DE WERVEN VOOR DE VERWIJDERING VAN ASBEST

DE WERVEN VOOR DE VERWIJDERING VAN ASBEST 1. Inleiding 1.1. Asbest Asbest is een groep natuurlijke vezelachtige mineralen die onmiskenbare technische kwaliteiten combineren met een lage kostprijs. De interessantste eigenschappen van het materiaal zijn: een grote hittebestendigheid (vooral voor gebouwen met een metalen structuur), bestandheid tegen corrosie, chemische producten, vochtigheid, micro-organismen en slijtage (remmen, vinyltegels, …), maar ook eigenschappen van geluidsisolatie (concertzalen), thermische of elektrische isolatie, en ook nog het vermogen om condensatieproblemen op te lossen (zwembaden). Het is een zeer goedkope grondstof die gemakkelijk te bewerken is (weven, tot draden trekken, ...); meer dan 3 000 toepassingen op basis van asbest zouden vandaag geregistreerd zijn.

Drie grote variëteiten van asbestproducten kunnen worden onderscheiden: 9 "Asbestvlokken", verkregen door de vermenging van asbestvezels met een bindmiddel (lijm,…), en gewoonlijk in een 2 tot 6 cm dikke laag op plafonds, wanden, metalen structuren, leidingen enz. gespoten. Dit type van asbest kan tot 90 % vezels bevatten; het mag niet meer worden gebruikt sinds 1980. Vandaag de dag zou dit type van asbest niet veel meer mogen voorkomen. Gezien de buitengewone brosheid van dit type van materiaal, wordt het weghalen van gevlokt asbest doorgaans als dringend beschouwd. 9 Asbesthoudende isolatiematerialen verkregen door gips en asbest te vermengen. Met gips vermengd asbest wordt gebruikt om leidingen van verwarmingssystemen of soms warmwaterreservoirs of expansievaten of de buitenzijde van ventilatiekokers te omhullen. Het asbest kan soms alleen gelokaliseerd zijn ter hoogte van de bochtstukken van de verwarmingsleidingen, daar waar de warmteverliezen het grootst zijn. 9 Asbestcement1 bestaat uit een mengeling van asbest en cement waaraan water is toegevoegd. Het hard geworden resultaat is heel sterk, zelfs in geringe dikte (vervaardiging van platen en buizen). Het percentage vezels in dit type van materiaal ligt gewoonlijk lager dan 10 %. Tal van producten van dit type worden gemaakt: bloembakken, vensterbanken, … Naast deze drie grote variëteiten van asbestproducten zijn er ook nog tal van andere producten waaraan asbestvezels zijn toegevoegd (plastic, textiel, harsen, bitumen, mastiek, rubber, lijm, verf, karton, papier, …). Asbest werd veel gebruikt in de bouw, maar ook in voorwerpen, uitrustingen, machines en voertuigen (wagens, boten, treinen, tanks, ...). Hoewel asbest soms wordt voorgesteld als een onvergankelijke stof, kunnen bepaalde asbesthoudende producten meer verouderen dan andere of meer onderhevig zijn aan aantasting, met als mogelijk gevolg dat vezels vrijkomen in de lucht. Deze producten vereisen bijgevolg een bijzondere aandacht.

1

Asbestcement is algemeen gekend onder de naam "Eternit”. Dit is de naam van een van de grootste fabrikanten van producten op basis van asbest. De materialen in asbestcement (golfplaten, buizen, …) dat grijsachtig is binnenin, hebben vaak een gewafeld reliëf aan de buitenkant. Soms is dit reliëf onzichtbaar en beperkt het zich tot een licht gewafelde indruk (in het geval van bijvoorbeeld “Menuiserite”-platen, “Glasal”platen en "Masal"-platen). Bij bepaalde asbestvezels en cementhoudende materialen werden houtvezels toegevoegd : het betreft materialen gekend onder de naam “Menuiseriet” die onder de vorm van panelen voorkomen. De nieuwe vervangingsmaterialen zien er vaak net hetzelfde uit als de oude asbesthoudende materialen. Een aantal materialen kan echter worden onderscheiden door de vermelding die ze dragen (“NT” voor “New Technologie” op de achterkant van leien en “Menuiserite”-platen of op de bovenrand van golfplaten) of door andere aanduidingen (dun lijntje op de rand ter hoogte van de golving van de platen). De leveranciers en fabrikanten van deze nieuwe materialen kunnen alle vragen hierover beantwoorden.

PAGINA 1 SUR 11 – MEI 2007 DE WERVEN VOOR DE VERWIJDERING VAN ASBEST

1.2. Gebruik van asbest in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest In de jaren ‘50-‘80, en meer in het bijzonder na de brand in de Innovation in Brussel (1967), was het gebruik van asbest wijdverspreid in de bouwsector, vooral als: bescherming tegen brand in de vorm van asbestvlokken of platen van bros asbest (vaak “Pical”2 -platen) op metalen structuren, wanden en plafonds, of als asbestfolie in branddeuren, in bepaalde wanden enz.; 9 thermisch isolatiemiddel rond leidingen (verwarming, ventilatie, …) of in de vorm van brosse of minder brosse platen; 9 zeer uiteenlopende producten in asbestcement, zoals dakgolfplaten, leien, muurplaten, leidingen (warm en koud water), enz. Het verbod op het gebruik en de verkoop van asbesthoudende producten is er geleidelijk gekomen. Het gebruik en de verkoop van asbesthoudende producten is in België verboden sinds 1998. Vanaf 1 januari 2005 wordt hierop geen enkele afwijking meer toegestaan. In het verleden werden echter miljoenen ton asbest aangewend, en het merendeel hiervan is nog altijd aanwezig, zowel in industriële gebouwen als in appartementsgebouwen, kantoorgebouwen en privé-woningen. Het gebruik van asbesthoudende producten die vóór het verbod werden aangebracht, is nog altijd toegelaten. Het gebruik van asbest in bouwelementen (dakbedekkingen, buitengevelbekleding, enz.) en in technische installaties (stookruimte) komt zonder twijfel het meest voor. Het asbesthoudend materiaal is op zich echter niet gevaarlijk. Pas wanneer de vezels om welke reden dan ook vrijkomen in de lucht, ontstaat er een risico. Materialen die niet-gebonden asbest bevatten, zoals gevlokt asbest of asbesthoudende isolatiematