   Daarna  valt  hij  doodmoe  in  bed.          Na  een  week  steekt  Gabriela  op  het  archief  haar  hoofd  om  de  hoek  waar  Peter  zit  te  werken.  Ze   glimlacht  en  zwaait.  De  volgende  dag  hetzelfde,  maar  nu  met  een  kushandje.  Dag  na  dag  komt  ze   even  langs.          ‘Kom  even  bij  me  zitten,’  vraagt  Peter  na  een  dag  of  vier.        ‘Nee,  ik  moet  werken.  Tschüs.’   ’s  Avonds  ziet  hij  haar  nooit.  Ze  eet  niet  mee  met  hem  en  de  anderen.  Peter  ziet  dat  het  hangslot  van   haar  deur  eraf  is.  Ze  is  in  haar  kamer,  maar  ze  doet  niet  open  als  hij  klopt.          ‘Weet  jij  wat  er  met  Gabriela  aan  de  hand  is?’   Peter  staat  met  Ulli  in  de  keuken.  Kunnen  we  niet  eens  een  Nederlands  gerecht  maken,  heeft  Ulli   voorgesteld.  Nu  staan  ze  aan  het  gehavende  granieten  aanrecht  en  maken  hutspot.  Op  het  fornuis   staat  een  reusachtige  pan  met  klapstuk  te  stoven.  Ulli  kijkt  opzij,  dan  weer  naar  het  mes  waarmee  hij   de  uien  snijdt.  Hij  schudt  zijn  hoofd,  laat  zijn  kin  op  zijn  borst  zakken,  snijdt  verder,  sneller  en  heftiger   dan  eerst.        De  volgende  dag  op  het  archief  gaat  Peter  naar  Gabriela’s    kantoor.  Ze  komt  aanlopen  met  een   stapel  archiefdozen.        ‘Kan  ik  je  spreken?’        ‘Nu  niet,  ik  moet  dit  met  spoed  naar  Münster  brengen.’        ‘Zal  ik  gezellig  met  je  meegaan?’   Ze  aarzelt.          ‘Dan  trakteer  ik  op  een  lunch,’  zegt  Peter.   Ze  glimlacht.        ‘Goed.’   Een  halfuur  later  rijden  ze  op  de  snelweg  in  de  oude  Golf  van  Gabriela.  In  de  stad  heeft  ze  niet  veel   gezegd.  Misschien  had  ze  het  te  druk  met  op  het  verkeer  te  letten.          Peter  kijkt  opzij.          ‘Waarom  kunnen  we  nooit  eens  praten?’   Ze  pakt  zijn  hand,  streelt  hem  met  haar  duim.          ‘Ik  kan  het  niet.  Je  moet  me  geloven.’   Ze  wacht  af  of  hij  reageert,  maar  Peter  weet  niet  wat  hij  moet  zeggen.          ‘Hoe  gaat  het  met  je  onderzoek?’        Peter  vertelt  uitgebreid  hoe  hij  de  brieven  indexeert,  maar  het  voelt  raar,  alsof  hij  last  heeft  van   evenwichtsstoornis.  Het  lukt  hem  niet  om,  zoals  vroeger,  een  kant  en  klaar  betoog  af  te  ratelen.  Zijn   middenrif  plooit  zich  om  Gabriela’s  geheim.  Een  paar  keer  raakt  hij  de  draad  van  zijn  verhaal  kwijt  en   moet  zij  hem  weer  op  gang  helpen.  Zo  verloopt  de  verdere  dag  als  een  hinkelpotje  van  gesproken   zwijgzaamheid.  Zo  blijft  hun  relatie  in  de  maanden  die  Peter  in  Keulen  doorbrengt.  Gabriela  bewaart  

 

126  

haar  geheim  onder  koetjes  en  kalfjes,  Peter  probeert  mee  te  babbelen  zonder  iets  verkeerds  te   zeggen.  Het  kost  hem  de  grootste  moeite.          Na  ruim  drie  maanden  zit  het  archiefwerk  er  bijna  op.  Op  een  ochtend,  als  hij  wakker  wordt,  ligt  er   op  het  oude  kastje  tegen  de  muur  een  stapel  mappen.  Peter  staat  op  en  doet  de  bovenste  map  open.   Microfiches,  van  de  hele  correspondentie  van  Werner  Woltmann.  In  de  onderste  map  zit  een  index.   Van  elke  microfiche  zijn  afzender,  geadresseerde  en  datum  terug  te  vinden.  Naast  de  kast  staat  een   stapel  groene  dozen.  Het  zijn  de  negen  originele  dozen  uit  het  kelderarchief.  Hij  pakt  er  één  op  en   opent  hem.  In  de  doos  zitten  twee  bundels  documenten,  afdrukken  van  de  microfiches,  op  precies   dezelfde  manier  bijeengehouden  als  de  eerste  keer  dat  hij  ze  onder  ogen  kreeg.  Peter  wordt   overweldigd  door  een  diep  gevoel  van  geluk  en  verdriet  tegelijk.  Dit  moet  haar  dagen  werk  hebben   gekost.  Hij  legt  de  map  terug  en  stapt  zijn  kamer  uit.  Haar  deur  is  afgesloten  met  het  hangslot.   Teleurgesteld  gaat  hij  terug  naar  bed.          Die  week  maakt  hij  op  het  archief  zijn  werk  af.  Gabriela  Unzinger  laat  zich  geen  enkele  keer  zien  om   haar  te  kunnen  bedanken.          Middenin  de  nacht  wordt  Peter  wakker  met  een  gigantische  stijve.  Er  kriebelt  haar  tegen  zijn  neus.   Gabriela  vlijt  haar  gezicht  tegen  zijn  borst.  Peter  kust  haar  hoofd.  Om  haar  dunne  lijf  zit  opnieuw  de   geheimzinnige  laag.  Hij  pakt  haar  hand  en  leidt  hem  naar  zijn  kruis.  Ze  huivert.        ‘Ik  kan  je  niets  geven,’  zegt  ze,  ‘ook  al  ben  je  de  liefste  man  die  ik  ooit  ben  tegengekomen.’        ‘Waar  was  je  toch?’        ‘Ik  moest  weg.’        ‘Waar  naartoe?’        ‘Weg  van  jou.’   Peter  laat  haar  antwoord  bezinken.          ‘Want  ik  kan  je  niets  geven,’  zegt  ze.        ‘Waarom  dan  niet?’        ‘Beloof  me  dat  je  verder  niets  vraagt.’        ‘Waarover?’        ‘Zie  je  hoe  moeilijk  het  is  om  niets  te  vragen?’   Peter  zwijgt.        ‘Verder  niets  over  vragen.  Beloof  je  het?’        ‘Verder  niets  over  vragen,’  zegt  Peter.  De  zin  doet  hem  ergens  aan  denken.        Gabriela  glijdt  uit  bed  en  loopt  naar  het  raam.  Er  is  vannacht  geen  maan,  alleen  het  licht  van  een   straatlantaarn  achter  dunne  gordijnstof.  Ze  schuift  het  gordijn  een  stukje  open.  Een  strook  licht  valt   op  de  muur.  Gabriela  gaat  in  het  licht  staan.  Ze  heeft  een  glad,  huidkleurig  pakje  aan  met  een  ronde   hals.  De  pijpen  lopen  door  tot    onder  haar  knieën.  Ze  maakt  op  haar  rug  iets  los,  doet  de  armen  uit  de   mouwen,  schuift  het  pakje  omlaag  over  haar  billen,  langs  haar  benen,  tot  het  op  haar  enkels  hangt.   Haar  hele  lijf  zit  onder  de  littekens  van  uitgedrukte  sigaretten  en  andere  brandwonden.  Peter  staat   op  en  strekt  zijn  armen  naar  haar  uit.        ‘Blijf  waar  je  bent!  Alsjeblieft,’  smeekt  ze.   Peter  laat  zich  weer  op  het  bed  zakken,  staart.  Haar  geschonden  lichaam,  met  daarboven  haar  intens   trieste  gezicht  onder  het  paarse  kapsel,  verliest  in  het  wittige  licht  alle  identiteit,  alsof  ze  een   afgedankte  pop  is.  Wie  heeft  dat  gedaan,  wil  Peter  vragen,  maar  hij  zwijgt.  Ze  kijken  elkaar  aan.  Na   wat  een  eeuwigheid  lijkt,  doet  Gabriela  haar  tweede  huid  weer  omhoog.  Plotseling  kijkt  ze  Peter  

 

127  

doordringend  aan.  Ze  draait  zich  met  een  ruk  om.    Achterop  de  bodystocking  is  met  zwarte  viltstift   een  tekst  geschreven:  Unzinger  –  SAK  F  90338.        De  volgende  morgen  is  ze  niet  op  het  archief.  Peter  gaat  naar  het  kantoor  van  de  man  die  hij  op  de   eerste  dag  heeft  gesproken,  om  te  vertellen  dat  hij  vertrekt.  De  man  zit  te  bellen,  kijkt  nors  naar   Peter.  Hij  drukt  met  zijn  linkerhand  de  haak  van  de  telefoon  in,  toetst  een  nummer  en  begint  meteen   een  volgend  gesprek.  Peter  kijkt  rond.  In  een  pennenbakje  op  het  bureau  van  de  man  ligt  een  zwarte   viltstift.  De  man  pakt  de  telefoon  van  het  bureau  en  gaat  voor  het  raam  staan  praten  met  zijn  rug   naar  Peter  toe.  Als  hij  zich  weer  omdraait,  valt  hij  stil.  Op  de  witte  muur,  onder  de  luchtfoto  van  het   verwoeste  Keulen  met  WHY  in  doorkijkletters,  staat  in  grote,  zwarte  krabbels  een  vraag  geschreven.     Wat  is  de  zin  van  waarheid?     De  roodharige  man,  die  net  nog  tegenover  hem  zat,  is  verdwenen.        Ze  leggen  de  negen  groene  dozen  en  de  mappen  met  microfiches  in  het  busje.  Bert  Zwambrink  kijkt   nog  eens  ongelovig  naar  de  gevel  van  het  kraakpand,  dan  naar  de  dikke  jongen  in  het  gele  T-­‐shirt  die   met  Peter  staat  te  praten.  Peter  vraagt  hem  iets.  De  jongen  kijkt  naar  de  grond,  schudt  zijn  hoofd.   Dan  omhelzen  ze  elkaar,  kloppen  elkaar  op  de  rug.          Het  eerste  uur  na  het  vertrek  zegt  Peter  nauwelijks  iets.  Twee  dagen  geleden  belde  hij  ineens  op.   Hij  kon  niet  met  de  trein  terugkomen  vanwege  al  die  dozen.          ‘Handig  dat  je  nu  je  rijbewijs  hebt,’  zegt  Peter.        ‘Je  had  weleens  wat  eerder  iets  van  je  mogen  laten  horen.  Mevrouw  Wansink  is  bloedlink  op  je.’        ‘Hebben  jullie  mijn  kaart  dan  niet  gekregen?’        ‘Kom  op,  Peter,  we  wisten  niet  eens  waar  je  precies  zat.  Geen  adres,  geen  telefoonnummer,  niks!’   Peter  staart  naar  de  langsrazende  berm,  kijkt  af  en  toe  sluiks  naar  Bert.  Als  ze  Utrecht  zijn   binnengereden,  stopt  Bert  bij  een  bloemenzaak.  Peter  staart  hem  verbaasd  aan.  Bert  kijkt  terug,   maar  zegt  niets.  Peter  draait  zijn  hoofd  om  naar  de  stoep.  Een  meisje  zet  tonnetjes  buiten  met   boeketten  erin.  Peter  stapt  uit.  Hij  komt  terug  met  een  enorm  boeket  van  zachtgele  rozen.  Bert  knikt.   Even  later  staan  ze  in  de  Griftstraat  voor  de  deur.  Dewi  doet  open.      ‘Het  spijt  hem,’  zegt  Bert.      De  professor  steekt  een  briefopener  onder  de  deksel  van  het  kistje  en  wrikt  het  open.          ‘Dit  neigt  naar  verwennerij,’  zegt  hij.        ‘Het  spijt  me  dat  ik  zo  weinig  heb  laten  horen,’  zegt  Peter.   Martha  kijkt  hem  toegeeflijk  aan.  Von  Sinzendorf  glimlacht.  Hij  loopt  naar  een  kast  en  komt  terug   met  een  mes,  schoteltjes  en  vorkjes.          ‘Kom  zitten,  Martha.  Sachertorte,  onze  nationale  trots.’   Stomverbaasd  doet  ze  wat  hij  zegt.        Na  de  koffie  gaan  ze  naar  de  werkkamer  van  de  professor.  Hij  bekijkt  Peters  index  van  de  negen   dozen.          ‘Dit  is  gefundenes  Fressen,’  zegt  de  professor.  ‘Goed.  Ter  zake.  Vraagstelling?’          ‘Hoe  beïnvloedde  de  Gründerkrise  de  mentaliteit  van  Werner  Woltmann  en  zijn  kennissenkring?’        ‘En  hoe  wil  je  de  uitkomsten  extrapoleren?’        ‘Hoe  representatief  was  de  mentaliteit  van  de  vriendenkring  van  Werner  Woltmann  voor  die  van  de   gegoede  burgerij  in  het  Duitsland  van  de  Gründerjahre?’        ‘Kan  gewoon  niet  missen,’  zegt  de  professor.  

 

128  

41        Zowat  iedereen  die  is  uitgenodigd,  heeft  zich  een  uur  van  tevoren  verzameld  in  café  Terminus.  De   aanwezigen  hebben  de  dominostenen  moeiteloos  aan  elkaar  gelegd.  Er  wordt  op  die  appartementen   verdiend.  Dat  geld  vloeit  naar  de  bouw  van  het  gemeentehuis.  Het  gemeentebestuur  tilt  de  boel,   maar  hoe?          Wethouder  Zwarthoed  heeft  een  presentatie  georganiseerd  in  de  foyer  van  het  plaatselijke  theater.   Bert  gaat  erheen  met  Peter.  Iedereen  is  er:  Van  Overpelt,  de  journalisten  van  het  nieuwsblaadje,   bijna  alle  leden  van  de  gemeenteraad.  Bert  heeft  Peter  moeten  overhalen  om  mee  te  gaan.          ‘We  kunnen  ons  niet  met  goed  fatsoen  verzetten  tegen  plannen  waarvan  we  niet  precies  op  de   hoogte  zijn.’   Om  dat  argument  kon  Peter  onmogelijk  heen.        De  maquette  van  het  nieuwe  gemeentehuis  staat  op  een  grote  tafel.  Er  overheen  hangt  een   vitrageachtige  lap.  Vanaf  de  hoeken  lopen  draden  naar  katrollen  aan  het  plafond.  Boven  de  tafel   hangen  schijnwerpers.  Ze  zijn  nog  niet  aan.          ‘Geachte  aanwezigen,’  begint  Van  Overpelt.  ‘Eindelijk  is  dan  het  moment  daar.  Ik  heet  u  allen  van   harte  welkom.  Helaas  moet  onze  wethouder,  mevrouw  Zwarthoed,  op  deze  belangrijke  avond   verstek  laten  gaan,  want  zij  is  geveld  door  een  griepje.  Ze  laat  u  allen  groeten.  Dan  stel  ik  nu  aan  u   voor  de  heer  Koen  Voets,  één  van  onze  meest  veelbelovende  architecten,  en  mevrouw  Jody  Isings,   de  landschapskunstenares  die  parken  en  pleinen  heeft  ontworpen  tot  in  Madrid  en  Berlijn  toe.   Meneer  Voets,  aan  u  het  woord.’      Koen  Voets,  een  dynamische  man  in  een  strak  gesneden  pak,  houdt  een  gelikt  verhaal  over  het   einde  van  het  strikte  functionalisme,  uitstraling,  sober  maar  toch  mooi  bouwen,  waarin  een  kleine   stad  groot  kan  zijn.  Het  publiek  trekt  de  woorden  bijna  uit  zijn  mond.  Dan  is  Jody  Isings  aan  de  beurt,   spreekt  over  de  natuurlijke  inbedding  van  een  gebouw  in  zijn  omgeving.  De  twee  ontwerpers  voeren   de  spanning  kundig  op  naar  het  moment  van  onthulling.  Daar  gaat  het  doek  omhoog.  Een  paar   spannende  seconden  later  zetten  de  spots  de  maquette  in  een  stralend  schijnsel  als  van  een   hoogzomerse  dag.  Kreten  van  bewondering  vullen  de  ruimte.  Fotografen  flitsen  onophoudelijk.  Zodra   Bert  Zwambrink  de  maquette  ziet,  weet  hij  het.  De  dagen  van  K.O.Z.  zijn  geteld.          Peter  Avestad  is  misschien  wel  de  enige  aanwezige  die  zich  niet  laat  imponeren  door  de  prachtige   plannen,  het  elan  van  de  architect  en  de  fraaie  rondingen  van  plein  en  ontwerpster.      ‘Er  zijn  hier  in  de  stad  wel  dringender  behoeften  dan  een  kostenverslindend  bouwwerk.’   De  weinige  mensen  die  hem  nog  willen  aanhoren,  halen  de  schouders  op.        En  dan  zijn  er  nog  die  andere,  verzwegen  bezwaren,  namelijk  dat  het  schitterende  gemeentehuis   met  het  prachtige  plein  een  eind  gaat  maken  aan  de  Kom,  de  loods  met  ELVIS  op  de  deuren,  het   bankje  onder  de  espen.  Wat  hij  voelt,  is  niet  eens  woede.  Het  is  een  mat  verdriet  om  het  aanstaande   verlies  van  een  stuk  verleden,  net  als  de  dood  van  zijn  moeder,  maar  nu  terwijl  hij  het  ziet  aankomen   en  er  niets  tegen  kan  doen.          Van  Overpelt  wordt  van  alle  kanten  aangeklampt  en  gefeliciteerd.          ‘Kom  op,  Peter,  aanschuiven,’  zegt  Bert,  ‘sportief  zijn.’   Bert  stapt  in  de  richting  van  de  burgemeester  met  Peter  in  zijn  kielzog.  Van  Overpelt  verstrakt  als  hij   hen  ziet  aankomen.  De  omstanders  wijken  uit  elkaar.  Bert  steekt  zijn  hand  uit.          ‘Wij  hebben  elkaar  niets  te  zeggen,’  zegt  de  burgemeester.  

 

129  

Meteen  wendt  hij  zich  tot  Johan  Schulte,  maar  Peter  tikt  hem  op  de  arm.  Geïrriteerd  draait  Van   Overpelt  zich  om,  kijkt  naar  zijn  mouw  alsof  er  een  vlek  op  zit.        ‘Burgemeester,  de  heer  Zwambrink  toont  zich  tenminste  sportief,’  zegt  Peter.  ‘Dat  kan  van  u  niet   gezegd  worden.’        ‘Meneer  Avestad,  misschien  dringen  bepaalde  boodschappen  een  beetje  moeizaam  tot  u  door,   maar  ik  ben  op  u  tweeën  volledig  uitgekeken.’   Van  Overpelt  negeert  iedereen  die  hem  nog  wil  spreken  en  beent  de  zaal  uit.

 

130  

42        Dewi  Wansink  staat  voor  het  raam  van  haar  kamer  naar  de  lichtgrijze  dag  te  staren.  Nee,  het  komt   niet  doordat  hij  naar  Keulen  ging  zonder  een  adres  achter  te  laten,  niet  doordat  hij  heeft  verteld  dat   hij  daar  in  bed  heeft  gelegen  met  een  meisje  met  een  geheim.  Niet  doordat  Peter  Avestad  het   geheim  van  die  Gabriela  niet  aan  haar  wil  vertellen.  Het  komt  doordat  ze  het  gevoel  heeft  dat  een   donkere  kracht  haar  huis  is  binnengeslopen.        In  het  begin  werd  ze  vaak  overspoeld  door  geluk,  zomaar  onder  het  stofzuigen  of  koken.  Ze   realiseerde  zich  dat  het  kwam  doordat  ze  Peter  boven  zich  wist  op  de  zolderverdieping.  Af  en  toe   kwam  hij  de  trap  af,  vroeg  of  alles  goed  met  haar  was.  Hij  kwam  niets  halen,  pakte  niets  te  drinken,   hij  kwam  alleen  naar  beneden  voor  haar.  En  zij  genoot.  Ze  woonde  in  een  sprookjeskasteel  met   boven  in  de  toren  haar  ridder  met  zijn  formidabele  lans.  Ze  was  vastbesloten  om  hem  helemaal  voor   zichzelf  te  houden.        De  laatste  tijd    gebeurt  het  omgekeerde.  Dagenlang  laat  hij  zich  nauwelijks  zien.  Nu  moet  zíj  de  trap   op,  om  te  kijken  hoe  het  met  hém  gaat.  Ridder  Peter  is  in  een  alchemist  veranderd,  prikkelbaar,   achterdochtig,  boos  om  elke  verstoring  van  het  werk  aan  zijn  onderzoek.  Hij  komt  alleen  naar   beneden  om  te  eten.  Bij  het  boodschappen  doen  op  zaterdagmorgen  kan  hij  zijn  hoofd  er  niet  meer   bij  houden.  Het  meest  irriteert  haar  zijn  nieuwe  gewoonte  om  aan  de  maaltijd  een  pen  en  een   blocnote  naast  zijn  bord  te  leggen.  Af  en  toe  noteert  hij  een  idee.  Dewi  Wansink  heeft  totaal  geen  zin   om  een  gesprek  te  beginnen  met  iemand  die  met  zijn  hoofd  ergens  anders  zit.  Ze  ontdekt  dat  het   veel  vervelender  is  om  een  kamerbewoner  te  hebben  die  eigenlijk  je  geliefde  is,  dan  andersom.          ‘Peter?’     Ze  klopt  zachtjes  op  de  deur  van  zijn  kamer.  Er  komt  geen  antwoord.  Ze  klopt  nog  een  keer,  hard  nu.   Ze  hoort  hem  naar  de  deur  lopen,  ziet  de  deurkruk  omlaag  gaan,  maar  de  deur  blijft  dicht.  Opnieuw   geloop  in  de  kamer.  Een  sleutel  wordt  in  het  slot  gestoken  en  omgedraaid,  de  deur  gaat  een  klein   stukje  open.  Peter  kijkt  door  de  opening.          ‘Waarom  doe  je  niet  gewoon  open?’     Ze  ziet  hem  twijfelen.          ‘En  waarom  zat  de  deur  op  slot?  Vertrouw  je  me  soms  niet?’   Hij  staart  haar  aan,  maar  zegt  niets.  Haar  gezicht  wordt  langzaam  donker.  Uiteindelijk  doet  hij  een   stap  opzij.          In  de  kamer  is  het  een  onbeschrijfelijke  wanorde.  Overal  liggen  papieren  met  aantekeningen.   Boeken  liggen  op  stapels  met  strookjes  gekleurd  papier  erin,  sommige  opengeslagen,  andere   ondersteboven.  Ertussen  liggen  broeken,  shirts  en  ondergoed.  Het  bureautje  staat  vol  met  lege   bekers,  glazen,  een  paar  bordjes,  sommige  met  etensresten.  Mevrouw  Wansink  kijkt  ijzig  kalm  rond,   dan  naar  Peter.  Hij  is  op  de  stoel  bij  het  bureautje  gaan  zitten  en  kijkt  naar  de  vloer.          ‘Dit  is  toch  helemaal  niets  voor  jou?’  zegt  ze.        Hij  kijkt  op,  wrijft  met  zijn  handen  over  zijn  gezicht.        ‘Het  is  gewoon  te  veel.’        ‘Wat  bedoel  je?’        ‘Te  veel  om…’  Hij  maakt  een  wegwerpgebaar  naar  de  rommel.          ‘Te  veel  om  het  op  orde  te  houden,  bedoel  je?’       Hij  knikt.  Ze  glimlacht,  loopt  op  hem  toe.          ‘Weet  je  eigenlijk  wel  welke  dag  het  vandaag  is?’        ‘Nee.’  

 

131  

     ‘Het  is  zondag.’   Hij  verstijft.            ‘We  hebben  gisteren  toch  geen  boodschappen  gedaan?’     Ze  loopt  op  hem  toe  en  gaat  bij  hem  op  schoot  zitten  met  aan  elke  kant  een  been,  slaat  haar  armen   om  zijn  nek,  kust  hem  op  beide  wangen.        ‘Ik  heb  de  boodschappen  alleen  gedaan,’  zegt  ze.  ‘Ik  wilde  je  niet  storen.  Maar  voor  het  programma   van  zondagmorgen  ben  je  echt  onmisbaar.’        ‘Dewi,  het  spijt  me,  maar  ik  ben  doodmoe.  Ik  heb  de  hele  nacht  gewerkt.  Ik  ben  trouwens  niks   opgeschoten.  Alles  glipt  me  door  de  vingers.’   Ze  staat  op.          ‘Kom.’   Ze  neemt  hem  mee  aan  de  hand,  de  trap  af.  In  haar  slaapkamer  kleedt  ze  hem  uit,  legt  hem  in  haar   bed.  Bij  haar  wastafel  pakt  ze  een  beker  water  en  een  tabletje.  Hij  kijkt  haar  vragend  aan,  neemt  het   dan  in.  Ze  gaat  op  de  rand  van  het  bed  zitten.        ‘Straks  ga  ik  je  een  beetje  helpen.’   Ze  streelt  zijn  haar.  Hij  slaapt  binnen  vijf  minuten.        Als  hij  in  de  middag  wakker  wordt,  zit  De  Groot  in  de  woonkamer.  Deze  keer  lijkt  het  geen   beleefdheidsbezoek  .          ‘Peter,  ik  heb  er  geen  verstand  van,  dus  ik  heb  Vincent  maar  gebeld,’  zegt  mevrouw  Wansink.   Peter  kijkt  De  Groot  vragend  aan.          ‘Ik  heb  van  tante  Dewi  begrepen  dat  we  gaan  nadenken  over  het  ordenen  van  het  werk  aan  jouw   proefschrift.  Ik  heb  vakantie.  Het  lijkt  me  best  leuk  om  je  een  beetje  te  helpen.’        ‘Nou…’        ‘Luister  Peter,’  zegt  mevrouw  Wansink,  ‘je  kunt  kiezen.  Of  je  neemt  Vincents  aanbod  aan,  of  je  kunt   op  zoek  naar  een  andere  kamer.’        Met  Dewi  Wansink,  voormalig  Nederlands  kampioene  op  de  200  meter  vrije  slag,  valt  niet  te   spotten.        Iedere  keer  als  hij  langskomt,  is  Norbert  von  Sinzendorf  weer  verbaasd  over  de  enorme  snelheid  en   nauwgezetheid  waarmee  Peter  door  het  materiaal  ploegt.  Eerst  leek  hij  maar  een  beetje  aan  te   rommelen.  Nu  was  er  opeens  een  onderzoeksplan.  De  correspondentie  van  Werner  Woltmann  heeft   Peter  voorlopig  terzijde  gelegd.  Eerst  onderzoekt  hij  de  sociale  structuur  van  de  stad  Keulen  rond   1870.  De  gegoede  burgerij  trok  de  binnenstad  uit  en  vestigde  zich    in  fraaie  villa´s  in  de  mooiste   woonbuurten,  waar  tuinlieden  de  hagen  snoeiden,  dienstmeisjes  het  zilver  poetsten  en  kokkinnen  de   verfransing  van  de  plaatselijke  keuken  gestalte  gaven,  met  wisselend  succes.  Hij  heeft  kiezerslijsten   gevonden,  die  de  sociale  positie  van  Woltmann  en  zijn  relaties  duidelijk  maken.  Of  misschien  vond   Peter  Avestad  die  lijsten  niet  zelf.  Het  verbaast  Von  Sinzendorf  dat  het  Peter  op  de  één  of  andere   manier  lukt  om  al  het  werk  aan  zijn  dissertatie  te  doen  op  die  zolderkamer  aan  de  Griftstraat.  Een   ander  zou  naar  Keulen  moeten  verhuizen  om  daar  maanden,  zo  niet  jaren  in  het  archief  te  ploeteren   om  al  het  nodige  bijeen  te  scharrelen.  Twee  maanden  geleden  kwam  Peter  op  het  idee  om  de   bezittingen  aan  onroerend  goed  van  de  kennissenkring  van  Woltmann  te  bestuderen  aan  de  hand   van  kadastrale  gegevens.  Drie  weken  later  al  had  hij  kopieën  van  alle  nodige  stukken  in  zijn  bezit.   Zonder  in  Keulen  te  zijn  geweest.  

 

132  

     ‘Hoe  kom  je  toch  aan  al  dat  materiaal?  Het  lijkt  wel  of  je  in  dat  archief  een  engeltje  hebt  zitten.’   In  plaats  van  te  lachen  kijkt  Peter  treurig  uit  het  raam.  Von  Sinzendorf  kent  hem  lang  genoeg  om  te   weten  dat  hij  niet  moet  doorvragen.  Dan  zou  het  gesprek  meteen  afgelopen  zijn.          ‘Dat  inleidende  deel  is  degelijk,  maar  het  is  te  lang.’        ‘Te  lang?’        ‘Veel  te  lang,’  zegt  de  professor.        ‘Maar  dit  zijn  de  feiten.  Die  moet  ik  toch  voor  zich  laten  spreken?’   Von  Sinzendorf  schudt  zijn  hoofd.        ‘Er  bestaat  niet  zoiets  als  voor  zich  sprekende  feiten.  Feiten  kies  je,  vestig  je.  Je  vat  ze  in  woorden,   voegt  daardoor  betekenis  toe.  En  dan  heb  ik  het  nog  niet  eens  over  hoe  je  er  een  verhaal  van  maakt.’        ‘Hoeveel  korter  moet  het  dan  worden?’        ‘Minstens  de  helft.’   Peter  heeft  geen  idee  hoe  dat  zou  moeten.      Hij  zwaait  voor  het  raam  als  de  trein  vertrekt.  Bert  blijft  achter  op  het  perron.  Vroeger  kwam  Peter   elke  eerste  zondag  van  de  maand  bij  hem  langs.  Nu  komt  hij  nog  maar  af  en  toe,  kan  sinds  een  jaar  of   twee  alleen  maar  praten  over  dat  proefschrift  van  hem.  Over  dat  andere  waarvoor  Peter  naar  het   stadje  komt,  wil  hij  niets  vertellen.  Eerst  gaat  Peter  altijd  naar  de  begraafplaats,  naar  het  graf  van  zijn   moeder.          Omgekeerd  weet  hij  aan  Peter  ook  al  niets  te  vertellen.  Waarover  zou  dat  moeten  gaan?  Uit  de   loopgravenoorlog  rond  de  Kom  is  er  al  tijden  geen  nieuws  meer.        Het  was  mooi  weer  vanmiddag.  Laten  we  even  naar  de  Kom  gaan,  stelde  Peter  voor.  Ze  gingen   lopen.  Wandelen,  vreselijk,  maar  Peter  genoot  ervan.  Een  zuidenwindje  blies  het  water  van  het   kanaal  om  zwijgende  binnenvaartschepen  heen.  Misschien  kom  ik  nog  wel  eens  terug,  zei  hij,  bij  jou   in  de  buurt  wonen.  In  het  plantsoentje  bij  de  Kom  ging  hij  op  het  bankje  zitten.  Zeker  een  kwartier   zat  hij  met  zijn  ogen  dicht.  Mediteren,  ook  al  zoiets  wat  mij  nooit  is  gelukt,  denkt  Bert.        Peter  begon  te  vertellen  over  Gabriela  Unzinger,  die  niet  bij  hem  kon  zijn,  maar  ook  niet  bij  hem   vandaan  kon  blijven.  Die  niet  in  het  verleden  kan  leven,  maar  ook  niet  in  het  nu,  als  een  archiefstuk   dat  uit  zijn  werkelijkheid  is  weggerukt.  Die  zich  niet  aan  hem  kon  geven,  maar  wel  alles  geeft  om   Peter  materiaal  te  helpen  voor  zijn  proefschrift.        Peter  weet  inmiddels  alles  over  de  vriendenkring  van  een  vent  uit  Keulen  van  honderd  jaar  geleden.   Hij  zou    beter  eens  kunnen  nadenken  over  zijn  eigen  vriendenkring.  Een  geschonden   archiefmedewerkster.  Een  professor  die  blind  is  voor  de  liefde  van  zijn  dienstbode.  Een  bezitterige   hospita.  En  een  vereenzaamde  homo  die  zijn  frustraties  botviert  in  de  plaatselijke  politiek.  Stuk  voor   stuk  mensen  die  zielsveel  van  Peter  Avestad  houden.  Iedereen  die  hem  beter  kent,  houdt  van  hem.   Maar  van  die  onontkoombare  aantrekkingskracht  is  hij  zich  geen  seconde  bewust.   De  stofdoek  van  Dewi  Wansink  streelt  de  computer  op  Peters  bureau.  Vincent  heeft  Peter  en  haar   ervan  overtuigd  dat  die  er  moest  komen.  En  dat  Peter  moest  leren  tekstverwerken.  Ze  wist  dat   Vincent  gelijk  had,  betaalde  alles.  Peter  was  minder  overtuigd,  werd  eerst  bloednerveus  van  het   apparaat.  Vincent  stuurde  hem  naar  een  cursus.  Je  zult  eens  zien  hoe  hij  zich  erin  vastbijt,  zei  hij.  Het   klopte.  Vanaf  de  eerste  avond  zat  Peter  aan  tafel  over  de  computer  te  vertellen.  Vroeger  had  je   floppy’s,  van  die  grote,  zachte,  maar  nu  heb  je  diskettes,  van  die  kleine,  harde.  Ze  schepte  hem  nog   wat  gado  gado  op.  Alles  liever  dan  pen  en  blocnote.  

 

133  

     Ze  kijkt  rond  in  de  kamer,  naar  de  ordelijke  stapeltjes  boeken  en  mappen.  De  vreemde  nevel  die  in   het  huis  leek  te  hangen  is  opgetrokken.  Hoe  lang  is  dat  nu  geleden?  Al  gauw  anderhalf  jaar.  Peter  is   weer  zoals  hij  altijd  was,  ordelijk  en  lief.  Groot  en  hard  tegelijk.  Nog  heerlijker  dan  vroeger,  want   minder  vanzelfsprekend.          Morgen  is  het  zondag.  Ze  stoft  de  monitor  nog  een  keer  extra  af.        ‘Jij  hebt  toch  semantiek  als  specialisatie  gedaan?’  vraagt  De  Groot.   Peter  kijkt  hem  aan.          ‘Ja,  hoezo?’        ‘Dat  zou  je  hierbij  kunnen  gebruiken.’        ‘Maar  dat  is  Duits,  geen  geschiedenis.’   De  Groot  schudt  glimlachend  zijn  hoofd.        ‘Kijk  eens  naar  die  brieven.  Allemaal  Untertreibung,  allemaal  laaiende  woede,  verpakt  in   burgermanstaal.  De  heren  lijken  nogal  wat  moeite  te  hebben  gehad  om  enigszins  beschaafd  het   verdampen  van  hun  kapitaal  te  beschrijven.’        ‘Logisch  toch,  ze  waren  flink  wat  kwijt.  Ik  heb  een  tabel  gemaakt  met  de  verliezen  van  Woltmann   en  zijn  belangrijkste  zakenpartners.  Wacht  even.’          Hij  begint  in  een  stapel  mappen  te  zoeken.  De  Groot  legt  een  hand  op  zijn  arm.        ‘Je  volgt  me  niet.  Het  gaat  er  niet  om  hoeveel  ze  kwijt  waren.  Het  gaat  erom  hoe  ze  erover   schreven.’   Peter  fronst.        ‘Het  gaat  niet  om  bedragen,  Peter.  Het  gaat  erom  wat  de  crisis  voor  die  mensen  betekende.’        ‘Het  gaat  erom  wat  de  crisis  voor  die  mensen  betekende,’  zegt  Peter.   Von  Sinzendorf  knikt.  Voor  het  eerst  heeft  hij  het  gevoel  dat  Peter  wezenlijke  stappen  zet.   Semantiek!  Hoe  simpel  kan  een  idee  zijn?          ‘Dus  je  bent  al  bij  Dormel  geweest  ook!’   De  hoogleraar  Duits  is  bepaald  geen  vriend,  maar  absoluut  een  vakman.        ‘Hij  vond  het  nogal  vanzelfsprekend,’  gaat  Peter  verder.  ‘Gewoon  een  kwestie  van  woorden  en   uitdrukkingen  tellen,  kijken  wat  typerend  is  voor  Woltmann  en  zijn  vriendjes.  Daar  een  beeld  uit   afleiden.  Eventueel  vergelijken  met  andere  sociale  groepen.  Hij  stuurde  me  door  naar  De  Vries,  de   specialist  op  dat  gebied.  Die  gaf  me  de  belangrijkste  literatuur.  Met  hem  heb  ik  dit  ontwikkeld.’        Von  Sinzendorf  kijkt  het  pakje  papier  in  dat  Peter  hem  geeft.          ‘Dit  is  het  onderzoeksmodel.  Erachter  zitten  de  resultaten  van  de  eerste  van  die  negen  dozen.  Ik   heb  er  met  de  computer  een  maand  over  gedaan.’        ‘Je  gaat  me  toch  niet  vertellen  dat  jij  een  computer  hebt?’        ‘Hij  is  van  mijn  hospita.  Het  is  heel  gemakkelijk.  Je  tikt  alle  brieven  eerst  uit  en  dan  zoekt  de   computer  de  woorden  en  uitdrukkingen  op.  Dus  nog  acht  dozen  op  die  manier,  dan  de  conclusies.’        ‘Over  een  jaar  is  hij  klaar,’  zegt  Von  Sinzendorf  die  middag  tegen  Martha.  ‘Het  enige  dat  niet  lukt  is   om  hem  korter  van  stof  te  laten  zijn.’        ‘Hoe  komt  dat  dan?’        ‘Hij  is  overdreven  feitelijk,  maar  hij  kan  geen  keuzes  maken.  Voor  hem  is  alles  even  belangrijk.  Het   vreemde  is:  zoals  hij  het  opschrijft,  krijg  je  daar  ook  geen  speld  tussen.  Alles  is  even  degelijk,   gedocumenteerd,  van  voetnoten  voorzien,  volkomen  verantwoord.  Maar  het  wordt  nooit  een   verhaal.  Je  kunt  nu  eenmaal  geen  proefschrift  van  twaalfhonderd  bladzijden  schrijven  over  de  

 

134  

correspondentie  van  een  handjevol  zakenlui  uit  Keulen.’   Martha  lacht.  ‘Twaalfhonderd?’     Von  Sinzendorf  staat  met  een  ruk  op,  drentelt  heen  en  weer.  Hij  slaat  met  zijn  vuist  in  zijn  andere   hand.   Martha  kijkt  hem  verschrikt  aan.        ‘Je  kunt  Peter  nu  toch  niet  meer  laten  vallen?’   De  professor  masseert  zijn  nek.        ‘Het  wordt  tijd  dat  ik  met  pensioen  ga.’        ‘Terug  naar  Oostenrijk!’  roept  Martha  blij.   Hij  glimlacht.        Nauwelijks  in  staat  zijn  jubel  binnen  te  houden  brengt  Peter  een  jaar  later  het  goedgekeurde   manuscript  naar  de  drukker,  dansend  van  blijdschap  haalt  hij  de  proefdrukken  op.  Drie  weken  later   heeft  Von  Sinzendorf  ze  bekeken.          ‘Peter,  echt  waar,  je  hebt  jezelf  overtroffen.  Ik  ben  blij  dat  ik  mijn  carrière  als  promotor  met  zo’n   magnifiek  stuk  werk  kan  afsluiten.’   Hij  kijkt  Peter  na  als  hij  het  pad  door  de  voortuin  uitloopt.  Hij  moet  de  tas  met  zijn  levenswerk  met   twee  handen  dragen.          In  zijn  gehuurde  rokkostuum  begeeft  Peter  Avestad  zich  een  paar  maanden  later  naar  zijn   promotie.  Hij  heeft  Bram  en  Marloes  gevraagd  om  paranimf  te  zijn.  Jammer  dat  de  oude  zaal  met  zijn   eiken  wanden  net  geschilderd  wordt.  Deze  zaal  is  nieuw.  Bert,  Sjef,  mevrouw  Wansink,  Vincent  de   Groot  en  Martha  vormen  het  publiek.          Gabriela  Unzinger  belde  gisteren  op  om  de  uitnodiging  af  te  slaan.        ‘Dus  het  is  af.’        ‘Ja.  Heel  erg  bedankt  nog.’        ‘Bedank  het  verleden  maar,’  zei  Gabriela.   Toen  hing  ze  op.        ‘Meneer  Avestad,  u  hebt  een  enorme  berg  werk  verzet,  maar  ik  word  er  toch  erg  somber  van.’   Professor  Oosterman  uit  Leiden  doet  zijn  best  om  gehakt  te  maken  van  het  proefschrift  zonder  het   komende  emeritaat  van  Von  Sinzendorf  te  bederven.  Ze  zitten  naast  elkaar  achter  de  groene  tafel.   ‘Uw  dissertatie  verdrinkt  in  details,  biedt  geen  synthese.’        ‘Ik  respecteer  uw  gevoel  van  onvoldaanheid,’  pareert  Peter,  ‘maar  waar  niet  is,  verliest  zelfs  de   professor  uit  Leiden  zijn  recht.  Ik  ga  geen  verhalen  vertellen  die  niet  door  feiten  worden  gestaafd.’      ‘Maar  u  zet  die  Keulse  zakenlui  neer  als  een  clubje  door  en  door  brave,  onschuldige  burgers!  Iemand   moest  toch  de  schuld  van  die  crisis  krijgen?  De  regering,  de  banken,  de  joden  voor  mijn  part.’        ‘De  groep  rond  Woltmann  waren  een  sociale  groep  met  behoorlijk  wat  zelfrespect.  Ze   accepteerden  het  slechte  economische  tij  als  een  gegeven.  Ik  ben  in  de  hele  correspondentie  niet   één  antisemitische  uitlating  tegengekomen.  Niet  één.  De  regering  krijgt  af  en  toe  een  veeg  uit  de   pan,  en  ze  wantrouwden  sommige  bankiers,  maar  Woltmann  en  zijn  vrienden  waren  verstokte   liberalen.  Ze  verwachtten  niet  van  de  regering  dat  die  ingreep  bij  bedrijven,  achtten  dat  ook  zeer   ongewenst.  De  crisis  was  iets  dat  nu  eenmaal  gebeurde,  zonder  dat  er  een  schuldige  aangewezen   hoefde  te  worden.  Als  ze  al  iemand  iets  verweten,  dan  vooral  zichzelf,  dat  ze  behoedzamer  hadden   moeten  zijn.’        Oosterman  schudt  zijn  hoofd,  tilt  met  twee  handen  de  loodzware  dissertatie  in  de  lucht.    

 

135  

     ‘Meneer  Avestad,  u  hebt  een  kolossaal  pak  papier  nodig  nodig  om  aan  te  tonen  dat  er  geen   ressentiment  bestond  jegens  wie  dan  ook  maar,  geen  collectieve  wrok  over  de  crisis  van  1873,   kortom,  meer  dan  duizend  bladzijden  om  te  vertellen  dat  u  niets  kunt  bewijzen.  Dit  is  geen   geschiedschrijving,  het  is  pure  afbraak.’   Peter  wil  iets  terugzeggen,  maar  het  antwoord  blijft  steken  in  zijn  keel.        ‘Hooggeleerde  Oosterman.’     Marloes  neemt  tot  ieders  verbazing  het  woord.  Een  blos  van  verontwaardiging  kleurt  haar  gezicht.  Ze   ziet  er  prachtig  uit  in  een  slank  gesneden  zwart  jurkje  met  daarop  een  mistvlaag  van  matte  glitter.        ‘Ontzenuwen  van  wat  voor  de  hand  ligt,  is  misschien  wel  het  belangrijkste  doel  van  historisch   onderzoek.  Ik  vind  dat  we  juist  moeten  waarderen  dat  Peter  Avestad  probeert  wetenschap  te   bedrijven  op  een  volstrekt  integere  manier.  Hij  biedt  ons  de  feiten.  Hij  toont  aan  dat  zijn  op  zich   plausibele  hypotheses  niet  klopten.  Wat  wilt  u  nog  meer?’        Professor  Oosterman  kijkt  goedkeurend  naar  Marloes,  mompelt  iets  tegen  Von  Sinzendorf.  Ze   lachen.          ‘Hora  est!’    De  pedel  kondigt  het  einde  van  het  uur  af.          De  kritiek  is    hem  meegevallen.  Peter  neemt  opgelucht  de  felicitaties  in  ontvangst.          ‘En  wat  ga  je  nu  doen,  Peter?’  vraagt  Martha.   Peter  voelt  plotseling  paniek  opkomen.        De  volgende  dag  hoort  hij  dat  de  opvolger  van  Von  Sinzendorf  een  nieuwe  assistent  zoekt  met   ervaring  in  archiefonderzoek.  Hij  besluit  te  solliciteren.  Het  lijkt  de  enig  logische  voortzetting  van  zijn   verblijf  aan  de  universiteit.  Hij  huivert  van  de  gedachte  aan  een  andere  omgeving.        Misschien  had  hij  van  de  sollicitatie  afgezien  als  hij  eerst,  in  het  belangrijkste  vaktijdschrift,  de   wrede  recensie  had  kunnen  lezen  die  twee  weken  later  het  licht  ziet,  van  de  hand  van  een   medewerker  van  Oosterman.  Die  komt  erop  neer  dat  hij  een  vuistdik  proefschrift  heeft  geschreven   dat  een  stuk  geschiedenis  reduceert  tot  niets.          De  mislukking  kruipt  zijn  darmen  binnen  als  hij  buiten  het  kamertje  van  de  nieuwe  hoogleraar  zit  te   wachten  op  een  klapstoeltje  van  doorzichtig  plastic.  Het  meisje  achter  de  computer  in  de  kamer   tegenover  hem  heeft  het  te  druk  voor  een  geruststellende  glimlach.  Op  het  tafeltje  naast  hem  loopt   een  bijna  verdroogde  citroengeranium  over  van  leedvermaak.          De  deur  gaat  open,  maar  er  komt  niemand  naar  buiten.  Degene  die  de  deur  vasthoudt  –  is  het  de   secretaris  van  de  hoogleraar?  –  voert  een  vrolijk  gesprek  met  iemand  die  verderop  in  het  kamertje  zit   –  de  nieuwe  professor  zelf,  denkt  Peter.  Kijk,  zegt  de  citroengeranium  smalend,  zo  worden   hardwerkende  wetenschappers  hier  behandeld.  Die  sadisten  staan  slap  te  ouwehoeren  terwijl  ze  jou   laten  zweten.  Peter  onderdrukt  de  neiging  om  gewoon  weg  te  lopen.        ‘Dóctor  Avestad,  komt  u  binnen,’  zegt  de  secretaris.     In  die  uitnodiging  proeft  zelfs  Peter  de  honende  nadruk  op  zijn  nauwelijks  opgedroogde  academische   titel.  Als  hij  het  kamertje  binnen  schuifelt,  heeft  hij  het  gevoel  dat  hij  moet  kotsen.        Hij  gaat  zitten.  Twee  witte  vlekken,  de  gezichten  van  de  andere  mannen,  gonzen  naar  hem.  De   boodschap  is  duidelijk:  jij  wordt  geen  wetenschappelijk  medewerker.  In  het  raam  achter  hun   hoofden  huilt  de  hemel  bloed.  Hij  zou  tegen  de  rode  schemering  willen  opvliegen,  maar  hij  kan  niets   anders  doen  dan  zich  afsluiten,  zijn  ogen  dichtdoen,  luisteren  naar  de  rustgevende  stem  van  zijn   moeder  in  zijn  hoofd.  Ze  leest  voor  uit  de  Lutherbijbel.  Hij  blijft  zich  op  haar  stem  concentreren,   steeds  maar  weer  hetzelfde  citaat  uit  Mattheüs:  oordeelt  niet.  Hij  slaakt  een  rauwe  kreet  als  hij  zich   plots  herinnert  wanneer  zijn  moeder  hem  dit  heeft  voorgelezen,  rolt  zich  op,  maakt  zich  klein  onder  

 

136  

de  vloedgolf  van  ellende  die  door  hem  heen  spoelt.  Veel,  veel  later  komt  hij  tot  zichzelf  op  een   bankje  in  het  park  tegenover  de  faculteit.  Het  is  al  uren  donker  als  een  zwerfhond  aan  zijn  schoenen   snuffelt.  

 

137  

43        Bert  Zwambrink  twijfelt  of  hij  het  goed  gezien  heeft.  Een  afwezige  blik,  een  kwart  van  een   handgebaar,  een  halve  beweging  van  het  stijlvol  gekapte  hoofd  van  Jessica  Zwarthoed,  meer  kan  het   niet  geweest  zijn.  Ze  had  haast,  maar  ze  liet  iets  gebeuren,  in  zijn  richting.  Hij  kijkt  hoe  de  liftdeur  zich   achter  haar  sluit.  Geveld  door  een  griepje,  dat  haar  weghield  bij  het  gloriemoment  van  gisteravond.   Zou  het?  Jessica  had  de  presentatie  voor  geen  goud  willen  missen.  Desondanks  wilde  ze  niet  komen.   Er  speelt  iets  tussen  haar  en  Van  Overpelt.        Het  is  met  K.O.Z.  gedaan.  Bert  weet  het.  Bert  weet  ook  dat  Jessica  Zwarthoed  het  weet.  Hij  kan  zich   nauwelijks  voorstellen  dat  ze  zojuist  het  vage  begin  van  een  eigenlijk  niet  gebrachte  groet  naar  hem   heeft  gezonden  uit  louter  medelijden  Ze  wil  iets.  Het  is  zaak  om  alert  te  zijn,  alert  op  verdere  signalen   van  mevrouw  de  wethouder,  alert  op  kansen  op  een  leven  na  K.O.Z.,  op  het  benutten  van  zijn   raadslidmaatschap  als  opstapje  naar  meer.        Als  hij  in  de  gietregen  zijn  fiets  pakt,  ziet  hij  op  het  parkeerterrein  achter  het  oude  stadhuis  een  niet   meer  zo  nieuwe  auto  staan,  lichtgrijze  metaalkleur,  veel  voorkomend  type.  Naast  het  linker   achterlicht  zit  een  deukje.  De  deuk  zegt  hem  iets.  Bert  zoekt  zijn  geheugen  af,  plaatst  de  auto  in  een   andere  omgeving.  Deze  auto  heeft  een  paar  dagen  in  een  zijstraat  bij  zijn  huis  gestaan,  steeds  op  een   iets  andere  plaats.  Met  zijn  fiets  aan  de  hand  loopt  Bert  om  de  andere  geparkeerde  auto’s  heen.   Achter  de  beregende  voorruit  zit  een  man.  Hij  schrijft  op  een  formulier,  vastgehouden  door  een   klembord.  Bert  loopt  tot  vlak  voor  de  auto,  tuurt  brutaal  door  de  ruit.  Op  de  achterbank  ligt  een   camera  met  een  grote  telelens.  Schrik  tekent  het  gezicht  van  de  man  als  hij  opkijkt.          Hij  draagt  een  zwart  leren  jack.          De  man  legt  het  klembord  op  de  stoel  naast  zich  en  start  de  auto,  maar  kan  niet  wegrijden.  Bert   staat  in  de  weg  met  zijn  fiets.  De  man  toetert.  Bert  zet  zijn  fiets  op  de  standaard.  De  man  draait  het   autoraampje  open.          ‘Meneer,  zou  u  even  opzij  willen  gaan’        ‘Vergeet  het  maar.  Ik  wil  eerst  weten  waarom  jij  mij  al  een  paar  weken  lang  bespioneert.’        ‘Meneer,  ik  zie  u  vandaag  voor  het  eerst.’        ‘O  ja?  En  wat  hebben  we  hier  dan?’   Bert  doet  het  achterportier  open,  grist  de  camera  van  de  achterbank.          ‘Hé,  blijf  af!’    De  man  komt  de  auto  uit.        ‘Geef  terug!’   Hij  komt  op  Bert  af.  Ze  doen  een  paar  stappen  heen  en  weer,  de  auto  tussen  zich  in.          ‘Hier  boven  aan  de  steeg  zitten  mijn  vrienden  van  de  plaatselijke  krant.  Zullen  we  daar  eens  foto’s   gaan  kijken?’   De  man  kijkt  Bert  gepijnigd  aan.          ‘Dat  lijkt  me  niet  zo’n  goed  plan,  vooral  niet  goed  voor  u.’        ‘Hoezo  niet?’        ‘Goed  dan.’  De  man  grijpt  in  zijn  binnenzak,  haalt  er  een  identificatiebewijs  uit,  geeft  hem  aan  Bert   over  het  dak  van  de  auto.        ‘Privédetective?’  leest  Bert.   Bert  geeft  de  kaart  terug.        ‘Voor  wie  werkt  u?’  

 

138  

     ‘Dat  hoef  ik  u  niet  te  vertellen.’        ‘Toch  maar  even  foto’s  kijken  dan.’   Met  een  paar  bewegingen  haalt  Bert  het  fotorolletje  uit  de  camera  en  trekt  de  film  in  het  daglicht.          ‘Dat  zal  u  niet  helpen,  meneer  Zwambrink.  Ik  zou  maar  oppassen  als  ik  u  was.’   Bert  legt  de  camera  op  het  autodak,  springt  op  zijn  fiets  en  gaat  ervandoor.

 

139  

44        Na  de  verschrikkelijke  dag  van  zijn  sollicitatie  heeft  Peter  het  gevoel  dat  hij  alles  is  kwijtgeraakt  wat   hem  dierbaar  is.  De  universiteit  heeft  haar  moederlijkheid  afgelegd.  Haar  ware  gezicht  laten  zien.  Hij   kan  niet  helder  denken,  schaamt  zich  voor  het  gat  in  zijn  geheugen,  heeft  geen  idee  hoe  hij  dat   kamertje  weer  is  uitgekomen,  wat  die  twee  mannen  van  hem  gezien  hebben.  Hoe  hij  ten  slotte  weer   buiten  is  geraakt.  Als  een  dakloze  heeft  hij  onder  een  boom  gelegen,  te  kijk  voor  iedere  passant.          Hij  ligt  dagenlang  plat  op  bed  in  zijn  zolderkamer.  De  volgende  zondagmorgen  staat  hij  niet  op  om   naar  de  badkamer  te  gaan.  Dewi  klopt  op  zijn  deur.          ‘Peter?’        ‘Het  spijt  me,  mevrouw  Wansink,’  zegt  Peter  door  de  dichte  deur.        Nog  dagen  daarna  kunnen  de  geuren  van  haar  Indische  schotels  hem  niet  verleiden  om  op  te  staan,   tot  hij  op  een  ochtend  de  onweerstaanbare  drang  voelt  om  naar  buiten  te  gaan,  naar  het  park  waar   hij  vijftien  jaar  geleden  de  rust  vond  die  hij  nodig  had.  Hij  heeft  het  gevoel  dat  hij  langzaam  gek   wordt,  kan  maar  geen  verhaal  vormen  dat  zijn  verbanning  van  de  universiteit  verklaart.  Hij  loopt   rondjes  door  het  verregende  park,  kiest  paden,  staat  minutenlang  stil  bij  splitsingen,  komt  steeds   weer  uit  op  dezelfde  plek.  Een  felle  stormvlaag  blaast  hem  haast  omver,  doordringt  hem  ervan  dat  hij   uit  Utrecht  weg  moet,  terug  naar  zijn  enige  andere  vertrouwde  plek.        ‘Ik  ga  weg.’      Ze  zijn  in  de  keuken,  bezig  de  zaterdagse  boodschappen  op  te  ruimen.  Dewi  draait  verbaasd  haar   hoofd  om.          ‘Wat  bedoel  je?’        ‘Ik  ga  weg  uit  Utrecht.’   Ze  kijkt  hem  stomverbaasd  aan,  net  als  die  keer  dat  haar  man,  de  zwemtrainer,  vertelde  dat  hij   iemand  had  gevonden  die  sneller  was  dan  zij.          ‘Maar  je  kunt  me  toch  niet  zomaar  laten  stikken?’        ‘Trouw  is  niet  nodig,  zei  je  toch?’   Dewi  slaat  de  handen  voor  haar  gezicht  en  vlucht  haar  slaapkamer  in.  Pas  nu,  na  vijftien  jaar,  begrijpt   ze  waarom  trouw  niet  nodig  was.  Ze  heeft  sinds  Peter  nooit  meer  een  ander  gewild.  De  volgende   morgen  wacht  ze  hem  niet  meer  op  bij  de  deur  van  de  badkamer,  zoals  de  vorige  zevenhonderdvijftig   zondagen,  maar  blijft  in  bed  met  haar  verdriet.          Peter  komt  na  twintig  minuten  de  badkamer  uit,  steekt  de  overloop  over  naar  zijn  kamer,  werpt   nog  niet  de  minste  blik  op  de  plaats  waar  zij  al  die  zondagochtenden  heeft  gestaan  met  ogen  vochtig   van  verlangen.  Hij  kleedt  zich  snel  aan.  Peter  voelt  dat  er  een  grote  verandering  aankomt.  Nu  de  tijd   hem  zijn  wil  oplegt,  onderwerpt  hij  zich  eraan  als  gedienstige  slaaf.  In  het  halletje  op  de  begane   grond    doet  hij  de  buitendeur  open.  De  dag  is  net  zo  verdrietig  als  Dewi  Wansink.  Regen  valt   loodrecht  uit  een  zinken  lucht.          Peter  pakt  zijn  fiets,  rijdt  naar  het  station.  Elke  eerste  zondag  van  de  maand  bezoekt  hij  het  graf  van   zijn  moeder.  Zo  af  en  toe,  vier  of  vijf  keer  per  jaar,  gaat  hij  na  zijn  bedevaart  op  bezoek  bij  Bert   Zwambrink,  maar  op  hun  palet  zijn  alle  kleuren  ingedroogd  tot  onbruikbare  korsten.  Ze  drinken  een   biertje,  luisteren  naar  muziek,  delen  hun  gevoelens  zonder  woorden.  Soms  legt  een  van  de  twee  zijn   hand  op  die  van  de  ander,  op  een  golf  van  oude  verbondenheid.  

 

140  

     Op  deze  zondagmiddag  is  op  het  station  van  het  stadje  niemand  te  zien.  Bij  droog  weer  zou  Peter   naar  het  plantsoen  gaan  om  een  kwartiertje  naar  de  espen  te  luisteren.  Daarna  zou  hij  het  hellinkje  in   het  fietspad  afdalen  naar  de  loods  met  ELVIS  op  de  deuren,  er  omheen  lopen,  de  distels  door  zijn   sokken  laten  prikken,  voelen  of  het  oog  van  het  hangslot  nog  steeds  los  zat.  Maar  vandaag  is  er  geen   wind,  vandaag  zullen  de  espen  een  vreemde  taal  spreken,  de  taal  van  stromende  regen  die  recht   omlaag  op  kale  takken  valt.          Besluiteloos  staat  hij  onder  het  afdakje  boven  de  ingang  van  het  station.  Het  regent  te  hard  om   naar  het  kerkhof  te  lopen  zonder  doornat  te  worden.  In  de  lucht  is  niet  het  kleinste  teken  van   verandering  te  zien.  Zijn  oog  valt  op  de  telefooncel  schuin  voor  hem.  Hij  herinnert  zich  daarbinnen   een  lichtblauwe  sticker  met  het  nummer  van  een  taxibedrijf.  Peter  steekt  over,  belt.  Al  na  een  paar   minuten  komt  de  taxi  voorrijden.  Peter  stapt  snel  achterin,  zodat  de  chauffeur  niet  hoeft  uit  te   stappen  in  de  regen.  Dan  kijkt  hij  via  de  binnenspiegel  recht  in  het  gezicht  van  Brechtje  Ploegsma.        Secondenlang  staren  ze  elkaar  aan.  Dan  breekt  op  het  gezicht  van  Brechtje  een  brede  glimlach   door.  Ze  is  nog  even  schriel,  maar  de  kracht,  die  ze  vroeger  al  in  zich  had,  zie  je  nu  ook  van  buiten.   Haar  gezicht  is  expressiever,  vrouwelijker  geworden,  haar  lippen  voller,  uitnodigender.          ‘Peter!’  zeggen  de  volle,  uitnodigende  lippen  van  Brechtje  Ploegsma.          ‘Naar  het  kerkhof  graag,’  zegt  Peter.        Brechtje  draait  zich  met  een  ruk  helemaal  om,  pakt  de  voorstoelen  vast.        ‘Nou  moet  jij  eens  even  heel  goed  naar  mij  luisteren,  Peter  Avestad.  Is  dat  het  enige  dat  jij  weet  te   zeggen,  naar  het  kerkhof  graag,  nadat  we  elkaar  vijftien  jaar  niet  gesproken  hebben?’     Peter  schudt  zijn  hoofd,  lacht  schuldbewust.  Ze  is  nooit  uit  zijn  gedachten  geweest,  maar  hij  heeft   niet  de  minste  moeite  genomen  om  te  weten  te  komen  hoe  het  met  haar  ging.  Hij  graaft  in  zijn   geheugen.  Heeft  Bert  het  ooit  over  haar  gehad?          Peter  klopt  met  gestrekte  handen  teder  op  de  hare.          ‘En  daarna  praten  we  bij,’  zegt  hij.        Brechtje  draait  zich  om  naar  het  stuur  en  rijdt  weg.  Peter,  denkt  ze,  Peter,  wat  is  hij  veranderd,  wat   is  hij  eigenlijk  niets  veranderd.  Hij  is  een  echte  man  geworden,  ziet  ze  als  ze  in  de  binnenspiegel   gluurt.  Markante  kaken,  een  sterke,  rechte  neus,  blauwe  ogen  en  nog  steeds  vol  rood  haar,  iets  naar   blond  neigend.  Maar,  zoals  ze  meteen  heeft  gemerkt,  binnenin  zit  nog  steeds  dezelfde  Peter,   onthutsend  lief,  maar  met  een  heel  klein  raampje  naar  de  wereld.        Ze  bleef  als  enige  achter  toen  Peter,  Bert,  Claire  en  Babs  van  school  waren  gegaan.  Ze  ging  niet   studeren.  Het  excuus  dat  haar  ouders  het  niet  konden  betalen  maskeerde  de  werkelijkheid  van  een   totaal  gebrek  aan  zin  in  studie.  Zodra  zij  bij  het  taxibedrijf  ging  werken,  keerde  de  armoede  het  gezin   de  rug  toe.  Zelf  gaf  ze  niets  om  geld.  Ze  hield  wat  apart  voor  kleding,  begon  een  bescheiden   spaarrekening,  gaf  de  rest  aan  haar  moeder.  Nu,  vijftien  jaar  nadat  ze  Peter  voor  het  laatst  gezien   heeft  op  de  begrafenis  van  zijn  moeder,  zijn  alle  broers  en  zussen  het  huis  uit.  Zijzelf  heeft  een  eigen   huurhuisje,  twee  straten  van  het  pleintje  waar  Bert  Zwambrink  woont.        Brechtje  rijdt  de  taxi  de  parkeerstrook  bij  de  begraafplaats  op.  Als  Peter  uitstapt,  staat  ze  al  klaar   met  een  enorme  zwarte  paraplu.  Twee  treurwilgen  flankeren  de  hoge,  gemetselde  poort  die  het   krullerige  hek  van  het  kerkhof  draagt.  Brechtje  en  Peter  lopen  de  met  fijn  grind  bestrooide  oprijlaan   op.  Brechtje  weet  nog  precies  waar  het  graf  van  mevrouw  Avestad  ligt.          ‘Weet  je  nog  wat  ze  zei?’  vraagt  hij.     Peter  kijkt  Brechtje  aan.  Ze  hoeft  niet  te  vragen  wanneer,  bij  welke  gelegenheid,  weet  precies  wat  hij   bedoelt.  Jullie  zijn  een  prachtig  paar,  zei  ze  die  eerste  avond.    

 

141  

     Brechtje  heeft  af  en  toe  vriendjes  gehad,  meestal  kort,  een  paar  weken.  Ze  deden  aandoenlijk  hun   best,  zonder  te  beseffen  dat  zij  voor  altijd  gebonden  was.  In  de  verte  komt  langzaam  de  galm  van  een   kerkklok  op  gang.  Ze  gluurt  opzij  naar  Peter,  die  diep  in  gedachten  naar  het  graf  kijkt,  herleest  de   tekst  op  de  grijze  steen  van  glanzend  graniet:    

Lore  Avestad  

     Na  de  begrafenis  had    Bert  uitgelegd  waarom  die  naam  het  enige  was,  waarom  er  niet  ‘Hannelore’   stond,  waarom  er  niet  ‘Avestad-­‐Müller’  stond,  waarom  er  verder  geen  enkele  tekst  was,  geen   jaartallen,  niets.  Het  was  omdat  uitgebreide  namen  het  verleden  oprakelden,  omdat  elke  tekst  zou   herinneren  aan  het  moment  waarop  hij  was  bedacht,  omdat  het  rechter  jaartal  haar  dood  zou   koppelen  aan  zijn  noodlottige  reis  naar  Berlijn.  Peter  wilde  het  graf  laten  meebewegen  met  het  nu,   er  elke  maand  zonder  angst  naartoe  kunnen  gaan,  want  het  was  ondenkbaar  zijn  moeder  niet  te   bezoeken.  Gevangen  tussen  plicht  en  zelfbescherming  had  hij  op  de  zerk  niets  dan  haar  naam  laten   beitelen.        Hoe  zou  Peter  háár  achterlaten?  Brechtje  schrikt  eerst  van  de  gedachte,  lacht  meteen  erna  in   zichzelf.  Hij  ziet  er  zo  sterk  uit,  hij  wordt  vast  stokoud.  Zij  niet,  ze  kan  zichzelf  totaal  niet  voorstellen   als  oude  vrouw.  Zou  ze  zijn  moeder  kunnen  overtreffen,  met  een  witmarmeren  steen?  Wat  zou  hij   erop  laten  zetten?  Groeten  van  Peter?  Ze  moet  nu  echt  oppassen  om  niet  hardop  te  lachen.  Dan   neemt  ze  een  beslissing.  Een  steen  precies  als  deze,  geen  jaartallen,  alleen  haar  naam:  Brechtje   Avestad.  Zo  moet  het.  Uit  liefde.          Ze  pakt  zijn  hand,  die  als  vanzelf    in  de  hare  glijdt.  Hij  draait  zich  naar  haar  toe.  Als  een  ooievaar   naar  het  nest  zweeft  hij  omlaag,  vlijt  zijn  gezicht  in  haar  hals,  huilt  met  diepe  snikken.  Ze  wacht  tot  hij   haar  weer  aankijkt,  ziet  hoe  pijn  en  geluk  hem  verscheuren.  Ze  slaat  haar  armen  om  zijn  nek,  kust  de   tranen  van  zijn  gezicht.          ‘Ik  moet  nog  werken.’   Peter  ziet  haar  spijt.        ‘Ik  ben  altijd  van  je  blijven  houden,’  zegt  ze.          ‘Ik  van  jou.’     Ze  lopen  terug  naar  de  taxi.  Hij  slaat  zijn  armen  om  haar  heen  en  kust  haar  lang.  Opgewonden,  maar   beheerst,  zoals  hij  heeft  geleerd  van  Dewi  Wansink.  Dan  brengt  Brechtje  hem  terug  naar  het  station.              Aan  de  zwijgende  avondmaaltijd  zit  Dewi  hem  verbaasd  op  te  nemen,  verrast  door  zijn  plotselinge   opgewektheid  na  dagen  van  treurnis.  Peter  merkt  er  niets  van.  Na  het  eten  gaat  hij  naar  zijn  kamer.   Hij  begint  zijn  bezittingen  tevoorschijn  te  halen,  te  bepalen  wat  hij  wel  en  niet  meeneemt  als  hij   verhuist.  Alle  dingen  met  een  speciale  betekenis  stalt  hij  uit  op  het  bed.  Eerst  legt  hij  er  de  foto  neer   van  zijn  ouders  voor  de  Brandenburger  Tor.  Hij  pakt  het  kistje  van  Pools  houtsnijwerk,  doet  het  open.   Bovenop  ligt  het  pasfotootje  van  het  onbekende  meisje.  Het  hoort  in  het  kistje  thuis,  heeft  hij  vijftien   jaar  geleden  besloten,  samen  met  wat  eenvoudige  sieraden  die  zijn  moeder  erin  bewaarde,  en  de   trouwring  van  zijn  vader.  Na  haar  dood  heeft  hij  ook  haar  trouwring  erin  gedaan,  met  een  lintje   vastgebonden  aan  die  van  haar  man.  Hij  maakt  een  doos  met  verouderde  woordenboeken  leeg.  En   daar,  met  een  kaft  die  knippert  tegen  het  lamplicht,  komt  het  ooit  zo  onschuldige  blauwgrijze  boek   tevoorschijn.  Peter  glimlacht.  Hij  zal  het  boek  bewaren,  aan  Brechtje  laten  zien,  als  de  bekentenis  van   een  jeugdzonde.        Hij  loopt  naar  de  boekenplank  boven  zijn  bureau.  Daar  staat  al  vijftien  jaar  de  Lutherbijbel,  alleen  

 

142  

aangeraakt  om  hem  af  te  stoffen.  Naast  de  bijbel  staat  één  van  de  tien  gebonden  exemplaren  die  hij   heeft  laten  maken  van  zijn  veel  te  dikke  proefschrift.  Peter  pakt  de  boeken  ieder  in  een  hand,  maar   kan  de  zware  banden  niet  houden,  moet  de  bijbel  op  het  bed  laten  vallen.  Een  hoekje  wit  papier   steekt  opeens  uit.  Hij  gaat  op  het  bed  zitten  en  slaat  de  bijbel  open  bij  het  papiertje.  Het  verhaal  van   Sodom  en  Gomorra.  Pas  dan  ziet  Peter  dat  het  gevouwen  papier  beschreven  is.  Hij  vouwt  het   voorzichtig  open,  leest:   Lieve  Lore,   Ik  spreek  tot  je  vanaf  de  andere  zijde,  niet  alleen  van  de  Muur,  maar  van  de  dood.   Als  hij  de  hele  tekst  heeft  gelezen  zit  hij  twee  minuten  lang  met  open  ogen  voor  zich  uit  te  staren,   huivert  als  hij  nogmaals  leest,  ziet  hoe  zijn  oma  haar  woorden  een  reis  laat  maken  van  zijden  waar   zelden  bericht  vandaan  komt,  is  verbijsterd  over  de  onwrikbaarheid  van  haar  besluit,  dat  zelfs   standhield  tijdens  het  vrolijke  bezoek  van  zijn  moeder  en  hem  aan  Adlershof.          Hij  pakt  de  foto’s  van  Helga  en  van  zijn  ouders,  speurt  naar  nieuwe  tekenen,  nu  van  ouders  die   nooit  van  elkaar  hebben  gehouden,  van  een  lesbische  jonge  vrouw,  die  hield  van  een  blond  meisje,   maar  zijn  vader  gebruikte,  misbruikte  om  weg  te  komen  uit  Berlijn.  De  dochter  van  een  sergeant  die   aan  het  oostfront  zijn  onderbeen  eraf  schoot  om  terug  te  gaan  naar  zijn  gezin,  een  moeder  die  vanuit   het  kneuterige  Nederland  omkeek  naar  een  stad  van  verderf,  verstarde  tot  een  zuil  van  zout,  die   nooit  het  venster  op  de  wereld  kon  zijn  dat  haar  zoon  zo  hard  nodig  had.          Alle  spullen  op  het  bed  doet  hij  in  een  boodschappentas.  Hij  daalt  de  trap  af  naar  de  eerste   verdieping,  klopt  op  Dewi’s  deur.  Er  komt  geen  reactie.  Hij  doet  voorzichtig  open.  Dewi  zit  op  de  bank   de  televisie  te  kijken.      ‘Dewi,  ik  ga  een  paar  dagen  weg.’     Ze  reageert  niet.          ‘Mevrouw  Wansink,  ik  ga  een  paar  dagen  weg,’  probeert  Peter.     Ze  wuift  zwijgend,  zonder  het  scherm  met  haar  ogen  los  te  laten.  

 

143  

45        Met  de  laatste  trein  komt  Peter  aan  in  het  stadje.  Een  kwartier  later  staat  hij  voor  het  pikdonkere   huis  van  Brechtje.  Hij  belt  aan.  Er  gebeurt  niets.  Het  is  hem  weer  eens  ontgaan  dat  anderen  een  eigen   leven  hebben.  Hij  had  natuurlijk  eerst  moeten  bellen,  dan  had  hij  nu  niet  voor  een  verlaten  huis   gestaan  met  zijn  familiegeschiedenis  in  een  plastic  tas  van  Albert  Heijn.  Evenmin  heeft  hij  eraan   gedacht  dat  hij  nog  nooit  met  Brechtje  heeft  geslapen.  Was  ze  thuis  geweest,  dan  zou  het  misschien   nu  zijn  gebeurd,  in  plaats  van  veel  te  lang  te  praten  over  het  verleden  dat  hij  naar  haar  huisje  sleept.          Twee  straten  verderop  woont  Bert  Zwambrink.  Daar  is  het  net  zo  donker,  maar  van  boven  klinkt   Bohemian  Rhapsody.  Peter  belt  aan.  De  muziek  staat  hard.  Hij  moet  vijf  minuten  wachten  tot  het   nummer  afgelopen  is.  Al  die  tijd  drentelt  hij  op  de  stoep  heen  en  weer  zonder  de  tas  neer  te  zetten.   Na  nog  eens  aanbellen  gaat  de  deur  open.  Bert  ziet  eruit  alsof  hij  net  in  de  kleren  is  geschoten.        ‘Kut,  Peter,  wat  doe  jij  hier?’          ‘Kan  ik  bij  jou  slapen?’          ‘Oké,  even  hier  wachten.’     Hij  laat  Peter  in  de  donkere  woonkamer  en  vliegt  de  trap  op.  Even  later  ziet  Peter  door  de  halfopen   deur  een  jongen  van  hooguit  zestien  voorbijschieten.        ‘Zo,  de  kust  is  veilig.’     Bert  doet  het  licht  aan.          ‘Wat  zit  er  in  die  tas?’        ‘Later,’  zegt  Peter.   Bert  haalt  een  slaapzak  van  zolder  en  installeert  Peter  op  de  bank  in  de  woonkamer.          Die  nacht  doet  Peter  nauwelijks  een  oog  dicht.  Alles  draait  om  schuld,  schuld  die  nooit  vergaat,  zei   de  oude  man  op  het  kerkhof  in  Adlershof.  Sinds  vandaag  heeft  hij  zelfs  een  naam,  Bertelsen.  Peter   heeft  door  zijn  ontdekkingen  zijn  schuldgevoel  op  zijn  moeder  overgedragen.  Ze  heeft  met  haar   geheimen  een  onheilsketen  op  gang  gebracht.  Zij  immers  vertelde  niets.  Hij  ging  op  onderzoek  uit,   moest  wel  op  onderzoek  uitgaan,  werd  gearresteerd.  Andringa  belde  op  om  het  haar  te  vertellen,   begon  met  de  verkeerde  zin.  Hij  klikt  in  het  donker  de  argumenten  als  schakels  in  elkaar,  vaster,   beslister  dan  ooit,  alle  theorieën  over  historische  complexiteit  vergetend.        De  volgende  morgen  wast  hij  zich  een  beetje  in  de  keuken,  ziet  geen  reden  om  Bert  wakker  te   maken.  Hij  pakt  de  boodschappentas,  gaat  de  deur  uit,  wandelt  naar  het  huis  van  Brechtje.  Ze  komt   net  de  deur  uit  in  haar  chauffeursuniform.          ‘Peter,  schat!’  roept  ze,  vliegt  hem  om  zijn  nek.          ‘Waarom  ben  je  al  zo  vroeg  hier?  Wat  zit  er  in  die  tas?’     Peter  vertelt  waarom  hij  bij  Bert  heeft  geslapen.  Dat  hij  haar  iets  wil  laten  zien.  Ze  kijkt  op  haar   horloge.        ‘Ik  ben  al  laat,’  zegt  ze  met  spijt.  ‘Wat  heerlijk  om  je  te  zien!  Ga  maar  naar  binnen,  ik  ben  er  tegen   zessen.’          Peter  gaat  het  huis  binnen  en  zet  de  tas  in  de  woonkamer  op  de  grond.  Vertederd  kijkt  hij  rond,  blij   met  huiselijkheid  als  altijd.  Het  pronkstuk  van  de  kamer  is  een  oude,  dieprode  driezitsbank,  die  als   een  uitnodigende  mond  troont  tegen  de  overliggende  wand.  Ernaast  glanst  een  dressoir  van   gepolitoerd  mahonie.  Achterin  de  kamer  staat  een  ronde  eiken  tafel  met  vier  stoelen.  De  kamer   nodigt  uit  om  te  gaan  zitten,  maar  onrust  houdt  hem  in  beweging.  Hij  moet  woonruimte  vinden.   Dewi’s  oorverdovende  zwijgzaamheid  lijdt  geen  twijfel.  Even  voelbaar  is  het  verlangen  van  Brechtje   om  altijd  bij  hem  te  zijn.  Hij  zou  zo  bij  haar  mogen  wonen,  ze  zou  dolgelukkig  zijn,  maar  het  gaat  te  

 

144  

snel.  Hij  heeft  Brechtje  pas  eergisteren  weer  teruggevonden,  na  vijftien  jaar.  Een  tussenoplossing  is   nodig.        Hij  zet  de  tas  naast  het  dressoir,  stapt  de  deur  uit.  Opgewekt  over  zijn  vlotte  beslissing  marcheert   hij  naar  de  oude  binnenstad,  nestelend  tussen  nog  bedauwde  wallen.  Hij  loopt  naar  het  oude   stadhuis.  Bij  het  Bureau  Volkshuisvesting  wacht  hem  een  verrassing.    Een  nogal  gevulde  vrouw  duikt   op  van  achter  de  balie,  rood  geverfd  haar,  fel  gelakte  nagels,  veel  te  veel  oogschaduw.  Claire.            ‘Petertje!  Wat  leuk!’     Ze  staat  op,  draait  haar  brede  gestalte  verrassend  behendig  om  de  balie  heen,  omhelst  hem,  strekt   haar  armen,  straalt.          ‘Wat  leuk!’   Ze  krijgt  een  lachbui.          ‘Weet  je  nog,  toen  jij  kotste  op  die  Rus  z’n  laars!?’     Ze  schatert  het  uit,  pakt  zijn  oor,  knuffelt  het  met  haar  duim.  Peter  laat  het  allemaal  maar  gebeuren.        ‘Wat  kan  ik  voor  je  doen?’        In  een  paar  woorden  legt  hij  de  reden  van  zijn  komst  uit.  Claire  kijkt  hem  eerst  nadenkend  aan,   glimlacht  dan  zwoel.  Peter  Avestad  is  één  van  de  weinige  jongens  uit  haar  vroegere  klas  nog  zonder   vinkje  achter  zijn  naam.  En  dat  terwijl  hij,  naar  verluidt…  mmm.  Ze  streelt  haar  lippen  met  het  topje   van  haar  wijsvinger.          ‘Ik  heb  wel  iets  voor  jou.’     Ze  rommelt  wat  in  een  hangmappenkast,  komt  terug  met  papieren.  Peter  Avestad  rukt  moeiteloos   op  naar  de  bovenste  plaats  op  de  gemeentelijke  wachtlijst  voor  een  huurwoning.  Claire  vindt  zijn   geval  zeer  urgent.  Je  zou  zelfs  kunnen  zeggen  dat  ze  ernaar  heeft  uitgekeken.  Hij  krijgt  een   tweekamerflatje  toegewezen,  vult  een  paar  formulieren  in,  betaalt  een  borgsom,  ontvangt  direct  de   sleutel.          ‘Bel  maar  als  je  er  zit,  kom  ik  een  keer  gezellig  op  visite,’  zegt  ze  verwachtingsvol.        Het  flatje  is  in  een  buitenwijk.  Peter  loopt  de  granito  trappen  op  naar  de  derde  verdieping.  De  flat  is   leeg  en  schoon.  Overal  ligt  keurig  lichtgekleurd  linoleum  op  de  vloeren.  De  wanden  zien  er  nog  netjes   uit,  afgezien  van  een  paar  plekken  waar  schilderijen  hebben  gehangen.  Peter  kan  er  zo  intrekken.  Hij   doet  de  balkondeur  open,  kijkt  tevreden  uit  over  een  laan  met  een  brede  groenstrook  in  het  midden.          De  rest  van  de  dag  brengt  hij  zoet  met  een  nostalgisch  rondje  door  het  stadje.  Uit  een  open   bovenraam  van  de  school  aan  de  Wolmarkt  klinkt  muziek.  Een  klas,  begeleid  door  een  piano,  zingt   Yesterday.  Peter  zit  een  tijd  aan  het  strandje,  waar  de  schepen  nog  precies  voorbij  varen  als  tijdens   die  mooie  zomer  met  het  clubje  van  vijf,  in  de  tijd  dat  al  zijn  troebelen  zo  ver  weg  leken.  Bij  het   bankje  in  het  plantsoen  drommen  de  espen  om  hem  heen.  Fijn  dat  je  terugkomt,  fluisteren  ze.  Het   hout  in  de  loods  ligt  er  nog  precies  hetzelfde  bij.  Het  is  of  het  stadje  de  tijd  voor  hem  heeft  stilgezet,   onveranderd  gewacht  heeft  op  zijn  terugkeer.          De  flat  waar  hij  met  zijn  moeder  heeft  gewoond,  vermijdt  hij.          Daar  is  de  boekwinkel  van  Van  der  Merwe.  Op  de  ruiten  hangen  plakkaten:  opheffingsuitverkoop.   Er  staan  meer  klanten  in  de  winkel  dan  Peter  er  ooit  heeft  gezien.  Een  blond  meisje  van  een  jaar  of   zeventien  in  een  wit  bloesje  rent  heen  en  weer  om  iedereen  te  helpen.  Ze  lijkt  op  Helga.  Meneer  Van   der  Merwe  zit  glazig  voor  zich  uit  te  kijken  aan  het  wortelnoten  tafeltje,  op  precies  dezelfde  plek  als   vroeger.  Maar  als  hij  Peter  ziet,  veert  hij  op.  Hij  maakt  een  machteloos  armgebaar.  Peter  loopt  langs   de  boekenplanken  met  onverkoopbare  boeken,  nu  extra  voordelig.  Hij  kijkt  peinzend  naar  de  ruggen,  

 

145  

laat  zijn  oog  vallen  op  een  plank  recht  voor  hem.  Aan  de  plank  is  een  kaartje  geprikt.  Filosofie,  staat   erop.  Hij  pakt  er  een  boek  uit.          ‘Heb  je  zelf  nou  al  een  boek  geschreven?’   De  binnenkort  voormalige  boekhandelaar  staat  opeens  achter  hem.     Peter  kijkt  om,  knikt.        ‘Wat  voor  een  boek  is  het  geworden?’        ‘Een  dissertatie.  Geschiedenis.  Ze  waren  er  niet  zo  blij  mee.’        ‘Waarom  niet?’        ‘Hij  was  te  dik.  Te  veel  woorden.  En  toch  te  weinig  schuld.’   De  boekhandelaar  grinnikt.        ‘En  wat  heb  je  hier  gevonden?’   Peter  laat  het  filosofieboek  zien:  Ludwig  Wittgenstein:  Tractatus  Logico-­‐Philosophicus.        ‘Als  het  aan  hem  gelegen  had,  zouden  alle  boeken  net  zo  leeg  zijn  geweest  als  dat  boek  dat  jij  toen   bij  mij  kocht,’  zegt  Van  der  Merwe.     Peter  kijkt  hem  verbaasd  aan.          ‘Het  lag  op  die  plank  daar,  is  het  niet?  Net  over  de  rand,’  zegt  Van  der  Merwe.        ‘Dat  u  dat  nog  weet!’   De  boekhandelaar  kijkt  naar  de  grond.        ‘Een  geheugen  kan  ook  te  goed  zijn.’   Als  hij  wegloopt,  lijkt  hij  op  te  lossen  tussen  de  rijen  boeken.          Om  zes  uur  staat  Peter  voor  haar  deur  te  wachten  als  Brechtje  thuiskomt.  Ze  omhelzen  elkaar  op  de   stoep.  Binnen  pakt  Peter  de  boodschappentas  uit,  stalt  alle  overblijfselen  van  zijn  familieverleden  uit   op  de  tafel,  leest  de  postume  brief  van  zijn  grootmoeder  voor,  laat  Helga  zien.          ‘Had  ze  alles  nou  maar  verteld,  dan  leefde  ze  misschien  nog.’   Brechtje  schudt  haar  hoofd.          ‘Luister,  Peter,  de  beslissing  om  naar  Adlershof  te  gaan  heb  jij  genomen,  niemand  anders.’   Hij  wil  protesteren,  maar  ze  heft  een  hand  op.    ‘Iedereen  is  zelf  verantwoordelijk  voor  wat  hij  doet,   Peter.’     Hij  staart  uit  het  raam.        ‘En  nu  wil  ik  iets  leuks  gaan  doen,’  zegt  Brechtje.        Peter  staat  op.          ‘Laten  we  naar  Utrecht  gaan,  chinees  eten,  daarna  laat  ik  je  mijn  kamer  zien.’     Hij  denkt  aan  Dewi,  schrikt  van  zichzelf,  maar  verandert  niet  van  plan.  In  de  trein  vertelt  hij  het   verhaal  van  zijn  promotie,  zijn  mislukte  sollicitatie.  Dat  hij  terugkomt,  al  een  flat  heeft  gekregen,  van   Claire  nog  wel,  die  opdook  van  achter  de  balie  van  het  Bureau  Volkshuisvesting.  Over  zijn  precieze   relatie  tot  Dewi  houdt  hij,  bij  nader  inzien,  zijn  mond.        ‘Het  lijkt  me  heerlijk  om  dicht  bij  jou  in  de  buurt  te  wonen,’  zegt  hij.   Voor  Brechtje  zou  het  nog  dichterbij  mogen  zijn.        In  Utrecht  gaan  ze  na  het  eten  naar  de  Griftstraat.  Als  ze  de  trap  opgaan,  wordt  de  deur  van  de   woonkamer  op  een  kier  gehouden  door  de  glurende  Dewi  Wansink.          ‘Mijn  hospita,’  fluistert  Peter.     Hij  groet  haar  niet.  

 

146  

     Ik  laat  je  mijn  kamer  zien,  heeft  hij  gezegd.  Het  verwondert  haar  niet  dat  hij  het  letterlijk  heeft   gemeend.  Peter  noemt  haar  alle  bijzonderheden,  compleet  met  historische  achtergronden.  Meestal   krijgt  ze  op  mannenkamers  andere  details  te  zien,  maar  dat  is  nu  afgelopen,  daar  is  ze  zeker  van.          ‘En  dat  grote  ding  daar,  wat  is  dat  voor  iets?’     Ze  wijst  naar  het  bed.          Bijna  nog  geeft  hij  antwoord.  Dan  glimlacht  hij,  blij  dat  zij  begint.  Eindelijk  gaat  het  gebeuren.   Eindelijk  zal  Brechtje  niet  langer  Brechtje  zijn  in  het  lichaam  van  Dewi  Wansink.  Zowaar  ontwaakt  in   hem  de  romanticus.  Hij  tilt  Brechtje  als  een  vogeltje  uit  haar  stoel.  Ze  kussen  elkaar  als  hij  haar  op  de   paarse  sprei  legt.  Als  hij  zich  uitkleedt,  volgt  ze  iedere  onthulling  gretig,  tot  de  laatste,  de  grootste.        ‘Jezus,  Peter,’  zegt  ze  verbluft,  ‘is  dat  allemaal  voor  mij?’          ‘Ik  wil  nooit  meer  een  ander,  Brechtje,’  fluistert  hij.        Dewi  stopt  haar  hoofd  onder  haar  kussen,  maar  het  helpt  niet.  De  hele  nacht  door  stampen  op  hol   geslagen  kuddes  over  de  planken  vloer  boven  haar  hoofd.  Hij  heeft  een  meisje,  hoe  is  het  mogelijk.   Onbewust  heeft  ze  altijd  wel  geweten  dat  dit  moment  ooit  zou  komen,  dat  het  ooit  afgelopen  zou   zijn  met  haar  goddelijke,  maar  van  de  tijd  gestolen  orgasmen  met  Peter  Avestad.        Ze  stapt  in  het  ochtendgloren  tussen  de  lakens  uit.  Bij  de  wastafel  wast  ze  haar  tranen  weg  met   handen  water.  Ze  ziet  zichzelf  in  de  spiegel,  plotseling  begin  vijftig.  Met  één  veeg  maait  ze  haar  hele   collectie  cosmetica  van  het  planchet.  Ze  brengt  haar  gezicht  dreigend  dicht  bij  het  spiegelglas.  Ouwe   tang,  sist  ze  tegen  zichzelf.  Dan  bijt  ze  op  haar  tanden,  ademt  diep  in,  kijkt  weer  net  zo  ongenaakbaar   als  aan  de  start  van  haar  kampioensrace.  Ze  kleedt  zich  vlug  aan,  rukt  een  koffer  uit  de  kast,  propt  er   wat  kleding  in  en  verlaat  het  huis  aan  de  ontwakende  Griftstraat  om  er  nooit  meer  terug  te  keren.        Het  loopt  al  tegen  twaalven  als  Brechtje  en  Peter  uitgeslapen  zijn.  Ze  gaan  samen  onder  de  douche,   kleden  zich  aan.          ‘Even  wat  afspraken  met  mevrouw  Wansink  maken,’  zegt  Peter.  Hij  loopt  de  trap  af.     Op  de  deur  van  de  woonkamer  hangt  een  briefje.     Peter,  ik  wil  dat  je  zo  gauw  mogelijk  weg  bent.  Je  zult  me  nooit  meer  zien.  Ik  hoef  geen  huur   meer  (ook  niet  in  geld).    Peter  pakt  de  brief,  stapt  het  toilet  in,  scheurt  het  papier  in  snippers  en  spoelt  het  door  de  wc.  Het   bevel  van  Dewi  Wansink  volgt  hij  onmiddellijk  op.  Diezelfde  middag  pakken  Brechtje  en  hij  alles  in,  de   volgende  dag  verhuizen  vader  en  zoon  Zwambrink  hem  terug  naar  het  stadje  aan  de  rivier.        In  het  vroeg  begonnen  voorjaar  zouden  Peter  en  Brechtje  onbekommerd  hun  teruggevonden  liefde   moeten  vieren,  maar  hij  kan  zich  niet  losmaken  van  zijn  aloude  angst  om  haar  weer  kwijt  te  raken.  Zo   niet  aan  een  ander,  dan  toch  aan  een  plek  waar  hij  haar  niet  kan  bereiken.  Op  het  bankje  bij  de  Kom   zit  hij  te  piekeren.  Maar  Peter  is  geen  zestien  meer.  Hij  heeft  geleerd  dat  voor  hem  zwijgen  zilver  is.          Die  avond  vertelt  hij  Brechtje  over  zijn  angst.        ‘Ik  wil  niet  dat  jij  me  steeds  op  sleeptouw  moet  nemen.’   Eindelijk,  voor  het  eerst  bespreken  ze  wat  hen  vijftien  jaar  geleden  uit  elkaar  heeft  gedreven,  haar   bijna  fatale  rol  van  baken,  venster,  lijfwacht  zelfs.  Ze  lacht,  drukt  hem  achterover  op  de  rode  bank,   kust  hem.          ‘Als  je  denkt  dat  je  ooit  nog  van  me  af  komt,  heb  je  het  mis.’        ‘Ik  maak  me  zorgen,’  zegt  Peter.        ‘Liefste  van  me!’  Ze  kust  hem  nog  eens.  ‘Maak  je  niet  druk.  We  doen  het  ermee.  We  zullen  wel  

 

147  

moeten.’        ‘Nee,  dat  zullen  we  niet.’   Ze  kijkt  hem  verrast  aan.        ‘Wat  bedoel  je?’        ‘Ik  ga  een  nieuw  boek  schrijven.  Iets  rechtzetten  na  dat  proefschrift,  maar  dat  is  niet  het   belangrijkste.  Ik  wil  verbeelding,  hetzelfde  zien,  voelen,  begrijpen  als  anderen,  niet  opgesloten  zitten   in  mezelf.  Als  ik  dat  niet  kan  veranderen…’  Hij  zoekt  naar  woorden.  ‘…kan  ik  me  nooit  helemaal  aan   je  geven,  nooit  van  jou  houden,  zoals  jij  houdt  van  mij.’   Ze  is  sprakeloos.  Dan  omhelst,  zoent  ze  hem,  heftiger  nog  dan  die  eerste  keer  achter  het  fietsenhok,   rukt  eerst  zichzelf,  dan  hem  de  kleren  van  het  lijf.  Ze  stort  zich  op  hem  en  laaft  zich  aan  hem  tot  ze   niet  meer  kan.        De  volgende  dag  laat  hij  haar  beloven  dat  ze  tegen  niemand  een  woord  over  het  boek  zal  zeggen.   Het  moet  vanzelfsprekend  gaan  over  Duitsland,  het  land  van  zijn  moeder,  dat  de  vorige  herfst  weer   één  land  is  geworden.  Ditmaal  wil  hij  niet  schrijven  om  theorieën  te  ondermijnen,  maar  om  een   verhaal  te    schrijven.  Om  zijn  voorstellingsvermogen  te  scherpen.  Hij  gaat  het  boek  in  het  Duits   schrijven,  de  taal  waarin  wetenschappelijk  werk  zo  statig  en  grondig  aandoet,  om  het  gelezen  te   laten  worden,  niet  door  afgunstige  Nederlandse  mierenneukers,  maar  door  degelijke,  Duitse   historici.  Dat  gaat  hij  doen.      

 

148  

 46        ‘Dames  en  heren,  stilte  alstublieft!’  Burgemeester  Van  Overpelt  laat  de  voorzittershamer  met  een   klap  neerkomen.  De  raad  is  voltallig,  de  publieke  tribune  afgeladen  vol.  Peter  kijkt  langs  de  gezichten.   Honkbalpet  en  mevrouw  Hiemstra  houden  samen  een  spandoek  vast  met  de  tekst  Geen   KOMpromissen.  Brechtje  zwaait.  Peter  zwaait  plichtmatig  terug.  Bert  zit  naast  hem  met  een  stapel   papieren  waarop  voornamelijk  cijfers  staan,  afdrukken  van    berekeningen.  Hij  zoekt  zenuwachtig  in   de  stukken.  Het  is  zelfs  Peter  opgevallen  dat  het  speelse,  gedurfde  er  bij  Bert  helemaal  af  is.  Peter   krijgt  het  gevoel  dat  alles  verloren  is.          Bert  is  van  plan  om  vooral  zelf  het  woord  te  voeren  namens  K.O.Z.  Het  is  erop  of  eronder,  niet  voor   de  Kom,  maar  voor  hem.  Hij  veert  op  als  de  burgemeester  de  vergadering  opent.        ‘Dames  en  heren,  aan  de  enorme  publieke  belangstelling  is  te  merken  dat  er  vandaag  een  historisch   besluit  zal  worden  genomen.  Het  doet  mij  buitengewoon  deugd,  burgers  op  de  publieke  tribune,  dat   u  zo  betrokken  bent  bij  het  wel  en  wee  van  onze  dierbare  gemeente.  Ik  moet  u  echter  verzoeken   vanaf  nu  uitingen  van  bijval  of  afkeuring  achterwege  te  laten.  Ik  vrees  dat  onze  huisregels  gebieden,   dat  ook  dat  spandoek  wordt  opgeborgen.  De  vergadering  is  geopend.  Het  woord  is  aan  de   wethouder.’        Jessica  staat  niet  lang  stil  bij  de  plannen  zelf.  Ze  herinnert  aan  de  presentatie  van  twee  weken   terug,  neemt  aan  dat  iedereen  de  stukken  heeft  bestudeerd.  De  fracties  geven  een  eerste  reactie.  Ze   prijzen  de  vormgeving,  maar  hebben  twijfels  bij  de  raming  van  de  kosten.  Tenslotte  neemt  Bert  het   woord  namens  K.O.Z.        ‘Meneer  de  voorzitter,  zoals  deze  raad  weet,  mag  ik  mij,  behalve  raadslid,  deskundige  noemen  op   het  terrein  van  stedenbouw.  Ik  wil  beginnen  met  de  architect  een  compliment  te  maken  met  zijn   ontwerp.  Maar  er  gaapt  nu  eenmaal  een  kloof  tussen  enerzijds  de  kunstzinnige,  anderzijds  de   functionele  aspecten  van  architectuur.  Om  het  simpeler  te  zeggen:  er  leven  in  deze  gemeente  nog   wel  wat  meer  wensen  dan  een  protserig  en  duur  gemeentehuis.’     In  de  zaal  ontstaat  beroering.          ‘Ik  heb  mijn  oor  in  de  gemeenschap  van  onze  stad  te  luisteren  gelegd.  De  burgerij  is  er  niet  van   overtuigd  dat  de  bekostiging  van  dit  bouwplan  gezond  is.  De  zaak  stinkt,  wordt  er  gefluisterd.  Ik  zal   uitleggen  waarom.’        Burgemeester  Van  Overpelt  tikt  zachtjes  met  zijn  hamer.          ‘Meneer  Zwambrink,  ik  moet  u  wel  vragen  voorzichtig  te  zijn.  Ik  zal  niet  toestaan  dat  u  de   wethouder  belastert.’     Bert  doorziet  het  raffinement  van  de  burgemeester  moeiteloos.  De  wethouder  zou  kunnen  worden   belasterd,  niet  de  burgemeester.        ‘Mevrouw  Zwarthoed,’  richt  Bert  zich  tot  Jessica,  ‘u  weet  wel  het  één  en  ander  af  van  openbare   aanbestedingen.’   Jessica  denkt  terug  aan  het  weinig  interessante  betoog  van  de  burgemeester,  een  paar  weken   geleden.  Ze  zwijgt.        ‘Wat  moet  er  gebeuren  als  er  pakweg  zes  bouwbedrijven  inschrijven,  die,  hoewel  verboden,  maar   desondanks  gebruikelijk,  van  tevoren  even  met  elkaar  overleggen  om  een  leuk  prijsje  te  bepalen?   Dan  kan  de  bouwsom  anderhalf  tot  tweemaal  zo  hoog  worden  als  u  denkt,  nog  afgezien  van  latere   overschrijdingen.’        ‘Men  heeft  mij  verzekerd  dat  zoiets  niet  gaat  gebeuren,’  antwoordt  Jessica.          ‘Maar  ík  heb  mijzelf  ervan  verzekerd  dat  het  wél  gaat  gebeuren,  namelijk  door  de  bouwkosten  zelf  

 

149  

te  berekenen.  Volgens  exact  dezelfde  methode  die  moderne  architecten  en  aannemers  gebruiken.’   Bert  wacht  even  om  te  zien  welk  effect  deze  woorden  hebben,  maar  de  wethouder  zit  erbij  als  een   sfinx.          ‘Ik  beschik  over  het  computerprogramma,  dat  alle  architecten  en  aannemers  tegenwoordig   gebruiken.  Daarin  heb  ik  alle  elementen  van  het  plan  in  ingevoerd,  tot  en  met  de  wc-­‐rolhouder  in  het   burgemeesterstoilet.’     Een  paar  mensen  in  het  publiek  beginnen  te  lachen.        ‘Het  totaalbedrag  bleek  anderhalf  maal  zo  hoog  als  uw  raming.  Dus  blijft  onze  vraag:  wie  zal  dat   betalen,  zoete  lieve  Gerritje?’          Op  de  tribune  begint  een  vrouw  zachtjes  te  zingen.  De  burgemeester  hamert  haar  nijdig  af.        ‘Meneer  Zwambrink,  dat  is  allemaal  theorie.  De  wethouder  verzekert  u  dat  het  betaalbaar  is,  daarin   gesteund  door  de  projectontwikkelaar.  Daarmee  moet  u  voor  het  moment  maar  genoegen  nemen.   Bij  de  aanbesteding  zal  wel  blijken  wie  gelijk  krijgt.’        ‘Dan  heb  ik  nog  een  andere  vraag.’  Bert  richt  zich  weer  tot  Jessica  Zwarthoed.’De  bouwgrond  voor   de  appartementen.  In  de  ramingen  staat  een  standaardprijs  per  vierkante  meter  voor  bouwgrond.   Maar  op  dit  moment  is  de  bestemming  nog  agrarisch.  Is  er  al  onderhandeld  met  Zijlmans?’        ‘Het  land  is  allang  geen  eigendom  meer  van  Zijlmans,’  zegt  Jessica,  ‘het  is  vijf  jaar  geleden  gekocht   door  een  ontwikkelingsmaatschappij,  WelVast  BV.  Dat  bedrijf  zal  uiteraard  de  grond  als  bouwgrond   verkopen,  heeft  vijf  jaar  geleden  met  de  aankoop  van  dit  land  een  vooruitziende  blik  gehad  en  maakt   nu  een  flinke  winst.  Veel  maakt  het  overigens  niet  uit,  want  ook  aan  Zijlmans  zou  de   projectontwikkelaar  het  volle  pond  hebben  moeten  betalen.’        Bert  denkt  na.  Vijf  jaar  geleden  al?  Dat  is  ruim  voordat  Jessica  wethouder  werd.  De  burgemeester   zit  hier  pas  een  paar  maanden.  Waarom  zou  zo’n  bedrijfje  zoveel  geld  steken  in  grond  die  misschien   nooit  iets  oplevert?  Maar  Bert  besluit  zijn  verdenkingen  voor  zich  te  houden.            ‘Dank  u  wel.’        Peter  kijkt  opzij.  Waarom  laat  Bert  nu  al  los?        ‘Mevrouw  de  wethouder,  mag  ik  daarover  toch  nog  iets  vragen?’       Jessica  nodigt  hem  uit  met  een  vermoeid  handgebaar.          ‘Kunt  u  mij  verzekeren  dat  er  geen  enkele  connectie  is  tussen  dat  bedrijf  dat  nu  de  grond  bezit  en   degene  die  straks  die  appartementen  en  het  gemeentehuis  gaat  bouwen?  ’     Bert  bijt  op  zijn  lip.  Op  de  tribune  ontstaat  rumoer.  De  burgemeester  hanteert  nijdig  de  hamer.          ‘Meneer  Avestad,  ik  heb  er  nu  genoeg  van.  Daarnet  heb  ik  uw  fractiegenoot  al  gewaarschuwd,  nu   waarschuw  ik  ú.  Aan  verdachtmakingen  hebben  we  hier  niets.  Of  u  komt  met  harde  feiten,  of  u   houdt  uw  mond.  Ik  kan  mij    voorstellen  dat  sommigen  in  onze  gemeente  jaloers  zijn,  omdat  wij  zaken   voor  elkaar  krijgen  die  anderen  nooit  zijn  gelukt,  getuige  het  feit  dat  één  van  de  prachtigste   bouwlocaties  van  de  gemeente  al  tientallen  jaren  braak  ligt.  Het  is  u  misschien  niet  opgevallen,  maar   er  waait  hier  in  de  gemeente  sinds  kort  een  andere  wind!’   Peter  richt  zich  op.          ‘Burgemeester,  ik  accepteer  niet  dat  u  die  narcistische,  om  niet  te  zeggen  erectiele  megalomanie   van  u  botviert  op  de  Kom!’          ‘Die  wát?’     De  burgemeester  kijkt  Peter  dreigend  aan.  Dan  barst  in  de  raad,  achter  de  collegetafel,  op  de   publieke  tribune  gelach  los.  Van  Overpelt  kijkt  verrast  om  zich  heen,  grijnst  dan  breed.        ‘Ik  ben  bang,  Dóctor  Avestad,  dat  ik  mijn  woordenboek  thuis  heb  laten  liggen!’  

 

150  

Nogmaals  galmt  een  dreunend  lachsalvo  door  de  zaal.  Bert  kijkt  naar  de  vloer.  Peter  zoekt  met  zijn   ogen  Brechtje  op  de  tribune.            Brechtje  neemt  Peter  na  de  raadsvergadering  meteen  mee  naar  huis.  Hij  ligt  plat  op  zijn  rug  op   haar  bed,  met  zijn  ogen  open.  Zij  gaat  zitten  lezen.  Ze  kent  hem  goed  genoeg  om  te  weten  dat  ze   hem  met  rust  moest  laten,  tijd  moet  geven  om  het  gebeurde  te  ordenen,  maar  ze  wil  hem  laten   voelen  dat  ze  bij  hem  is.  Soms  pakt  ze  even  zijn  hand  vast  en  knijpt  erin.  Pas  na  een  uur  knijpt  hij  voor   de  eerste  keer  terug.          ‘Wat  een  afgang,’  mompelt  hij.     Ze  gaat  naast  hem  op  het  bed  liggen,  neemt  hem  in  haar  armen.          ‘Stop  er  toch  mee,’  fluistert  ze,  ‘hou  toch  op  met  dat  hele  K.O.Z.-­‐  gedoe,  het  is  zinloos.  Dat   gemeentehuis  komt  er,  wat  je  ook  doet.’        De  zaak  was  duidelijk.  Alle  fracties,  behalve  K.O.Z.,  gingen  akkoord  onder  het  voorbehoud  dat  de   kosten  binnen  de  ramingen  zouden  blijven.  De  rijen  sloten  zich  rond  Jessica  en  de  burgemeester.   Buiten  de  raadszaal  had  niemand  nog  belangstelling  voor  Peter.  Alleen  de  oude  mevrouw  Hiemstra   kwam  hem  bedanken,  mede  namens  haar  echtgenoot,  die  net  in  een  rolstoeltaxi  werd  geschoven.   Bert  Zwambrink  probeerde  ongezien  weg  te  komen,  keek  over  zijn  schouder  kwaad  naar  Peter.  Hij   schrok  toen  Brechtje  zich  naar  hem  omdraaide.  Nog  een  geluk  dat  Peter  hem  niet  zag.          Met  het  topje  van  haar  wijsvinger  begint  ze  rondjes  te  draaien  over  zijn  borst,  steeds  lager,  dan  met   haar  vlakke  hand  over  zijn  buik,  naar  de  binnenkant  van  zijn  dij.  Ze  kietelt  onder  zijn  ballen,  pakt  zijn   vlotte  erectie  stevig  vast.          ‘Goed  zo  Peter,  laat  ze  maar  barsten  met  hun  gemeentehuis.’   Hij  lacht,  maar  niet  lang,  want  ze  gaat  door  tot  hij  alles  gegeven  heeft.          ‘Trouw  toch  met  me,’  zegt  ze  zacht.   Peter  kijkt  haar  aan.        ‘Dat  hoor  ik  toch  aan  jou  te  vragen?’     Hij  meent  het  nog  ook,  denkt  ze.        ‘Trouw  toch  met  me,  ik  hou  van  je.’     Op  zijn  gezicht  komt  een  glimlach.  Hij  gaat  rechtop  zitten,  slaat  zijn  arm  om  haar  nek,  geeft  haar  een   kus,  stapt  uit  bed.        ‘Kom  mee.’   Ze  doen  hun  jassen  aan  en  wandelen  in  het  maanlicht  naar  de  Kom,  gaan  zitten  op  het  bankje  onder   de  espen.  Een  briesje  ritselt  door  de  takken.        ‘Luister,’  zegt  Peter,  wijsvinger  omhoog,  ‘luister  toch,  hoor  je  wat  ze  zeggen?’   Brechtje  doet  haar  hand  achter  haar  oor.          ‘Ja,  ik  hoor  het.’  Ze  fluistert  het  geluid  van  de  bomen  na.  ‘Trouw  met  Brechtje  Ploegsma,  zeggen  ze.’   Peter  lacht,  knikt,  kust  haar.        ‘Ja.  Ik  trouw  met  je.  Als  ik  mijn  boek  af  heb.’  

 

151  

47   Beste  Peter,   Of  had  je  liever  gewild  dat  ik  met    ‘Beste  Dr.  Avestad’  was  begonnen?  Ik  denk  het  niet.  Aan  zo’n   doctorstitel  kleven  niet  alleen  voordelen,  daar  kom  je  nog  wel  achter.  Eén  nadeel  is,  dat  hij  afstand   schept.  Sterker  nog,  hij  geeft  anderen  een  middel  in  handen  om  afstand  te  scheppen.  Zeker  voor   jou  is  dat  schadelijk;  je  bent  toch  al  een  buitenbeentje.  Maar  ik  heb  je  altijd  gewaardeerd.  Aan   jouw  werklust  en  integriteit  zouden  veel  wetenschappers  een  voorbeeld  kunnen  nemen.  Jammer   dat  niet  iedereen  je  proefschrift  naar  waarde  heeft  weten  te  schatten.     Je  hebt  in  de  geschiedwetenschap  nu  eenmaal  bijen  en  imkers.  De  bijen,  dat  zijn  de  echte   werkers,  de  aandragers  van  de  feiten.  De  imkers  doen  die  honing  alleen  maar  in  mooie  potjes  en   plakken  er  een  etiket  op  met  hun  naam.  Dat  zijn  de  samenvatters,  die  met  hun  onvermijdelijke   ketens  van  oorzaak  en  gevolg    al  heel  wat  onzin  in  de  wereld  hebben  gebracht.  Op  jouw  werk  zal   worden  voortgebouwd,  daarvan  ben  ik  zeker.  Maar  ik  kan  me  voorstellen,  dat  ook  de  bij  weleens   imker  wil  zijn,  iets  wil  maken  dat  geproefd  en  gesmaakt  kan  worden.   Ik  realiseer  me  nu  opeens  dat  jij  niet  zo  veel  op  hebt  met  metaforen.  Daarom  zal  ik  het  verhaal   van  de  bijen  en  de  imker  voor  je  vertalen  naar  een  goede  raad.  Zoek  het  voor  je  nieuwe   wetenschappelijke  werk  in  kleine  onderwerpen.  Volg  de  exemplarische  methode.  Schrijf   geschiedenis  van  een  kleine  plek,  over  een  korte  periode.  Zoek  naar  mensen,  geef  ze  gezichten.  Als   het  dan  toch  mislukt,  kun  je  altijd  nog  zeggen  dat  je  slechts  een  bij  wilde  zijn.   Alle  goeds,   Norbert  von  Sinzendorf        Alle  correspondentie  over  zijn  half  mislukte  promotie  en  de  afwijzing  door  de  nieuwe  hoogleraar   heeft  Peter  een  paar  maanden  geleden  diep  weggestopt,  net  als  de  afscheidsbrief  van  professor  Von   Sinzendorf.  Peter  herleest  de  brief,  laat  hem  rustig  op  zich  inwerken.  Hij  heeft  professor  Von   Sinzendorf  altijd  graag  gemogen.  Hij  zou  het  zelf  nooit  zo  noemen,  maar  de  professor  was  de  vader   die  hij  niet  meer  had.          Maar  nu  Peter  de  brief  herleest,  begint  er  iets  te  knagen.  Je  bent  toch  al  een  buitenbeentje.  Dat   heeft  de  prof  geschreven,  een  paar  dagen  na  de  promotie.  Het  was  een  waarschuwing,  voelt  hij  nu.   Je  hoorde  er  eigenlijk  niet  bij,  maar  ik  heb  je  altijd  de  hand  boven  het  hoofd  gehouden,  had  er  kunnen   staan.  Het  is  zinloos  om  te  solliciteren  naar  die  baan  van  wetenschappelijk  medewerker,  had  er   moeten  staan,  want  zelfs  met  een  goed  ontvangen  proefschrift  zou  je  geen  schijn  van  kans  hebben   gemaakt.        Peter  doet  de  balkondeur  open  en  stapt  naar  buiten.  Er  waait  een  harde,  maar  zwoele  wind.  Hij   leunt  over  het  balkonhek.  De  storm  raast  langs  de  kale  platanen.  Uitgekotst  omdat  hij  anders  is,   omdat  de  kliek  aan  de  universiteit  zich  met  hem  niet  comfortabel  voelde.  Behalve  de  professor  dan,   die  te  autonoom  was  om  zich  daarvan  iets  aan  te  trekken.  Von  Sinzendorf  iets  verwijten  deugt  niet.   Voor  een  goed  verstaander  is  hij  duidelijk  genoeg  geweest.  Een  promotie,  dat  was  het  hoogst   haalbare.        De  raad  van  de  professor  klinkt  zo  slecht  nog  niet.  Een  klein,  exemplarisch  onderwerp.  Kleine  plek,   korte  periode,  mensen,  gezichten.  Historisch  onderzoek  naar  het  dagelijks  leven  is  sinds  een  paar  jaar   in  de  mode.  Het  past  bij  wat  hij  wil  leren,  zich  in  andere,  gewone  mensen  verplaatsen.  Kiez,  dat  is  het   woord  dat  in  hem  opkomt.  Det  jibt’s  nur  in  Berlin!  hoort  hij  zijn  moeder  nog  zeggen.  Je  buurt,  de  

 

152  

straten  die  je  kent,  de  kroegen,  de  winkels  waar  je  graag  komt,  je  vertrouwde  omgeving.  Dat  zou  die   kleine  plek  kunnen  zijn.          Een  jaar  geleden  hebben  sloophamers  de  Muur  verbrijzeld.  Vorige  maand  heeft  de  Bondsrepubliek   de  mislukte  heilstaat  opgeslokt,  tot  blijdschap  van  de  meerderheid  van  de  burgers.  Een  samenleving   bestaat  niet  meer,  een  periode  is  voorbij,  een  afgerond  onderwerp  voor  een  boek  is  bepaald:  de  Kiez   ten  tijde  van  de  DDR.  Het  boek  zal  de  oervraag  over  totalitaire  dictatuur  behandelen:  waren  de   wandaden  vooral  werk  van  de  leiding,  of  had  het  hele  volk  boter  op  het  hoofd?          Het  kan  niet  anders  of  in  de  tijd  van  de  DDR  kwam  de  vertrouwelijkheid  van  de  Kiez  onder  druk  te   staan.  De  voorstanders  van  de  nieuwe  orde  ergerden  zich  blind  aan  het  onbenul  van  de  massa.  De   tegenstanders  gruwden  van  het  utopisme  van  de  voorhoede.  Degenen  die  het  liefst  gewoon  wilden   doorleven,  bewogen  zich  tussen  die  twee  kampen  als  porseleinen  poppetjes.          Het  boek  zal  gaan  over  vervreemding,  over  het  niet  meer  herkennen  van  vertrouwde  plekken,   gevaar  duchten  om  elke  straathoek,  angst  voor  langzaam  rijdende  auto’s  in  de  nacht.  Met   uitzichtloosheid  als  enige  zekerheid.  Maar  het  zou  ook  die  beelden  kunnen  bestrijden,  aantonen  dat   de  kwaadaardigheid  van  de  DDR  overdreven  is,  dat  het  negatieve  beeld  juist  in  het  Westen  is   gevormd,  opgeklopt  door  communistenvreters  en  thrillerschrijvers.            Peter  maakt  een  lijstje  met  titels  van  boeken  die  hij  wil  raadplegen.  Als  de  lijst  klaar  is,  kijkt  hij  naar   de  telefoon.  Het  nummer  weet  hij  nog  steeds  uit  zijn  hoofd.  Een  jaar  geleden  zou  hij  geen  seconde   geaarzeld  hebben.  Hoe  zou  het  met  haar  zijn?  Waarom  heeft  hij  haar  nooit  meer  gebeld?  Omdat  hij   alleen  belde  als  hij  iets  nodig  had.  Hij  staat  op  en  loopt  naar  het  raam.  De  warme  wind  heeft  regen   gebracht.  In  de  stromende  goot  aan  de  overkant  drijft  een  geknakte  krokus.          De  gevel  en  de  kozijnen  zijn  overgeschilderd  in  beschaafde  groentinten.  In  de  nieuwe  voordeur  zit   blinkend  beslag.  Peter  aarzelt,  belt  dan  toch  aan.  Ulli  doet  open.  Hij  draagt  een  lichtgrijs  kostuum   met  een  iets  donkerder,  open  overhemd.        ‘Peter!’     Ze  omhelzen  elkaar,  slaan  elkaar  op  de  rug.  Dan  doet  Peter  een  stap  achteruit,  neemt  Ulli  van  top  tot   teen  op.  Daarna  kijkt  hij  nogmaals  naar  de  gevel.      ‘Vakwerk  hè?’  zegt  Ulli.   Peter  pakt  de  revers  van  Ulli’s    pak  tussen  duim  en  wijsvinger  en  wrijft.        ‘Dit  ook.’   Ulli  grijnst.  ‘We  hebben  met  z’n  allen  samen  het  pand  gekocht.  De  meesten  werken  tegenwoordig  bij   Treuhand.  Geld  als  water  verdienen  we.’          Ze  lopen  de  gestoffeerde  trap  op.  Langs  de  wanden  hangen  bedrijfsschilden  van  staatsbedrijven  uit   de  vroegere  DDR.  Ulli  tikt  tegen  elk  bord,  noemt  iedere  keer  de  nieuwe  naam  van  het  bedrijf.   ‘Allemaal  geschiedenis,’  zegt  hij.        Ze  gaan  in  de  keuken  zitten.  De  wand  tussen  de  keuken  en  de  eetkamer  is  weggebroken.  De  keuken   is  nu  modern  ingericht  met  strakke,  grijze  kastjes  en  een  hardstenen  aanrecht.  Ulli  maakt  koffie  met   een  glimmende  Italiaanse  machine.          ‘Ze  is  er  niet  meer,’  zegt  hij.  ‘Een  paar  maanden  geleden  was  ze  opeens  verdwenen,  zonder   afscheid.  Ik  heb  het  stadsarchief  gebeld.  Daar  hetzelfde.  Ze  had  niet  eens  ontslag  genomen.’      Na  één  kopje  koffie  houdt  Peter  het  voor  gezien.  Buiten  op  de  stoep  kijkt  hij  voor  het  laatst  naar  de   gevel.        ‘Af  en  toe  maak  ik  nog  weleens  hutspot,’  zegt  Ulli.  

 

153  

     De  universiteitsbibliotheek  kan  hem  niet  meteen  aan  alle  titels  helpen.  Peter  laat  een  lijst  en  zijn   huisadres  achter.  Na  twee  weken  komen  de  boeken  aan.  Hij  laat  de  banden  strelend  door  zijn   handen  gaan,  slaat  de  ene  na  de  andere  ergens  in  het  midden  liefdevol  open,  leest  een  paar   prachtige  Duitse  volzinnen,  steekt  zijn  neus  erin  om  de  oude  geur  van  het  papier  op  te  snuiven.          Het  dagelijks  leven  van  de  mensen  versus  de  invloed  van  de  DDR-­‐overheid.  De  boeken  uit  Keulen   gaan  vooral  over  wat  Ulbricht  en  Honecker    deden  om  de  baas  te  blijven,  beschrijven  de  structuur   van  de  DDR  en  de  methodes  van  de  Stasi.  Maar  vergeleken  met  zijn  eigen  ervaringen  in  de  Stasi-­‐ gevangenis  zijn  de  beelden  die  de  boeken  oproepen  zo  dood  als  een  pier.          Hij  zal  informatie  uit  de  samenleving  zelf  boven  water  moeten  halen,  levende  herinneringen,   geuren  en  kleuren.  Misschien  uit  interviews  met  gewone  mensen.  Dat  betekent  toch  weer  een  reis   naar  Berlijn,  net  nu  de  slotaanval  op  de  Kom  begint.  Een  reis  die  oude  wonden  opnieuw  kan  doen   bloeden,  die  daarom  zorgvuldig  moet  worden  voorbereid.  Daar  is  nu  geen  tijd  voor.  Er  zit  weinig   anders  op  dan  met  de  boeken  te  beginnen.        Vorige  week  begon  er  op  de  Duitse  tv  een  documentaireserie  over  mensen  uit  de  DDR  die  door  de   Wende  hun  idealen  waren  kwijtgeraakt.  Bij  een  man  stroomden  de  tranen  over  het  gezicht.  Hij   vertelde  dat  hij  echt  had  geloofd  in  een  alternatief  voor  het  kapitalisme.  Plotseling  zag  Peter  zijn   moeder  weer  springlevend  naast  zich  op  de  bank  zitten.  Ze  wees  fanatiek  naar  het  scherm.          ‘Kies  maar,  kies  maar  wat  je  wilt  zijn,  een  leugenaar,  of  een  stomkop  die  zich  alles  liet  wijsmaken!’       Voor  zijn  moeder  zou  de  Wende  slechts  een  overwinning  van  de  gerechtigheid  zijn  geweest.          Zo’n  visie  biedt  Peter  geen  troost.  Een  jaar  geleden  heeft  hij  tranen  met  tuiten  gehuild  om  de   hamerslagen  op  de  Muur,  om  de  kranen  die  de  betonnen  panelen    eruit  lichtten,  om  de  man  die  Das   ist  mein  Deutschland  riep.  Maar  hij  huilde  niet  omdat  hij  blij  was  voor  de  Duitsers.  Hij  huilde  omdat   nu  zijn  moeders  dood  nog  veel  zinlozer  werd,  alsof  ze  samen  met  de  Muur  verder  wegzweefde   richting  de  vergetelheid.          Hij  zet  de  televisie  aan  voor  deel  twee  van  de  documentaireserie,  maar  het  is  nog  te  vroeg.  Oud-­‐ internationals  beschouwen  een  voetbalwedstrijd  na.  Een  zwart-­‐rood-­‐gouden  tribune  zingt   Deutschland  über  alles.  Jürgen  Sparwasser  vindt  dat  er  zo  snel  mogelijk  één  Duitse  competitie  moet   komen.  Dan  zal  Duitsland  internationaal  onverslaanbaar  worden.          Peter  gaat  koffie  inschenken.  Als  hij  terugkomt,  rust  het  beeld    op  een  vrouw  met  zwart  krulhaar.   Ze  zit  op  een  stoel  in  een  halfduistere  kamer.  Desondanks  draagt  ze  een  zonnebril  met  donkergroene   glazen.  

 

154  

48          ‘Wij  drieën  waren  de  enigen  die  ervan  wisten.  Onze  chefs  verwachtten  dat  we  zulke  projecten  zelf   bedachten  en  uitvoerden.’     De  stem  van  de  vrouw  op  de  televisie  is  met  opzet  vervormd,  maar  toch  herkent  Peter  er  iets  in.  Hij   zet  het  geluid  harder.        ‘De  tunnel  moest  als  een  magneet  werken  op  mensen  met  vluchtplannen.  U  moet  begrijpen  dat  de   Stasi  rond  die  tijd  de  echte  vijanden  van  het  regime  allang  uitgeschakeld  had.  De  oppositie  leverde   geen  enkel  gevaar  meer  op.  Sterker  nog,  de  leiding  was  er  blij  mee,  want  zo  konden  ze  naar  het   westen  toe  doen  alsof  er  in    de  DDR  iets  van  vrije  meningsuiting  bestond.  De  machthebbers  voerden   de  dwarsliggers  sprankjes  hoop,  gunden  de  een  iets  wat  de  ander  niet  mocht.  Die  zogenaamde  critici   lieten  zich  door  het  systeem  gebruiken,  terwijl  ze  zich  ondertussen  een  aura  van  heldenmoed   aanmaten.  Ondertussen  werden  ze  door  de  Stasi  voortdurend  in  de  gaten  gehouden.  Volslagen   nodeloos  trouwens,  want  die  schijthuizen  durfden  niets  te  doen  tegen  de  wil  van  de  partij.’        ‘En  de  ontvluchtingen  dan?’        ‘Die  waren  wel  zo’n  beetje  opgehouden.  Niemand  groef  nog  tunnels,  niemand  dacht  zelfs  nog  na   over  het  graven  van  een  tunnel.  Zo  kwam  de  Stasi  langzamerhand  zonder  werk  te  zitten.  Er  zat  niets   anders  op  dan  de  illusie  van  gevaar  nieuw  leven  in  te  blazen.  We  gingen  onze  eigen  vijanden   scheppen.’        ‘Wat  voor  mensen  koos  de  Stasi  daarvoor  uit?’        ‘Mensen  die  in  de  Kiez  een  beetje  aanzien  hadden.’     Peter  schuift  zijn  stoel  dichterbij.          ‘Wie  bedoelt  u,  artsen,  dominees,  leraren?’        ‘Die  juist  niet.  De  groep  die  in  de  DDR  een  positie  had,    zat    niet  te  wachten  op  een  onzekere   toekomst  in  het  westen.  Het  ging  juist  om  vrijbuiters,  mensen  die  in  aanzien  stonden  omdat  ze  lak   aan  alles  hadden,  mensen  die  het  verrekten  om  zich  door  de  staat  te  laten  corrumperen.’     De  vrouw  zakt  een  beetje  onderuit,  haar  knieën  iets  uit  elkaar.  Peters  tong  zoekt  de  binnenkant  van   zijn  boventanden.          ‘Hoe  brachten  jullie  de  mensen  van  die  tunnelgroep  bij  elkaar?’          ‘Over  de  meesten  stond  in  de  registers  van  de  Stasi  alleen  maar  wat  vaag  geleuter  van  informanten.   Dus  we  zaten  die  mensen  een  tijdje  dwars,  bezorgden  ze  moeilijkheden  op  het  werk,  wat   beschuldigingen  van  buurtgenoten,  alles  anoniem  natuurlijk,  zodat  ze  langzamerhand  murw  werden   gemaakt.  Zodat  ze  vluchten  als  een  interessante  optie  gingen  zien.’   In  het  beeld  verschijnt  een  oude  fabriek.          ‘We  kozen  een  oude  fabriek,  zo’n  150  meter  van  de  Muur,  in  een  rustige  buurt.  We  maakten   plattegronden  en  tekeningen  van  de  tunnel.  Vervolgens  speelden  we  de  tekeningen  door  aan   mensen  in  West-­‐Berlijn  van  wie  we  wisten  dat  ze  vluchters  wilden  helpen.  We  voerden  die  lui  een   paar  namen  van  mogelijke  kandidaten,  zodat  ze  via  via  mensen  konden  benaderen.’        ‘Vertrouwden  ze  jullie  dan?’          ‘Aan  de  contacten  met  die  vluchthelpers  hadden  we  twee  jaar  gewerkt.  We  hielden  op  een  bepaald   moment  zelfs  drie  groepen  tegelijk  in  de  lucht.  We  schaamden  ons  weleens  dat  het  zo  gemakkelijk   was.  Ze  wilden  allemaal  de  held  spelen,  allemaal  de  Muur  te  lijf,  maar  ze  waren  zo  verschrikkelijk   naïef.  Als  ze  in  Oost  de  geheim  agent  kwamen  uithangen  om  leden  van  de  vluchtgroep  te  benaderen,   kostte  het  ons  de  grootste  moeite  om  ze  uit  handen  van  onze  collega’s  van  de  politie  te  houden.’        ‘En  de  vluchters  zelf?’  

 

155  

     ‘Die  lieten  we  de  vluchthelpers  een  paar  duizend  mark  betalen,  om  te  voorkomen  dat  ze  afhaakten.   Zo  kregen  we  een  groep  bij  elkaar  van  vijftien  mensen  die  aan  niets  anders  meer  konden  denken  dan   aan  vluchten.’        ‘De  tekeningen  voor  die  tunnel,  hoe  kregen  jullie  die  door  de  Muur?’        ‘We  gebruikten  een  koerier,  een  volslagen  buitenstaander.’        ‘Was  die  dan  bereid  om  de  documenten  mee  te  nemen?’        ‘We  zorgden  ervoor  dat  hij  reden  had  om  daartoe  bereid  te  zijn.  Hij  wist  niet  wat  hij  meenam.  We   verborgen  de  documenten  in  zijn  kleding.’   Er  komt  een  portiek  in  beeld.  Peter  voelt  zijn  nekharen  omhoog  komen.  Het  is  een  deur  in  een  nis   met  een  halfronde  bovenkant.  Naast  de  deur  zitten  vijf  brievenbussen.          ‘In  West  moest  hij  de  documenten  gaan  bezorgen  op  het  schuiladres  van  de  vluchthelpers,  aan  de   Rankestraße.’     Kort  na  elkaar  verschijnt  een  serie  foto’s,  als  losse  beelden  uit  een  filmpje.  Over  het  brede  trottoir   komt  iemand  aanlopen  die  met  één  hand  iets  lijkt  vast  te  houden  onder  zijn  jas.  Hij  loopt  op  de   volgende  foto  naar  de  brievenbus  toe,  steekt  op  plaatje  drie  de  envelop  in  de  tweede  brievenbus  van   boven.  Dan  kijkt  hij  om  of  iemand  hem  heeft  gezien.  Peter  Avestad,  thuis  voor  de  televisie,  kijkt  recht   in  zijn  gezicht  van  zestien  jaar  geleden.  Hij  veert  op  uit  zijn  stoel  en  gaat  op  zijn  knieën  voor  het   toestel  zitten.        Ilka,  denkt  hij,  een  groep  van  drie,  Ilka,  de  broer,  die  hem  verhoorde  nadat  hij  was  opgepakt,  en  nog   een  iets  oudere  man,  de  man  die  het  verhoor  overnam.        ‘Er  was  onder  de  vluchters  maar  één  persoon  die  we  al  kenden,  dat  was  Hans-­‐Peter  Dittrich.’   Op  de  televisie  verschijnt  een  vage  zwart-­‐witfoto  van  een  man  van  een  jaar  of  veertig.        ‘Dit  is  een  foto  van  Hans-­‐Peter  Dittrich  uit  die  jaren,’  zegt  een  commentaarstem.  ‘Hans-­‐Peter   Dittrich  stond  bekend  als  de  Held  van  Adlershof.’     Adlershof!  Peter  schuift  nog  dichter  naar  het  toestel.        ‘Dittrich,  timmerman  van  beroep,  was  een  reus  van  bijna  twee  meter  tien  lang.  Hij  was  bekend   doordat  hij  in  1975  bij  een  brand  in  de  Hackenbergstraße  twee  kinderen  redde  uit  een  etagewoning,’   vervolgt  de  stem.  ‘Terwijl  de  ouders  op  bezoek  waren  bij  buren,  vloog  het  huis  in  brand.  Dittrich,  die   op  straat  liep,  bedacht  zich  geen  moment,  trapte  de  buitendeur  in,  drong  het  appartement  binnen,   rolde  de  twee  kleine  kinderen  in  een  deken  en  bracht  ze  in  veiligheid.  De  brandweer  arriveerde  veel   te  laat,  kreeg  daarom  zelfs  klappen  van  de  toegestroomde  buren.  Dat  werd  gezien  als  uiting  van   verzet  tegen  het  bewind.  Hetzelfde  gold  voor  de  pertinente  weigering  van  Dittrich  om  de   Verdienstmedaille  der  DDR  aan  te  nemen  voor  zijn  heldenmoed.’   De  vrouw  met  de  groene  zonnebril  komt  opnieuw  in  beeld.          ‘Volgens  onze  archieven  was  Dittrich  na  die  brand  zo’n  beetje  de  informele  leider  van  Adlershof   geworden.  Hij  hielp  met  het  invullen  van  formulieren,  schreef  brieven  aan  instanties,  wees  de  weg   door  de  bureaucratie.’        ‘Overtrad  hij  de  wet?’          ‘Integendeel,  je  zou  hem  zelfs  een  modelburger  kunnen  noemen.  Hij  had  nog  geen  parkeerboete   op  zijn  naam  staan.’        ‘Waarom  koos  de  Stasi  hem  dan  uit?’          ‘Omdat  hij  boven  het  maaiveld  uitstak.  Dat  was  de  enige  reden.  Alle  leden  van  de  groep  waren  te   hoog  opgeschoten  papaverbollen,  klaar  om  af  te  hakken.  Zo  konden  we  de  mensen  bang  maken  om   op  te  vallen  tussen  de  volgzame  massa.’  

 

156  

     Weer  komt  de  oude  fabriek  in  beeld.  Nu  gaat  de  camera  naar  binnen.  Door  kleine  ramen  vallen   banen  van  licht  over  stoffige  dakspanten  en  muren.  Het  beeld  zwenkt  naar  een  vloer  van   straatklinkers.  De  commentaarstem  neemt  weer  het  woord.        ‘Op  een  noodlottige  avond  in  november  1975  kwam  hier  de  groep  voor  het  eerst  bij  elkaar.  Ze   kenden  elkaar  niet,  maar  ze  hadden  maar  één  verlangen:  weg  te  komen  uit  de  DDR.  Ze  braken  deze   vloer  open  en  begonnen  te  graven.  Na  twee  weken  had  de  tunnel  een  lengte  bereikt  van  vier  meter,   keurig  gestut,  de  wanden  afgedekt  met  houten  schotten.  Bovenin  de  tunnel  was  verlichting   aangebracht  van  batterijlampen  die  aan  ijzerdraadjes  waren  opgehangen.’        Het  beeld  schuift  naar  een  nieuw  beeld,  nu  van  een  vierkant  gat  in  de  vloer.  Verder  naar  achteren   ligt  een  bergje  losse  straatklinkers.  Tegen  de  muur  staat  een  betonnen  plaat.        ‘Het  gat  in  de  vloer  was  afgedekt  met  een  luik,  waarop  de  straatklinkers  konden  worden   teruggelegd.  Zo  bleef  de  toegang  verborgen  voor  iedereen  die  toevallig  de  fabriek  in  kwam.’   De  camera  daalt  af  in  het  vierkante  gat.  Eerst  is  het  donker  en  zie  je  alleen  de  vierkante  omtrek  van   het  gat  als  lichtvlek  tegen  een  houten  constructie.  Dan  gaan  de  lampen  aan.  De  tunnel  is  ongeveer   anderhalve  meter  hoog  en  een  meter  breed.  De  constructie  ziet  er  opvallend  verzorgd  uit.  Het  dak   van  de  tunnel  is  van  planken  op  dikke  balken,  aan  de  zijkanten  gestut  door  staanders.  De  wanden  zijn   bekleed  met  houten  schotten.          ‘Toen  de  tunnel  zo’n  zes,  zeven  meter  lang  was,  werd  de  fabriek  door  de  Stasi  omsingeld.  De  hele   groep  werd  gearresteerd.  Alle  groepsleden  kregen  jarenlange  gevangenisstraffen.  Dittrich  en  zijn   vrouw  Edith  kregen  vijf  jaar.  Edith  overleed  in  1979  in  de  gevangenis  aan  een  verwaarloosde   longontsteking.  Dittrich  werd  in  1980  vrijgelaten.’          Peter  zit  met  zijn  handen  om  zijn  neus  en  mond  naar  het  scherm  te  staren.  Hij  denkt  aan  de  moed   die  de  vluchters  moesten  opbrengen  om  mee  te  doen,  de  twijfels  die  ze  gehad  moeten  hebben,  het   gevaar  dat  ze  gelopen  hebben  bij  de  bouw,  bij  het  bijeenscharrelen  van  de  bouwmaterialen,  bij  het   lozen  van  de  uitkomende  grond.  Vijftien  mensen  hebben  jarenlang  in  de  gevangenis  gezeten,  een   vrouw  is  doodgegaan  aan  longontsteking,  en  hij,  Peter  Avestad,  was  erbij  betrokken.  Naast  hem  op   de  bank  zit  zijn  moeder.  Ze  kijkt  hem  alleen  maar  verwijtend  aan.      In  het  beeld  verschijnen  twee  portretfoto’s.  Peter  kent  de  gezichten  maar  al  te  goed.          ‘Met  deze  mannen  vormde  zij  een  team,’  zegt  de  commentaarstem.   De  linker  foto  breidt  zich  uit  over  het  hele  televisiebeeld.          ‘Walter  Drewel  was  de  leider.  Hij  werkte  eerst  als  Informeller  Mitarbeiter,  en  vanaf  1968  als  agent   voor  de  Stasi,  gespecialiseerd  in  het  leggen  van  contacten  met  de  Untergrund.  In  oktober  1981  stopte   hij  met  zijn  Trabant  voor  zijn  woning  en  werd  gedood  met  drie  pistoolschoten  door  de  voorruit.’     Ilka  is  weer  in  beeld  gekomen.          ‘We  hadden  reden  om  aan  te  nemen  dat  Walter  vermoord  was  door  Hans-­‐Peter  Dittrich.  Een   buurman  had  de  schoten  gehoord,  uit  het  raam  gekeken  en  een  enorme  gestalte  zien  wegrennen.   Paul  belde  me  na  de  moord  in  paniek  op.  Hij  maakt  ons  alle  drie  af,  riep  hij  door  de  telefoon.’     De  stem  van  Ilka  begint  te  beven.  Ze  buigt  voorover,  haakt  haar  handen  om  haar  achterhoofd.          De  foto  zoomt  weer  uit  en  de  andere  komt  naar  voren.          ‘Paul  Spieß  kwam  bij  de  Stasi  na  een  mislukte  studie  architectuur,’  gaat  het  commentaar  verder.   ‘Spieß  was  de  technische  man  van  het  team.  Hij  maakte  alle  tekeningen  en  plattegronden  voor  de   tunnel.’     Op  de  televisie  verschijnt  een  laag,  modern  gebouw.  Even  later  ziet  Peter  een  overdekt  zwembad,   waar  kinderen  plezier  maken  in  hoge  golven.        ‘In  1983  werd    Paul  Spieß  dood  uit  het  water  gehaald  van  het  golfslagbad  in  het  Sport-­‐  und  

 

157  

Erholungszentrum  aan  de  Leninallee.  Bij  sectie  bleek  dat  hij  niet  verdronken  was.  Zijn  nek  was   gebroken.  Elk  spoor  van  de  dader  ontbrak.’   Ilka  komt  weer  in  beeld.  Ze  heeft  haar  gezicht  weggedraaid.  De  zonnebril  ligt  op  de  grond.  De  camera   registreert  genadeloos  hoe  ze  huilt.          ‘Had  u  een  persoonlijke  band  met  Spieß?’     De  interviewer  wil  alles  eruit  halen  wat  erin  zit.  Ilka  gaat  met  een  ruk  rechtop  zitten.          ‘Mag  je  geen  verdriet  hebben  om  een  dode  collega  soms?’  Ze  probeert  zich  te  beheersen,  maar   tevergeefs.  Ze  staat  op  schreeuwt  het  uit.  ‘Mag  je  godverdomme  geen  verdriet  hebben  om  je  dode   bróér  soms?!’     Ze  stampt  woedend  de  zonnebril  aan  gruzelementen.  Dan  komt  ze  op  de  camera  af,  spuugt  tegen  de   lens  en  loopt  het  beeld  uit.        Minutenlang  zit  Peter  verkrampt  op  de  grond.  De  tv  zendt  reclame  uit,  maar  hij  hoort  niets  meer.   De  beelden  van  de  onderzoeksgevangenis  doemen  op,  de  schaars  verlichte  gangen,  de  cellen,  de   kleren  die  hij  aan  moest  naar  Adlershof.  De  mannen  die  hem  hebben  opgepakt,  zijn  vermoord.  Hans-­‐ Peter  Dittrich,  de  heldhaftige  modelburger  die  zich  niet  liet  corrumperen,  die  geen  medaille  hoefde   van  een  regime  dat  hij  verachtte,  heeft  teruggeslagen.          Hij  zoekt  de  documentaire  op  in  de  televisiegids.  Het  programma  heette  Operatie  Tarquinius.  Hij   doet  een  brief  in  een  envelop,  eromheen  een  tweede  die  hij  adresseert  aan  het  televisiestation.   Lieve  Ilka,     Vanavond  zond  de  televisie  Operatie  Tarquinius  uit.  Ik  zag  dat  je  zwarte  pruik  nog  steeds   goede  diensten  bewijst,  maar  dat  het  voor  je  zonnebril  het  laatste  optreden  was.  Het  spijt  me   van  je  broer  Paul  en  van  Walter,  maar,  om  eerlijk  te  zijn,  het  spijt  me  nog  veel  meer  van  die   vijftien  mensen  die  zijn  gearresteerd,  alleen  maar  omdat  jullie  te  weinig  te  doen  hadden.  Je   hebt  verdriet  om  Paul,  maar  ik  merkte  bitter  weinig  van  gevoelens  voor  jullie  slachtoffers.   Zelfs  ik  voel  me  schuldig  om  die  mensen,  hoewel  ik  geen  idee  had  wat  er  in  die  envelop  zat  die   ik  naar  de  Rankestraße  heb  gebracht.  Heb  jij  dan  niet  het  gevoel  dat  je  je  moet   verantwoorden?  Of  zit  Dittrich  je  achterna,  en  kun  je  niet?   Misschien  kan  ik  je  een  manier  bieden  om  iets  goed  te  maken  zonder  dat  je  je  hoeft  bloot  te   geven.  Ik  ben  nu  historicus  en  ik  werk  aan  een  boek  over  de  verhouding  tussen  het  totalitaire   systeem  van  de  DDR  en  de  Kiez.  Als  iemand  daarvan  het  fijne  weet,  ben  jij  het  wel.  Je  zou  me   kunnen  schrijven.  Ik  vind  dat  je  mij  wel  iets  verplicht  bent.  Toen  een  Nederlandse  diplomaat     mijn  moeder  via  de  telefoon  het  nieuws  vertelde  van  mijn  arrestatie  in  Berlijn,  kreeg  ze  een   hersenbloeding  en  raakte  in  coma.  Na  een  paar  dagen  is  ze  overleden.     Overigens,  voor  het  geval  je  je  mij  niet  meer  zo  goed  herinnert,  mijn  haar  is  nog  even  rood  als   toen.     Peter          

 

158  

49        Bert  haalt  zijn  fiets  van  het  slot,  kijkt  Jessica  peinzend  na.  De  vorige  keer  twijfelde  hij  nog,  maar  nu   niet  meer.  De  wethouder  van  Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening  heeft  hem  bij  het  binnengaan   van  het  stadhuis  gegroet,  zonder  omhaal.  Wat  wil  ze  toch?  De  raadsvergadering  is  een  triomf  voor   haar  geweest.  Ze  heeft  van  de  raad  groen  licht  gekregen  voor  het  gemeentehuis.  Iedereen  stemde   voor,  behalve  Peter  en  hij.  Na  de  vergadering  is  hij  er  als  een  haas  vandoor  gegaan.  Jezus,  wat  heeft   Peter  het  verkloot.  Waarom  in  godsnaam  ging  hij  zitten  doorvragen  over  de  rol  van  WelVast?  We   hadden  dat  zaakje  eerst  moeten  uitpluizen.  Nu  is  Van  Overpelt  alleen  maar  nog  voorzichtiger   geworden.        Hij  kon  het  niet  opbrengen  om  Peter  na  de  vergadering  te  gaan  opbeuren.  Gelukkig  was  Brechtje   er.  Het  zou  hem  niet  verbazen  als  ze  het  hoog  tijd  vindt  dat  Peter  met  K.O.Z.  stopt.  Ze  is  dertig,  dan   beginnen  vrouwen  haast  te  krijgen.        Bert  rijdt  de  stad  uit  naar  het  oosten.  Bij  de  boerderij  zet  hij  zijn  fiets  tegen  de  muur  van  de  stal.  Hij   loopt  voorzichtig  het  middenpad  op  tussen  de  koeien  door.  Zijlmans  is  achterin  met  stro  in  de  weer.   Bert  heeft  geen  idee  hoe  hij  het  gesprek  met  de  boer  moet  aanpakken,  maar  het  is  het  proberen   waard.  In  het  stro  ligt  een  pasgeboren  kalf.          ‘Een  dochter?’  vraagt  Bert.  De  boer  schudt  het  hoofd.  ‘Drie  stierkalveren  achter  elkaar.  Geen   stuiver  aan  te  verdienen.  Koffie?’   Ze  gaan  het  voorhuis  in.  Bert  hoeft  zich  niet  voor  te  stellen.  Zijlmans  kent  zijn  foto  uit  de  krant.          ‘Wat  kan  ik  voor  u  doen,  meneer  Zwambrink?’        ‘U  hebt  vijf  jaar  geleden  een  deel  van  uw  land  verkocht.’        ‘Misschien.’        ‘Hoe  is  dat  gegaan?’        ‘Dat  zijn  mijn  zaken.’        ‘Niet  helemaal.  Op  de  grond  wordt  nu  grof  geld  verdiend.  Doet  u  dat  niets?’        ‘Luister,  meneer  Zwambrink,  u  bent  vast  niet  gekomen  uit  medelijden.  Zeg  maar  gewoon  wat  u   wilt.’        ‘Ik  zou  graag  de  verkoopakte  willen  zien.’        ‘Nou  ja,  wat  maakt  het  ook  uit.’   Zijlmans  loopt  naar  een  kast  en  trekt  een  lade  open.  Hij  komt  terug  met  een  notariële  akte,  legt  hem   bij  Bert  voor  zijn  neus.  Bert  ziet  direct  de  verkoopdatum.        ‘Twee  weken  terug?  Maar  de  wethouder…’        ‘U  ziet  het,’  zegt  Zijlmans.  Hij  kijkt  somber.          ‘Maar…  dan  bent  u  toch  bedrogen?  WelVast  BV  gaat  nu  met  de  winst  strijken!’   De  boer  kijkt  uit  het  raam,  zegt  niets.        ‘Zou  ik  er  een  kopie  van  mogen  maken?’          ‘Dit  is  al  een  kopie.  Die  mag  u  wel  hebben.  Ga  nu  maar  alstublieft.’   De  boer  kijkt  niet  meer  om.  Bert  rent  met  de  akte  de  boerderij  uit  en  fietst  als  een  bezetene  naar  het   gemeentehuis.   Hij  vliegt  naar  de  kamer  van  Jessica  Zwarthoed.          ‘Dag  Bert.’     Meer  zegt  ze  niet.  Ze  wijst  een  stoel  aan,  zit  hem  op  te  nemen  met  die  koele,  bleekblauwe  ogen  van   haar,  wacht  af  tot  hij  zegt  waarvoor  hij  komt.        ‘Tevreden  over  de  raadsvergadering?’    

 

159  

Jessica  zegt  niets  terug,  blijft  hem  aankijken.        ‘Die  akte  waarmee  je  gisteren  zat  te  wapperen,  van  de  verkoop  van  het  land  van  Zijlmans  aan   WelVast.  Die  zou  ik  graag  even  willen  inzien.’     Jessica  haalt  haar  schouders  op.          ‘Het  is  een  overeenkomst  tussen  derden,  maar  we  hebben  niets  te  verbergen.’     Ze  opent  een  la,  pakt  de  akte  eruit  en  geeft  hem  aan  Bert.  De  datum  verschilt  van  die  op  de  akte  van   de  boer.  Hij  staat  op  en  beent  de  kamer  uit.        ‘Hé,  waar  ga  je  heen?  Kom  terug!’     Jessica  vliegt  Bert  achterna,  maar  die  is  al  uit  het  zicht  verdwenen.  Pisnijdig  gaat  ze  weer  naar  haar   kamer.  Bert  is  een  kamertje  met  een  kopieerapparaat  ingedoken,  maakt  kopieën  van  de  eerste   pagina’s  van  de  beide  akten,  wandelt  op  zijn  dooie  gemak  terug  naar  de  kamer  van  de  wethouder.          ‘Ik  heb  per  ongeluk  iets  meegenomen,  geloof  ik.’  Hij  gooit  de  akte  op  haar  bureau,  gaat  op  zijn   gemak  zitten.  ‘Moet  je  nu  eens  kijken,  Jessica.’  Bert  spreidt  de  beide  kopieën  uit  op  het  bureau.   Dezelfde  koop.  Twee  akten,  twee  data.  Vertel  eens.’          ‘Waar  heb  jij  die    verdomme  vandaan?’     Ze  graait  naar  de  akten,  maar  Bert  is  haar  te  vlug  af.  Ze  zakt  terug  op  haar  stoel.     Bert  imiteert  haar  ijskoude  gezichtsuitdrukking  van  even  terug.        ‘Oké,  ik  begrijp  het,’  zegt  ze.  Het  ontgaat  haar  niet  dat  ze  nu  precies  hetzelfde  gesprek  voert  met   Bert  als  de  burgemeester  met  haar,  een  week  geleden.          ‘Wat  wil  je?’        ‘Ik  heb  eergisteren  een  vrij  onaangename  ontmoeting  gehad,  hier  beneden  op  de  parkeerplaats.’   Hij  kijkt  Jessica  doordringend  aan.        ‘Met  wie  dan?’        ‘Met  een  meneer  met  een  camera  met  een  vrij  grote  telelens.’   Jessica  fronst.        ‘Waar  ik  het  filmrolletje  uit  heb  getrokken.’   Jessica  fronst  nog  meer.        ‘Een  privédetective.  De  Vos,  heette  hij.’   Jessica  draait  haar  hoofd  met  een  ruk  opzij.        ‘Ik  zie  het  al,  je  weet  precies  waarover  ik  het  heb!’   Jessica  zucht.        ‘Maar  niet  op  de  manier  die  jij  denkt,’  zegt  ze.  ‘Ik  ben  er  bij  toeval  achter  gekomen.  Van  Overpelt   laat  jou  en  Peter  in  de  gaten  houden.’        ‘O  ja?  En  wat  zei  hij  toen  jij  vertelde  dat  je  het  wist?’        ‘Hij  weet  nog  niet  dat  ik  het  weet.’        ‘Dus  is  dit  een  gevalletje  wie  zwijgt,  stemt  toe?’   Jessica  kijkt  uit  het  raam,  dan  weer  naar  Bert.        ‘Je  hebt  gelijk.  Ik  had  hem  meteen  moeten  aanspreken.  Ik  wilde  jullie  waarschuwen,  al  een  tijdje.   Maar  ik  zorg  nu  dat  het  ophoudt,  daar  kun  je  van  op  aan.’        ‘Ik  wil  nóg  iets.’   Ze  kijkt  hem  vragend  aan.        ‘Werk.’   Jessica  knikt.          ‘Zorg  voor  een  baan  voor  mij  bij  de  gemeente,  dan  houd  ik  deze  papiertjes  tegen  de  borst.’   Bert  vouwt  de  kopieën  op  en  stopt  ze  in  zijn  binnenzak.  

 

160  

     ‘Ik  zorg  ervoor,’  zegt  Jessica.   Bert  staat  op.          ‘Het  is  me  trouwens  opgevallen  dat  je  tegenover  mij  de  burgerlijke  beleefdheidsvormen  in  acht   begint  te  nemen,’  zegt  Bert  met  een  knipoog.  ‘Ik  begin  nu  te  begrijpen  waarom.  Weet  je,  Jessica,  ik   geloof  wat  je  me  net  hebt  verteld,  en  ik  waardeer  het.’        ‘Dank  je.’     Dan  is  hij  weg.          Jessica  loopt  direct  naar  de  kamer  van  de  burgemeester.        ‘Dat  meen  je  niet!’  roept  Gerrit  van  Overpelt.  ‘Heeft  hij  zich  door  Zwambrink  laten  betrappen?  Wat   een  kluns!  Weet  je  wel  wat  zo’n  mannetje  per  uur  kost?’        ‘Ik  geloof  niet  dat  je  me  helemaal  begrijpt,  Gerrit.’        ‘Ik  ga  die  klotenklapper  direct  bellen!’   Hij  pakt  de  telefoon.  Jessica  legt  haar  hand  op  de  zijne.      ‘Luister  je  verdomme  nou  of  niet!?’     Hij  kijkt  haar  verwilderd  aan.  Ze  wacht  even.        ‘Het  moet  afgelopen  zijn  met  dat  schaduwen  van  Peter  en  Bert.’      ‘O,  nu  zijn  ze  zeker  ineens  weer  je  vroegere  schoolkameraadjes!?’      ‘Daar  gaat  het  niet  om.  Het  gaat  erom  dat  ik  weiger  om  aan  Stasi-­‐praktijken  mee  te  werken!’        ‘Van  welke  planeet  kom  jij?  Iedereen  die  ik  ken  in  de  politiek,  iedereen  wordt  constant  gescreend,   gevolgd,  in  de  gaten  gehouden.  Daarvoor  hoef  je  echt  niet  naar  de  DDR!’        ‘Ik  wil  dat  het  ophoudt.’        ‘Mij  best,  ik  weet  toch  al  genoeg.  En  ik  zal  het  zo  nodig  gebruiken  ook.’        ‘Nee,  dat  zul  je  niet.’   Ze  legt  de  kopieën  van  de  akten  op  haar  bureau.  Van  Overpelt  leest.  Hij  slaat  met  zijn  vuist  op  tafel,   schuift  zijn  stoel  achteruit.        ‘Goed,  je  had  gelijk.  Die  Zwambrink  is  een  uitgekookte  jongen.  We  mogen  nog  blij  zijn  dat  hij  eerst   bij  jou  is  gekomen  en  niet  met  die  blaadjes  naar  de  krant  is  gelopen.’        ‘Hij  snapt  dat  het  met  K.O.Z.  gedaan  is,’  zegt  Jessica.  ‘Hij  wil  er  zelf  voordeel  uit  halen.’   De  burgemeester  grijnst.        ‘Dat  is  precies  de  reden  waarom  hij  een  baantje  bij  de  gemeente  wel  kan  vergeten.’  Van  Overpelt   geniet  van  de  verwarring  in  de  ogen  van  Jessica  Zwarthoed.  ‘Hij  komt  dat  natuurlijk  niet  te  weten,’   gaat  de  burgemeester  verder,  ‘laat  hem  maar  rustig  in  de  waan.  Het  maakt  niet  uit  wat  je  belooft,  hij   krijgt  het  toch  niet.’          ‘En  als  hij  die  akten  alsnog  openbaar  maakt?’        ‘Dan  staat  het  gemeentehuis  er  al.  En  wat  moet  hij  dan  zeggen?  Ik  heb  een  akte  van  een  boer   gekregen  met  een  andere  datum?  Terwijl  verder  overal,  bij  de  notaris,  bij  het  kadaster  de  datum  op   vijf  jaar  geleden  staat?’        Terug  achter  haar  bureau  probeert  Jessica  Zwarthoed  uit  alle  macht  orde  te  scheppen  in  de   werveling  van  echte  en  valse  feiten  in  haar  hoofd.  Wat  is  de  ware  verkoopdatum  van  het  land?  Ze   reconstrueert  de  gesprekken  met  Bert  Zwambrink  en  de  burgemeester  zo  precies  mogelijk.  Dan  heeft   ze  het  door.  En  wat  moet  hij  dan  zeggen?  Ik  heb  een  akte  van  een  boer  gekregen  met  een  andere   datum?  Bert  zelf  wilde  niet  vertellen  waar  hij  de  akte  vandaan  had.  Hoe  kan  Van  Overpelt  dan  weten   dat  Bert  bij  Zijlmans  is  geweest?  Dat  kan  maar  één  ding  betekenen.  Als  de  notariskluis  in  Purmerend   opengaat,  zal  blijken  dat  de  burgemeester  een  briljant  dubbelspel  heeft  gespeeld,  haar  heeft  laten  

  geloven  dat  hij  valsheid  in  geschrifte  heeft  gepleegd,  terwijl  er  in  werkelijkheid  niets  illegaals  is   gebeurd.  Niet  hij,  maar  zij  zal  degene  zijn  die  aan  het  kruis  wordt  genageld.  

161  

 

162  

50        Hij  heeft  haar  verteld  over  de  documentaire  die  hij  heeft  gezien.  Door  het  verhaal  over  die  vijftien   vluchters  is  zijn  zelfverwijt  over  zijn  moeders  dood  helemaal  van  voor  af  aan  begonnen.          ‘Je  zei  dat  je  wilt  schrijven  om  zelf  te  groeien,  maar  nu  ben  ik  bang  dat  je  eraan  kapot  gaat,’  zegt   Brechtje.          Twee  dagen  later  belt  Peter  opgewonden  naar  de  taxicentrale.  Als  ze  na  haar  werk  thuiskomt,  zit  hij   in  de  kamer  papieren  in  te  kijken.  Op  de  vloer  bij  het  dressoir  staat  een  grote  doos.  Peter  kust  haar,   schudt  zijn  hoofd,  wijst  met  een  vaag  gebaar  naar  de  doos  met  documenten.  De  hele  avond  zit  hij   aan  tafel  te  lezen.  Af  en  toe  slaat  hij  zijn  handen  voor  zijn  gezicht.  Ten  slotte  ligt  hij  met  zijn  hoofd  op   zijn  armen  op  de  tafel.        ‘Kom,’  zegt  ze,  streelt  zijn  haar.   Ze  gaan  naar  bed.  Hij  gaat  op  zijn  zij  liggen,  van  haar  afgewend.  Brechtje  kruipt  tegen  zijn  rug  aan,   maar  hij  reageert  nauwelijks.          ‘Blijf  in  elk  geval  hier,’  zegt  ze  de  volgende  morgen.     Die  avond,  als  ze  thuiskomt,  is  hij  er  niet  meer.  Ze  wil  hem  bellen,  maar  ziet  ervan  af.  Hij  heeft  tijd   nodig.        In  zijn  flat  haalt  Peter  de  documenten  uit  de  doos.  Bovenop  is  een  brief  geplakt.   Beste  Peter,   Natuurlijk  herinner  ik  me  jou  nog,  en  hoe  we  op  die  flat  zaten  in  Adlershof.  Het  klopt  wat  je   denkt.   Ik   moet   me   schuilhouden   voor   Hans-­‐Peter   Dittrich.   Al   tien   jaar   zit   ik   ondergedoken,   steeds  op  andere  plaatsen.  Ik  ontken  niet  wat  ik  heb  gedaan,  maar  alles  deed  ik  in  opdracht.   Weigeren   was   onmogelijk.   Nu   ben   ik   nergens   meer   veilig.   Niet   voor   Dittrich,   maar   ook   niet   voor   mijn   vroegere   bazen.   Je   hebt   vast   wel   gehoord   dat   de   regering   strafprocessen   voorbereidt   tegen   Stasi-­‐topmannen.   Ik   ben   voor   hen   een   gevaarlijke   getuige.   Ik   probeer   lui   van   de   regering   aan   hun   verstand   te   peuteren   dat   ze   mij   in   een   beschermingsprogramma   moeten  onderbrengen,  maar  ze  vertrouwen  me  niet.  Omdat  ik  zelf  bij  de  Stasi  heb  gezeten.   Het  spijt  me  echt  voor  je  dat  je  moeder  dood,  is,  maar  het  was  jouw  schuld  niet.  Als  er  iemand   schuld  heeft,  zijn  het  mijn  bazen,  en  ook  zij  zaten  weer  gevangen  in  die  Koude  Oorlog  die  al   een   fossiel   was   geworden.   Kleine   groepen   mensen,   aan   beide   kanten,   hadden   er   belang   bij   om   die   schijn   van   hoogspanning   op   te   houden.   Dat   is   wat   mij   het   meeste   dwarszit,   dat   ik,   maar  ook  jij,  en  ook  die  vijftien  mensen  van  de  tunnel  het  slachtoffer  zijn  geworden  van  niet   meer  dan  een  macaber  toneelstuk.     Ik  voel  me  zeker  schuldig.  Daarom  heb  ik  ook  aan  die  documentaire  meegewerkt.  Er  is  zelfs   een  smeekbede  van  mij  aan  Hans-­‐Peter  Dittrich  opgenomen,  maar  die  hebben  die  rotzakken   van  het  ZDF  niet  uitgezonden.  De  scène  met  die  kapotte  zonnebril  vonden  ze  veel  mooier  om   mee  te  eindigen.  Ze  hadden  nog  gelijk  ook.  Het  was  zowat  het  enige  waarover  de  bladen  de   volgende   dag   schreven.   Denk   overigens   maar   niet   dat   ik   bang   ben   voor   Dittrich.   Ik   durf   de   confrontatie  met  hem  echt  wel  aan,  als  ik  maar  de  gelegenheid  krijg  voor  een  serieus  gesprek.   Hij   is   zijn   vrouw   kwijtgeraakt,   maar   ik   mijn   broer.   Jij   bent   je   moeder   kwijtgeraakt.   We   zijn   allemaal  slachtoffers,  hij,  ik,  jij.    

 

163   Dit   zijn   kopieën   van   alle   documenten   die   met   het   vluchtplan   te   maken   hebben,   alle   namenlijsten,  alle  vonnissen,  de  bouwtekeningen  die  Paul  heeft  gemaakt.  Er  zijn  stukken  bij   van  afluisteroperaties,  van  infiltraties  in  verenigingen,  in  de  kerkelijke  organisaties.  Je  bent  nu   historicus,   zeg   je,   een   echte   vakman   dus,   geen   journalistje   dat   uit   is   op   sensatie,   dat   alleen   maar   de   lekkere   hapjes   bij   elkaar   scharrelt   en   er   een   sappig   verhaaltje   van   maakt.   Deze   tragedie,   dit   intens   smerige   verhaal   van   het   mangelen   van   brave   mensen   moet   verteld   worden.   Jij   bevindt   je   daarvoor   in   een   unieke   positie.   Je   bent   betrokken,   deskundig,   en   je   beschikt  nu  over  al  het  nodige  materiaal.  Vertel  het  verhaal.  Vertel  hoe  de  Stasi  de  Kiez  om   zeep  probeerde  te  helpen.   Succes,   Ilka  

     Ik  kan  me  voorstellen,  dat  ook  de  bij  weleens  imker  wil  zijn,  schreef  professor  Von  Sinzendorf  in  zijn   afscheidsbrief.  Nu  is  het  zover.  Er  is  een  bij  komen  aanvliegen  die  hem  haar  honing  op  een   presenteerblaadje  heeft  aangeboden.  Maar  Peter  weet  niet  waar  hij  moet  beginnen,  heeft  geen  idee   hoe  hij  al  die  namen,  al  die  feiten,  al  die  verwikkelingen  kan  samenbrengen  in  een  begrijpelijk   verhaal.  Het  wordt  veel  moeilijker  dan  de  eendimensionale  verhalen  die  hij  knipt  en  plakt  tot  hij  alle   schuld  heeft  weggeredeneerd.  Dit  materiaal  gaat  niet  over  een  handvol  spelers  rond  één   gebeurtenis.  Het  gaat  om  vijftien  gelijkwaardige,  met  elkaar  verbonden  levens.  Er  is  inleving  voor   nodig  die  van  iedere  historicus  het  uiterste  vergt,  dus  zeker  van  hem.        De  feiten  in  de  documenten  zijn  bedroevend  vlak,  soms  zelfs  onnozel.  Eén  van  die  vijftien   arrestanten  bijvoorbeeld,  Bärbel  Frick,  dreef  een  bakkerij.  Ze  vond  het  heerlijk  om  tussen  het   Sauerbrot  en  de  Pumpernickel  door  met  de  klanten  te  babbelen  over  het  wel  en  wee  van  de  buurt.   Peter  pakt  de  laatste  brief  van  zijn  oma  erbij  om  te  zien  of  hij  het  bij  het  rechte  eind  heeft.  Het  blijkt   inderdaad  de  bakkersvrouw  te  zijn  bij  wie  Waltraud  Müller  altijd  haar  brood  kocht.  Elke  vroege   ochtend  stond  haar  winkel  vol  met  gezellig  kletsende  mensen.  De  Stasi  vond  deze  samenscholingen   dusdanig  verdacht,  of  had  zo  weinig  omhanden,  dat  ze  afluisterapparatuur  aanbracht  om  te  weten  te   komen  of  er  misschien  over  politiek  werd  gesproken.  Een  oude  man  mopperde  een  keer  op  de   gestegen  broodprijzen.  De  agent  die  de  band  afluisterde  schreef  in  zijn  rapport  dat  die  opmerking  als   ontoelaatbare  kritiek  op  de  regering  moest  worden  opgevat.          Het  had  de  Stasi  verbaasd  dat  Bärbel  tot  de  tunnelbouwers  behoorde.  Het  werkelijke  doelwit  was   haar  zoon,  een  vrijgezelle  bakker,  die  al  zijn  vrije  tijd  besteedde  aan  het  leiderschap  van  een   schalmeienkapel.  De  plaatselijke  afdeling  van  de  FDJ  klaagde  dat  de  jongens  en  meisjes  de  kapel  als   excuus  gebruikten  om  niet  naar  de  bijeenkomsten  van  de  socialistische  jeugdbeweging  te  hoeven   gaan.  De  kapel  was  alles  voor  de  kinderen.  Frick  leidde  de  repetities,  gaf  schalmei-­‐  en  trommelles,   organiseerde  uitstapjes,  stuurde  alle  kinderen  op  tijd  een  verjaardagskaart.  De  Stasi  probeerde  bij  de   kapel  een  informele  medewerker  in  te  brengen.  Ze  deed  iemand  bij  Frick  op  trommelles,  maar  de   bakker  moest  hem  na  vier  weken  wegsturen.  Volgens  het  verslag,  waar  met  grote  letters  GEHEIM   boven  stond,  wegens  een  totaal  gebrek  aan  ritmegevoel.  Toen  kozen  ze  een  andere  aanpak.        Er  kwam  een  anonieme  aanklacht  van  een  meisje  dat  beweerde  dat  de  bakker  haar  onzedelijk  had   betast.  De  bakker  gaf  tijdens  een  verhoor  toe  dat  hij  wel  eens  twee  vingers  op  de  bovenbuik  van  een   leerling  plaatste  om  de  juiste  ademtechniek  voor  het  schalmeiblazen  aan  te  leren.  Door  die  laster  viel   de  kapel  binnen  de  kortste  keren  uit  elkaar.  De  bakker  was  zo  teleurgesteld  dat  hij  onmiddellijk  

 

164  

interesse  had  getoond  toen  iemand  uit  West-­‐Berlijn  hem  benaderde  voor  ontvluchting  via  een   tunnel.  Zijn  moeder,  die  verder  niemand  had,  besloot  mee  te  doen.          Peter  doet  die  nacht  eerst  geen  oog  dicht.  Hij  probeert  zich  de  gezichten  voor  te  stellen,  van  de   bakker  die  zo  trots  was  op  zijn  muziekkorps,  van  diens  moeder,  die  nooit  verlegen  zat  om  een   praatje.  Tegen  de  ochtend  valt  hij  doodmoe  in  slaap  en  droomt.     Jürgen  Frick  kijkt  op  zijn  horloge.  Alleen  zijn  buurmeisje  Steffi  en  haar  broertje  Bernd  zijn   gekomen.     Frick  is  deze  week  persoonlijk  bij  alle  ouders  langs  gegaan.          ‘Geloven  jullie  dat  echt?  Geloven  jullie  die  smerige  praatjes?’     De  meesten  hadden  hem  koffie  gegeven,  of  een  biertje,  maar  ze  waren  niet  met  hem  in   gesprek  gegaan.  Trude  komt  niet  meer,  Holger  komt  niet  meer,  Ute  komt  niet  meer  naar  de   kapel.          ‘Maar  zeg  me  dan  tenminste  waarom,  zeg  me  dan  midden  in  mijn  gezicht  dat  je  die  laster   gelooft!’.     Ze  hadden  niets  meer  gezegd,  zwijgend  gewacht  tot  hij  was  opgestapt.     Pas  bij  mevrouw  Schwab  werd  het  hem  duidelijk.          ‘Luister,  Jürgen,’  zei  ze,  ‘je  bent  altijd  goed  voor  de  kinderen  geweest.  Onze  Frank  vond  de   muziek  prachtig,  de  uniformen,  het  optreden  op  de  bijeenkomsten.  Hij  heeft  twee  dagen   gejankt  omdat  we  hem  eraf  hebben  gehaald.  Hij  is  nog  steeds  niet  te  genieten.  Maar  laat  het   volgende  goed  tot  je  doordringen.  Het  gaat  er  niet  om  wat  we  geloven,  maar  om  wat  we   móeten  geloven.  Dat  is  onze  waarheid.’        ‘Ze  komen  niet  meer,’  zegt  Steffi.    Ze  zit  treurig  naar  de  schalmei  op  haar  smalle  schoot  te  kijken.  Bernd  huilt.  Tranen  druppen   op  het  vel  van  zijn  trommel.          ‘Ik  had  zo  graag  nog  één  keer  Brüder,  zur  Sonne,  zur  Freiheit  gespeeld,’  snikt  hij.     Dan  staat  Jürgen  Frick  op.        ‘Kom.’   Hij    pakt  zijn  schalmei  van  de  kast.  Ze  gaan  de  uitgestorven  straat  op,  verspreiden  zich  over  de   volle  breedte.  Door  de  doffe  avondschemering  marcheert  nog  één  keer,  schallen  nog  één  keer   de  klanken  van  schalmeienkorps  Die  Rote  Trompete.        Peter  wordt  wakker,  herinnert  zich  de  droom  nog  heel  precies.  Op  zijn  nachttafeltje  ligt  het  grijze   boek  met  de  linnen  kaft.  Hij  pakt  een  pen  en  schrijft  de  droom  in  het  boek.  Zijn  gezicht  is  helemaal   nat.  Na  die  eerste  keer  gaat  het  nachten  achter  elkaar  zo  door.  Wat  hij  overdag  leest  in  de   documenten  van  Ilka,  ziet  hij  ’s  nachts  terug  in  zijn  dromen,  schrijft  hij  tegen  de  volgende  ochtend   op.  Het  is  dodelijk  vermoeiend.  Steeds  komt  hij  weer  dezelfde  namen  tegen  in  andere  documenten.   Hij  verzamelt  rond  elke  naam  alles  wat  hij  in  de  stukken  vindt.  Zich  maar  half  bewust  van  wat  hij   doet,  kiest  hij  zijn  onderzoeksmethode.  Het  beeld  van  de  Kiez  in  de  DDR-­‐tijd  bouwt  hij  op  vanuit  het   meest  elementaire  niveau,  persoonlijke  geschiedenissen  van  gewone  mensen,  met  elkaar   vervlochten  in  hun  gezamenlijke  noodlot.          Hoe  meer  hij  leest,  hoe  meer  de  verwevenheid  van  die  vijftien  levens  zich  openbaart.  Hij  ziet  hoe   afhankelijk  ze  van  elkaar  waren.  Zonder  Hans-­‐Peter  Dittrich  raakte  iedereen  het  spoor  bijster  in  de   bureaucratische  wirwar  van  de  DDR.  Zonder  Jürgen  Frick  konden  de  kleine  dertig  kinderen  van  Die  

 

165  

Rote  Trompete  hun  geliefde  kapel  wel  vergeten,  zonder  Bärbel  zouden  de  klanten  hun  dagelijkse   moment  van  onbezorgde  ontmoeting  kwijt  zijn  geweest.        Diep  in  de  doos  met  documenten  stuit  Peter  op  de  dossiers  van  Walter  Drewel  en  Paul  Spieß.  Hij   grabbelt  vlug  verder,  maar  het  dossier  van  Ilka  zelf  ontbreekt.  Dat  van  Drewel  bevat  weinig   bijzonders.  Hij  ging  naar  school,  volgde  een  opleiding  tot  monteur  en  hield  namens  de  Stasi  informeel   toezicht  bij  een  paar  clubs  die  zich  bezighielden  met  antieke  motoren.  Een  Stasi-­‐baas  zag  een  keer   iemand  rijden  op  een  BMW  uit  1928,  vroeg  zich  hardop  af  hoe  dat  soort  machines  voor   vluchtpogingen  kon  worden  gebruikt.  Dat  vroeg  ook  Walter  Drewel  zich  af.  Hij  was  zo  verstandig  om   zijn  mond  te  houden.  Later  werd  hij  Stasi-­‐agent.  Paul  Spieß  was  een  intelligente  gymnasiast  en   studeerde  architectuur.  Het  werd  uit  de  stukken  niet  duidelijk  waarom  Paul  met  zijn  studie  was   gestopt.                Onder  de  personeelsdossiers  ligt  een  bruine  map  met  een  nummer.  Peter  doet  de  map  open  en   ziet  drie  foto’s  van  zijn  eigen  gezicht,  recht  van  voren,  van  links,  van  rechts.  Op  het  bordje  onder  zijn   hoofd  staat  hetzelfde  nummer  als  op  de  buitenkant  van  de  map.  Hij  voelt  weer  de  rubberen   handschoen  van  de  vrouw  in  de  witte  jas  over  zijn  huid  glijden,  naar  zijn  billen,  knie  optrekken.  Haar   vinger  dringt  diep  in  zijn  anus.          Op  de  volgende  bladzijden  staat  een  woordelijk  verslag  van  zijn  verhoor  door  de  twee  Stasi-­‐ mannen.            ‘Je  weet  natuurlijk  dat  er  hier  in  de  DDR  allerlei  mensen  zijn  die  naar  het  Westen  willen  vluchten.’        ‘Ja.’        ‘Dat  zouden  wij  ook  wel  willen.’        Schaamte  over  zijn  onnozelheid  brengt  alle  beelden  weer  terug,  de  trappen,  de  stoplichten  in  de   gangen,  de  traliehekken,  de  verhoorkamer,  de  cellen.  Peter  gooit  het  mapje  in  de  doos,  rent  naar  de   buitendeur,  de  grijze  trappen  af,  naar  buiten,  licht,  lucht,  vrijheid.            Na  een  wandeling  van  een  uur  of  anderhalf  kan  hij  weer  verder.  De  bouwtekeningen  voor  de   tunnel  komen  tevoorschijn,  volgens  de  tv-­‐documentaire  allemaal  gemaakt  door  Paul  Spieß.  Hans   Peter  Dittrich,  de  meester-­‐timmerman,  zag  meteen  dat  de  tekeningen  door  een  vakman  waren   gemaakt,  volgde  ze  nauwkeurig.  Daarom  dus  zag  de  constructie  er  op  de  televisie  zo  degelijk  uit.        Hoe  zou  het  zijn  om  zoiets  te  doen,  om  in  het  geheim  zo’n  plan  te  smeden,  om  tegenover  iedereen   te  zwijgen,  zelfs  je  geliefden,  steeds  te  balanceren  op  de  rand  van  ontdekking?  De  dorre  feiten  in  de   documenten  uit  Ilka’s  doos  zijn  weinig  meer  dan  een  korst,  die  de  emoties  eronder  uit  het  zicht   houdt.  Die  nacht  ziet  Peter  in  zijn  dromen  weer  de  oude  fabriek,  waar  mensen  muisstil  aan  het  werk   zijn.  Het  beeld  mengt  zich  onverwachts  met  een  ander  beeld,  van  een  ander  gebouw,  een  groene   houten  loods,  omringd  door  onkruid.  Op  de  deuren  van  de  loods  staat  ELVIS  in  grote,  witte  letters.  

 

166  

51        Brechtje  maakt  zich  steeds  meer  zorgen.  Peter  kan  zijn  gedachten  maar  niet  losmaken  van  het   nieuwe  boek,  probeert  zijn  verhaal  te  beperken  tot  de  feiten,  maar  het  lukt  niet.  Steeds  opnieuw   wordt  hij  verscheurd  door    de  diepe  treurigheid  van  de  verhalen.  Hij  lijkt  langzaam  af  te  dalen  naar   een  onbereikbare  onderwereld.  De  meeste  tijd  brengt  hij  door  in  zijn  flat,  waar  stapeltjes   documenten  zich  door  zijn  woonkamer  hebben  verspreid  als  woekerend  onheil..  Hij  heeft  haar   verteld  dat  hij  ’s  nachts  vrijwel  niet  slaapt,  tegen  de  ochtend  wordt  bezocht  door  intens  verdrietige   dromen,  die  hij  opschrijft  in  het  een  of  andere  boek.  Ze  mag  het  niet  lezen.  Waarom  niet,  heeft  ze   gevraagd.  Omdat  het  alleen  maar  over  schuld  gaat,  zei  hij.          Brechtje  besluit  al  haar  kaarten  op  de  liefde  te  zetten.          Op  een  avond  staat  ze  plotseling  bij  Peter  voor  de  deur  met  een  plunjezak.    Ze  belt  aan.  Er  komt   geen  reactie.  Ze  belt  nog  een  keer,  lang  aangehouden.  Ze  hoort  Peter  naar  de  deur  lopen.  Hij  morrelt   aan  het  slot,  maar  de  deur  blijft  dicht.  Opnieuw  geloop.  Een  sleutel  wordt  in  het  slot  gestoken  en   omgedraaid,  de  deur  gaat  een  klein  stukje  open.  Peter  kijkt  door  de  opening.  Hij  ziet  er   verschrikkelijk  uit.  Oogleden  vuurrood,  haar  in  de  war,  lijkbleek  gezicht.        ‘Waarom  doe  je  niet  gewoon  open?’     Haar  reactie  doet  Peter  plotseling  ergens  aan  denken.        Ze  stapt  hem  kordaat  voorbij.  Hij  wil  er  iets  tegenin  brengen,  maar  ze  kijkt  hem  zo  dwingend  aan,   dat  hij  zwijgend  naar  de  woonkamer  gaat  en  begint  met  het  opruimen  van  de  documenten.          Als  alles  aan  kant  is,  zitten  ze  tegenover  elkaar.        ‘Ik  weet  dat  ik  je  verwaarloos.’     Peter  wrijft  met  zijn  handen  over  zijn  gezicht.        ‘Ik  weet  hoe  het  komt,’  zegt  Brechtje.  ‘Ik  neem  je  niets  kwalijk,  maar  hoe  kunnen  we  het   veranderen?’        ‘Volgens  mij  weet  jij  dat  al.’     Hij  wijst  met  een  geforceerd  lachje  naar  de  plunjezak.        ‘Ik  dacht,  als  ik  een  tijdje  bij  jou  woon,  kun  jij  aan  je  boek  werken  en  kan  ik  een  beetje  voor  je   zorgen.’        ‘Dat  moesten  we  dan  maar  proberen.’   Brechtje  pakt  een  kussentje  naast  zich  van  de  bank,  gooit  het  Peter  naar  zijn  hoofd.  Ze  begint  haar   truitje  uit  te  trekken.  Dan  gaat  de  deurbel.        Bert  gaat  op  de  bank  zitten,  zegt  niets.  Peter  biedt  koffie  aan.  Bert  blijft  zwijgen,  knikt  alleen  maar.   Zijn  zwijgzaamheid  valt  Brechtje  meteen  op.  Ze  wacht  tot  Peter  de  koffie  heeft  ingeschonken.          ‘Zo  Bert,  was  het  moeilijk  om  ons  te  vinden?’   Bert  kijkt  uit  het  raam  van  de  flat,  waar  het  licht  van  straatlantaarns  door  de  platanen  schijnt.          ‘Ik  weet  niet  zo  goed  hoe  ik  moet  beginnen.’  Hij  gaat  verzitten.          ‘Ik  denk  dat  we  beter  kunnen  ophouden  met  K.O.Z.  We  hebben  gewoon  verloren.  Iedereen  is  in  de   ban  van  dat  ontwerp  van  het  gemeentehuis.  Het  is  gewoon  niet  meer  tegen  te  houden.’     Peter  kijkt  hem  verbaasd  aan.          ‘Dat  komt  toch  alleen  maar  doordat  ze  in  de  stad  nog  niet  weten  dat  het  onbetaalbaar  is?  Dat  heb   je  toch  zelf  uitgerekend?’          ‘Ik…  ben  er  opeens  niet  meer  zo  zeker  van  dat  mijn  berekeningen  kloppen.’     Opnieuw  kijkt  hij  weg.  Je  liegt,  denkt  Brechtje,  er  is  iets  wat  je  niet  vertelt.          ‘Waar  was  je  ineens  na  die  raadsvergadering?’  zegt  ze.  

 

167  

     ‘Ik…  moest  weg.’          ‘Dus  je  liet  Peter  gewoon  stikken,  terwijl  hij  zo  was  afgegaan?’     Bert  krijgt  een  vuurrood  hoofd.          ‘Nou,  Brechtje,’  tempert  Peter,  ‘dat  viel  toch  wel  mee?’   Ze  staat  woedend  op.          ‘Dat  viel  wel  mee?  Je  hebt  goddorie  een  uur  plat  op  je  rug  gelegen,  totaal  niet  aanspreekbaar.  En   wat  was  het  eerste  wat  je  zei?  Nou?  Wat  een  afgang,  zei  je!’  Dan  wijst  ze  naar  Bert  Zwambrink.  ‘En  jij,   Bert  Zwambrink,  jij  bent  een  lafbek.  Ik  zeg  het  je  nu  recht  in  je  smoel.  Je  hebt  ons  na  afloop  heus  wel   gezien,  maar  je  liep  gewoon  door,  je  wilde  voor  geen  goud  nog  samen  worden  gezien  met  Peter,  zak   die  je  bent!’   Bert  staat  op.          ‘Als  de  zaken  er  zo  voorstaan,  kan  ik  beter  gaan.’     Zonder  zelfs  maar  naar  Peter  om  te  kijken  gaat  hij  de  deur  uit.        Ze  zitten  zwijgend  tegenover  elkaar.          ‘Jammer,’  zegt  Peter,  ‘maar  je  had  wel  gelijk.  Bert  en  ik  hadden  die  sof  gewoon  samen  moeten   verwerken.  Volgens  mij  wilde  hij  trouwens  nog  iets  anders  vertellen.’   Brechtje  kijkt  hem  verwonderd  aan.          ‘Waarom  denk  je  dat?’  vraagt  ze  ontwijkend.        ‘Hij  had  iets…’     Peter  zoekt  naar  woorden,  maakt  een  slingerbeweging  met  zijn  hand.          ‘Iets  onrustigs  had  hij,  al  meteen  toen  hij  binnenkwam,  vond  je  niet?’  zegt  hij  ten  slotte.   Brechtje  gelooft  haar  oren  niet.        ‘Hoe  bedoel  je,  iets  onrustigs?’        ‘Ja,  hoe  moet  ik  het  zeggen,  net  of  hem  iets  dwarszat.’   Brechtje  lacht.  Ze  staat  op  en  slaat  haar  handen  tegen  haar  wangen.      ‘Weet  je  wat  ik  denk?  Ik  kan  het  haast  niet  geloven,  maar  ik  denk  dat  het  nog  werkt  ook,  het   schrijven  van  dat  boek.’     Dan  begint  ze  opnieuw  haar  truitje  uit  te  trekken.        Brechtje  ligt  klaarwakker,  Peter  slaapt.  Ze  kijkt  verliefd  opzij,  naar  hoe  hij  met  iets  getuite  lippen   ademt.  Ze  heeft  hem  bereden  tot  hij  niet  meer  kon.  Hij  slaapt  vredig.  Vreemd,  hij  is  door  het  conflict   met  Bert  totaal  niet  overstuur  geraakt.  Vroeger  kon  hij  van  een  ruzie  dagen  van  slag  zijn.  Daar  kwam   nog  bij  dat  hij  Berts  onrust  perfect  had  aangevoeld.  Zelf  heeft  ze  het  veel  minder  goed  gedaan.  Ze  is   weer  de  oude,  verontwaardigde  Brechtje  geweest,  de  schildknaap    die  de  eer  van  haar  ridder  moest   verdedigen.  Stomme  trut,  zegt  ze  zachtjes  tegen  zichzelf,  met  dat  beschermen  moet  het  afgelopen   zijn.  Hij  moet  het  zelf  doen.  Hij  kan  het.        De  volgende  ochtend  wordt  Peter  uitgerust  wakker.  Hij  voelt  zich  beter  dan  sinds  tijden.  Hij  staat   op,  wast  en  scheert  zich,  spuit  zich  een  geurtje  op.  Orde  moet  er  komen  in  zijn  leven.  Zoals  het  de   voorbije  weken  is  gegaan,  loopt  het  verkeerd  af.  Zijn  boek  zal  nooit  afkomen  en  Brechtje  zal  genoeg   krijgen  van  het  gebrek  aan  aandacht.  Peter  neemt  zich  een  strakke  discipline  voor.  Hij  trekt  zijn  jas   aan  en  stapt  de  frisse  lucht  van  het  voorjaar  in.  Voortaan  dagelijks  twee  wandelingen,  ’s  ochtends   alleen,  ’s  avonds  samen  met  Brechtje.  Misschien  ook  maar  een  middagdutje,  zodat  hij  ’s  avonds  niet   te  moe  is  als  Brechtje  thuiskomt.  Tussendoor  kan  hij  aan  het  boek  over  de  DDR  werken.  Tevreden   over  zijn  voornemens  loopt  hij  in  de  richting  van  het  station.  Hij  kan  de  verleiding  niet  weerstaan  om  

 

168  

op  het  bankje  onder  de  espen  te  gaan  zitten.  Het  zal  nog  even  duren  voor  ze  weer  blad  krijgen,  de   taal  van  de  lente  zullen  gaan  fluisteren.  Na  een  kwartiertje  loopt  hij  het  fietspad  uit,  langs  de  loods,   rechtsaf  onder  het  spoorbrugje  door  en  weer  naar  huis.      Hoewel  hij  er  alleen  maar  langs  is  gelopen,  verdwijnt  op  de  terugweg  de  loods  niet  uit  zijn   gedachten.  Hij  herinnert  zich  de  droom  waarin  de  loods  de  plaats  innam  van  de  oude  fabriek,  het   beginpunt  van  de  tunnel.  Hij  glimlacht.  Waarom  niet?  Het  zou  absoluut  iets  toevoegen  aan  zijn   inleving  in  de  materie  van  zijn  boek.  Anderen  zullen  hem  waarschijnlijk  volkomen  gestoord  vinden,   maar  de  tijd  dat  hij  zich  daarover  zorgen  maakt,  is  voorgoed  voorbij.  Misschien  kunnen  er   schoolklassen  komen  kijken  in  het  kader  van  hun  geschiedenislessen.  Tegelijk  zou  het  een  daad  van   protest  zijn.  Een  protest  tegen  alle  plannen  om  op  deze  prachtige  plek  een  protserig  gebouw  neer  te   zetten.          Zo  besluit  Peter  Avestad  om  zijn  eigen  vluchttunnel  te  bouwen.  Hij  bladert  door  de  documenten  tot   hij  de  instructies  en  de  tekeningen  van  Paul  Spieß  vindt.  Alles  staat  erin,  hoe  je  ervoor  zorgt  dat  de   tunnel  niet  kan  instorten,  hoe  je  van  de  grond  uit  de  tunnel  af  moet  komen,  hoe  je  zo  stil  mogelijk   kunt  werken.  Dat  laatste  lijkt  Peter  niet  zo’n  probleem,  want  door  het  verkeer  op  de  Nagelweg  is  er   rond  de  Kom  altijd  lawaai,  zeker  overdag.          Alles  moet  met  handgereedschap  worden  gedaan.  Die  middag  gaat  Peter  naar  een  doe-­‐het-­‐zelf-­‐ zaak,  koopt  een  rolmaat,  een  handzaag,  een  booromslag  met  een  paar  boortjes,  een  schop  met  een   losse  steel,  een  katrol,  een  touw,  een  stel  lampen  op  batterijen,  een  grote  schroevendraaier  en  een   doos  met  heel  lange  schroeven.  Thuis  verstopt  hij  het  gereedschap  in  de  berging.  De  rest  van  de  dag   voelt  hij  zich  vrolijk,  bijna  uitgelaten.  Brechtje  ziet  aan  hem  dat  hij  iets  in  zijn  schild  voert.  Hij  kookt   heerlijk,  maakt  grapjes,  vertroetelt  haar.  Ze  besluit  verder  niets  te  vragen.        De  volgende  dag  pakt  Peter  zijn  nieuwe  gereedschap  in  een  boodschappentas.  De  steel  van  de   schop,  die  te  lang  is  voor  de  tas,  verbergt  hij  onder  een  lange  regenjas.  Hij  loopt  via  het  fietspad  naar   de  achterkant  van  de  loods  en  schuift  langs  de  wand  naar  de  ingang.  De  deuren  en  het  slot  lijken   sinds  zijn  vorige  bezoek  onaangeroerd.  Het  looppad  naar  de  deuren  is  weer  volledig  is  begroeid  met   brandnetels.  Hij  wil  er  niet  overeen  lopen,  zodat  het  erop  blijft  lijken  alsof  er  al  maanden  niemand  bij   de  loods  is  geweest.          Binnen  in  de  loods  is  niets  veranderd.  De  kier  tussen  de  boeiboorden  geeft  genoeg  licht  om  bij  te   werken.  Voor  de  ingang  van  de  tunnel    is  de  ruimte  direct  achter  de  deuren  de  aangewezen  plek.   Daar  ligt  geen  hout  opgestapeld.  Bovendien  kan  hij  daar  over  een  dakbalk  een  stuk  touw  leggen,   waaraan  de  katrol  kan  hangen.        Hij  meet  het  dikke  houten  luik  op.  De  schacht  naar  de  tunnel  kan  tachtig  centimeter  in  het  vierkant   worden.  Hij  haalt  zestien  stoeptegels  uit  de  vloer  en  maakt  in  het  zandbed  een  houten  raam,  waarop   het  luik  straks  kan  rusten.  Hij  legt  het  zo  diep  dat  je  de  stoeptegels  op  het  luik  kunt  leggen  zonder  dat   je  ziet  dat  er  iets  onder  zit.  Daarna  begint  hij  de  schacht  te  graven.          In  zijn  eentje  aan  het  werk  kan  hij  zijn  fantasie  alle  ruimte  geven.  Hij  stelt  zich  voor  hoe  het  was  om   als  een  rat  gevangen  te  zitten  achter  de  Muur.  Maar  al  gauw  wordt  dat  beeld  verdrongen,  door  een   ander,  treuriger  beeld.  De  vijftien  vluchters  wilden  eigenlijk  hun  Kiez  voor  geen  goud  verlaten.  Ze   waren  alleen  maar  gaan  graven  omdat  ze  door  de  smeerlapperij  van  hun  eigen  overheid  werden   gedwongen,    verdreven  van  alles  wat  vertrouwd  was.  

 

169  

52          Brechtje  had  gelijk.  Hij  heeft  Peter  na  de  raadsvergadering  gewoon  laten  barsten.  Hij  is  laf  geweest,   te  laf  om  de  vriend  door  dik  en  dun  van  Peter  Avestad  te  zijn.  Langzaam  dringt  het  tot  hem  door  wat   er  met  hem  gebeurd  is.  Hij  heeft  de  geslepen  onderhandelaar  willen  spelen,  terwijl  hij  een  geboren   vrijbuiter  is,  een  plezierquerulant.  Daardoor  loopt  het  verkeerd  af,  want  de  laatste  weken  gaat  het   spel  om  de  knikkers.  Bij  zijn  bezoek  aan  de  flat  wilde  hij  Peter  eerlijk  vertellen  dat  hij  zijn  verzet  tegen   de  bouwplannen  kon  inruilen  tegen  een  baan  bij  de  gemeente.  Peter  zou  het  afgekeurd  hebben,   maar  tegelijk  begrepen.  Hij  zou  hebben  gezegd  dat  Bert  zijn  morele  beslissingen  zelf  maar  moest   nemen,  hem  achteraf  nooit  meer  iets  verwijten,  wat  hij  ook  had  besloten.        Het  fotorolletje  uit  de  camera  is  vernietigd,  maar  de  angst  voor  wat  er  op  andere  foto’s  te  zien  zou   kunnen  zijn,  grijpt  hem  bij  de  keel.  Hij  ligt  nachtenlang  wakker,  eet  nauwelijks.  Hij  twijfelt  of  hij  Peter   moet  vertellen  dat  ze  zijn  geschaduwd.  Dan  moet  hij  zijn  geheim  prijsgeven.  Maar  Peter  loopt  weinig   gevaar.  Hij  poetst  drie  keer  per  dag  zijn  tanden,  laat  nooit  ergens  een  deur  open  staan,  heeft  van  zijn   leven  nog  nooit  een  aanmaning  gehad.  De  arme  jongen  zou  knettergek  worden  als  hij  wist  dat  hij   gevolgd  werd.          Peter  en  Brechtje  stommelen  de  trap  op.  Bert  maakt  een  vaag  handgebaar  naar  het  bed.  Ze  gaan   zitten.  Brechtje  kijkt  Bert  aan.        ‘Het  spijt  me  dat  ik  zo  tegen  je  uitgevallen  ben.’            ‘Je  had  gelijk.’        ‘Ik  was  verschrikkelijk  kwaad.’        ‘Je  hoeft  je  niet  te  verontschuldigen.’     Er  valt  een  lange  stilte.        ‘Waar  kwam  je  eigenlijk  voor?’  zegt  Peter.        ‘Hoe  bedoel  je?’  zegt  Bert.        ‘Jij  kwam  bij  mij  op  bezoek,  maar  je  kreeg  niet  de  kans  om  te  vertellen  waarom.’   Bert  kijkt  schichtig  om  zich  heen.  Hij  schudt  zijn  hoofd.        ‘Je  hoeft  niet  te  praten  als  je  niet  wilt,’  zegt  Peter.   Bert  verbergt  zijn  gezicht  in  zijn  handen.    I  sometimes  wish  I’d  never  been  born  at  all,  zingen  honderden  geluidloze  monden  van  Freddie   Mercury  vanaf  de  muren.   De  volgende  morgen  gaat  de  telefoon.        ‘Bert?  Jessica  hier.  Ik  zou  graag  even  met  je  spreken.’     Verbaasd  hangt  Bert  op  en  fietst  naar  het  stadhuis.  Een  kwartier  later  zit  hij  tegenover  haar  in  haar   werkkamer.          ‘Eerst  groeten,  nu  zelfs  bellen,  ik  begin  geloof  ik  in  je  achting  te  stijgen.’        ‘Dat  niet  direct.’     Jessica  bladert  in  een  stapel  papieren.          ‘Kijk.  Hier  zijn  kopieën  van  alle  documenten  die  met  het  eigendom  van  dat  land  van  de   appartementen  te  maken  hebben.  Koopakte,  eigendomsbewijs,  kadastrale  legger.  Overal  staat   dezelfde  datum  op,  28  augustus  1986.  En  dan  kom  jij  aanzetten  met  een  kopietje  waarop  de  verkoop   nog  geen  twee  weken  geleden  is.  Vertel  eens,  ben  je  een  beetje  aan  het  knippen  en  plakken   geweest?’        Bert  grinnikt.    

 

170  

     ‘Wat  verwacht  je  nou?  Dat  ik  je  vertel  hoe  ik  aan  die  akte  ben  gekomen?  Ik  heb  een  verrassing  voor   je.  Ik  zal  zwijgen  als  het  graf.’          ‘En  ík  heb  een  verrassing  voor  jou.  Ik  weet  allang  waar  die  andere  akte  vandaan  komt.  Je  bent  bij   Zijlmans  geweest,’  zegt  ze  bits.     Bert  verschiet  van  kleur.  Jessica  buigt  zich  over  haar  bureau  naar  voren.        ‘Nu  denk  jij  natuurlijk  dat  de  akte  van  Zijlmans  echt  is,  en  dat  die  kadastrale  gegevens  door  ons  zijn   gemanipuleerd.’     Haar  ogen  priemen  door  hem  heen.        ‘Ja,’  zegt  Bert  benepen.      ‘Stel  je  nu  eens  voor,  lieve  Bert,  dat  het  andersom  is,  dat  het  kadaster  een  keurige  instantie  is,  niet   vatbaar  voor  manipulatie,  in  ieder  geval  minder  vatbaar  voor  manipulatie  dan  de  eerste  de  beste   boer.’     Bert  begint  te  draaien  op  zijn  stoel.          ‘Stel  je  nu  eens  voor  dat  Zijlmans    je  een  valse  akte  heeft  gegeven.’     Bert  verbijt  zich.        ‘Kostte  het  moeite  om  die  akte  los  te  peuteren?’   Bert  kijkt  uit  het  raam.  Jessica  lacht  smalend.        ‘Ik  had  jou  snuggerder  ingeschat,  Bertje  Zwambrink.  Iemand  heeft  Zijlmans  op  jouw  komst   voorbereid.  En  laat  me  je  één  ding  verzekeren,  ik  was  het  niet!’   Bert  staat  op.  Hij  loopt  heen  en  weer,  draait  zich  dan  met  een  ruk  naar  haar  toe.        ‘Ik  geloof  je.  Je  vloekte  toen  ik  je  de  eerste  keer  die  akte  liet  zien.  Het  is  wel  duidelijk  wie  ons  dat   kunstje  geflikt  heeft.  Maar  wat  ik  me  afvraag:  waarom  werkt  Zijlmans  mee?  Waarom  laat  hij  zich   door  Van  Overpelt  gebruiken  om  ons  te  belazeren?’   Ook  Jessica  staat  op.        ‘Hij  wordt  onder  druk  gezet,  dat  moet  wel.  Ik  ben  benieuwd  hoe.  Misschien  zijn  er  nog  andere   mannetjes  actief  naast  Recherchebureau  De  Vos.  Pas  op  je  tellen,  Bert.’   Ze  legt  zowaar  een  hand  op  zijn  schouder.        Als  jongen  was  Peter  een  absolute  kluns  bij  het  verstoppertje  spelen  op  straat.  De  slimmigheidjes   van  de  andere  kinderen  doorzag  hij  nooit.  Nu  haalt  hij  de  schade  in,  gaat    zo  behoedzaam  mogelijk  te   werk.  Alle  benodigdheden  liggen  in  de  loods.  Het  enige  waarop  hij  moet  letten  is  dat  niemand  hem  in   of  uit  ziet  gaan.  Als  hij  langs  het  bankje  loopt,  houden  de  espen  hem  uit  het  zicht  vanaf  de  Nagelweg.   Hij  hoeft  alleen  maar  uit  te  kijken  of  er  geen  fietsers  langskomen.  De  loods  verlaten  is  lastiger,  omdat   hij  dan  het  fietspad  niet  kan  overzien.  Daarom  boort  hij  een  kijkgaatje  in  de  deur.  Door  het  gat  kan  hij   fietsers  langs  het  bankje  zien  aankomen.  Naar  de  andere  kant  toe  wordt  hij  uit  het  zicht  gehouden   door  de  loods  zelf.  De  twee  treinen  die  elk  halfuur  voorbijkomen  zijn  eerder  handig  dan  lastig.  Hij   leest  in  Ilka’s  papieren  dat  ook  de  tunnelbouwers  in  Berlijn  het  geluid  van  langsrijdende  treinen  en   overvliegende  vliegtuigen  benutten  om  lawaaierige  klusjes  te  overstemmen.          Peter  speelt  het  spel  van  de  vlucht  vol  overgave.  Elke  voorbijganger  kan  een  verklikker  zijn,  elke   fietser  een  agent  in  burger,  elke  auto  een  wagen  van  de  geheime  dienst.  De  bouw  van  de  tunnel   onder  de  loods  wordt  zo  een  zinderend  jongensboek.  Zouden  de  tunnelbouwers  in  Berlijn  naast   angst  misschien  ook  plezier  hebben  beleefd,  iets  van  een  gevoel  van  avontuur?  Ilka’s  documenten   zeggen  er  niets  over.  Peter  weet  het  nu  zeker.          Hij  volgt  de  bouwinstructies  op  de  voet,  ontwikkelt  binnen  korte  tijd  routine.  Op  die  manier  was  het   dus  mogelijk  dat  mensen  zonder  technische  ervaring  een  tunnel  konden  bouwen.  Onder  de  

 

171  

deskundige  leiding  van  Hans-­‐Peter  Dittrich  leerden  ze  het  al  doende.  Het  werk  vordert  sneller  dan   verwacht.  Hij  bedenkt  een  mechaniek  met  touwen  waarmee  hij  de  emmer  met  grond  kan  optrekken   vanuit  de  schacht,  opzij  kan  bewegen  en  leegkiepen.  Het  gaat  veel  sneller  dan  emmer  voor  emmer   de  grond  naar  boven  te  dragen.  Telkens  na  een  emmer  of  twintig  moet  hij  de  schacht  uit  om  de   grond  weg  te  werken.  De  tunnelbouwers  in  Berlijn  trokken  wijde  broeken  aan,  bonden  hun   broekspijpen  dicht  en  schepten  het  zand  erin.  Ergens  buiten  lieten  ze  het  uit  hun  broek  vallen.  Dat   gaat  Peter  in  zijn  eentje  veel  te  langzaam.  Hij  besluit  om  de  grond  voorlopig  in  de  loods  te  laten   liggen.  Er  is  immers  al  zestien  jaar  niemand  binnen  geweest.        Op  een  morgen  hoort  hij  buiten  de  loods  stemmen,  kijkt  door  het  kijkgaatje  in  de  deur,  ziet  drie   mannen  het  fietspad  aflopen  met  gele  koffertjes  en  statieven.  Peter  is  doodsbenauwd  dat  ze  de  deur   van  de  loods  opendoen.  Ze  blijven  een  uur  lang  heen  en  weer  lopen,  zetten  hun  statieven  neer  op   allerlei  plaatsen  en  gluren  door  een  soort  kijkers.  Een  intens  triest  gevoel  overvalt  hem.  Landmeters,     het  begin  van  het  einde  van  de  Kom.        Die  nacht  droomt  hij  weer  van  de  tunnel.  De  groep  van  vijftien  tunnelbouwers  heeft  zich  verzameld   in  de  loods  met  ELVIS  op  de  deuren.  Jürgen,  de  bakker  is  er  met  zijn  moeder.  Bärbel  heeft  broodjes   meegebracht.  Peter  geeft  aanwijzingen,  hoe  de  balken  geplaatst  moeten  worden,  de  planken  voor   het  dak  van  de  tunnel,  de  schotten  voor  de  zijkanten.  Hij  mist  iemand  van  de  groep.  Hans-­‐Peter   Dittrich,  de  timmerman,  is  er  niet,  maar  het  werk  gaat  door.  In  zijn  droom  verandert  hij,  Peter   Avestad,  in  Hans-­‐Peter  Dittrich.  Hij  schiet  schreeuwend  wakker.  Brechtje  neemt  hem  in  haar  armen.   Wat  heb  je  gedroomd,  schat,  vraagt  ze,  maar  hij  wil  het  geheim  van  zijn  tunnel  niet  vertellen.  Hij  pakt   het  grijze  boek  en  schrijft  de  droom  op,  zoals  alle  vorige  keren.          Een  week  later  is  de  tunnel  praktisch  klaar.  Het  is  een  ruimte  van  anderhalve  meter  hoog,  een   meter  breed  en  drie  meter  lang,  helemaal  bekleed  met  hout  uit  de  loods.  Aan  het  plafond  hangen   lampen  die  op  batterijen  werken.  De  tunnel  lijkt  sprekend  op  die  uit  de  documentaire  over  Operatie   Tarquinius.  Niemand  heeft  iets  van  de  bouw  gemerkt.  Peter  komt  steeds  thuis  ruim  voordat  Brechtje   arriveert.  De  kleren  die    hij  bij  het  graven  aanheeft,  stopt  hij  weg  in  de  berging.  Nacht  na  nacht   droomt  hij  van  mannen  met  zwarte  leren  jacks,  bruine  schoenen  en  gele  statieven  met  kijkers.  Hans-­‐ Peter  Avestad  maant  de  gravers  tot  doodse  stilte.          De  dromen  blijven  komen  tot  hij  op  een  morgen  wakker  wordt  uit  een  diepe,  droomloze  slaap.   Brechtje  is  al  naar  haar  werk.  Hij  loopt  naar  de  woonkamer.  Zonlicht  stroomt  uitbundig  door  de   ramen,  precies  als  gisteren.  Op  straat  fietsen  de  dagelijkse  drommen  scholieren  voorbij.  Toch  is  er   iets  veranderd.  De  afgelopen  weken  gunde  hij  zich  nauwelijks  tijd  om  iets  te  eten,  maar  vandaag   kookt  hij  twee  eieren,  bakt  toast,  zet  thee,  leest  op  zijn  gemak  de  krant.  Na  het  ontbijt  gaat  hij  naar   de  loods,  neemt  het  grijze  boek  mee.  Hij  daalt  af  in  zijn  tunnel,  klopt  hier  en  daar  tegen  het  hout.  Een   mooie  constructie,  maar  toch  niet  veel  meer  dan  een  afgetimmerd  gat  in  de  grond.          Het  denkwerk  achter  het  boek  over  de  DDR  is  klaar.  Het  grijze  boek  met  de  dromen  is  uitgegroeid   tot  een  pauwenstaart  waarvan  elke  veer  een  verhaal  is,  het  verhaal  van  één  van  de  vijftien  vluchters.   Hij  bergt  al  zijn  gereedschap  en  het  grijze  boek  op  in  de  tunnel,  legt  het  luik  en  de  tegels  erop  en   strooit  zand  in  de  voegen,  schept  de    grond  uit  de  tunnel  op  een  hoop.  Hij  sluipt  de  loods  uit  en   punnikt  het  schroefoog  het  gat  in.  Tussen  de  espen  spelen  mezen  tikkertje  op  zijn  verborgen  fiets.  Hij   rijdt  langs  het  kanaal,  de  brug  over,  een  stuk  langs  de  andere  kant  van  het  kanaal,  dan  de  dijk  af,  de   straat  in  naar  het  pleintje  waar  Bert  woont.          Bert  komt  net  uit  bed.  Hij  is  bleek,  met  dikke  wallen  onder  zijn  ogen.          ‘Vertel  me  toch  wat  er  met  je  is,’  zegt  Peter.  

 

172  

Bert  schudt  zijn  hoofd.  Hij  legt  zijn  hand  op  Peters  arm.        ‘Je  moet  me  vertrouwen.’        ‘Ik  vertrouw  je.’        ‘Ik  wil  je  iets  laten  zien,’  zegt  Bert.   Hij  pakt  de  twee  kopieën  van  de  akten.        ‘Kijk,  de  verkoopakten  van  de  grond  voor  de  appartementen:  twee  akten,  twee  data.  Deze  is  de   akte  die  Jessica  liet  zien  in  de  raadsvergadering.  De  andere  heb  ik  van  Zijlmans,  maar  de  datum  is   vals.’        ‘Waarom  geeft  Zijlmans  jou  een  valse  akte?’        ‘Zodat  wij  denken  dat  de  gemeente  de  boel  bedondert.’        ‘Wie  doet  er  zoiets?  Jessica?’        ‘Jessica  wist  er  niets  van.  Van  Overpelt  zit  erachter.’        ‘Maar  hoe  heeft  Zijlmans  er  belang  bij  om  Van  Overpelt  te  helpen?’        ‘Precies.  Dat  wil  ik  weten.  Kan  jij  dat  eens  proberen  uit  te  zoeken?’          Peter  stapt  op  zijn  fiets.  Eigenaardig,  een  jaar  geleden,  een  half  jaar  zelfs,  zou  hij  niet  hebben   kunnen  verdragen  dat  Bert  niet  wil  vertellen  wat  er  met  hem  is,  maar  vandaag  gaat  het  leven  over   het  zachte  windje  dat  door  zijn  haar  waait,  de  zilveren  schittering  van  de  rivier,  de  zonovergoten   uiterwaarden.        ‘Nou  nou,’  zegt  de  boer,  ‘alweer  hoog  bezoek?’     Peter  lacht.          ‘Dat  krijg  je  als  je  een  van  de  mooiste  stukjes  land  van  de  stad  bezit.’        ‘Wat  wil  je  weten?’   Peter  gaat  frontaal  in  de  aanval.        ‘Ik  wil  weten  waarom  een  fatsoenlijk  en  diepgelovig  mens  als  u  mijn  vriend  en  mederaadslid  Bert   Zwambrink  een  vervalste  notariële  akte  heeft  gegeven.’     Zijlmans  neemt  zijn  grijze  boerenpet  af,  draait  hem  rond  in  zijn  handen.          ‘Vijf  jaar  geleden  zijn  die  lui  van  WelVast  gekomen.  Die  hebben  mijn  land  gekocht  voor  een  aardige   prijs,  tenminste,  voor  agrarische  grond.  Ik  mocht  het  land  gratis  blijven  gebruiken,  als  ik  het   uiteindelijk  net  zo  schoon  zou  opleveren  als  het  nu  is.  Ik  had  niet  veel  zin  om  mijn  land  te  verkopen.   Mijn  familie  boert  hier  al  tweehonderd  jaar.  Toen  zijn  ze  gaan  dreigen.  Als  ik  niet  verkocht,  zou  er  iets   in  de  grond  terecht  kunnen  komen.  Ze  hadden  het  over  gifstoffen.  Wees  blij  dat  je  zo’n  mooi  aanbod   krijgt,  zeiden  ze.  Ik  heb  met  mijn  vrouw  gepraat.  Het  gebeurt  toch  een  keer,  de  stad  breidt  zich  nu   eenmaal  uit,  zei  ze.  Toen  hebben  we  besloten  om  het  te  doen.’   Hij  kijkt  triest  naar  de  pet  in  zijn  handen.        ‘Een  paar  weken  terug  stond  hier  opeens  diezelfde  man  van  WelVast  op  de  stoep  met  die  vervalste   akte,  in  viervoud  nog  wel.  Iedereen  die  kwam  vragen  moest  ik  er  een  kopie  van  geven,  als  ik   verstandig  was.’   De  boer  kijkt  naar  de  grond.          ‘Als  ik  vijf  jaar  geleden  niet  verkocht  had,  had  ik  nu  een  hoop  geld  gebeurd.  Dan  was  ik  binnen   geweest.’   Peter  schudt  zijn  hoofd.          ‘Ik  denk  het  niet,  meneer  Zijlmans.  Als  u  niet  verkocht  had,  zou  WelVast  dat   appartementencomplex  doodleuk  op  een  andere  plek  laten  bouwen,  op  het  land  van  de  eerste  de   beste  die  ze  wél  konden  dwingen  om  te  verkopen.’    

 

173  

De  boer  kijkt  Peter  verrast  aan,  knikt  dan  met  samengeknepen  lippen.          ‘Kun  je  als  gewone,  hardwerkende  mens  een  keer  een  voordeeltje  hebben,  kapen  die  kapitalisten   het  je  voor  je  neus  weg.  Ik  zou  die  praktijken  wel  bekend  willen  maken,  maar  ik  durf  het  niet.  Ik  hoop   dat  u  dat  begrijpt,  meneer  Avestad.  Wat  ik  u  net  verteld  heb,  zal  ik  tegenover  ieder  ander   ontkennen.’     Ze  staan  op.  Peter  geeft  de  boer  een  hand.          ‘Ik  kan  u  geen  ongelijk  geven,’  zegt  hij.        ‘We  kunnen  gewoon  niets  bewijzen,’  verzucht  Peter  die  avond  tegenover  Brechtje.        ‘Dat  hoeft  misschien  ook  niet.’     Peter  kijkt  haar  verbaasd  aan.          ‘De  waarheid  zelf  is  niet  belangrijk.  Het  gaat  erom  dát  er  gesjoemeld  is,  niet  hóe.’        ‘Ik  geloof  niet  dat  ik  je  begrijp.  Je  hoorde  in  de  raad  Van  Overpelt  toch  wel  waarschuwen?  Geen   lasterpraatjes!’        ‘Peter,  ik  snap  dat  dit  vreemd  klinkt,  maar  bewijs  is  maar  een  middel.  Dat  zie  je  wel  aan  Zijlmans  en   zijn  akte.  Ze  kunnen  feiten  verdonkeremanen,  stukken  vervalsen,  getuigenissen  afdwingen.  Als   historicus  zou  je  toch  moeten  snappen  dat  je  nooit  alle  feiten  kunt  kennen.  Het  gaat  niet  om  sluitend   bewijs.  Het  gaat  om  de  geloofwaardigheid  van  het  beeld  dat  je  schetst.  Je  hoeft  de  mensen  in  de   gemeenteraad  er  alleen  maar  van  te  overtuigen  dat  zonder  knoeierij  dat  gemeentehuis  er  nooit  kan   komen.  Het  is  vooral  een  kwestie  van  handig  inpakken,    zó  vertellen  dat  het  geen  laster  lijkt.’          Peter  laat  haar  woorden  bezinken.  Handig  inpakken,  zodat  het  geen  laster  lijkt.  Hij  loopt  naar  zijn   kast  met  boeken  over  de  DDR.          ‘Misschien  is  dit  dan  iets,’  zegt  hij.          Hij  komt  terug  met  een  dik  boek,  laat  Brechtje  de  titel  zien.  Das  Wort  als  Gegenmacht.  Intellektuelle   Opposition  in  der  DDR.  Het  is  een  serie  artikelen  van  West-­‐Duitse  historici.        De  DDR-­‐intellectuelen  wrongen  zich  in  allerlei  bochten  om  hun  kritische  werk  te  kunnen   publiceren.  Een  ware  meesteres  in  het  omzeilen  van  publicatieverboden  was  een  schrijfster  van   toneelstukken.  Eén  van  haar  meest  geliefde  vormen  was  het  verwerken  van  kritiek  in  een   mythologisch  verhaal.  De  creativiteit  van  de  schrijfster  kon  er  prima  in  tot  haar  recht  komen.  Haar   intellectuele  vriendjes  konden  er  genadeloze  kritiek  op  de  machthebbers  uit  opmaken.  En  de  leiding   kon  beweren  dat  het  slechts  een  verhaal  was,  dat  geen  directe  relatie  had  met  het  heden.  Zo  bleef   iedereen  tevreden.        ‘Dus  we  gaan  een  mythe  schrijven,’  zegt  Brechtje,  verbaasd  over  zijn  vindingrijkheid.          ‘Met  mijn  fantasie  en  jouw  schrijftalent  moet  dat  geen  probleem  zijn,’  zegt  Peter.          Ze  lachen,  staan  op,  kussen  elkaar,  krijgen  nog  een  lachbui,  kussen  elkaar  opnieuw.  Brechtje  trekt   twee  biertjes  open.  Peter  pakt  een  boek  over  Griekse  mythologie  uit  de  kast.          ‘Een  beetje  plagiaat  is    vast  geen  probleem,’  zegt  hij.  Ze  lachen  opnieuw.    Met  hun  hoofden  dicht  bij  elkaar,  ieder  met  een  pen  en  een  stuk  papier,  bladeren  ze  door  de   mythologie,  spuien  ideeën,  schrijven,  schrappen,  hikken  af  en  toe  van  het  lachen.  Na  een  half  krat   Warsteiner,  om  twee  uur  ‘s  nachts,  is  het  verhaal  klaar.  Brechtje  schrijft  het  in  het  net,  Peter  doet  het   in  een  envelop.  Ze  fietsen  vrolijk  pratend  door  de  nacht  naar  het  kantoor  van  het  plaatselijke  krantje.   Wat  kan  het  schelen  dat  het  toch  niet  gaat  helpen,  denkt  Peter,  en  hij  voelt  zich  intens  gelukkig.  

 

174  

53   De  tempel  van  Cherritsos   Cherritsos  was  een  halfgod,  zoon  van  Hephaistos,  de  manke  god  van  het  smidsvuur,  en  de   lieflijke  Charis.  Van  zijn  vader  erfde  hij  het  onverzettelijke  geloof  dat  alles  kon  worden   gemaakt,  gehouwen  uit  rots,  gesmeed  uit  ijzer  of  gegoten  uit  brons.  Van  zijn  moeder  erfde  hij   charme  en  overtuigingskracht,  die  van  pas  kwamen  om  anderen  bij  zijn  grootse  plannen  te   betrekken.     Toen  hem  echter  op  een  feest  naar  zijn  afstamming  werd  gevraagd,  verloochende  hij  zijn   vader.  Hij  zich  schaamde  voor  diens  gebrek.  Zijn  vader  strafte  hem  met  levenslange   verbanning.  Zo  werd  hij  uit  Hellas  verdreven  en  kwam  terecht  in  Lydië,  in  een  klein  stadje  aan   de  rivier  de  Halys.  Door  zijn  charisma  won  hij  het  vertrouwen  van  de  inwoners,  maar  hij   wendde  het  aan  tot  zelfverheerlijking.  Hij  sloot  een  verbond  met  de  gewetenloze  Scylla,  toen   nog  een  mooie  nimf,  met  zwart  haar  en  bleekblauwe  ogen.   Hij  eiste  dat  er  een  tempel  gebouwd  zou  worden,  met  een  groot  marmeren  altaar,  waarop  hij   met  Scylla  de  liefde  zou  kunnen  bedrijven.  De  wijze  mannen  van  het  stadje  keurden  het  plan   echter  af.  Ze  wilden  de  arme  inwoners  geen  zware  lasten  opleggen.  Cherritsos  wendde  zich   toen  tot  Hades,  de  god  van  de  onderwereld,  met  het  verzoek  schimmen  te  sturen  om  de   tempel  voor  hem  te  bouwen.     De  plannen  voor  de  tempel  wekten  evenwel  de  wrevel  van  Pan,  de  roodharige  bosgod,  die   had  ontdekt  dat  de  tempel  zou  worden  gebouwd  in  het  Espenbos.  Pan  beschouwde  de  bomen   als  zijn  beste  raadgevers.  Hij  droeg  de  espen  op  om  alle  mensen  van  het  stadje  zijn  boodschap   in  het  oor  te  fluisteren.  Laat  niet  uw  tempel,  de  glorie  van  uw  stad,  gebouwd  worden  door   onreine  schimmen!  Laat  de  tempel  de  vrucht  zijn  van  eigen  arbeid  van  de  trotse  vaklieden  die   uw  stad  rijk  is!     Toen  Cherritsos  van  de  boodschap  van  de  bosgod  hoorde,  ontstak  hij  in  grote  toorn.  Hij  riep   de  Caterpillaren  te  hulp,  een  leger  van  gele,  rupsachtige  monsters,  dat  het  Espenbos   verwoestte.  Maar  de  boodschap  van  de  bomen  had  de  mensen  al  overtuigd.  Ze  joegen   Cherritsos  en  Scylla  de  stad  uit,  en  bouwden  zelf  hun  tempel,  die  ze  wijdden  aan  alles  wat   mooi,  goed  en  eerlijk  was.          Jessica  Zwarthoed  grinnikt.  De  mooie  nimf  Scylla,  met  zwart  haar  en  bleekblauwe  ogen,  die  op  een   marmeren  altaar  wordt  genomen  door  een  halfgoddelijke  burgemeester.          ‘Ik  móet  weten  wie  dat  stuk  heeft  geschreven!’  briest  Cherritsos  van  Overpelt.     Hij  slaat  met  de  opgevouwen  krant  tegen  zijn  hand.        Jessica  kijkt  naar  het  onbewogen  gezicht  van  Johan  Schulte,  de  redacteur  van  het  krantje.  Dit  wordt   misschien  wel  een  leuk  gesprek.  De  gepikeerde  burgemeester  valt  diep  terug  in  zijn  haantjesgedrag.   Zij  wordt  dan  wel  geen  directeur-­‐generaal,  het  gemeentehuis  gaat  er  komen,  maar  ze  is  vastbesloten   om  de  burgemeester  zo  veel  mogelijk  dwars  te  zitten.  Eigenlijk  is  ze  opgelucht.  Ze  kan  weer  gewoon   zichzelf  zijn,  een  degelijke  stadsbestuurder,  met  grote  interesse  in  de  psychische  kronkels  van   anderen.        Schulte  haalt  zijn  schouders  op.    

 

175  

     ‘Waar  hebben  we  het  over?  Dit  is  gewoon  deel  zoveel  van  die  klucht  die  jullie  de  laatste  maanden   opvoeren.  Zoals  u  bij  die  presentatie  weigerde  om  Avestad  en  Zwambrink  een  hand  te  geven…’        ‘Ik  maak  zelf  wel  uit  wie  ik  een  hand  geef  en  wie  niet!’        ‘…  dat  vond  ik  bepaald  niet  chique  voor  een  burgervader.’   Johan  slaat  zijn  benen  over  elkaar,  neemt  op  zijn  dooie  gemak  een  slok  van  zijn  koffie.   De  burgemeester  staat  op,  begint  te  ijsberen.  Een  paar  keer  lijkt  hij  iets  te  willen  gaan  zeggen,  heft   zelfs  een  keer  een  vinger  op,  maar  blijft  stil.  Hij  loopt  zijn  prullenmand  omver,  geeft  het  ding  nijdig   een  trap  na,  staart  naar  het  op  de  vloer  verspreide  papier.  Johan  Schulte  probeert  niet  te  lachen,   maar  verslikt  zich  proestend  in  zijn  koffie.  Van  Overpelt  kijkt  hem  woedend  aan.        ‘Volgens  mij  zie  jij  de  ernst  van  deze  zaak  totaal  niet  in!’        ‘Doe  toch  niet  zo  ontzettend  kinderachtig,  burgemeester!  Ik  vind  het  wel  grappig  bedacht,  zo’n   mythologisch  verhaaltje.  De  lezers  ook  trouwens.  Ik  heb  al  diverse  telefoontjes  gehad.’     De  burgemeester  snuift  diep,  houdt  zijn  wijsvinger  vlak  voor  de  neus  van  Schulte.        ‘Luister,  jij  geeft  mij  nú  de  naam  van  degene  die  dit  heeft  geschreven!’     Zijn  hoofd  is  rood  aangelopen.        ‘Kom  nou  toch  Gerritje,  maak  je  je  nou  niet  een  beetje  al  te  druk?’  zegt  Jessica  zalvend.        De  burgemeester  wil  nu  haar  een  uitbrander  geven,  maar  bedenkt  zich,  richt  zich  weer  tot  Schulte,   probeert  het  met  een  duistere,  dreigende  toon.        ‘Ik  vraag  het  je  nu  voor  de  laatste  keer,  jongetje,  wie  heeft  dit  geschreven?’        Schulte    zet  doodgemoedereerd  zijn  lege  kopje  op  de  tafel.        ‘Mijnheer  Van  Overpelt,  het  is  misschien  nog  niet  helemaal  tot  u  doorgedrongen,  maar  Nederland   is  een  democratie,  met  vrijheid  van  drukpers  en  al.  Ik  heb  als  journalist  het  volste  recht  om  mijn   bronnen  geheim  te  houden.  Als  u  denkt  dat  er  sprake  is  van  smaad,  schakelt  u  maar  een  advocaat  in.   En  dan  nog  iets:  ik  ben  niet  uw  jongetje.  Uw  verkleinwoordjes  bewaart  u  maar  voor  mevrouw   Zwarthoed  hier.’     Dan  staat  hij  op  en  stapt  gedecideerd  de  kamer  uit.          Jessica  stikt  haast  van  het  lachen,  maar  laat  niets  merken.  De  burgemeester  blijft  uit  het  raam   kijken  met  een  gezicht  dat  weinig  goeds  voorspelt.  Jessica  denkt  na.  Schulte  heeft  dan  wel  keurig  zijn   mond  gehouden,  maar  wie  die  schrijver  is,  gaat  binnenkort  uitlekken.  Het  fluistercircuit  van  het   stadje  zal  de  naam  prijsgeven.  Een  kwestie  van  een  paar  dagen  geduld.  Dat  zou  ook  Van  Overpelt   kunnen  bedenken,  maar  zijn  helderheid  van  oordeel  lijkt  een  beetje  aangetast.        ‘Degene  die  dit  heeft  geschreven,  gaat  problemen  krijgen,’  zegt  de  burgemeester.  ‘Daar  heb  ík  geen   advocaat  voor  nodig.’     Jessica  schudt  afkeurend  haar  hoofd  en  loopt  de  kamer  uit.        Haar  intuïtie  zegt  haar  dat  er  een  verband  is  tussen  het  verhaaltje  in  de  krant  en  Peter  Avestad.  Er   zit  iets  authentieks  in,  iets  integers.  Ze  moet  er  niet  aan  denken  dat  de  burgemeester  ervan  overtuigd   raakt  dat  Peter  het  heeft  geschreven.  Zoals  ze  Van  Overpelt  daarnet  zag,  zo  grimmig  heeft  ze  hem   eerder  nog  niet  meegemaakt.  Hij  wordt  door  krachten  van  buiten  onder  druk  gezet,  dat  moet  wel.   Middenin  de  gang  staat  ze  plotseling  stil,  ziet  de  ziekenkamer  van  Brechtje  weer  voor  zich.  Ze  moet   Peter  waarschuwen.  Als  de  burgemeester  hem  iets  aandoet,  zal  ze  haar  leven  lang  Peters  hand  op  de   hare  voelen,  troost  en  beschuldiging  tegelijk.  Op  haar  kamer  pakt  ze  de  telefoon.        Drie  avonden  later  zitten  ze  elkaar  onwennig  aan  te  kijken  rond  een  mooi  gedekte  tafel  in   restaurant  Con  Fuoco,  Jessica,  Peter,  Brechtje  en  Bert.          ‘Is  dit  nou  op  kosten  van  de  gemeente?’  vraagt  Bert,  terwijl  hij  de  menukaart  bestudeert.    

 

176  

Hij  weet  wel  beter.  Peter  heeft  het  duidelijk  gezegd:  we  betalen  zelf.          ‘Of  kunnen  we  de  rekening  naar  WelVast  BV  sturen?’  Bert  is  weer  helemaal  terug.          Gisteren  heeft  hij  Peter  alles  opgebiecht,  met  Brechtje  erbij,  over  zijn  deal  met  Jessica,  over  de   privédetective.  Ach,  wat  valt  er  aan  mij  nou  voor  bijzonders  te  onthullen,  zei  Peter.  Nou,  ik  zou  wel   iets  kunnen  noemen,  zei  Brechtje.  Ze  kwamen  niet  meer  bij  van  het  lachen.  God,  wat  ben  ik  blij  dat  ik   je  nu  alles  heb  verteld,  zei  Bert.  Peter  stond  op.  Ik  voelde  het  al  toen  je  die  avond  bij  mij  en  Brechtje   was,  ik  voelde  dat  je  iets  dwarszat,  maar  ik  ben  niet  kwaad  op  je.  Het  was  een  fantastisch  gevoel.  Ik   begreep  je,  zonder  dat  je  had  verteld  wat  je  had  gedaan.  Weet  je  hoe  belangrijk  dat  voor  mij  is?   Brechtje  keek  verliefd  naar  Peter.  Bert  gooide  in  één  beweging  alle  zwaarmoedigheid  van  zich  af.  Hij   stond  op,  omhelsde  Peter.  Ik  hou  van  je,  makker,  zei  hij,  en  als  die  lesbische  slet  hier  je  ooit  laat   zitten,  kom  je  maar  naar  mij.  De  avond  was,  zoals  zoveel  mooie  avonden  van  hen  drieën,  geëindigd  in   veel  gelach,  bier  en  meebrullen  met  oude  platen.        Jessica  is  jaloers.  Kijk  toch  hoe  innig  ze  met  elkaar  zijn.  Kijk  naar  Peter.  Hij  was  een  eenling,  net  als   ik.  Hem  is  het  gelukt  om  mensen  om  zich  heen  te  verzamelen  die  van  hem  houden,  mij  niet.        ‘Ik  vind  het  fijn  dat  jullie  wilden  komen,’  begint  ze.  ‘Complimenten  voor  het  verhaaltje  in  de  krant.’     De  drie  kijken  elkaar  aan.          ‘Zitten  we  hier  soms  om  uit  te  zoeken  wie  dat  geschreven  heeft?’  vraagt  Brechtje  pissig.     Ze  staat  half  op,  maar  Peter  pakt  haar  pols  vast.  Ze  kijkt  verwonderd  naar  haar  arm,  dan  naar  Peter,   laat  zich  glimlachend  weer  omlaag  dwingen  op  haar  stoel.  Jessica  schudt  haar  hoofd.          ‘Het  spijt  me.  Ik  had  misschien  anders  moeten  beginnen.  Het  doet  er  helemaal  niet  toe  wie  dat   stukje  heeft  geschreven,  maar  ik  zou  de  schrijver  willen  waarschuwen.’  Ze  laat  een  stilte  vallen.  ‘De   belangen  rond  die  bouwplannen  zijn  heel  erg  groot.  De  burgemeester  wordt  opgejaagd.  Hij  is   bloednerveus.’        ‘Hij  heeft  Johan  Schulte  op  het  matje  geroepen,  toch?’  Zoals  gebruikelijk  weet  Bert  alles.  ‘Het   schijnt  een  leuk  gesprek  te  zijn  geweest.’        ‘Ik  was  erbij’  zegt  Jessica.  ‘De  burgemeester  was  niet  zo  blij  met  zijn  rol  als  mythologische  figuur.’     Ze  lachen  smakelijk.        ‘Terwijl  toch  de  mooiste  vrouw  van  de  stad  de  zijne  werd  op  een  marmeren  altaar,’  zegt  Peter.     Hij  knipoogt.  Jessica  verbaast  zichzelf  door  te  blozen.  Brechtje  kijkt  haar  aan.        ‘En  wat  is  jouw  rol,  Jessica?’   Jessica  staart  naar  haar  lege  bord.  Het  blijft  een  hele  tijd  stil.  Dan  staat  Peter  op.        ‘Kom.’  Hij  pakt  Jessica’s  hand.     Brechtje  en  Bert  kijken  hen  verbaasd  na  als  ze  naar  buiten  gaan.        Peter  en  Jessica  slenteren  rond  de  kerk.        ‘Het  is  niet  zo’n  wonder  dat  wij  elkaar  nooit  begrepen  hebben,’  zegt  Jessica.        ‘Je  was  zeker  niet  de  enige  van  wie  ik  weinig  begreep.’   Jessica  glimlacht.  ‘Ik  heb  het  je  niet  gemakkelijk  gemaakt.’          ‘Wat  je  ook  deed,  voor  mij  bleef  je  altijd  dat  meisje  dat  in  het  ziekenhuis  vergiffenis  kwam  vragen.’       Jessica  kijkt  Peter  verbaasd  aan.          ‘Ook  al  dwong  je  moeder  je  om  te  komen.’   Haar  ogen  worden  vochtig.  Ze  pakt  een  zakdoekje  en  droogt  haar  ooghoeken.        ‘Doe  geen  domme  dingen,  Peter.  Van  Overpelt  gaat  zijn  zin  krijgen.  Offers  zijn  volkomen  zinloos.’  Ze   pakt  zijn  schouders,  schudt  eraan.  ‘Zinloos,  hoor  je?’    

 

177  

     Peter  knikt.  Ze  omhelst  hem,  kust  hem  op  zijn  wang.          ‘Pas  goed  op  jezelf.  Verontschuldig  me  bij  de  anderen,  als  je  wilt.’        Peter  kijkt  haar  na,  terwijl  de  schaduwen  van  een  donkere  steeg  haar  opslokken.        Met  een  zwaar  gemoed  gaat  ze  naar  huis.  Peter  is  in  een  zwaan  veranderd,  die  samen  met  zijn   grote  liefde  drijft  op  het  water  van  de  Nassausingel.  Schittering  op  het  water,  kinderen  met  een  lieve   schooljuf  die  een  spelletje  doen  op  een  reusachtig  gazon,  zonder  het  huis  van  Berry  Sontpoort  erop.   Ook  voor  haar  is  het  tijd  voor  liefde,  voor  een  nieuw  leven.  Weg  uit  de  politiek,  weg  van  die  corrupte   machtspelletjes,  weg  van  de  zelfgekozen  eenzaamheid.  Weg  van  de  overtuiging  dat  macht  afstand   nodig  heeft.  Ze  wil  geen  afstand  meer.  Ze  wil  nabijheid,  warmte.  Nieuwe  lucht  inademen,  nieuwe   mensen  ontmoeten,  haar  eigen  grote  liefde  vinden.        

 

178  

54        Wat  nu?  Het  grijze  boek  weerkaatst  het  toverachtige  licht  van  de  batterijlantaarns  in  de  tunnel.   Achter  het  verslag  van  zijn  laatste  droom  over  de  vijftien  vluchters  schrijft  Peter  verder.          De  bomen  zwijgen  sinds  eindelijk  de  mensen  zijn  begonnen  te  spreken.  De  raadsels  zijn   verdwenen,  raadsels  die  ontstonden  doordat  ik  me  nergens  iets  bij  kon  voorstellen.  Ervoor  in   de  plaats  zijn  beelden  uit  het  verleden  gekomen,  beelden  die  ik  eerder  ontkende,  mezelf   wijsmakend  dat  alleen  het  nu  bestond.  Het  is  niet  waar.  Het  verleden  laat  zich  niet  begraven.   Mensen  zullen  er  altijd  in  blijven  woelen  om  dingen  die  hen  raken  een  plaats  te  geven.          Lieten  ze  het  daar  maar  bij.  Konden  ze  maar  afzien  van  reconstrueren,  vereenvoudigen  en   beschuldigen.  Maar  dat  zijn  oerinstincten,  overlevingsmechanismen.  Haal  ze  weg,  en  de   mensen  zijn  weerloos.  Regisseer  ze,  en  je  bent  de  baas.        De  DDR-­‐leiders  begrepen  dat.  Van  Overpelt  begrijpt  het  net  zo  goed.  De  massa  is  volgzaam,   slechts  een  paar  mensen  laten  zich  niet  koeioneren.    Maar  wat  moet  je  doen?  Moet  je  je   tegen  die  overmacht  verzetten?          De  Kom  zal  verdwijnen,  het  gemeentehuis  zal  erop  verrijzen,  zal  de  spot  drijven  met  ieder   offer  om  de  bouw  nog  te  voorkomen.  Wat  ik  doe  zal  hooguit  betekenis  hebben  voor  mezelf  en   voor  de  mensen  om  mij  heen.  Hoe  zal  mijn  leven  eruit  zien  over  tien,  vijftien  jaar,  als  het   nieuwe  gemeentehuis  allang  zijn  plek  in  de  gemeenschap  heeft  verworven?  Als  honderden     bruidsparen  er  elkaar  het  jawoord  hebben  gegeven,  er  aangifte  van  de  geboorte  van  hun   kinderen  hebben  gedaan?  Dan  zal  er  gewoon  een  nieuwe  waarheid  bestaan.    

 

179  

55        Het  is  alsof  Brechtje  het  keren  van  het  tij  voelt,  alsof  ze  weet  dat  het  vanavond  het  laatste  serieuze   optreden  is  van  Peter  in    de  raadsvergadering.  Hij  heeft  er  genoeg  van,  maar  hij  wil  nog  niet  opgeven.   Ze  heeft  er  de  laatste  dagen  wel  voor  opgepast  om  zich  met  zijn  dilemma  te  bemoeien,  wil  absoluut   dat  hij  zijn  beslissing  om  met  K.O.Z.  te  stoppen  zelf  neemt.  Intuïtie  zegt  haar  dat  het  moment  niet  ver   meer  is.        Vanaf  de  publieke  tribune  kijkt  ze  naar  hem.  Hij  fluistert  met  Bert.  Deze  keer  hebben  ze  de   vergaderstrategie  weer  uitgebreid  besproken,  maar  Peter  heeft  veel  meer  zelf  bepaald  wat  hij  zal   gaan  zeggen.  De  kern  van  zijn  verhaal  zal  zijn  als  van  de  mythe:  de  zaak  stinkt,  maar  is  handig   gecamoufleerd.  Om  Brechtje  heen  op  de  tribune  zit  de  harde  kern  van  K.O.Z.,  uitgelaten  als  een  klas   die  voelt  dat  dit  examenfeest  de  laatste  keer  is  dat  ze  samen  zijn.  Mevrouw  Hiemstra  heeft  al  een   rolletje  Werthers  Echte  laten  rondgaan.  Een  paar  keer  al  hebben  ze  gezongen,  wie  zal  dat  betalen,   zoete  lieve  Gerritje,  begeleid  door  ritmisch  zwaaien  van  het  spandoek.  De  vrolijkheid  slaat  zelfs  over   naar  de  voorstanders  van  de  plannen.  Ze  klappen  sportief  de  maat  van  het  lied  mee,  is  de  vaste   overtuiging  dat  de  zaak  toch  al  rond  is.        Brechtje  vangt  de  blik  van  Jessica  Zwarthoed,  die  uitbundig  naar  haar  zwaait  als  naar  een  oude   vriendin.  Haar  donker  glanzende  kledij  heeft  vandaag  plaats  gemaakt  voor  een  lichtroze  broekpak.   Het  staat  uitstekend  bij  haar  zwarte  haar.  Jessica  zit  minzaam  het  feestje  op  de  publieke  tribune  te   bekijken.  Voor  de  vergadering  heeft  Brechtje  haar  geïnterviewd  zien  worden  door  Johan  Schulte.   Johan  vroeg  of  ze  haar  politieke  lot  aan  de  bouwplannen  wilde  verbinden.  Absoluut,  riep  Jessica   vrolijk,  absoluut!          Te  midden  van  het  tumult,  als  een  zwarte  vlek  op  een  fleurig  tafelkleed,  zit  Gerrit  van  Overpelt.   Brechtje  heeft  hem  al  drie  keer  op  zijn  horloge  zien  kijken.  Het  gedoe  in  de  zaal  werkt  hem  zichtbaar   op  de  zenuwen.  Eindelijk  is  het  half  negen.  De  burgemeester  geeft  een  harde  klap  met  de   voorzittershamer.        ‘Dames  en  heren,  de  raadsvergadering  is  geopend.  Vandaag  op  de  agenda:  het  nieuwe   gemeentehuis  alsmede  de  bouw  van  een  appartementencomplex.  U  hebt  allen  kennisgenomen  van   de  stukken,  mag  ik  aannemen.  De  openbare  aanbesteding  is  voorspoedig  verlopen.  Eén  van  de   bouwbedrijven  is  met  de  aanneemsom  binnen  de  ramingen  gebleven,  zoals  het  college  van   burgemeester  en  wethouders  steeds  heeft  voorspeld,  tegen  beter  weten  van  sommige  raadsleden   in.’  Hij  kijkt  afkeurend  naar  Bert  Zwambrink.          ‘Het  woord  is  aan  de  wethouder,  die  vragen  over  de  voorstellen  zal  beantwoorden.’          Jessica  staat  op.        ‘Ik  zou  graag  mijn  aftreden  bekend  willen  maken.’   Er  valt  een  peilloos  diepe  stilte.  Tot  Van  Overpelt  schijnt  haar  verklaring  eerst  niet  door  te  dringen,   maar  dan  draait  hij  zich  opzij,  zijn  mond  halfopen  van  verbazing.  Iedereen  in  de  raadszaal  houdt  de   adem  in.          ‘Uw  áftreden?’          ‘Inderdaad,  burgemeester.  Ik  leg  mijn  wethouderschap  neer,  en  wel  per  direct.  Er  is  een  heel   eenvoudige  reden  voor.  Ik  ben  het  met  de  gang  van  zaken  rond  deze  plannen  totaal  niet  eens.  U   weet  het,  ik  weet  het,  iedereen  in  deze  zaal,  deze  stad  weet  het.  De  zaak  stinkt.  Ik  stop  ermee.  Ik   besef  dat  ik  veel  te  laat  tot  deze  conclusie  kom,  maar  beter  laat  dan  nooit.  Ik  vertrek.  Nu  meteen.  Het   ga  u  allen  goed.’     Ze  pakt  haar  handtasje  en  huppelt  naar  de  deur.  Met  de  deurknop  al  in  de  hand  draait  ze  zich  nog  

 

180  

om.          ‘O  ja.  Niet  dat  het  er  iets  toe  doet,  maar  ik  ben  níet  lesbisch!’     Dan  is  Jessica  Zwarthoed,  voorheen  wethouder  van  Volkshuisvesting  en  Ruimtelijke  Ordening,   verdwenen  met  onbekende  bestemming.        In  de  raadszaal  breekt  een  enorm  tumult  los.  Iedereen  zit  luid  met  elkaar  te  praten,  mensen  roepen   vanaf  de  tribune  naar  de  bankjes  van  de  raadsleden,  een  fotograaf  van  de  krant  flitst  onophoudelijk.   De  hele  K.O.Z.-­‐aanhang  is  opgestaan  en  brult  onophoudelijk  het  strijdlied,  onder  het  driftig  op  en   neer  wippende  spandoek.  De  burgemeester  slaat  herhaaldelijk  met  de  hamer.  Niemand  luistert.          Dan  staat  Peter  Avestad  op.  Hij  heft  zijn  handen  bezwerend  naar  de  tribune,  waar  het  gezang  direct   verstomt.  Langzaam  keert  de  rust  terug  in  de  raadszaal.  Peter  knikt  naar  Van  Overpelt.          ‘Burgemeester,  ga  uw  gang.’   Het  gezicht  van  Gerrit  van  Overpelt  is  een  vulkaan  op  uitbarsten.  Hij  brengt  het  niet  op  om  Peter  te   bedanken.          ‘Ik  zou  graag  de  vergadering  voortzetten.  Aangezien  de  wethouder  er  vandoor  is,  zal  ik  de   voorstellen  persoonlijk  verdedigen.’        De  leider  van  de  grootste  fractie  vraagt  het  woord.          ‘Burgemeester,  denk  u  ook  niet  dat  er  met  het  onverwachte  vertrek  van  de  verantwoordelijke   wethouder  een  nieuwe  politieke  situatie  is  ontstaan?  Lijkt  het  u  niet  beter  dat  we  de  behandeling   uitst…’     Met  een  harde  klap  ontneemt  de  burgemeester  het  raadslid  het  woord.          ‘Uitstellen?  Geen  sprake  van.  Het  staat  op  de  agenda  en  we  nemen  er  hier  en  nu  een  besluit  over!’   Hij  schreeuwt  bijna.     In  de  zaal  begint  het  rumoer  opnieuw.  Van  Overpelt  timmert  ziedend  van  woede  op  de  tafel,  bereid   om  iedereen  die  tegenspreekt  met  zijn  hamer  te  laten  kennismaken.          Peter  gaat  staan.  Het  wordt  weer  stil.        ‘Dóctor  Avestad.  Zegt  u  het  eens.’     De  burgemeester  probeert  spot  in  zijn  stem  te  leggen,  maar  het  lukt  niet.          Peter  spreekt  eerst  nog  zacht.          ‘Burgemeester,  u  zit  hier  tegenover  de  wettig  gekozen  vertegenwoordigers  van  de  burgerij  van   deze  stad.  Mijn  fractie,  en  ik  denk  de  gehele  raad,  zou  het  op  prijs  stellen  als  u  zich  wat  meer   realiseert  dat  beslissingen  over  het  beleid  van  deze  stad  worden  genomen  door  ons,  niet  door  u.’     Op  de  tribune  klinkt  een  applausje.  Peter  wacht  tot  het  wegsterft  en  laat  het  volume  van  zijn  stem   langzaam  toenemen.          ‘U  hebt  zojuist  de  leider  van  de  grootste  fractie  in  deze  raad  op  botte  wijze  afgehamerd.  Eerder  is   het  u  kennelijk  al  gelukt  om  een  breuk  met  de  wethouder  te  veroorzaken.’     Nu  spreekt  Peter  met  dreunende  stem.          ‘Maar  wat  het  meest  verontrustende  is:  iedereen  kan  op  zijn  vingers  natellen  dat  deze  zaak  niet   deugt.  Ik  zie  daar  op  de  tribune  boer  Zijlmans  zitten.  Ik  zou  wel  eens  van  hém  willen  horen  wat  hij,  u,   en  WelVast  BV  nou  precies  met  elkaar  hebben  afgesproken.  De  zaak  stinkt,  zei  mevrouw  Zwarthoed.   De  raad  en  de  burgerij  van  deze  stad  hebben  er  recht  op  om  te  weten  waarom!’   De  burgemeester  vliegt  overeind,  zijn  gezicht  wit  van  woede.          ‘Meneer  Avestad,  als  u  dat  zo  graag  wilt  weten,  dan  gaat  u  haar  maar  zo  snel  mogelijk  achterna.’     Hij  wijst  met  de  voorzittershamer  naar  de  deur.          ‘Burgemeester,  in  tegenstelling  tot  u  ben  ik  in  deze  raad  gekózen.  Ik  vraag  me  af  wat  er  zou  

 

181  

gebeuren  als  de  kiezers  zich  eens  over  ú  zouden  mogen  uitspreken!’     De  burgemeester  probeert  Peter  af  te  hameren,  maar  deze  praat  dwars  door  het  gemep  heen.  De   K.O.Z.-­‐  aanhangers  joelen,  fluiten,  klappen  uit  alle  macht.        ‘Stilte!’  schreeuwt  de  burgemeester  buiten  zinnen  naar  de  tribune.     Hij  wijst  dreigend  naar  Peter  met  zijn  hamer.          ‘Avestad,  ik  laat  mij  hier  nondeju  door  niemand  meer  schofferen  en  zeker  niet  door  een  absolute   klootzak  als  jij!’     Peter  en  Bert  kijken  elkaar  aan,  pakken  hun  spullen  op  en  lopen  demonstratief  de  zaal  uit.  Op  de   tribune  barst  het  gezang  opnieuw  los  in  alle  hevigheid.     Wie  zal  dat  betalen,  zoete  lieve  Gerritje   Wie  zal  dat  betalen,  zoete  lieve  meid   De  eerste  boer  de  beste,  zoete  lieve  Gerritje   De  eerste  boer  de  beste,  zoete  lieve  meid    

 

182  

56        In  café  Terminus  blijft  het  die  avond  nog  lang  gezellig.  De  achtergebleven  raadsleden  hebben  onder   loodzware  druk  van  Van  Overpelt  de  plannen  goedgekeurd.  Het  lijkt  niemand  iets  te  kunnen  schelen.   Brechtje  is  dolgelukkig.  Eindelijk  is  het  afgelopen.  Ze  kijkt  naar  Peter.  Hij  proost  met  iedereen  als  na   een  overwinning.  Nog  even,  denkt  ze,  dan  heb  ik  hem  eindelijk  voor  mezelf.        De  deur  van  het  café  gaat  open  en  er  komen  twee  mannen  in  zwarte  leren  jacks  binnen.  Ze  lopen   door  naar  de  kastelein.  Die  wijst  naar  Bert  Zwambrink.          ‘Mijnheer  Zwambrink?’     Bert  kijkt  verbaasd  op  uit  een  gesprek  met  Johan  Schulte.          ‘Ja?’        ‘Mijn  naam  is  De  Jong,  recherche.’  Hij  laat  Bert  een  identificatie  zien.          ‘Wilt  u  even  meekomen?’   Bert  heeft  te  veel  bier  op  om  de  subtiele  hoofdbeweging  van  de  rechercheur  in  de  richting  van  de   deur  op  te  merken.        ‘Wat  is  er  aan  de  hand?’        ‘U  staat  onder  arrest.’   Bert  springt  overeind  en  rent  naar  het  toilet,  maar  de  twee  rechercheurs  zijn  al  bij  hem.  Bert   probeert  zich  los  te  rukken.          ‘Laat  me  los,  klootzakken!’   De  politiemannen  houden  hem  stevig  vast.  Eén  van  de  twee  buigt  geroutineerd  Berts  handen  op  zijn   rug  en  doet  hem  handboeien  om.     Brechtje  stoot  Peter  aan.  Peter  ziet  Bert  tussen  de  twee  mannen  staan.  Hij  springt  op.          ‘Ik  ben  Peter  Avestad.  Wat  is  er  aan  de  hand?’          ‘Deze  meneer  is  gearresteerd.’     Peter  kijkt  Bert  verbijsterd  aan.        ‘Wat  is  dan  de  aanklacht?’  vraagt  Peter.        ‘Het  is  misschien  beter  dat  we  het  daar  buiten  over  hebben,’  antwoordt  de  rechercheur.   Buiten  wordt  Bert  in  een  politiebusje  geladen.  De  andere  rechercheur  houdt  de  mensen  in  het  café   tegen,  laat  Peter  doorgaan.          ‘Meneer  Zwambrink,  vindt  u  het  goed  dat  deze  meneer  de  aanklacht  hoort?’  vraagt  de  rechercheur.   Bert  knikt.        ‘Lambertus  Marinus  Zwambrink,  u  bent  gearresteerd  op  verdenking  van  seksueel  contact  met   minderjarige  personen,  in  het  gewone  spraakgebruik  beter  bekend  als  pedofilie.’   De  rechercheur  stapt  in  naast  Bert  en  smakt  de  schuifdeur  dicht.  Het  busje  rijdt  weg.        Peter  blijft  als  bevroren  achter.  De  mensen  komen  het  café  uit.  Hij  wordt  van  alle  kanten   aangeklampt  door  nieuwsgierigen,  aangevoerd  door  Johan  Schulte.  Zonder  iets  te  zeggen  duwt  Peter   de  mensen  opzij,  gaat  zijn  jas  en  die  van  Brechtje  uit  het  café  halen.  Ze  ziet  hoe  strak  zijn  gezicht   staat,  weet  meteen  dat  er  iets  verschrikkelijks  is  gebeurd.          ‘Rot  op!’  sist  ze  tegen  een  paar  mensen  als  ze  Peter  het  café  uit  leidt.     Schulte  komt  hen  nog  achterna.          ‘Donder  op,  Johan,’  blaft  Brechtje  hem  af,  ‘ga  maar  naar  het  politiebureau  als  je  iets  aan  de  weet   wil  komen.’   Iets  verderop  duiken  ze  een  steegje  in.  Peter  is  volkomen  over  zijn  toeren.  Brechtje  laat  hem  eerst   bijkomen.    

 

183  

     ‘Pedofilie,’  brengt  Peter  eindelijk  uit.     In  het  licht  van  een  straatlantaarn  licht  zijn  witte  gezicht  spookachtig  op  onder  het  rode  haar.  Hij  valt   Brechtje  om  de  hals.  Het  duurt  even  voor  hij  weer  iets  kan  zeggen.  Hij  maakt  een  moedeloos  gebaar.        ‘Ik  weet  niets  van  hem,  niet  van  zijn  liefdeleven,  of  hij  wel  eens  iemand  had,  of  hij  zoekende  was,   niets.  En  wat  helemaal  verschrikkelijk  is:  ik  heb  er  nooit  bij  stilgestaan.  Hij  staat  me  zo  na,  en  ik  vraag   me  niet  eens  af  of  hij…’     Brechtje  slaat  haar  armen  om  hem  heen.          ‘Peter,  jij  kan  het  niet  helpen,  maar  behalve  jij  weet  werkelijk  iedereen  in  deze  stad  dat  Bert   Zwambrink  homo  is,  in  elk  geval  sinds  hij  met  jullie  meeging  naar  Berlijn  met  die  gigantische  paarse   bril  op  zijn  kop.  En  nu  lijkt  het  erop  dat  hij  met  jongetjes  aan  het  rommelen  is  geweest.’   Peter  ziet  weer  de  donkere  woonkamer  van  Berts  ouders,  de  halfopen  deur  naar  de  gang,  de  jonge   jongen  die  er  zo  snel  vandoor  ging.        ‘We  moeten  naar  zijn  moeder,’  zegt  Peter.        Moeder  Zwambrink  tast  in  haar  buil  shag  en  rolt  met  enorme  vingervlugheid  een  sigaret.  Ze  steekt   op  en  zuigt  de  rook  diep  in.          ‘Peter,  jij  bent  echt  een  lieve  jongen,’  zegt  ze,  terwijl  ze  tegelijk  de  rook  uitblaast,  ‘maar,  als  ik  het   mag  zeggen,  behoorlijk  wereldvreemd.’     Ze  neemt  direct  weer  een  nieuwe  haal.          ‘Ik  heb  die  flikker  zo  vaak  gewaarschuwd.  Schei  uit  met  die  jonge  mannekes,  zei  ik  tegen  hem,  ze   pakken  je  nog  een  keer,  een  vader,  de  politie,  iemand  grijpt  je.  Dus  mij  verbaast  het  niks.’     Na  de  volgende  trek  blaast  ze  eerst  een  enorme  kring  van  rook  de  kamer  in.          ‘En  ik  zal  het  jullie  nog  sterker  vertellen.  Het  kan  me  ook  nog  eens  geen  ene  reet  schelen.  Ik  ben  blij   dat  zijn  vader  het  niet  meer  hoeft  mee  te  maken,  die  zou  het  verschrikkelijk  hebben  gevonden.  Laat   hem  maar  een  tijdje  brommen.  Dat  zal  ‘m  leren,  de  goorlap.’        De  volgende  ochtend  staat  Peter  op  met  doffe  hoofdpijn.  Hij  strompelt  de  trap  af.  De  telefoon  gaat.        ‘Het  huis  van  Brechtje  Ploegsma,  met  Peter  Avestad.’        ‘Peter!  Goddank!  Claire  hier!’  ‘Je  moet  zo  snel  mogelijk  naar  je  huis  gaan…’  Ze  huilt  hysterisch.  ‘Het   is  allemaal  mijn  schuld,  ik  wou  je  alleen  maar  helpen!’     Dan  hangt  ze  op.    Peter  rent  de  trap  op  en  maakt  Brechtje  wakker.          ‘Claire  was  aan  de  telefoon,  ik  moet  zo  snel  mogelijk  naar  de  flat,  zei  ze.  Ik  heb  geen  idee  waar  ze   het  over  had.’     Brechtje  kleedt  zich  razendsnel  aan  en  ze  springen  op  de  fiets.  Het  regent  zachtjes.  Al  vanuit  de  verte   zien  ze  op  de  stoep  voor  de  flat  meubels  en  dozen  staan.  Eromheen  staan  kamerplanten  en   keukengerei.  Een  paar  buren  staan  erbij  te  praten.          ‘Peter,’  zegt  de  buurman,  ‘wat  is  er  toch  allemaal  aan  de  hand?  Ze  zijn  vanmorgen  gekomen  en   hebben  alles  hier  op  straat  in  de  regen  gezet,  schande  gewoon!’     Peter  geeft  geen  antwoord,  kan  alleen  maar  hoofdschuddend  staren.  De  buurman  legt  een  hand  op   zijn  schouder.          ‘Ik  zag  één  van  de  mannen  iets  in  je  brievenbus  doen.’     Als  een  ledenpop  loopt  Peter  naar  de  brievenbus.  Er  zit  een  envelop  in  van  de  gemeente.      

Geachte  heer  Avestad,  

 

184    Uit  onderzoek  is  ons  gebleken  dat  de  gemeentelijke  huurwoning  die  u  sinds  17  mei  1990     bewoont  destijds  op  onrechtmatige  wijze  aan  u  is  toegewezen.  De  betrokken  medewerkster  is   op  staande  voet  ontslagen.  Wij  hebben  bij  de  politie  aangifte  gedaan  van  fraude.  U  wordt   verzocht  binnen  14  dagen  na  dagtekening  van  dit  schrijven  de  woning  verlaten  te  hebben,   anders  zal  tot  ontruiming  worden  overgegaan.    

   

Hoogachtend,    G.  van  Overpelt,   burgemeester  

     Peter  kijkt  naar  de  datum  boven  de  brief.  Vier  weken  geleden.  Dan  geeft  hij  de  brief  aan  Brechtje.          ‘Stelletje  smeerlappen!’  roept  ze.  ‘Waar  is  die  envelop?’     Peter  geeft  haar  de  envelop.  Het  poststempel  is  onleesbaar.  De  buren  gaan  eensgezind  aan  de  slag   om  hun  buurman  te  helpen.  Ze  verdelen  Peters  inboedel  over  een  stuk  of  twaalf  bergingen.  Opeens   is  hij  van  alles  kwijt.  Het  grijze  boek  en  de    Lutherbijbel  met  de  brief  liggen  in  de  tunnel.  De  doos  met   documenten  van  Ilka?  Hij  loopt  alle  buren,  alle  bergingen  langs,  maar  de  doos  met  documenten  en   zijn  aantekeningen  voor  het  boek  over  de  DDR  zijn  nergens  te  vinden.        Het  is  wraak  in  de  meest  pure  vorm.  Dwang  was  al  niet  meer  nodig.  De  raad  had  de  plannen   goedgekeurd.  Toch  moest  de  burgemeester  alsnog  zijn  gram  halen,  Bert  laten  oppakken,  Peter  uit   zijn  huis  laten  zetten  en  zijn  werk  vernietigen.  Peter  rilt  bij  de  gedachte  dat  de  wraakoefening   mogelijk  nog  niet  compleet  is.  Wat  zou  de  volgende  stap  zijn?  Hij  kijkt  bezorgd  naar  Brechtje.          ‘Gelukkig  kun  je  zo  bij  mij  intrekken,’  zegt  ze  hoopvol.     Peter  denkt  koortsachtig  na.  Stel  je  voor  dat  de  burgermeester  Brechtje  iets  aandoet.  Dat  zou  ik   mezelf  nooit  vergeven.        ‘Nee,  dat  kan  niet.  Ik  ben  bang.  Ik  wil  niet  dat  jij  gevaar  loopt.  Van  Overpelt  is  in  staat  om  ook  jou   iets  aan  te  doen,  je  huis  af  te  pakken.’          ‘Dat  kan  me  niet  schelen,  als  jij  maar  bij  me  bent.’  Ze  zwaait  woest  haar  lange  haar  in  het  rond.  ‘We   gaan  gewoon  naar  een  andere  stad.’          ‘Brechtje,  liefste,  je  hebt  echt  geen  idee  wat  ze  ons  aan  kunnen  doen.  Je  hebt  toch  gezien  wat  er   met  Bert  gebeurd  is?  Ze  willen  ook  mij  arresteren.  Ze  hebben  al  een  voorwendsel  gevonden,  ik  schijn   gefraudeerd  te  hebben.  Ik  heb  geen  zich  om  me  te  laten  oppakken,  zelfs  niet  voor  een  paar  dagen.’          Brechtje  is  totaal  ontredderd.  Ze  waren  er  zo  dicht  bij,  helemaal  klaar  om  de  politiek  de  rug  toe  te   keren,  bij  elkaar  te  gaan  wonen,  trouwen,  kinderen.  Peter  neemt  haar  in  zijn  armen.        ‘Ik  heb  een  beter  plan.  Ik  duik  een  tijdje  onder.  Maak  je  geen  zorgen,  ik  red  me  wel.’        ‘Waar  ga  je  dan  naartoe?’  Brechtje  is  helemaal  over  haar  toeren.          ‘Niet  ver  weg,  maar  wel  verborgen.  Vertrouw  me  maar.’      

 

185  

57      Onder  de  loods  probeert  Peter  tot  zichzelf  te  komen.  De  eerste  paar  dagen  heeft  hij  afleiding   gevonden  in  het  inrichten  van  de  tunnel  met  wat  kampeerspullen,  luchtbed,  slaapzak,  primus,   verpakt  voedsel,  maar  nu  is  hij  overgeleverd  aan  zijn  gedachten.  Hij  probeert  eerst  weer  greep  op  de   realiteit  te  krijgen  door  een  eendimensionaal  verhaal  te  vlechten,  maar  het  lukt  niet.  De  eerste   nachten  slaapt  hij  nauwelijks.  Bij  het  licht  van  een  batterijlamp  zoekt  hij  in  het  grijze  boek  een  manier   om  de  geschiedenis  van  de  afgelopen  maanden  te  schrijven.        Op  een  nacht,  als  hij  op  het  bankje  onder  de  espen  naar  een  zacht  briesje  luistert,  mijmert  hij  over   Jessica  Zwarthoed  en  haar  eenzame  gevecht  met  Van  Overpelt.  Alles  wat  Jessica  gedaan  heeft  past  in   haar  wens  om  te  vluchten.  Ze  was  degelijk,  ambitieus,  maar  Van  Overpelt  kwam,  spande  haar  voor   zijn  kar.  Wegkomen  uit  het  stadje  was  het  enige  wat  ze  nog  wilde.  Op  die  vreemde  avond,  in  het   donker  naast  de  kerk,  wilde  ze  niet  vertellen  wat  Van  Overpelt  haar  beloofd  had.  Het  had  vast  en   zeker  te  maken  met  ander  werk,  een  andere  plek.  Toen  het  niet  doorging  had  Jessica  een  roze   broekpak  gekocht  en  radicaal  met  haar  oude  leven  gebroken,  precies  als  de  vijftien  vluchters.        Jessica  heeft  een  laatste  daad  gesteld,  een  lange  neus  getrokken  naar  de  macht.  Jürgen  Frick   marcheerde  door  de  Hackenbergstraße  met  een  driemans  schalmeienkapel.  De  mensen  in  hun   huizen  gluurden  door  de  gordijnen,  sommigen  afkeurend,  anderen  gnuivend,  maar  de  meesten   totaal  onverschillig.  Ze  wisten  dat  het  geen  greintje  invloed  had  op  de  loop  der  dingen.  Zo  is  het  ook   met  Jessica’s  plotselinge  aftreden.  De  wethouder  vertrekt,  de  raad  protesteert,  de  vergadering  wordt   een  pandemonium,  maar  de  plannen  van  Van  Overpelt  gaan  gewoon  door.  Het  enige  nut  van  zulk   protest  is  om  de  machtelozen  moed  te  geven,  het  geloof  in  stand  te  houden  dat  er  ooit  betere  tijden   aanbreken.        Eindelijk  legt  Peter  ook  de  puzzelstukjes  aan  elkaar  van  het  spelletje  van  Gerrit  van  Overpelt.  De   aannemerswereld  ergert  zich  groen  en  geel  aan  de  bestuurlijke  stroperigheid  rond  de  realisatie  van   bouwwerken.  In  het  stadje  aan  de  rivier  liggen  de  bouwlocaties  voor  het  opscheppen,  met  als  parel   het  terrein  tussen  de  spoorlijn  en  de  Nagelweg,  waarover  Peter  nu  uitkijkt  in  de  maanverlichte  nacht.   Nietsontziend  zet  Van  Overpelt  de  zaken  naar  zijn  hand,  ondanks  de  zelfbewuste  Jessica  Zwarthoed,   de  flamboyante  Bert  Zwambrink,  de  integere  Peter  Avestad.  Hij  laat  zien  dat  gewetenloze  macht   altijd  wint,  dat  het  bewaren  van  hun  zelfrespect  de  enige  hoop  is  die  gewone  mensen  mogen   koesteren.          Jessica  en  Bert  hebben  zich  laten  lijmen  met  valse  beloften,  zijn  alleen  aan  absolute  vernedering   ontsnapt  doordat  ze  de  burgemeester  op  tijd  doorzagen.  Jessica  had  Van  Overpelt  aan  de  schandpaal   kunnen  nagelen,  maar  alles  kon  haar  gestolen  worden.  Ze  loste  alleen  nog  een  oude  schuld  in  door   haar  vroegere  klasgenoten  in  bescherming  te  nemen.  Het  vervult  Peter  met  weemoed.  Op  het   moment  dat  Jessica  en  hij  elkaar  eindelijk  vonden,  was  het  voorbij.  Het  etentje  in  het  restaurant  had   hun  afscheidsdiner  moeten  zijn.  Maar  zelfs  dat  kon  ze  niet  meer  opbrengen.        Peter  staat  op  van  het  bankje,  daalt  het  fietspad  af,  zwaait  even  naar  de  loods  en  loopt  onder  de   spoorbrug  door.  Op  de  kruising  met  de  stoplichten  slaat  hij  linksaf.  Hij  snuift  de  geur  van  de  zachte   nanacht  gretig  op,  volgt  de  lange  straat  tussen  de  oude  flats.  Hij  kent  geen  spanning  meer,  kan  alle   plekken  uit  zijn  verleden  openlijk  tegemoet  treden,  zonder  bang  te  zijn  dat  herinneringen  hem  bij  de   keel  grijpen.          De  flat  waar  hij  tot  zijn  zeventiende  met  zijn  moeder  heeft  gewoond,  gloeit  warm  op  in  de  eerste   zonnestralen.  Peter  gaat  aan  de  overkant  van  de  straat  op  de  stoeprand  zitten  en  wacht.  Sinds  hij  uit   de  flat  is  vertrokken,  heeft  hij  in  deze  buurt  geen  voet  willen  zetten,  maar  nu,  onder  een  golf  van  

 

186  

merelgezang  die  zich  vanuit  het  oosten  over  hem  uitbreidt,  voelt  hij  zich  volkomen  ontspannen.  Even   later  begint  overal  in  het  gebouw  het  leven  te  bruisen.  Buitendeuren  gaan  open,  mannen  en   vrouwen  met  tassen  en  koffertjes  komen  naar  buiten,  gaan  over  de  galerijen  en  duiken  even  later  op   uit  de  hoofdingang,  lopen  in  de  richting  van  hun  auto,  komen  met  fietsen  uit  de  deur  naar  de   bergingen.  Ten  slotte  gaat  ook  die  ene  deur  open,  de  deur  waardoor  hij  naar  het  ziekenhuis  is  gerend   op  de  dag  dat  hij  terugkwam  uit  Oost-­‐Berlijn.  Er  komt  een  meisje  van  een  jaar  of  zes  in  een  roze  jasje   naar  buiten,  op  haar  rug  een  gebloemde  rugzak.  Ze  draait  zich  om  naar  een  slanke,  blonde  moeder   van  ongeveer  zijn  leeftijd.  Ze  lijkt  uit  de  verte  een  beetje  op  Brechtje.  Peter  kijkt  hoe  ze  de  ingang  van   het  gebouw  uit  komen,  het  kleine  meisje  vrolijk  babbelend.  Tevreden  staat  Peter  op.  Zo  ziet  de   waarheid  eruit,  zo  ziet  de  toekomst  eruit,  zodra  hij  gedaan  heeft  wat  hij  nog  moet  doen.          Terug  in  de  tunnel  stopt  hij  zijn  boek,  de  Lutherbijbel  en  zijn  kleding  in  zijn  blauwe  sporttas.  Hij  gaat   naar  het  huis  van  Brechtje,  die  om  deze  tijd  al  naar  haar  werk  is.  Hij  sluipt  naar  binnen  door  de   achterdeur,  neemt  een  douche.  De  bijbel  en  het  grijze  boek  legt  hij  op  het  dressoir,  naast  het  kistje   van  Pools  houtsnijwerk,  dat  Brechtje  afgelopen  vrijdag  meteen  uit  zijn  inboedel  op  het  trottoir  heeft   gevist.  Hij  zoekt  een  stuk  karton  en  een  viltstift.     Deze  tunnel  is  gebouwd  door  Peter  Avestad  in  maart  1991.  Het  is  een  model  van  een   vluchttunnel  onder  de  Berlijnse  Muur,  die  nooit  gereed  is  gekomen.  De  vijftien  bouwers  van   die  tunnel  zijn  eerst  door  de  Stasi  getreiterd,  toen  geronseld  en  vervolgens  tijdens  de  bouw   gearresteerd,  alleen  maar  om  de  mythe  van  ondergronds  verzet  in  de  DDR  levend  te  houden,   dit  tijdens  een  Koude  Oorlog  die  in  werkelijkheid  allang  was  afgelopen.  Ik  ben  er  zelf  ongewild   bij  betrokken  geweest,  omdat  ik  in  mijn  kleding  documenten  heb  gesmokkeld  van  Oost-­‐  naar   West-­‐Berlijn,  die  bedoeld  waren  om  dat  plan,  bekend  als  Operatie  Tarquinius,  te  laten  slagen.   Hij  brengt  het  plakkaat  naar  de  loods,  hangt  het  op  in  de  tunnel.  Op  de  terugweg  loopt  hij  langs  het   huis  van  Bert  Zwambrink.          Het  huis  is  leeg.  Hij  tuurt  door  de  ramen  naar  de  doorrookte  plafonds,  de  vergeelde  muren  en  de   grauwe  houten  vloeren.  Hij  denkt  aan  de  pasfoto  van  Helga  in  het  kistje,  nu  op  het  dressoir  bij   Brechtje,  twee  straten  verderop.  Zoiets  moet  het  geweest  zijn.  Zijn  moeder,  een  jaar  of  zeventien,   vroeg  zich  af  waarom  ze  niets  van  Helga  hoorde,  ging  naar  haar  huis,  waar  alles  verdwenen  was.          Bij  het  huis  links  zitten  de  gordijnen  dicht,  maar  aan  de  rechterkant  ziet  Peter  een  oude  man  in  de   kamer  zitten.  Hij  belt  aan.  Even  later  opent  de  man  een  raampje  in  de  deur,  beschermd  door   gekruiste  tralies.          ‘Wat  moet  je?  Jij  bent  toch  die  Avestad,  de  vriend  van  die  pedofiel?  Mooie  vrienden  heb  jij.  Nou,  ik   ben  blij  dat  ze  opgerot  zijn,  hij  en  dat  kolerewijf  van  een  moeder  van  hem.  Die  zien  we  hier   godzijdank  nooit  meer  terug.’     Voordat  Peter  iets  kan  zeggen  klapt  hij  het  raampje  dicht.          Op  de  straat  achter  hem  is  een  vrouw  van  haar  fiets  gestapt.  Met  moeite  herkent  Peter  haar.  Het  is   Babs.  Ze  kijkt  schichtig  om  zich  heen.        ‘Toen  hij  gearresteerd  was,  is  er  een  groepje  buren  naar  zijn  moeder  gestapt.  Wegwezen  hier,  we   willen  in  onze  wijk  geen  viezeriken.  Zijn  moeder  sloeg  de  deur  in  hun  gezicht  dicht,  ik  laat  me  door   jullie  niet  wegjagen,  krijste  ze.  Dezelfde  avond  werd  het  huis  met  stront  bekogeld.  Gisteren  was  alles   verdwenen.’          ‘En  Claire?’  vraagt  Peter.   Babs  kijkt  weg  naar  het  plantsoentje  achter  haar.  

 

187  

     ‘Toen  ze  met  Berry  Sontpoort  trouwde,  zag  ze  me  niet  meer  staan.  Tot  hij  haar  dumpte.  Hij   ontdekte  dat  ze  het  deed  met  iedereen  die  zelf  in  haar  bed  kon  klimmen.  Ja,  tóen  belde  ze  me  ineens   weer.’    Claire  en  Babs  zien  elkaar  niet  meer,  Jessica  is  gevlucht,  Bert  gearresteerd.  Hijzelf  is  dakloos   geworden.  Maar  er  is  iets  veranderd.  De  laatste    beproevingen  hebben  eerder  controle  opgeleverd   dan  gekost.  Hij  is  geworden  die  hij  wil  zijn,  iemand  die  zelf  zijn  waarheid  vormgeeft.        Hij  is  net  binnen  als  Brechtje  thuiskomt  van  haar  werk.        ‘Liefste!’     Ze  vliegt  hem  om  zijn  nek.          ‘Hoe  is  het  met  je?’   Peter  leidt  haar  naar  de  rode  bank.          ‘Wil  je  met  me  trouwen?’   Brechtje  vliegt  hem  opnieuw  om  de  hals.  Ze  kussen  elkaar.  Peter  streelt  met  zijn  vingertoppen  haar   onderarmen.  Hij  kijkt  haar  recht  aan.            ‘Er  is  nog  één  ding,’  zegt  Peter.     Waakzaam  kijkt  Brechtje  naar  hem  op.          ‘Ik  ben  vanmorgen  bij  de  oude  flat  van  mijn  moeder  en  mij  geweest.  Daar  zag  ik  dat  de  toekomst  is   begonnen.  Ik  wil  een  weekje  naar  Berlijn,  alleen.  Voor  ik  alles  afsluit,  ga  ik  al  de  plaatsen  waar  ik  toen   ben  geweest  nog  één  keer  bekijken.  Anders  is  het  net  of  ze  nog  ergens  zijn  in  hun  vorm  van  toen,  of   ze  zo  weer  kunnen  opduiken.’        Brechtje  steunt  haar  hoofd  met  haar  handen.  Nog  één  laatste  beproeving.  Het  moet  maar  zo.        Hij  pakt  haar  handen  weg  van  haar  hoofd,  kust  ze.          ‘Ik  wil  je  bedanken.’     Brechtje  lacht  meewarig.          ‘Bedanken?  Waarvoor  dan?’        ‘Dat  je  me  de  dingen  liet  doen  zoals  ik  nodig  vond.  Ik  weet  dat  het  moeilijk  voor  je  geweest  is,  dat  je   je  soms  niet  kon  inhouden,  zoals  die  keer  dat  je  opeens  voor  m’n  neus  stond  met  je  plunjezak.  Toen   was  het  nodig  dat  je  er  was.  Ik  ben  veranderd.  Ik  voel  dat  je  je  nu  afvraagt  waarom  ik  per  se  naar   Berlijn  moet,  waarom  ik  vanaf  nu  niet  bij  jou  blijf.  Ik  wil  een  nieuw  leven,  met  jou.  Maar  eerst  wil  ik   mijn  verleden  onder  ogen  zien.’   Brechtje  woelt  met  haar  hand  door  het  haar  op  zijn  achterhoofd.          Hij  loopt  naar  de  kast,  pakt  het  grijze  boek,  gaat  weer  naast  haar  zitten.          ‘Dit  boek  heb  ik  gekocht  bij  boekhandel  Van  der  Merwe,  een  paar  maanden  voordat  ik  naar  Berlijn   ging  met  de  klas.  Ik  wilde  mijn  familiegeschiedenis  schrijven.  Later  ben  ik  al  die  heftige  dromen  erin   gaan  optekenen.  Vannacht  is  me  iets  bijzonder  gelukt.  Ik  heb  opgeschreven  wat  er  de  afgelopen   maanden  hier  in  de  stad  gebeurd  is  tussen  ons  allemaal,  niet  als  pure  feiten,  maar  als  een   samenhangend,  volkomen  begrijpelijk  beeld.’   Hij  legt  het  boek  op  de  salontafel.        ‘En  wat  wil  je  daar  nu  verder  mee?’        ‘Niets.  Wat  eruit  is  gekomen  is  helemaal  niet  belangrijk  meer.  Het  enige  dat  telt,  is  dat  ik  erdoor   veranderd  ben.  Ik  zou  het  leuk  vinden  als  jij  het  leest.  Ik  laat  het  boek  hier,  maar  ik  wil  je  vragen  om   er  niet  in  te  lezen  vóór  morgenavond.  Beloof  je  het?’          ‘Ik  beloof  het,’  zegt  ze  plechtig.        ‘Vannacht  slaap  ik  voor  het  laatst  op  mijn  geheime  plek,  morgen  vroeg  vertrek  ik.  Ik  heb  voor  de  

 

188  

heenweg  een  lift  versierd  bij  een  transportbedrijf  waarvoor  ik  weleens  vertaalwerk  doe.  Ik  zal  je   iedere  dag  bellen.’   Hij  staat  op.  Het  brandt  op  haar  lippen  om  te  vragen  of  hij  die  nacht  bij  haar  wil  blijven,  maar  ze   houdt  dapper  vol.  Hij  doet  het  op  zijn  manier.  Over  een  week  is  hij  terug.  Ze  nemen  afscheid  van   elkaar  met  een  lange  kus.  Peter  pakt  het  plakkaat  en  de  blauwe  sporttas  en  stapt  de  deur  uit.   Brechtje  zal  woord  houden.  Ze  zal  het  boek  met  rust  laten  tot  zijn  laatste  nacht  in  de  tunnel  voorbij   is.  Hij  wil  niet  dat  ze  zich  kwelt  met  de  gedachte  dat  hij  in  een  donker  hol  ligt,  diep  onder  de  grond   van  de  Kom.        De  volgende  ochtend  vroeg  wordt  Peter  in  zijn  slaapzak  gewekt  door  diep  gebrom,  gevolgd  door   luid  metalig  gerammel.  Hij  schiet  vliegensvlug  in  de  kleren,  klimt  de  tunnel  uit  en  kijkt  door  het   kijkgat  in  de  deur.  Er  valt  motregen.  Verder  ziet  alles  eruit  als  altijd,  de  espen,  het  fietspad  dat  afhelt   naar  de  loods.  Het  geluid  komt  van  de  andere  kant.  Hij  gaat  de  deur  uit  en  kijkt  voorzichtig  om  de   hoek.  Gele  machines  worden  van  een  lange  vrachtwagen  gereden.  Een  man  met  een  jagershoedje  en   een  lange  oranje  jas  met  lichtgevende  strepen  staat  aanwijzingen  te  geven.  Peter  daalt  voor  de   allerlaatste  keer  af  in  de  tunnel,  doet  de  lampen  aan,  neemt  alles  in  zich  op.  Hij  klimt  er  weer  uit,   dekt  het  gat  af  met  het  luik,  legt  de  zestien  stoeptegels  op  hun  plaats,  strooit  zand  in  de  voegen  en   glipt  de  loods  uit  in  de  richting  van  het  bankje.        Vanaf  daar  ziet  hij  de  voorbereidingen  van  het  grote  slotoffensief  tegen  de  Kom.  Van  een   vrachtwagen  worden  tientallen  metalen  hekken  gelost.  Twee  mannen  beginnen  ze  rondom  het   terrein  te  plaatsen.  Een  bulldozer  trekt  metalen  rijplaten  van  de  vrachtwagen  en  legt  een  soort  pad   aan,  dat  van  de  Nagelweg  doorloopt  tot  bijna  bij  de  loods.  Even  later  komt  een  dieplader,  die  een   schaftkeet  brengt.  Alles  loopt  gesmeerd  onder  de  zo  te  zien  ervaren  leiding  van  de  man  met  het   groene  hoedje.  Peter  staat  op  van  het  bankje  en  neemt  voor  de  laatste  keer  de  plek  in  zich  op  die   vanaf  het  begin  van  zijn  middelbareschooltijd  zijn  toevluchtsoord  is  geweest.  Hij  kijkt  omhoog  naar   de  kruinen  van  de  bomen,  waar  de  bladknoppen  zich  al  openen.  Ze  zwijgen,  en  hoewel  hij  heel  goed   weet  dat  ze  nooit  gesproken  hebben,  loopt  hij  naar  de  boom  die  het  dichtst  bij  het  bankje  staat,   omhelst  de  stam  en  drukt  er  een  kus  op.  Dan  pakt  hij  zijn  tas  en  loopt  in  de  richting  van  het  station.   Zonder  nog  om  te  kijken.

 

189  

58   Terwijl  op  de  Kom  de  groene  loods  met  ELVIS  op  de  deuren  omver  wordt  gehaald,  het  asfalt  van  het   fietspad  op  een  hoop  wordt  geschept  en  de  espen  de  een  na  de  ander  uit  de  grond  worden   getrokken,  rijdt  Peter  richting  Osnabrück  naast  Richard,  een  jongeman  van  even  in  de  twintig,  in  een   rode  truck  met  oplegger.  Peter  is  blij  dat  hij  niet  alleen  hoeft  te  reizen.  Richard  kletst  over  zijn  jeugd   in  een  Rotterdamse  volksbuurt,  waar  hij  diep  in  zijn  hart  naar  terugverlangt.  Peter  heeft  er  plezier  in   om  het  gesprek  gaande  te  houden,  al  heeft  hij  van  die  buurt  nog  nooit  gehoord.  Iedere  keer  zie  je   hetzelfde  terug,  denkt  hij.        Peter  heeft  de  Kom  neergevlijd  als  een  voor  het  laatst  gedragen  oude  jas,  dankbaar  voor  de   geboden  warmte  en  beschutting.  Anders  dan  bij  een  jas,  waarvoor  steeds  nieuwe  jassen  in  de  plaats   komen,  zal  er  nooit  een  andere  Kom  zijn.  Hij  zou  zijn  speciale  plek  in  de  stad  kunnen  bewaren  zoals   hij  hem  heeft  gekend,  net  als  zijn  moeder  de  pasfoto  met  Helga,  die  voor  altijd  zeventien  bleef.  Maar   zo  moet  het  niet.  Want  vrijheid  vind  je  pas  als  je  je  herinneringen  uit  hun  schuilplaatsen  jaagt,  dwingt   om  aan  hun  reis  naar  de    vergetelheid  te  beginnen,  als  de  waarheid  niet  meer  nodig,  en  de  leugen   overbodig  is.        Richard  zet  de  radio  zachtjes  aan  en  laat  hem  alleen  met  zijn  gedachten.  Het  doffe  gebrom  van  de   truck  en  de  eentonigheid  van  de  Autobahn  sussen  hem  half  in  slaap.  Peter  denkt  aan  Brechtje,  vraagt   zich  af  wat  je  elkaar  wel  en  niet  vertelt  als  je  geliefden  bent.  Zoals  hij  vroeger  met  geheimen  omging   kan  het  niet  langer,  gevoelens  afschermen  en  eindeloos  voorgekookte  verhalen  opdissen.  Met  een   paar  episodes  zal  hij  alsnog  over  de  brug  moeten  komen,  zoals  zijn  jarenlange  zondagse  hoogstandjes   met  Dewi  Wansink.  Maar  hoe?            ‘Laten  we  het  vandaag  eens  over  Willy  Brandt  hebben,’  zegt  professor  Von  Sinzendorf,  ‘en  om   precies  te  zijn:  laten  we  het  eens  hebben  over  wat  Willy  Brandt  deed  op  7  december  1970.  Wie  van   u?’   Marloes  steekt  haar  hand  op.          ‘Dat  was  de  dag  dat  Brandt  knielde  in  Warschau,  bij  het  monument  voor  de  joodse  opstand  van   1943  in  het  getto.’        ‘Zeer  goed,  mevrouw.  En  wat  deed  hij  op  die  dag  nog  meer?’   Het  blijft  stil.  Peter  heeft  nooit  zo  veel  zin  om  zich  te  melden  tijdens  een  college,  maar  het  lijkt  erop   dat  hij  de  enige  is  die  weet  wat  de  professor  bedoelt.        ‘Het  was  ook  de  dag  dat  Brandt  het  akkoord  tekende  over  de  Oder-­‐Neisse-­‐Linie  als  definitieve  Duitse   oostgrens.’        ‘Heel  juist,  meneer  Avestad.  Nu  heb  ik  voor  dit  geleerde  gezelschap  een  aardige  vraag  voor  een   discussie.  Welke  van  die  twee  gebeurtenissen,  die  zo  wonderbaarlijk  plaatsvonden  op  dezelfde  dag,   was  het  belangrijkst?’        Bij  welke  gelegenheid  kom  je  met  je  excuses  voor  de  draad?  Het  is  gemakkelijk  gezegd,  wees  eerlijk   tegenover  jezelf,  tegenover  de  ander,  stort  je  hart  uit,  laat  je  emoties  los  uit  hun  inkapseling  van   taboe,  maar  is  er  ook  ruimte  voor?  Wat  houdt  de  ander  voor  je  gereed,  een  hand  om  uit  te  steken  of   een  bijl?        Spontaan  vormen  zich  in  de  collegebanken  kleine  groepjes  die  over  de  vraag  van  de  professor   discussiëren.  Sjef  en  Marloes  zijn  gevoelig  voor  de  symbolische  waarde  van  de  knieval.  Brandt  wilde   laten  zien  dat  de  Duitsers  spijt  hadden  van  wat  ze  de  joden  hadden  aangedaan.  Het  tekenen  van  het  

 

190  

akkoord  over  de  grens  was  weinig  meer  dan  het  eindelijk  erkennen  van  de  status  quo.          ‘Eigenlijk  alleen  om  in  de  atlas  die  irritante  stippellijntjes  te  laten  vervallen,’  voegt  Sjef    toe.        Hij  heeft  tegen  Brechtje  gezegd  dat  hij  in  Berlijn  de  plekken  van  toen  wil  gaan  bekijken.  Het  was  een   halve  waarheid.  Hij  is  van  plan  om  mensen  van  de  groep  van  vijftien  vluchters  op  te  zoeken.  Maar  als   het  niet  is  om  schuld  te  belijden,  waarom  dan  wél?        Alle  groepjes  hebben  ongeveer  diezelfde  conclusie  getrokken.  De  professor  slaat  zijn  handen  in   elkaar.          ‘U  snapt  dat  ik,  al  was  het  alleen  maar  om  u  uit  te  dagen,  verplicht  ben  om  nu  het  tegendeel  te   beweren,  namelijk  dat  de  ondertekening  van  dat  verdrag  veel  belangrijker  was.  Laten  we  met  de   knieval  beginnen.  Hoe  zou  u  de  betekenis  daarvan  omschrijven?’   Marloes  neemt  het  woord.          ‘Als  een  teken  dat  Duitsland  veranderd  was,  deemoedig  was  geworden,  dat  het  eindelijk  schuld   wilde  bekennen.’        ‘Knielde  Brandt  daar  dan  namens  alle  Duitsers?  Er  waren  meer  dan  genoeg  Duitsers  die  vonden  dat   er  al  voldoende  excuses  gemaakt  waren,  of  die  geen  zin  hadden  om  zich  te  schamen  voor  wat  hun   vaders  hadden  gedaan.’     Ze  geeft  niet  zomaar  op.        ‘Maar  in  het  buitenland  ontstond  toch  het  beeld  dat  Duitsland  zich  nu  eindelijk  schaamde.  De   knieval  hield  in  Duitsland  de  discussie  over  schuldgevoelens  op  gang,  zorgde  er  op  den  duur  voor  dat   de  Duitsers  zelf  geloofden  dat  ze  veranderd  waren,  en  daardoor  veranderden  ze  ook.’          Zelfs  al  is  hij  medeschuldig  aan  hun  gevangenschap,  wat  zou  dan  de  waarde  van  excuses  zijn?  Laten   zien  dat  je  probeert  te  begrijpen,  wat  er  is  gebeurd,  is  dat  niet  het  hoogst  haalbare?   De  professor  knikt.          ‘Dus  we  kunnen  zeggen  dat  de  knieval  een  belangrijk  effect  had  op  de  lange  termijn.  Nu  het   verdrag.  Meneer  Avestad,  hoe  zou  u  de  betekenis  van  het  verdrag  omschrijven?  ‘        ‘In  de  tijd  zelf  belangrijk.  De  media,  zeker  de  buitenlandse,  schreven  veel  meer  over  het  verdrag  dan   over  de  knieval.’        ‘Waarom,  denkt  u?’        ‘Omdat  het  verdrag  een  eind  maakte  aan  een  oud  probleem,  namelijk  dat  Duitsland  zijn  oostgrens   niet  erkende.’        ‘Precies.  En  die  handtekening,  dames  en  heren,  die  stond  daar  namens  de  Bondsrepubliek  Duitsland.   Die  handtekening  werd  geratificeerd  door  een  democratisch  gekozen  parlement.  Het  was  een   zorgvuldig  overdachte  en  voorbereide  daad.  Dat  is  wel  even  iets  anders  dan  door  de  knieën  gaan  in   een  zogenaamde  opwelling,  zonder  dat  je  precies  weet  namens  wie.  Dus  wat  was  er  nou   belangrijker?’     De  professor  grijnst  naar  de  collegezaal  als  een  amateurgoochelaar  na  een  geslaagde  truc.        Hij  kan  doen  wat  een  historicus  hoort  te  doen,  niet  de  veilige  koestering  van  geijkte  verhalen   zoeken,  niet  graven  naar  redenen  om  nog  meer  excuses  te  eisen,  maar  gespreksstof  aandragen,   meehelpen  om  ook  die  laatste  muur  af  te  breken,  die  tussen  slachtoffers  en  daders  van  het  regime   van  de  DDR.  

 

191  

     ‘En  dan  nog  iets  anders,  dames  en  heren.  Hoe  kun  je  in  godsnaam  excuses  maken  voor  de   doelbewuste  vernietiging  van  zes  miljoen  mensen?’   Niemand  van  de  studenten  weet  er  iets  op  te  zeggen.        Peter  schrikt  wakker  als  Richard  toetert  naar  een  hinderlijke  personenwagen.  De  bestuurder   knippert  verontschuldigend  naar  links  en  rechts.  De  truck  kruipt  omhoog  naar  een  bosgebied.  Peter   herkent  het  meteen.          ‘Daar  achter  die  bomen  lag  vroeger  het  IJzeren  Gordijn,’  zegt  Richard,  ‘wist  u  dat?’     Peter  heeft  geen  zin  om  iets  te  vertellen.  Even  later  passeren  ze  de  vroegere  grensovergang.  De   meeste  bouwsels  staan  er  nog.  Er  is  niemand  te  zien.          ‘Ze  gaan  er  een  monument  van  maken,’  zegt  Richard.  ‘Ze  zijn  bang  dat  we  anders  vergeten  dat  er   ooit  een  IJzeren  Gordijn  is  geweest.’        Geen  betere  manier  om  de  overwinning  van  het  goede  op  het  kwade  te  laten  zien  dan  een   monument,  denkt  Peter.  Geen  beter  middel  om  verdringing  te  voorkomen,  geen  betere  manier  om   de  slachtoffers  in  hun  trauma’s  op  te  sluiten  als  kooidieren,  uitgeleverd  aan  lieden  die  hun  historisch   besef  willen  laten  zien.          Een  kilometer  of  twintig  verderop  stoppen  ze  bij  een  tankstation.  Terwijl  Richard  tankt,  kuiert  Peter   een  beetje  rond.  Bij  één  van  de  pompen  voor  personenwagens  stopt  een  motor.  Op  de  motor  zit  een   kolossale  man.  Tijdens  het  tanken  houdt  hij  zijn  integraalhelm  op.  Peter  slentert  zo  onopvallend   mogelijk  naar  de  ingang  van  de  winkel,  gaat  naar  binnen,  veinst  aandacht  voor  doosjes  bonbons.  Hij   ziet  uit  een  ooghoek  hoe  de  motorrijder  zijn  helm  afzet,  naar  de  kassa  komt,  afrekent.  Het  postuur   van  de  man  en  zijn  leeftijd  kloppen  ongeveer,  maar  Peter  twijfelt  over  de  gelijkenis  met  de  foto  uit  de   televisiedocumentaire.  De  motorrijder  draait  zich  met  een  ruk  naar  hem  om,  kijkt  hem  aan.  Peter  laat   van  schrik  een  doos  bonbons  op  de  grond  vallen.  De  motorrijder  neemt  hem  van  top  tot  teen  op.  Dan   loopt  hij  terug  naar  zijn  machine,  stapt  op.  Met  grote  snelheid  scheurt  hij  weg  in  de  richting  van   Berlijn.          Peter  neemt  afscheid  van  Richard  en  rijdt  met  de  S-­‐Bahn  naar  de  Savignyplatz.  Het  station  ziet  er   nog  bijna  net  zo  uit  zoals  op  de  dag  dat  hij  hier  met  Vincent  de  Groot  uitstapte.  In  de  Lietzenburger   Straße  is  de  sfeer  nog  dezelfde.  Café  Schwulewuhle  heet  nu  KickAss,  maar  het  ziet  er  nog  even  roze   uit.  Het  pension  is  nauwelijks  veranderd,  alsof  de  verloedering  al  in  1975  een  definitief  stadium  had   bereikt.  Rosa  begroet  hem  uitbundig.  Ze  gaan  al  babbelend  naar  dezelfde  kamer  als  toen,  nog  even   sleets,  nog  even  schoon  als  toen,  maar  nu  voor  hem  alleen.          De  volgende  dag  rijdt  hij  met  de  bus  naar  de  Brandenburger  Tor.  Hij  gaat  precies  op  de  plek  staan   waar  de  fotograaf  moet  hebben  gestaan  die  zijn  ouders  fotografeerde.  Voor  het  eerst  kan  hij  nu  door   de  Tor  heen  kijken,  voelt  hij  de  wederversmelting  van  de  stadsdelen  tintelen  in  zijn  aderen.  Dat   vrolijke  gevoel  verdwijnt  op  slag  zodra  hij  achter  de  Tor  komt.  Op  het  plein  wemelt  het  van  de   marktkraampjes  met  DDR-­‐parafernalia,  vlaggen,  bontmutsen,  de  Verdienstmedaille  der  DDR  voor   vijfentwintig  mark,  stukjes  Muur  in  plastic  zakjes,  godbetert  voorzien  van  een  certificaat  van   echtheid.  Hier  is  de  gruwelijkheid  in  verkoopbare  brokstukken  gehakt.        ‘Van  wie  is  de  Muur  eigenlijk,’  vraagt  Von  Sinzendorf.  ‘  Is  het  hún  Muur,  of  ook  een  beetje  ónze   Muur?’        ‘Het  is  in  elk  geval  niet  mijn  Muur,’    roept  Sjef,  ‘van  mij  mogen  ze  dat  ding  morgen  afbreken!  Dat   vindt  toch  iedereen?’  

 

192  

     ‘Waarom  gebeurt  dat  dan  niet?  Waarom  pakt  niet  heel  West-­‐Berlijn  een  hamer  een  gaat  de  Muur   te  lijf?  Want  als  je  niets  doet,  is  het  ook  jouw  Muur,  jouw  deportatie  van  zes  miljoen  joden,  jouw   Vietnamoorlog,’  zegt  de  professor.          ‘Omdat  je  wordt  tegengehouden,’  zegt  Marloes.  ‘De  West-­‐Berlijnse  politie  houdt  je  tegen  als  je  op   de  Muur  af  gaat.’        ‘  Waarom  dan?’  vraagt  de  professor.          ‘Omdat  ze  geen  gedonder  willen  met  de  Russen,’  zegt  Bram,  ‘omdat  Kennedy  een  stille  deal  had  met   Chroesjtsjov,  een  Muur  in  ruil  voor  stabiliteit  en  ontspanningspolitiek.’        ‘En  dan  toch  met  een  stalen  gezicht  roepen:  Ich  bin  ein  Berliner!’  zegt  Sjef.        ‘Wie  stond  er  ook  alweer  naast  Kennedy  op  dat  bordes  toen  hij  die  toespraak  hield?’     De  professor  grijnst  opnieuw.          ‘Are  you  sure  this  is  genuine?’  vraagt  een  Amerikaan  vlak  voor  hij  afrekent.   Waar  zou  het  terechtkomen?  Op  het  eerstvolgende  verjaardagsfeest  zal  het  van  hand  tot  hand  gaan,   sure,  from  the  one  and  only  Berlin  Wall,  look  at  the  stamp,  it’s  certified,  een  stukje  materie,  een  deel   van  oneindige  schuld,  en  daarmee  ook  zelf  oneindig  schuldig.  Iedereen  die  het  vastpakt  zou  voor   straf  een  brandwond  moeten  oplopen.          Peter  moet  nogmaals  het  beeld  verdringen  van  zijn  oma  met  de  witte  doek.  Hij  wendt  zijn  gezicht   af,  loopt  door  naar  de  Friedrichstraße,  naar  het  station.  Alle  versperringen  uit  de  tijd  van  de  Muur   zijn  verdwenen.  Aan  de  buitenkant  van  het  Tränenpalast  hangen  affiches  van  toneelvoorstellingen.   Vreemd  genoeg  doet  de  plek  die  zestien  jaar  geleden  zoveel  spanning  losmaakte  hem  helemaal  niets   meer.  Hij  kan  zich  zelfs  met  de  grootste  moeite  niet  voorstellen  hoe  het  er  toen  uitzag,  hoe  hij  kwam   aanlopen,  arm  in  arm  met  Ilka,  hoe  ze  vooruit  schuifelden  in  een  rij  vol  tongzoenen  en  tranen.          In  het  station  passeert  hij  een  boekenstalletje.  Zijn  oog  valt  op  een  klein  artikel  op  de  voorpagina   van  de  Berliner  Zeitung.   Tunnelschandaal   Bij  de  bouw  van  een  nieuw  gemeentehuis  in  het  Nederlandse  Hemdrecht  is  een  model  ontdekt   van  een  Berlijnse  vluchttunnel.  Via  een  achtergelaten  boodschap  beweert  de  onbekende   maker,  dat  de  Stasi  in  1975  vijftien  onschuldige  mensen  verleidde  om  aan  de  tunnel  mee  te   doen,  om  hen  later  te  kunnen  arresteren.  Het  verhaal  bevestigt  de  aantijgingen,  die  een  ex-­‐ Stasi-­‐agente  deed  in  de  ZDF-­‐documentaireserie  Operatie  Tarquinius.  Vermoedelijk  is  de  maker   van  de  tunnel  dezelfde  man,  die  destijds  in  deze  serie  te  zien  was,  toen  hij  door  de  Stasi  als   koerier  werd  gebruikt.    Plotseling  in  paniek  kijkt    Peter  om  zich  heen.  Hij  zou  hier  zomaar  herkend  kunnen  worden,   misschien  wel  door  Hans-­‐Peter  Dittrich.  Hij  loopt  schichtig  het  station  uit,  een  zijstraat  in,  stopt  bij   een  winkeltje  in  tweedehands  kleding.  Even  later  komt  hij  naar  buiten  in  een  groene  parka  en  met   een  blauwe  muts  op  zijn  hoofd.  Pas  als  hij  zichzelf  bekijkt  in  de  winkelruit,  dring  het  tot  hem  door,   dat  het  verleden  hem  weer  eens  heeft  ingehaald,  dat  hij  er  precies  zo  uitziet  als  in  de  kleren  die  hij   ooit  van  Ilka  kreeg.            

 

193  

  59   Peter  bedwingt  de  neiging  om  direct  weer  de  S-­‐Bahn  te  nemen  en  door  te  rijden  naar  Adlershof,  of   misschien  wel  naar  Köpenick,  om  van  daaruit  dezelfde  wandeling  te  maken  als  op  zijn  eerste  dag  in   Oost-­‐Berlijn.  In  plaats  daarvan  neemt  hij  de  tram  naar  Hohenschönhausen.  Het  hele  stadscentrum  is   één  kolossale  bouwput.  Overal  staan  kranen,  zijn  straten  half  of  helemaal  geblokkeerd,  gapen  open,   betonnen  geraamten  voor  nieuwe  gebouwen  hem  aan.  De  tram  ratelt  langs  noodbruggen  boven   gigantische  gaten  in  de  grond,  langs  roodwitte  palen  en  tussen  brede  oranje  linten  aan  ijzeren   pinnen.  Terwijl  West-­‐Berlijn  rustig  voortkabbelt,  is  Oost-­‐Berlijn  in  een  alles  meesleurende   stroomversnelling  geraakt.  De  tram  stopt  bij  een  halte  met  aan  de  overkant  een  groot  park.  Op  de   dichtstbijzijnde  hoek  ligt  het  Sport-­‐  und  Erholungszentrum,  waar  Paul  Spieß  aan  zijn  eind  kwam  onder   de  handen  van  Hans-­‐Peter  Dittrich.          Wat  zou  Ilka  doen,  wat  zou  híj  doen  als  ze  Hans-­‐Peter  Dittrich  echt  zouden  ontmoeten?  Excuses   maken?  Excuses  vragen?  Onderhandelen  of  het  zo  genoeg  is,  met  oprechtheid  als  wisselgeld?          Vlak  bij  de  vroegere  onderzoeksgevangenis  van  de  Stasi  stapt  hij  uit  de  tram.  Aan  de  wijk  zelf  is   vrijwel  niets  veranderd,  maar  in  elke  straat  is  iets  nieuws  te  zien:  een  paar  plantenbakken,  fris   gekleurde  bankjes,  speeltuintjes  voor  de  kinderen.  Het  stadsbestuur  probeert  duidelijk  te  maken  dat   er  een  andere  tijd  is  aangebroken.  Bij  de  onderzoeksgevangenis  zelf  is  het  eerder  andersom.  Het   gebouw  ziet  er  verlept  uit.  Het  achthoekige  wachttorentje  is  leeg,  de  hoek  van  de  gevangenismuur   eronder  is  afgebrokkeld.  Peter  loopt  naar  de  poort  en  drukt  op  een  belknop.          Er  lijkt  eerst  niets  te  gebeuren,  maar  na  een  paar  minuten  gaat  de  poort  een  klein  stukje  open.  Een   oudere  man  kijkt  door  de  kier.          ‘Ja?’        ‘Einen  recht  schönen  guten  Morgen.  Ik  zou  graag  even  binnen  willen  kijken.’   De  man  doet  de  deur  iets  verder  open.          ‘Het  is  nog  niet  open.  En  er  zijn  wel  leukere  toeristische  attracties  in  Berlijn,  zou  ik  denken.’     Hij  wil  de  poort  alweer  dichtdoen.        ‘Neem  me  niet  kwalijk,  maar  hoe  bedoelt  u,  nog  niet  open?’        ‘Ze  gaan  er  een  monument  van  maken,’  zegt  de  man,  ‘komt  u  tegen  die  tijd  maar  terug.’        Alweer  een  monument,  denkt  Peter.  De  man  doet  een  tweede  poging  om  de  poort  dicht  te  doen.        ‘Ik  heb  hier  zelf  gevangen  gezeten,’  zegt  Peter  snel,  ‘zestien  jaar  geleden.’   De  bijna  gesloten  poort  draait  weer  open.  Peter  doet  zijn  muts  af.  De  man  kijkt  Peter  ongelovig  aan.          ‘U?  Zestien  jaar  geleden?  Hoe  oud  was  u  dan?’        ‘Ik  was  zeventien.  Ik    ben  teruggekomen  om…  ‘        De  man  legt  hem  met  een  handgebaar  het  zwijgen  op,  steekt  even  zijn  hoofd  buiten  de  poort  en   kijkt  naar  links  en  naar  rechts.          ‘Neem  me  niet  kwalijk,  ik  dacht  dat  u  weer  zo’n  leedvermaaktoerist  was.’     Dan  laat  hij  Peter  binnen.          ‘Ik  werk  hier  al  drieëntwintig  jaar,’  zegt  hij,  ‘dus  ook  al  toen  u  hier  was.  Ik  moet  zeggen,  ik  vond  u   wel  iets  bekends  hebben.  En  nu  weet  ik  waarom.  Er  is  in  al  die  jaren  maar  één  gevangene  geweest   die  bij  zijn  vrijlating  naar  mij  zwaaide.  Dat  was  u.  En  toen  u  die  muts  afdeed,  zag  ik  het  aan  uw  rode   haar.’     De  man  wijst  naar  het  wachttorentje.          ‘Ik  stond  daar,  u  liep  buiten  op  straat,  ’s  morgens  heel  vroeg.’  

 

194  

Peter  geeft  de  man  een  hand.          ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  uit  Nederland,’  zegt  hij.     De  man  kijkt  Peter  ongelovig  aan,  maar  vraagt  niets.          Hij  gaat  Peter  voor  het  gebouw  in.  Het  is  niet  alleen  maar  groezelig,  zoals  toen,  maar  ook  vuil.   Overal  ligt  stof.  Ze  gaan  een  trap  op.  De  man  klopt  op  één  van  de  gaasnetten  tussen  de  trappen.          ‘Niet  dat  ook  maar  iemand  over  de  leuning  wou  springen  hoor,’  zegt  de  man.        ‘Waarom  dan  wél?’        ‘Hier  is  alles  psychologie,’  zegt  de  man.  ‘Je  neemt  iemand  mee  deze  trap  op  en  hij  denkt  meteen:   hoe  erg  moet  het  hier  wel  niet  zijn,  dat  mensen  zich  in  het  trapgat  willen  gooien?  Dat  maakt  het   verhoor  een  stuk  gemakkelijker.’        Hij  doet  een  celdeur  open.  Peter  schudt  zijn  hoofd.          ‘U  kent  het  niet  terug,  hè?  Toch  moet  er  nauwelijks  iets  veranderd  zijn.  Ik  heb  hier  nog  meer   mensen  gehad  om  rond  te  kijken,  niet  veel.  Die  zaten  vol  verhalen  over  allerlei  verschrikkingen,  hoe   ze  geslagen  waren,  vernederd,  gemarteld.  Het  ene  verhaal  nog  gruwelijker  dan  het  andere.  Ik  zeg   niet  dat  ze  overdreven  hebben,  want  ik  ben  natuurlijk  niet  overal  zelf  bij  geweest,  maar  ik  heb  er  wel   twijfels  over.  De  meeste  gevangenen  hier  waren  op  geen  stukken  na  belangrijk  genoeg  om  ze  zwaar   aan  te  pakken.  Was  ook  niet  nodig,  want  ze  waren  bijna  allemaal  zo  mak  als  een  lammetje.  Er  zijn  nu   eenmaal  niet  zoveel  helden.’        Ze  dalen  af  in  de  kelders.  Een  weifelende  tl-­‐lamp  verlicht  een  vochtige  trap.  Plotseling  staat  Peter   stil  en  snuift.  Dan  knikt  hij.  De  man  kijkt  verbaasd  om.  Een  flauwe  glimlach  komt  op  zijn  gezicht.          ‘Die  geur  hè?  Dus  hier  bent  u  ook  geweest.’     De  man  doet  een  deur  open.  Peter  ziet  opnieuw  de  harde  houten  brits,  de  emmer,  de  glazen  blokken   in  de  achterwand.          ‘Dit  vergeet  je  nooit,’  zegt  hij.          ‘Door  wie  bent  u  eigenlijk  opgepakt?  Hoe  zagen  ze  eruit?’          ‘Ik  weet  zelfs  hoe  ze  heetten,’  zegt  Peter,  ‘Walter  Drewel  en  Paul  Spieß’     De  man  schudt  meewarig  zijn  hoofd.          ‘Die  zijn  dood,  wist  u  dat?  Hoe  bent  u  trouwens  achter  hun  namen  gekomen?’        Peter  vertelt  hem  het  hele  verhaal  van  zijn  onderzoek,  Ilka  op  de  tv,  de  doos  met  documenten.  De   man  knikt.        ‘Het  is  goed  dat  u  dat  doet.  Dat  verhaal  moet  verteld  worden,  dat  spreekt  vanzelf.  Aan  de  andere   kant  moeten  we  niet  overdrijven.  Mijn  kleinzoon  krijgt  op  school  het  ene  na  het  andere  lespakket:   Hitlers  dictatuur,  de  Jodenvervolging,  de  Muur,  ga  zo  maar  door,  allemaal  geschreven  door  lui  die  als   de  dood  zijn  dat  hij  over  een  paar  jaar  runen  in  zijn  haar  laat  scheren,  of  hamer  en  sikkel,  en  met  zijn   maten  de  straat  op  gaat  om  amok  te  maken.  Alsof  er  vandaag  de  dag  geen  ellende  is  in  de  wereld.   Nee,  ze  moeten  steeds  maar  dat  schijtverleden  van  ons  herkauwen,  tot  we  er  zelf  van  kotsen,  tot  het   hele  land  één  godvergeten  Gedenkstätte  is.’          De  man  brengt  Peter  weer  naar  de  poort.        ‘Weet  u  wat  het  is?  We  hebben  het  veel  te  goed.  We  hebben  het  verleden  nodig  om  te  onthouden   hoe  ellende  eruitziet.  Nou,  daarvoor  hoef  je  echt  niet  achterom  te  kijken.’        Hij  opent  de  poort,  steekt  eerst  zelf  zijn  hoofd  naar  buiten,  kijkt  naar  links  en  naar  rechts.  Dan   draait  hij  zich  om,  ziet  de  verbaasde  blik  van  Peter.        ‘Dat  leer  ik  nooit  meer  af,’  zegt  de  man.     Peter  kijkt  naar  de  overkant  van  de  straat.  Daar  zit  een  vrouw  met  zwart  krulhaar  achter  het  stuur   van  een  groene  Trabant.

 

195  

60   Ze  belt  aan.  Een  man  doet  open.     ‘Spreekt  u  Duits?’   ‘Een  heel  klein  beetje,’  zegt  de  man.   ‘Ik  zoek  Peter  Avestad.’   ‘Die  woont  hier  niet  meer.’   ‘Weet  u  waar  hij  nu  woont?’   ‘Nee,  het  spijt  me.’     De  man  slaat  de  deur  weer  dicht.  Het  geluid  galmt  door  het  trappenhuis  van  de  flat.          Ze  kijkt  nogmaals  op  het  briefje  met  het  adres,  drukt  op  de  deurbel  aan  de  overkant.  Een  man  doet   open.   ‘Spreekt  u  Duits?’   ‘Een  beetje,’  zegt  de  man.   ‘Weet  u  waar  Peter  Avestad  nu  woont?’   ‘Nee,’  zegt  de  man,  ‘maar  ik  stuur  altijd  zijn  post  door  naar  zijn  vriendin.’     Hij  gaat  naar  binnen,  komt  terug  met  het  adres,  legt  uit  hoe  ze  er  kan  komen.          Hier  woont  hij  dus,  denkt  ze,  als  ze  langzaam  door  de  verlaten  straten  van  het  stadje  rijdt.  In  de   vroege  avond  komt  overal  licht  uit  de  huizen.  Bij  de  meeste  zijn  de  gordijnen  open.  Her  en  der  zitten   gezinnen  zitten  aan  tafel  te  eten  of  kinderen  televisie  te  kijken.  Voor  één  van  de  ramen  omhelzen   een  man  en  een  vrouw  elkaar.  Nederland,  waar  de  mensen  zo  te  zien  niets  te  verbergen  hebben.  Een   treurige  trek  plooit  zich  om  haar  mond.  Ze  zou  graag  willen  leven  als  deze  mensen,  zo  knus  en  veilig,   zo  beschermd  tegen  wrede,  duistere  machten  dat  ze  de  gordijnen  naar  het  donker  gewoon  open   durven  te  laten.          Hoe  zou  haar  leven  eruit  hebben  gezien  als  ze  hier  was  opgegroeid?  Dan  zou  Paul  er  nog  geweest   zijn.  Acht  jaar  al  is  hij  dood,  maar  ze  mist  hem  nog  elke  dag.  Lieve,  altijd  vrolijke  Paul,  altijd  vol   Honecker-­‐moppen.  Waarom  jij,  waarom  wij?  Talloze  keren  al  heeft  ze  geprobeerd  een  verklaring  te   vinden  voor  het  feit  dat  juist  Paul  Spieß  door  de  Stasi  moest  worden  gerekruteerd.  Ze  wilden  een   vooraanstaand    architect  in  de  gaten  houden,  maar  waarom  konden  ze  niet  gewoon  één  van  zijn   medewerkers  ronselen?  Waarom  die  omslachtige  methode,  een  gymnasiast  benaderen,  hem  aan   een  architectuurstudie  laten  beginnen,  in  de  hoop  dat  hij,  jaren  later  pas,  door  zijn  leermeester   ontdekt  zou  worden  tussen  al  die  middelmaat?  Omdat  ze  zich  verveelden,  omdat  ze  alle  tijd  van  de   wereld  hadden.        Paul  had  het  eerst  spannend  gevonden.  Net  als  zij  was  hij  jong  geweest  in  de  vroege  jaren  van  de   DDR.  Die  deed  er  alles  aan  om  uit  de  jeugd  een  nieuw  socialistisch  mensdom  te  scheppen.  Ze  hadden   er  allebei  vurig  in  geloofd.  Op  het  pinksterfeest  van  de  beweging  hadden  ze  zij  aan  zij  gestaan  met   honderdduizenden  leeftijdsgenoten  die  er  precies  zo  over  dachten.  Ze  hadden  zeker  geweten  dat  aan   de  DDR  de  toekomst  was,  maar  ze  waren  vreselijk  naïef.  Paul  was  net  aan  het  derde  jaar  van  zijn   door  de  staat  betaalde  studie  begonnen,  toen  hij  bezoek  kreeg.  De  Stasi  maakte  hem  duidelijk  dat  hij   niet  moest  denken  dat  ze  hem  alleen  maar  lieten  studeren  omdat  ze  om  architecten  verlegen  zaten.   Hij  kreeg  de  opdracht  om  alles  te  verzamelen  wat  hij  over  die  architect  aan  de  weet  kon  komen.   Maar  de  Stasi  rekende  buiten  de  menselijke  factor.  Paul  was  dol  op  die  man,  een  icoon  van  de   nieuwe  DDR-­‐elite.  Met  zijn  uitzonderlijke  kwaliteiten  stelde  hij  zich  onvoorwaardelijk  in  dienst  van   het  collectief.  Paul  raakte  in  gewetensnood.  Alleen  met  haar  durfde  hij  erover  te  praten.  Lange,   nachtelijke  uren  hadden  ze  gesproken  over  wat  hij  moest  doen.  Ze  hadden  geconcludeerd  dat  er  

 

196  

niets  anders  opzat  dan  zijn  studie  te  laten  mislukken.          Vanzelfsprekend  liet  de  Stasi  hem  niet  gaan.  Ze  dwongen  hem  nu  om  rechtstreeks  voor  hen  te  gaan   werken.  Hij  moest  naar  een  speciale  Stasi-­‐hogeschool,  waar  operatieve  psychologie  één  van  de   belangrijkste  vakken  was.  Op  een  fatale  dag,  een  paar  maanden  later,  was  Paul  bij  haar  gekomen.  Ze   willen  dat  jij  ook  komt,  zei  hij,  ze  zoeken  jonge,  vrouwelijke  agenten  om  de  jeugdbeweging  in  de   gaten  te  houden.  Ze  vloekte,  schreeuwde,  ik  ben  pas  zestien,  ik  wil  jong  zijn,  onschuldig  zijn,  maar  ze   wist  dat  het  niet  hielp.  Als  Paul  de  mogelijkheid  zou  hebben  om  haar  erbuiten  te  houden,  zou  hij  die   met  twee  handen  aangrijpen.  Je  hebt  geen  idee  wat  ze  je  kunnen  aandoen,  zei  hij.  Het  enige  wat  ik   bereikt  heb,  is  dat  je  met  mij  mag  samenwerken.        Een  jaar  later,  op  een  training  over  vermommingen,  ontmoetten  ze  Walter  Drewel.  Ze  vonden   elkaar  direct  sympathiek.  In  haar  bed  legde  hij  uit  wat  hij  wilde.  We  zijn  het  best  af  als  we  een  eigen   eenheid  kunnen  vormen.  Jij,  Paul  en  ik.  Hij  kreeg  het  voor  elkaar.  De  Stasi  gaf  hun  een  kantoortje  in   Hohenschönhausen  met  als  enige  kwaliteitsmaatstaf  een  aantal  arrestaties  per  jaar.  Al  gauw  bleek   dat  de  vijver  allang  was  leeggevist.  Toen  kreeg  Walter  opdracht  voor  Operatie  Tarquinius.  Lokeenden   uitzetten,  mdat  de  vijanden  op  waren.        Verslagen  hadden  ze  elkaar  aan  zitten  kijken.  Ze  beseften  dat  ze  op  het  absolute  dieptepunt  waren   aangeland,  maar  ze  volgden  het  bevel  op,  omdat  ze  nu  eenmaal  getraind  waren  om  bevelen  op  te   volgen.  Technisch  gezien  was  de  operatie  een  meesterstuk.  Er  was  maar  één  kritiek  probleem,  het   omzeilen  van  persoonlijk  contact  met  de  West-­‐Duitse  vluchthelpers.  Ze  had  natuurlijk  zelf  naar  de   Rankestraße  kunnen  gaan,  in  vermomming,  maar  ze  zou  uitgebreid  zijn  gefotografeerd  en  het  risico   hebben  moeten  lopen  om  tijdens  de  rest  van  de  operatie  herkend  te  worden.  Toen,  als  een   godsgeschenk,  was  de  volkomen  onverdachte  Peter  Avestad  opgedoken  en  hadden  de  West-­‐ Berlijners  hém  op  de  foto  gezet.  Ze  hadden  zich  waarschijnlijk  suf  gezocht  in  hun  collectie  foto’s  van   Stasi-­‐mensen,  maar  niets  gevonden.        Heike  Spieß,  codenaam  Ilka,  parkeert  haar  huurauto  een  straat  verderop  en  loopt  door  de   brandgang  naar  de  achterkant  van  Brechtjes  huis.  Eerst  de  omgeving  verkennen,  de  vluchtwegen   controleren,  zei  Walter  altijd.  Het  zijn  dit  soort  routines  die  haar  al  meer  dan  tien  jaar  uit  handen  van   Hans-­‐Peter  Dittrich  houden.  Walter  en  Paul  waren  onvoorzichtig  geweest.  Ze  hadden  verwacht  dat   Dittrich  hen  zou  opwachten  in  een  duistere,  verlaten  omgeving,  maar  hij  had  toegeslagen  middenin   de  drukte.  De  dood  van  Paul  in  het  populairste  zwembad  van  Oost-­‐Berlijn  had  zelfs  een  ongeluk   geleken,  alsof  hij  met  zijn  hoofd  op  de  betonnen  bodem  was  gedoken.          Na  al  die  jaren  zit  Dittrich  nog  steeds  achter  haar  aan.  In  de  tijd  dat  de  Stasi  haar  nog  beschermde,   was  het  niet  zo  moeilijk.  Ze  verkaste  iedere  paar  maanden  naar  een  ander  gat  in  de  DDR,  nam  er  een   flutbaantje  aan,  hoefde  voor  de  Stasi  weinig  te  doen.  Het  patroon  was  steeds  hetzelfde.  Na  een  tijdje   kreeg  ze  bericht  dat  Dittrich  mogelijk  in  de  buurt  was  gezien.  Dan  vertrok  ze  weer  naar  een  andere   uithoek.  Ze  had  vaak  genoeg  overwogen  om  die  meldingen  als  onzin  te    beschouwen,  al  was  het   alleen  maar  omdat  haar  nieuwe  plek  haar  beviel,  omdat  ze  eindelijk  rust  wilde.  Maar  ze  had  nooit   durven  blijven.          Toen  de  DDR  verdween,  ontdekte  ze  dat  ze  er  goed  aan  had  gedaan.  Het  leek  wel  of  de  Stasi   verdampte.  De  eerste  kanselier  van  het  herenigde  Duitsland  mocht  dan  wel  beweren  dat  de  Stasi   werd  ontmanteld,  maar  ontmantelen  was  niet  nodig,  want  de  Stasi  ging  uit  zichzelf  al  in  rook  op,  hier   en  daar  letterlijk,  met  archieven  en  al.  Zo  raakte  ze  haar  bescherming  kwijt.        Op  een  dag  sloeg  ze  Bild  open  en  zag  een  foto  van  zichzelf.  Eronder  stond:  

 

197   Deze  vrouw  is  verantwoordelijk  voor  de  jarenlange  opsluiting  van  vijftien  mensen.  Help  ons   haar  te  vinden,  zodat  ze  haar  gerechte  straf  niet  ontloopt.    

Gelukkig  was  ze  op  de  foto  vermomd  met  de  zwarte  pruik  en  de  zonnebril.  Toch  was  ze  ten  einde   raad.  De  rollen  waren  nu  omgedraaid.  Overal  doken  mensen  op  die  met  ex-­‐Stasi-­‐agenten  nog  wel   een  appeltje  wilden  schillen.  Dittrich  hoefde  zich  niet  meer  te  verbergen,  integendeel,  hij  werd  een   nationale  figuur,  kwam  op  de  televisie,  richtte  een  organisatie  op,  werd  de  Simon  Wiesenthal  van  de   DDR-­‐periode.  Hij  beschikte  nu  over  een  netwerk  dat  haar  overal  kon  verstrikken.  Ze  had  zich  elke  dag   het  hoofd  gebroken  over  de  vraag  hoe  ze  zich  van  Dittrich  en  zijn  mensen  zou  kunnen  verlossen  om   eindelijk  aan  de  rest  van  haar  leven  te  beginnen,  toen  er  in  alle  Duitse  kranten  een   oproepadvertentie    voor  haar  verscheen.  De  advertentie  was  van  een  journalist  van  het  ZDF.  Vertel   jouw  kant  van  het  verhaal,  stond  erin.  Ze  had  het  aangedurfd.  Ze  wilde  zich  rehabiliteren.        De  opnamen  voor  het  interview  waren  gemaakt  op  een  geheim  adres,  door  slechts  één  journalist,   die  ook  de  cameraman  was.  Dat  was  één  van  haar  voorwaarden.  Ze  was  doodsbenauwd  dat  hij  zou   worden  gevolgd.  Twee  weken  na  de  uitzending  ontving  ze  de  brief  van  Peter  via  een  geheime   postbus.  De  documenten  die  ze  Peter  stuurde,  had  ze  allemaal  al  in  haar  bezit.  Elke  Stasi-­‐agent  met   een  beetje  gezond  verstand  had  een  eigen  archief  om  zich  op  kritieke  momenten  tegen  aantijgingen   te  kunnen  verdedigen.          Drie  dagen  geleden  stond  ze  bij  een  tankstation,  toen  er  twee  pompen  verderop  een  enorme  man   van  een  motor  stapte.  Hij  was  veel  ouder  dan  op  de  archieffoto’s,  maar  het  was  onmiskenbaar  Hans-­‐ Peter  Dittrich.  Met  door  jarenlange  voortvluchtigheid  geslepen  discipline  goot  ze  haar  tank  vol  en   ging  bedaard  naar  binnen  om  af  te  rekenen.  Hij  kwam  net  aanlopen  op  het  moment  dat  ze  weer  naar   buiten  stapte.  Ze  liep  langs  hem  heen  alsof  hij  niet  bestond,  sprong  in  de  auto,  reed  naar  Nederland.          Ze  had  altijd  al  het  plan  om  Peter  Avestad  op  te  zoeken,  zonder  dat  ze  precies  wist  waarom.  Die   ochtend  in  Adlershof  had  iets  bij  haar  losgemaakt.  Ze  was  vertederd  geweest,  in  een  wereld  waarin   bitter  weinig  tederheid  te  ontdekken  viel.  Het  was  zijn  onschuld  geweest,  de  onschuld  die  ze  zelf  was   kwijtgeraakt  door  haar  werk  voor  de  Stasi.  Nu  had  ze  een  extra  reden  om  naar  Nederland  te  willen.   Het  was  een  plek  waar  Bild  niet  werd  gelezen,  waar  Hans-­‐Peter  Dittrich  haar  niet  zo  snel  zou  zoeken.          Als  ze  het  huis  aan  alle  kanten  heeft  bekeken,  loopt  ze  naar  de  voordeur  en  belt  aan.  Binnen   roffelen  voeten  een  trap  af.  De  deur  gaat  met  een  ruk  open.  Op  het  gezicht  van  de  vrouw  die   opendoet,  tekent  zich  eerst  teleurstelling,  dan  argwaan  af.  Ilka  weet  al  genoeg.  Peter  is  er  niet  en   deze  vrouw  hoopte  dat  hij  het  was  die  aanbelde.          ‘Goedenavond,  ik  heet  Heike  Spieß,  maar  je  hebt  misschien  over  mij  gehoord  onder  mijn   schuilnaam.  Ik  ben  Ilka.  Spreek  je  Duits?’          ‘Brechtje  Ploegsma,’  zegt  de  vrouw,  geeft  haar  een  hand  en  stapt  opzij  om  haar  binnen  te  laten.   ‘Niet  zo  goed  als  Peter,  maar  het  kan  ermee  door.’          Ze  loopt  de  kamer  in.  Brechtje  wijst  haar  de  rode  chesterfield  aan.  Ze  is  precies  het  soort  vrouw  dat   Ilka  zich  bij  Peter  kan  voorstellen,  meisjesachtig,  sterke  persoonlijkheid.  Ze  brengt  koffie.        ‘Hij  is  een  weekje  weg,’  zegt  ze.     Maar  toch  op  zo’n  manier  dat  hij  er  misschien  vanavond  alweer  was,  denkt  Ilka.          ‘Ver  uit  de  buurt?’   Brechtje  aarzelt  net  lang  genoeg  om  Ilka  op  een  idee  te  brengen.  Peter  heeft  haar  natuurlijk  verteld   wat  zij  voor  iemand  is,  een  ex-­‐Stasi-­‐agente  op  de  vlucht  voor  wraak.  Er  kan  maar  één  reden  om  haar   niet  te  vertellen  waar  Peter  naartoe  is  gegaan.        ‘Gewoon,  vakantie,’  zegt  Brechtje  quasi  nonchalant,  ‘hij  is  vanmorgen  vertrokken.’  

  Vanmorgen!  Ze  moet  als  de  bliksem  terug.  Ze  staat  op.        ‘Jammer.  Ik  had  hem  heel  graag  weer  eens  gesproken.’   De  koffie  laat  ze  onaangeroerd  staan.  

198  

 

199  

61        Peter  rent  de  straat  over.  Als  hij  bij  de  auto  komt,  rijdt  de  vrouw  met  de  zwarte  krullen  met  een   noodgang  weg,  zonder  dat  hij  haar  gezicht  heeft  gezien.  Hij  kijkt  om  naar  de  poort  van  de  gevangenis,   maar  die  is  alweer  dicht.  Dan  lacht  hij  in  zichzelf.  Bizar  om  te  denken  dat  Ilka  hier  precies  op  dit   moment  voor  de  poort  zou  staan  met  nog  precies  dezelfde  auto  als  toen.  Hij  loopt  terug  naar  de   tramhalte,  rijdt  terug  met  dezelfde  lijn.  De  tram  is  leeg,  op  een  jonge  vrouw  met  twee  jengelende   kinderen  na.  De  vrouw  zit  hem  vanuit  haar  ooghoeken  argwanend  op  te  nemen.  Ze  waarschuwt  de   kinderen  om  de  haverklap  .  Peter  probeert  haar  blik  te  vangen,  maar  het  lukt  niet.  Bij  de  volgende   halte  staat  ze  op.    ‘Nein  Mami,  nicht  hier,  die  nächste!’  schreeuwt  de  oudste.     De  moeder  geeft  hem  een  draai  om  zijn  oren  en  werkt  de  kinderen  de  deuren  uit.  Als  Peter  omkijkt   door  het  raam  van  de  tram,  ziet  hij  dat  ze  bij  de  halte  blijven  staan.        Verderop  neemt  hij  de  S-­‐Bahn  naar  het  zuiden.  In  de  verte  stijgen  drie  rookpluimen  uit  lange  pijpen   recht  omhoog  in  de  blauwe  lucht.  Het  beeld  maakt  hem  op  slag  alert.  Hij  kijkt  met  een  ruk  naar  de   overkant  van  het  rijtuig,  staat  op,  loert  naar  beide  kanten.  Maar  de  trein  is  helemaal  leeg,  blijft  leeg,   de  hele  rit  lang.          In  Köpenick  stapt  hij  uit.  In  de  straat  langs  het  station  zien  de  winkelpanden  eruit  alsof  ze  kort   geleden  zijn  opgeknapt.  Op  een  paar  plekken  wordt  gebouwd.  Hij  weet  de  weg  nog,  bereikt  de  rivier   en  slaat  linksaf  naar  de  eerste  brug,  de  oude  kerk  en  het  stadhuis.  Hij  steekt  over,  gaat  als  toen  de   trap  af  en  loopt  langs  het  water.  Voorbij  het  stadhuis  kan  hij  zich  niet  meer  bedwingen  en  kijkt   achterom.  Er  is  niemand  te  zien.          Het  groene  geraamte  van  de  grote  brug  heeft  sindsdien  geen  lik  verf  gehad..  Na  een  halve   kilometer  ziet  hij  de  bakkerij,  waar  de  vegende  vrouw  in  de  witte  jas  hem  de  weg  wees  naar   Adlershof.  Als  leest  wat  er  op  de  winkelpui  staat,  loopt  er  een  rilling  over  zijn  rug.     Frick  –  Der  Leckerbäcker.        Peter  steekt  haastig  de  straat  over  om  de  winkel  van  een  afstandje  te  bekijken.  De  zaak  ziet  er  fris   en  nieuw  uit.  Fleurige  gebakjes  wachten  in  verlichte  vitrines  op  klanten.  Voor  het  raam  staan  twee   tafeltjes  met  dunne  stoeltjes  en  kleine  boeketjes.  Peter  steekt  over  en  gaat  naar  binnen.  Er  is   niemand,  maar  achter  een  deur  hoort  Peter  het  af  en  toe  onderbroken  geluid  van  een  machine.  Hij   kijkt  rond  in  de  zaak.  Die  ziet  eruit  als  elke  andere  moderne  bakkerij.  Dan  valt  zijn  oog  op  een  klein   beeldje  op  de  toonbank.  Vanaf  een  zwart  voetstukje  steekt  een  zilverkleurig  staafje  omhoog.  Aan  het   staafje  zit  een  rood  glanzende  miniatuur  van  een  vreemdsoortig  apparaat.  Van  heel  dichtbij  ziet   Peter  dat  het  lijkt  op  een  trompet,  met  een  mondstuk  en  ventielen,  maar  met  tien  of  twaalf  buizen.          ‘Een  Martinstrompet,  ook  wel  schalmei  genoemd.’     Peter  schrikt  op,  kijkt  in  het  gezicht  van  een  dikke  man  van  tegen  de  zestig,  in  een  wit  hemd  en  een   blauwe  schort.  De  man  laat  zijn  blik  even  op  Peters  jas  rusten.        ‘Zegt  u  het  eens.’        ‘Hoe  bedoelt  u?’          ‘Sauerbrot,  Pumpernickel,  zo’n  overheerlijke  Käsetorte?’     Hij  wijst  in  de  vitrine  onder  Peters  neus.  Peter  kijkt  hem  aan.        ‘Ik  ben  Peter  Avestad,  uit  Nederland.  Bent  u  misschien  Jürgen  Frick?’        ‘In  hoogsteigen  persoon,’  zegt  de  bakker.        ‘Hebt  u  even  tijd?’    

 

200  

De  bakker  kijkt  eerst  verbaasd,  wijst  dan  uitnodigend  naar  één  van  de  tafeltjes  voor  het  raam.  Ze   gaan  zitten.        Peter  vouwt  zijn  handen  langs  zijn  neus.          ‘Dit  is  heel  moeilijk  voor  mij.’     Hij  wacht    even.        ‘Ik  weet  dat  u  betrokken  bent  geweest  bij  de  bouw  van  een  vluchttunnel,  vijftien  jaar  geleden,   samen  met  uw  moeder.’     De  bakker  trekt  zijn  borstelige  wenkbrauwen  op,  maar  zegt  niets.     Peter  vertelt  het  hele  verhaal,  over  zijn  afkomst,  zijn  oma  die  klant  was  bij  de  moeder  van  de  bakker,   zijn  bezoek  aan  Oost-­‐Berlijn  met  de  klas,  de  brief  in  de  voering  van  zijn  jas,  zijn  onderzoek,  de  doos   met  documenten.          ‘En  in  die  documenten  vond  u  mijn  naam,’  concludeert  de  bakker.     Tijdens  Peters  verhaal  is  hij  tot  een  wassen  beeld  verstard.          ‘Misschien  moeten  we  erover  praten.’   De  bakker  schudt  zijn  hoofd.          ‘Moet  u  luisteren,  meneer…  Avestad  zei  u  toch?  Mijn  leven  heeft  bestaan  uit  de  grote  wereldcrisis,   de  nazitijd,  de  oorlog,  de  Russische  bezetting  en  de  tijd  van  de  DDR.  Ik  ben  zestig,  en  pas  nu  kan  ik   eindelijk  doen  wat  ik  altijd  heb  gewild.’  Hij  maakt  een  weids  gebaar  door  de  winkel.          ‘Een  eigen  zaak,  gloednieuwe  inrichting,  kwaliteitsproducten.’  Hij  kijkt  Peter  doordringend  aan.        ‘Weest  u  verstandig,  meneer  Avestad.  Er  lopen  hier  allerlei  rare  figuren  rond  die  rekeningen  willen   vereffenen.  En  niet  op  zo  een  rechtschapen  manier  als  u,  door  erover  te  praten  of  een  boek  te   schrijven.  Ga  terug  naar  Nederland,  naar  uw  geliefde,  en  begin  aan  de  toekomst.  Er  is  geen  enkele   reden  waarom  u  zich  schuldig  zou  moeten  voelen.  U  bent  geen  dader,  maar  een  slachtoffer,  niet   meer  dan  een  slachtoffer  dat  fouten  heeft  gemaakt.  Net  als  ik.  Ik  heb  mijn  moeder  meegesleept  in  al   die  ellende.’     Hij  geeft  een  klap  op  het  tafeltje  en  staat  op.          ‘Zand  erover  en  verder  leven,  dat  is  echt  het  beste.’     De  bakker  opent  op  niet  mis  te  verstane  manier  de  winkeldeur.          Peter  heeft  niet  geprobeerd  de  bakker  om  te  praten.  Eigenlijk,  weet  hij,  heeft  Frick  gelijk.  Ze  zijn   slachtoffers,  geen  daders.  Maar  als  hij  onder  de  spoorbrug  door  de  hoofdstraat  van  Adlershof   inloopt,  verwerpt  hij  die  gedachte  alweer.  Als  je  zo  redeneert  is  ook  Ilka  een  slachtoffer,  omdat  ook   zij  gedwongen  werd  om  te  doen  wat  ze  deed.  En  zo  keert  Peter  Avestad  weer  terug  bij  het   oerprobleem  van  de  moderne  Duitse  geschiedenis,  de  vraag  of  mensen  als  Ilka,  bakker  Frick  en  hijzelf   slachtoffers  zijn  van  de  manipulaties  van  machthebbers,  of  evengoed  mededaders.  Zelfs  voor  deze   drie  levens,  waarvan  hij  zo  veel  details  weet,  lukt  het  hem  niet    op  die  vraag  antwoord  te  geven.  Dat   kan  alleen  maar  betekenen  dat  er  geen  antwoord  bestaat.        Adlershof  lijkt  langzaam  uit  een  winterslaap  te  ontwaken.  Net  als  in  Köpenick  zijn  de  meeste   winkelpanden  opgeschilderd.  Op  de  ruiten  hangen  posters  met  aanbiedingen.  Een  uithangbord   verlokt  Peter  om  een  ijsje  te  kopen.  Hij  blijft  staan  om  erin  te  happen.  In  de  verte  komt  langzaam  een   motor  aanrijden.  Vlak  voordat  hij  langs  Peter  zal  rijden,  slaat  hij  af,  een  zijstraat  in.          Peter  steekt  schuin  de  straat  over  en  loopt  door  in  de  richting  van  het  station,  waar  hij  over  Oost  en   West  sprak  met  de  vader  van  de  jongen  met  het  blauwe  overhemd.  Voor  het  station  gaat  hij  naar   links  om  te  zien  wat  hij  de  vorige  keer  heeft  gemist,  de  fabriek  van  Schering,  waar  zijn  vader  en   grootvader  in  de  oorlog  werkten.  Voorbij  de  huizen  begint  het  terrein  van  de  chemische  fabriek.  Een   wirwar  van  aluminium  buizen  en  vervallen  fabrieksgebouwen  vult  zijn  gezichtsveld.  Zo  te  zien  ligt  de  

 

201  

fabriek  stil.  Hij  loopt  een  stuk  langs  het  fabrieksterrein,  tot  aan  weer  een  brede  weg.          Aan  een  paal  hangt  een  oud  naambordje:  Glienicker  Weg.  Dus  we  hebben  het  niet  over  de   Glienicker  Brücke,  maar  zelfs  over  de  Gienicker  Weg,  schaterde  de  oude  man  op  het  kerkhof.   Erachter  rijst  het  oudste  stuk  van  de  fabriek  op.  Een  stukje  van  de  weg  af  staat  een  hoog  gebouw  van   rode  baksteen.  De  voorkant  lijkt  op  de  toegang  van  een  kasteel,  statig  geflankeerd  door  twee   bakstenen  torens,  met  pannendaken  die  uitlopen  in  een  punt.  De  gebouwen  zijn  minstens  een  eeuw   oud.          Dit  is  dus  wat  zijn  vader  zag  toen  hij  aankwam  om  hier  te  werken,  met  een  groep  van  tien,  twaalf   jonge  mannen  uit  het  stadje  aan  de  rivier,  een  paar  uit  de  omliggende  dorpen.  Toen  ze  aankwamen   hadden  ze  een  reis  van  drie  of  vier  dagen  achter  de  rug,  een  aaneenschakeling  van  regionale   treinverbindingen,  omdat  de  grote  spoorlijnen  nodig  waren  voor  de  oorlog.  Friedrich  Müller  zag  ze   binnenkomen,  slecht  gevoed  en  hondsmoe.  Hij  gaf  de  Belgische  kok,  ook  een  dwangarbeider,   opdracht  om  een  stevige  soep  te  maken,  die  de  mannen  gretig  naar  binnen  slobberden.          De  volgende  dag  kregen  ze  taken  toebedeeld.  Mandflessen  schoonspoelen  en  vullen,  manden   vlechten  van  wilgentenen,  die  de  flessen  tegen  breuk  moesten  beschermen.  Freek  Avestad   assisteerde  zijn  latere  schoonvader  aan  de  mengtrog  met  het  uitgeteerde  paard  om   bestrijdingsmiddelen  voor  de  landbouw  te  maken.  ’s  Avonds  mochten  de  mannen  Adlershof  in  om   naar  de  meiden  te  kijken  of  naar  de  kroeg  te  gaan,  waar  ze  soms  een  extraatje  verdienden  door  pure   alcohol  te  verkopen  die  ze  uit  de  fabriek  hadden  gejat.  Of  ze  keken  vanaf  de  Glienicker  Weg  naar  het   nachtelijk  schouwspel  van  geallieerde  bommenwerpers  die  hun  last  lieten  vallen  op  het   stadscentrum,  belaagd  door  zoeklichten  en  afweergeschut.  Ze  waren  maar  één  keer  bang  geweest.   Dat  was  toen  een  geraakt  jachtvliegtuig  boven  het  kamp  omlaag  dwarrelde.  Het  luchtalarm  joeg  hen   bij  dageraad  uit  hun  britsen.  Als  gekken  renden  ze  in  hun  ondergoed  heen  en  weer  over  de   ondergrond  van  scherpe  sintels,  sommigen  op  blote  voeten,  tot  het  vliegtuig  zich  net  buiten  de   omheining  in  de  grond  boorde.        Iets  verderop  staat  een  deur  open.  De  fabriekshal  lijkt  leeg  te  zijn.  Hij  zou  graag  eens  binnen  kijken,   maar  om  het  terrein  staat  een  hek.  Alles  is  verlaten.  Hij  loopt  terug  naar  de  huizen.  Aan  de  overkant   van  de  straat,  op  een  hoge  spoordijk,  liggen  de  rails  die  hem  ooit  moesten  terugvoeren  naar  de   Alexanderplatz,  als  hij  niet  bij  Treptower  Park  was  opgepakt  door  Walter  Drewel  en  Paul  Spieß.  Hij   kijkt  verlangend  naar  het  noorden.  Eerst  nog  even  gaan  kijken  bij  het  huis  en  het  graf  van  zijn   grootouders,  dan  met  de  S-­‐Bahn  naar  de  Alex,  deze  keer  zonder  oponthoud,  en  dan  steeds  verder   naar  het  westen,  almaar  naar  het  westen,  naar  Brechtje,  om  aan  de  toekomst  te  beginnen.   Tegenover  het  station  gaat  hij  rechtsaf  weer  de  hoofdstraat  in.  Op  de  hoek  kijkt  hij  om.  In  de  verte   staat  een  motorrijder  stil  langs  de  kant  van  de  weg.          Zonder  veel  moeite  vindt  Peter  de  straat  met  het  huis  waar  zijn  moeder  is  opgegroeid.  Halverwege   is  een  kleurrijk  speeltuintje  ingericht  met  een  wip,  een  schommel  en  een  klimrek,  en  zo  zijn  er  overal   in  het  grauwe  geheel  kleine,  kleurige  veranderingen  gekomen.  Aan  sommige  huizen  hangen   bloembakken  met  viooltjes  of  geraniums.  In  de  minuscule  voortuintjes  zijn  struikjes  geplant.   Sommige    beginnen  al  te  bloeien.  Iets  verder  staat  aan  de  straatkant  een  Trabant.  De  ruimte  voor  de   motor  is  volgestort  met  aarde  en  beplant  met  roze  azalea’s.  Ze  kleuren  prachtig  bij  de  knalpaarse   carrosserie.        In  het  tuintje  voor  de  vroegere  flat  van  zijn    grootouders  staat  een  man  te  schoffelen.  Tegen  de   muur  ligt  een  zak  mestkorrels  te  wachten.  De  man  zal  hem  vast  wel  binnen  willen  laten,  zodat  hij   niet,  zoals  toen,  iemand  de  stuipen  op  het  lijf  hoeft  te  jagen.  Maar  hij  heeft  hem  al  gezien,  de  flat  die   zestien  jaar  geleden  allang  niet  meer  op  het  huis  van  zijn  moeder  leek.    Het  spijt  Peter  bijna  dat  hij  

 

202  

hier  is  gekomen  vanwege  het  verleden,  dat  hij  maar  moeilijk  plezier  kan  putten  uit  de  voelbare   levensdrang,  die  mensen  aanspoort  om  hun  buurt  een  nieuw  gezicht  te  geven,  alsof  het  heden  door   een  beslagen  raam  langzaam  zichtbaar  wordt.        Peters  aandacht  wordt  getrokken  door  een  koperen  plaquette  naast  de  deur  van  de  volgende   portiek.     Op  14  augustus  1975  redde   Hans-­‐Peter  Dittrich   de  twee  kinderen  Bender  uit  een  brand  op  de  derde  verdieping  van  dit  gebouw.   Hulde  aan  deze  heldendaad!   Deze  gedenkplaat  werd  aangeboden  door  Dr.  Engelhart  Seitz,  voorzitter  van  de   Burgervereniging  Adlershof,  op  12  november  1990.        Recht  vooruit  is  de  ingang  van  het  kerkhof,  pal  ernaast  een  steenhouwerij.  Was  die  er  toen  ook?  Hij   kijkt  even  door  het  raam.  Tegen  een  wand  staat  op  een  houten  rek  een  grafzerk.  Stoffig  daglicht  valt   op  de  steen.  Hij  kan  de  naam  van  de  overledene  niet  lezen.  Eronder  is  de  kop  van  een  hond   uitgehouwen.          Peter  merkt  niet  dat  er  iemand  naast  hem  komt  staan.  Een  oud  vrouwtje  steekt  haar  arm  door  de   zijne  ,  trekt  hem  mee  in  de  richting  van  het  kerkhof.  Hij  laat  zich  gewillig  meevoeren.        ‘Verder  niets  vragen,’  zegt  ze  krakend.     Peter  kijkt  haar  stomverbaasd  aan.          Ilka  ziet  eruit  als  diep  in  de  tachtig.  Ze  draagt  een  tot  op  de  draad  versleten  regenjas  en  een   olijfgroen,  gebreid  mutsje.  Aan  haar  andere  hand  heeft  ze  een  afgeleefde  boodschappentas.  Op  haar   perkamentachtige  neus  staat  een  bifocaalbril.  Ze  begint  beverig,  zachtjes  voor  zich  heen  te  zingen.          ‘Wenn  der  Frühling  kommt,  dann  schick‘  ich  dir,  Tulpen  aus  Amsterdam.’     Peter  slaat  zijn  handen  voor  zijn  gezicht.  Ze  slaat  haar  arm  om  zijn  middel.        ‘Dus  dat  was  jij.  Toen  al,’  zegt  Peter.   Ze  lopen  naar  het  bankje,  dat  glanzend  donkergroen  is  opgeschilderd,  zitten  een  tijdje  stil  naast   elkaar.          ‘Ik  wist  dat  je  hier  een  keer  zou  opduiken,’  zegt  ze.     Peter  kijkt  somber  naar  de  zerken  aan  de  overkant  van  het  pad.        ‘Het  spijt  me  echt,  Peter.  Ik  weet  dat  het  niet  helpt,  maar  ik  was  in  tranen  toen  ik  dat  las  van  je   moeder.  Als  ik  het  had  kunnen  vermoeden,  had  ik  Paul  en  Walter  nooit  laten  komen.’   Hij  draait  zich  verbaasd  naar  haar  toe.          ‘Mevrouw  Becker  uit  de  flat  had  toch  de  politie  gebeld?’        ‘Welnee.  Ik  kwam  je  tegen  in  de  S-­‐Bahn.  Vanaf  dat  moment  ben  ik  je  gevolgd.  Ik  heb  alles  gezien  en   gehoord,  hoe  die  man  en  die  jongens  achter  je  aan  gingen,  hoe  je  die  portiekdeur  wilde  opendoen,  je   gesprek  met  die  oude  man  met  die  hond,  hier  op  ditzelfde  bankje.’        ‘Dus  ik  stapte  alleen  maar  in  de  verkeerde  trein  op  het  verkeerde  moment.’            ‘Ja.’        ‘Waarom  zat  je  dan  vermomd  in  die  trein?’     Ze  zucht.          ‘Ik  was  aan  het  oefenen.’        ‘Oefenen  met  vermommingen,  bedoel  je?’  

 

203  

Ze  knikt.          ‘Zo  stom  toevallig,  zo  zinloos  was  het  allemaal.’          ‘Ik  mis  mijn  moeder  soms  nog  zo  verschrikkelijk.’     Hij  kijkt  met  vochtige  ogen  in  de  verte.          Knerpend  grind  doet  hen  tegelijk  opzij  kijken.  Op  het  pad  staat  een  reusachtige  man  in  een   motorpak.        ‘Herr  Dittrich!’  zegt  Peter.          ‘Peter  Avestad,  uit  Nederland,’  zegt  Hans-­‐Peter  Dittrich  sarcastisch.  ‘Eindelijk  ontmoeten  wij  elkaar.   Wij  gaan  eens  een  praatje  maken.  Opstaan!’     Peter  kijkt  hem  recht  aan.        ‘Ik  peins  er  niet  over.  U  kunt  hier  naast  mij  komen  zitten,  dan  kunnen  we  praten.  Ik  weet  wat  u  is   aangedaan,  ik  was  erbij  betrokken,  maar  ik  wist  het  niet,  en  ik  wilde  het  niet.’          ‘Kletspraat.  Opstaan,  zei  ik!’     Dittrich  komt  dreigend  een  paar  stappen  dichterbij.   Achter  Peter  laat  Ilka  zich  naar  opzij  van  het  bankje  vallen  en  rolt  weg  achter  een  sarcofaag.          ‘Dittrich!  Ik  heb  hier  een  wapen.  Ga  op  dat  bankje  zitten.’       Maar  Dittrich  duikt  achter  een  plantenbak.  Peter  zit  verstijfd  van  schrik.        ‘Kijk  eens  aan,’  roept  Dittrich,  ‘Heike  Spieß,  codenaam  Ilka.  Ik  moet  toegeven,  ik  had  je  niet   herkend,  maar  handig  dat  ook  jij  er  bent.  Ik  heb  immers  lang  genoeg  naar  je  gezocht.  Als  je  even  deze   kant  opkijkt?’     Dittrich  zwaait  met  een  pistool  boven  paars  met  gele  viooltjes.          ‘Nou,  meneer  Avestad,  daar  zit  u  dan,  tussen  Scylla  en  Charybdis.  U  weet  toch  wat  juffrouw  Spieß   mij  heeft  geflikt?  Was  u  geen  historicus  van  beroep?  Het  zal  wel  niet  meevallen  om  objectief  te   blijven,  maar  ik  zou  uw  oordeel  toch  op  prijs  stellen.  Voordat  ik  haar  een  kogel  door  de  kop  jaag.’        Peter  kijkt  met  een  ruk  weer  de  andere  kant  op.          ‘Ga  op  de  grond  liggen,  Peter,  dit  is  iets  tussen  hem  en  mij,’  sist  Ilka.   Peter  draait  nerveus  van  de  één  naar  de  ander.          ‘Kunnen  we  niet  proberen  om  dit  op  een  andere  manier  op  te  lossen?’        ‘Oplossen?!’  schreeuwt  Dittrich.  ‘Moeten  we  dan  soms  op  onze  knietjes  vallen,  sorry  zeggen,  zand   erover?  Ik  ben  verdomme  mijn  vrouw  en  vijf  jaar  van  mijn  leven  kwijtgeraakt!’        ‘Ik  ben  mijn  moeder  kwijtgeraakt,’  zegt  Peter  zacht.        ‘Ik  ben  mijn  broer  kwijtgeraakt,’  zegt  Ilka.        ‘Dan  had  je  maar  niet  voor  de  Stasi  moeten  gaan  werken,’  zegt  Dittrich.        ‘Dan  had  je  maar  niet  met  die  tunnel  moeten  meedoen,’  zegt  Peter.        ‘Waarom  moest  je  ook  per  se  die  flat  zien?’  zegt  Ilka.   Het  blijft  een  tijdje  stil.            ‘U  vroeg  daarnet  om  mijn  oordeel,  meneer  Dittrich.  Maar  dat  ga  ik  u  niet  geven.  Historici  zijn  er  om   discussies  op  gang  te  brengen,  niet  om  ze  te  beslechten.’   Peter  staat  op.        ‘En  nu  ga  ik  terug  naar  Nederland.  Ik  heb  daar  iemand  al  veel  te  lang  op  me  laten  wachten.’          Hij  stapt  naar  voren,  uit  de  lijn  tussen  de  twee  kemphanen.  Onmiddellijk  klinkt  achter  hem  een   schot,  dat  direct  wordt  beantwoord.  Instinctief  krimpt  Peter  in  elkaar,  duikt  voorover.  Hij  blijft  met   een  voet  haken,  valt  met  zijn  hoofd  tegen  iets  hards.  Het  wordt  langzaam  wazig  om  hem  heen,   beelden  draaien  rond  in  zijn  hoofd.  Hij  rent  en  rent  maar  door,  een  hoek  om,  rammelt  vergeefs  aan   de  deur  van  een  portiek.  Een  oude  vrouw  kijkt  hem  verschrikt  aan.  Een  man  komt  de  hoek  om  met  

 

204  

twee  jongens  in  blauwe  overhemden.  Hij  rent  weg,  een  kerkhof  op,  struikelt,  valt.          Kom  maar,  Bruno,  lik  me  maar,  maak  me  wakker  met  je  warme  hondentong,  zodat  ik  over  vroeger   kan  praten  met  je  meester,  met  zijn  prachtige  gezicht  en  lange,  witte  haar,  de  oude  koning  uit  het   verhaal  dat  mijn  moeder  zo  graag  voorlas,  in  de  tijd  dat  ik  nog  onschuldig  was.  Klein  genoeg  om  te   dromen  dat  het  verleden  een  sprookje  was,  waarin  de  waarheid  de  leugen  altijd  overwon,  waarin   eind  goed  al  goed  was.     ‘Wat  is  de  straf  als  ik  het  mis  heb?’  vroeg  de  kleine  Peter.   ‘Ach,’  zei  de  koning,  ‘er  is  zoveel  onwaarheid  in  de  wereld,  waar  zouden  we  ons  druk  over   maken?’        Er  vallen  nog  meer  schoten,  verder  weg,  alsof  de  beide  schutters  zich  al  vurend  van  hem   verwijderen.  Politiesirenes  komen  dichterbij,  dan  het  geluid  van  auto’s,  piepende  remmen,  snelle   voetstappen  op  het  grind,  een  hand  op  zijn  schouder.  Dan  niets  meer.  

 

205  

62                Op  de  avond  nadat  Ilka  bij  haar  is  weggegaan,  belt  Peter  niet.  Het  bevestigt  haar  duistere   voorgevoel.  De  volgende  dag,  halverwege  de  ochtend,  komen  twee  agenten  het  kantoor  van  de   taxicentrale  binnen.  Ze  staat  op.        ‘Mevrouw  Ploegsma?  U  kunt  beter  even  gaan  zitten.’     Ze  gehoorzaamt  gedwee.        ‘We  hebben  bericht  ontvangen  uit  Berlijn.  Uw  vriend,  Peter  Avestad,  heeft  gisteren  een  ernstig   ongeluk  gehad.  Hij  is  met  zijn  hoofd  ergens  tegenaan  gevallen.’   Ze  vliegt  overeind,  doet  haar  mond  open,  maar  er  komt  niets  uit.        ‘Hij  ligt  in  het  ziekenhuis,  bewusteloos.’        Brechtje  neemt  de  volgende  dag  het  vliegtuig.  Een  politieambtenaar  ontvangt  haar  in  een  benauwd   kamertje  in  het  wijkbureau  van  Adlershof.  De  precieze  toedracht  van  Peters  ongeluk  is  niet  duidelijk.   Er  zijn  schoten  gehoord,  maar  de  schutters  waren  al  verdwenen  toen  de  politie  arriveerde.  Peter  is   niet  geraakt.  Hij  is  alleen  met  zijn  hoofd  precies  tegen  de  grafsteen  van  zijn  eigen  grootouders   gevallen.    Brechtje  zit  de  hele  nacht  aan  zijn  bed.  Hij  ligt  plat  op  zijn  rug.  Zijn  warrige  haar  omkranst   een  lijkwit  gezicht.  Onder  zijn  dichte  ogen  zitten  grote  blauwe  plekken.        De  volgende  ochtend  meldt  de  politieman  zich  weer  in  het  ziekenhuis.  Twee  kilometer  verderop,  in   een  sloot  bij  de  weg  naar  het  centrum,  is  een  lijk  gevonden.  Ze  dachten  eerst  dat  het  een  oude  vrouw   was.  Dat  bleek  niet  te  kloppen.  De  politieman  laat  twee  foto’s  zien.  Op  de  eerste  foto  is  een  vrouw  te   zien  met  zwart  krulhaar  en  een  zonnebril  met  donkergroene  glazen.  De  tweede  foto  is  van  een  dode   vrouw,  blond,  iets  ouder  dan  zijzelf.  Heike  Spieß,  codenaam  Ilka.          ‘Kent  u  deze  vrouw?’  vraagt  de  politieman.     Het  kost  Brechtje  Ploegsma  geen  enkele  moeite  om  haar  hoofd  te  schudden.          De  politieman  geeft  een  kaartje.        ‘Wilt  u  me  bellen  als  uw  man  bijkomt?’      De  volgende  dag  begint  Peter  wakker  te  worden.    Hij  heeft  enorme  hoofdpijn,  mompelt  af  en  toe   iets,  slaapt  veel.  Brechtje  zit  de  hele  dag  aan  zijn  bed.  Tegen  de  avond  dommelt  ze  een  beetje  in.          ‘Dus  ze  is  dood.’   Verrast  draait  ze  zich  naar  hem  om.        ‘Ik  hoorde  jullie  praten.  Was  dat  gisteren?  Welke  dag  is  het?’      ‘Dinsdag.  Je  bent  drie  dagen  buiten  westen  geweest.’   Peter  staart  een  tijdje  naar  het  plafond  boven  zijn  bed.    ‘En  Dittrich?’   Ze  kijkt  hem  aan,  maar  antwoordt  niet.          Peter  glimlacht,  pakt  haar  hand.          ‘Bel  die  agent  maar,’  zegt  hij.        ‘Dus  u  bent  alleen  maar  gestruikeld.’    De  politieman  bergt  de  foto’s  weer  op.        ‘Het  spijt  ons  dat  we  u  niet  kunnen  helpen,’  zegt  Brechtje.   De  politieman  kijkt  naar  het  spookachtige  gezicht  van  Peter.          ‘Het  spijt  ons,’  fluistert  hij  met  gesloten  ogen.              

 

206  

  63        Norbert  von  Sinzendorf  pakt  het  rechthoekige  pakketje  aan  van  de  postbode.  Vreemd,  hij  kan  zich   niet  herinneren  dat  hij  een  boek  heeft  besteld.  Een  afzender  ontbreekt.  In  de  woonkamer  pakt  hij  het   uit.  Het  is  een  blauwgrijs  boek,  zonder  tekst  op  de  buitenkant.  Er  is  geen  briefje  bij,  maar  Von   Sinzendorf  herkent  het  handschrift  direct.  Hij  bladert  door  allerlei  fragmenten.  Eerst  zijn  er  aanzetten   tot  een  soort  familiegeschiedenis.  Er  volgt  een  onderzoeksplan  voor  een  boek  over  het  alledaagse   leven  in  de  tijd  van  de  DDR.  Dan  verhalen  over  mensen  die  met  een  vluchttunnel  hebben  meegedaan   in  Berlijn.  Von  Sinzendorf  staat  ervan  versteld  hoe  levendig  en  indringend    Peter  heeft  geschreven.   Tenslotte,  even  levendig  en  kernachtig,  een  aantal  persoonsgeschiedenissen  rond  het  een  of  andere   bouwschandaal  in  een  stadje  in  Nederland.  Achteraan  is  een  bladzijde  overgeslagen,  dan  komt  er  nog   een  korte  tekst.  Hij  merkt  niet  dat  Martha  de  kamer  is  binnengekomen.  Halfluid  begint  hij  te  lezen.   Ooit  was  je  wit,  onschuldig,  tot  ik  voor  de  eerste  keer  jouw  bladzijden  onder  mijn  duim  door   liet  gaan.  We  genoten  van  elkaar,  vanaf  dat  eerste  moment.  Gulzig  zoog  je  mijn  verleden  in  je   op.  Jíj  wilde  waarheid,  ík  wilde  waarheid,  we  waren  al  gauw    bezig  elkaar  gek  te  maken.  Nu,   achteraf,  zeg  je:  het  was  riskant  om  de    waarheid  als  hoogste  goed  te  zien.  Maar  mensen   doen  nu  eenmaal  riskante  dingen:  bergbeklimmen,  autorijden,  de  waarheid  zoeken.  Jij   beloofde  dat  je  die  waarheid  zou  schenken,  deed  je  voor  als  het  verleden  zelf.  Maar  het   verleden  bestaat  niet,  dus  ik  zal  je  bij  je  ware  naam  noemen.  Geschiedenis.   Geschiedenis  is  geen  god  die  stenen  tafelen  schenkt.  Je  hebt  de  verlichte  mens,  die  denkt  dat   alles  kenbaar  is,  een  prachtige  poets  gebakken.  Geloof  in  waarheid  is  net  zo  religieus  als  de   aanbidding  van  de  heer  der  heerscharen.  Als  een  evangelist  verspreid  je  de  hoop  dat  je  de   mensheid  iets  leert,  terwijl  je  in  werkelijkheid  het  geheugen  van  de  machtigen  bent,  je   gewillig  laat  meevoeren  in  hun  zelfverheffing.  Je  bagage  moet  je  achterlaten,  maar  je   sieraden  mag  je  omhouden,  en  hoe  ouder  je  wordt,  hoe  meer  je  slechts  een  masker  bent  van   wat  ooit  was,  een  karikatuur  van  een  werkelijkheid  die  nooit  meer  terugkomt.     Want  wie  trekt  de  les,  wie  mag  die  les  aan  anderen  voorhouden,  wie  bepaalt  wat  waarheid  is   en  wat  taboe?  Zij  die  zeggen  jou  te  kennen,  vereenvoudigen  je  tot  moralisme  van  de  ergste   soort.  Jouw  rol  is  het  om  daders  te  beladen  met  eeuwige  schuld,  slachtoffers  te  hullen  in  nooit   aflatende  rouw.  De  gewone  mensen  mogen  je  alleen  bekijken  van  veilige  afstand.  En  dat   terwijl  je  zoveel  troost  zou  kunnen  bieden,  zoveel  wijsheid  zou  kunnen  schenken.   Zoals  heel  de  mensheid  ben  ik  op  zoek  gegaan  aan  jouw  trouweloze  hand,  maar  ík  voel  me   niet  bedrogen  zoals  nogal  wat  grote  geesten.    Filosofen,  schrijvers,  een  autofabrikant,  die   meenden  dat  geschiedenis  onzin  is.  Ik  beklom  de  berg  niet  om  te  vinden,  maar  om  te  zoeken,   niet  om  het  uitzicht  te  zien,  maar  om  volharding  aan  de  dag  te  leggen.  Ik  vond  niet  de   waarheid,  ik  ontdekte  hoe  bevrijdend    het  is  om  toch  te  spreken  over  iets  wat  we  nooit  zullen   begrijpen.   Dit  is  het  laatste  dat  ik  je  toevertrouw.  Je  hebt  je  plicht  vervuld.  Je  bent  je  door  mijn   mislukkingen  en  teleurstellingen    beduimeld  en  bezoedeld,  maar  je  laat  zien  hoe  ik  een  mens   ben  geworden.  Mijn  bestaan  heb  je  opgezogen  in  het  geheel  van  het  onkenbare,  er  een   wonder  van  gemaakt.  Niet  langer  wil  ik  staren  in  de  beslagen  spiegel  van  het  verleden.  De   waarheid  laat  ik  achter,  en  daarmee  de  leugen.    

 

207  

     Martha’s  handen  rusten  op  haar  witte  schort  tot  Von  Sinzendorf  klaar  is  met  voorlezen.  Ze  staat  op,   maakt  de  strik  los  waarmee  het  vastzit  op  haar  rug.  Ze  legt  het  schort  over  de  leuning  van  de   nachtblauwe  crapaud.  De  professor  slaat  het  grijze  boek  zonder  tekst  op  de  buitenkant  dicht  en  legt   het  op  het  tafeltje.  Ook  hij  staat  op,  kijkt  haar  aan.                                                                  

 

208  

64        Uit  de  verte,  uit  de  richting  van  de  binnenstad,  komen  flarden  muziek  aandrijven  op  de  dunne   zuidoostenwind.  Het  is  tegen  het  vriespunt.  Door  de  Haagpoort,  dan  over  de  brug  komt  het   harmonieorkest  aangemarcheerd,  een  sliert  van  rood  met  gouden  confetti,  flonkerend  in  de   winterzon.  Dampwolkjes  van  adem  drijven  weg  boven  de  mensenmenigte.  Sommigen  hebben   bekende  gezichten:  buren,  vroegere  klasgenoten,  leraren.  Meneer  Van  Gorsel,  nog  steeds  rector  van   de  school,  steekt  zijn  hand  op.  Dranghekken  en  een  legertje  politiemensen  houden  een  breed   middenpad  vrij.  De  klanken  breiden  zich  uit,  glijden  tegen  elkaar  tot  een  mars  als  het  orkest  het  plein   bereikt.  Kleumende  vingertoppen  van  klarinettisten  steken  uit  afgeknipte  handschoentjes.  Bert  staat   helemaal  vooraan  tegen  een  dranghek  aan,  opgewonden  als  een  schooljongen.  Vorige  week  is  hij   vrijgekomen.  Net  op  tijd  voor  de  grote  dag.        De  zon  doet  haar  best  om  het  nieuwe  gemeentehuis  te  laten  stralen,  maar  tevergeefs.  De   gedraaide  bouwlagen,  op  tekening  en  maquette  zo  boeiend,  doen  op  ware  grootte  bijna  eng  aan.  In   plaats  van  charme  gaat  er  eerder  dreiging  van  uit,  alsof  de  verdiepingen  door  een  klein  duwtje  zo  de   Nagelweg  op  kunnen  schuiven,  alsof  de  Kom,  begraven  onder  de  fundamenten,  bezig  is  om  het   gebouw  laag  voor  laag  af  te  schudden.            Voor  het  gemeentehuis  hangt  tussen  vier  vlaggenmasten  een  scherm  van  dun  grijs  doek.  Achter  het   doek  moet  zich  het  kunstwerk  bevinden.  Op  de  maquette  waren  het  twee  draaiende  metalen   strandballen  in  een  stromende  vijver.  Naast  het  doek  is  een  podium  gebouwd.  Op  het  podium   hebben  zich  de  architect,  genodigden  uit  de  bouwwereld,  de  wethouders  en  de  rest  van  de   gemeenteraad  opgesteld.  In  het  midden,  de  ambtsketen  blinkend  op  een  lange  zwarte  jas,  staat   Gerrit  van  Overpelt  bij  een  microfoon.  Pal  naast  hem  de  bloedmooie,  in  heftig  paars  geklede   landschapskunstenares  die  het  plein  heeft  bedacht.        Iemand  klopt  Bert  op  de  schouder.  Achter  hem  staat  de  man  met  de  honkbalpet.  Hij  knipoogt  en   houdt  zijn  jaszak  open.  In  de  zak  ziet  Bert  een  apparaatje  met  een  uitschuifbare  antenne.          ‘Is  het  gelukt?’  vraagt  Bert.     Honkbalpet  knikt.          De  burgemeester  klopt  op  de  microfoon,  tot  gebonk  versterkt  door  een  enorme  geluidsinstallatie   aan  weerszijden  van  het  plein.          ‘Geachte  medeburgers,  vandaag  schrijft  deze  stad  geschiedenis!  Op  deze  prachtige  dag,  waarnaar   we  zo  lang  hebben  uitgekeken,  heet  ik  u  allen  hartelijk  welkom  bij  de  opening  van  ons  nieuwe   gemeentehuis.  Ik  ben  blij  dat  het  ons  gelukt  is  om  alle  moeilijkheden,  die  zich  bij  de  realisatie  van  dit   prachtige  gebouw  hebben  voorgedaan,  te  overwinnen.’        De  man  met  de  honkbalpet  houdt  zijn  hand  bij  de  antenne.        ‘Ik  wil  graag  namens  de  gemeente  en  de  gehele  burgerij  mijn  dank  betuigen  aan  allen,  die  daaraan   een  bijdrage  hebben  geleverd.  Aanstonds  zal  de  opening  worden  verricht  via  de  onthulling  van  een   prachtig  kunstwerk,  door  de  maakster  zelf,  Jody  Isings.  Ze  staat  hier  naast  mij.  Jody,  ga  je  gang!’     Jody  Isings  krijgt  een  grote  schaar  aangereikt.          Honkbalpet  trekt  de  antenne  uit.        ‘Hiermee  verklaar  ik  het  nieuwe  gemeentehuis  geopend!’  gilt  Jody  Isings  in  de  microfoon.  Ze  knipt   een  zilverkleurig  lint  door,  dat  van  het  podium  naar  de  top  van  één  van  de  vlaggenmasten  loopt.  De   wind  tilt  het  lint  rimpelend  op.  Statig  zakt  het  doek  aan  alle  zijden  naar  beneden.     ‘Nu!’  zegt  Bert  Zwambrink  als  de  metalen  ballen  in  beeld  komen.     Honkbalpet  drukt  de  knop  op  het  apparaatje  in.  Achter  de  doeken  klinkt  een  harde  plof,  gevolgd  door   een  sissend  geluid.    

 

209  

     Op  het  plein  houdt  iedereen  van  schrik  de  adem  in.  Terwijl  de  dalende  doeken  de  grond  bereiken,   komt  tussen  de  twee  ballen  een  vormeloze  massa  omhoog  van  exact  dezelfde  metaalkleur.   Langzaam  blaast  de  massa  zich  op,  hoger  en  hoger,  totdat  voor,  of  nee,  tegenover  het  mislukte   gemeentehuis  een  erectie  is  verrezen  van  een  meter  of  zes,  zachtjes  gewiegd  door  het  winterbriesje.                Groeten  van  Peter,  staat  erop.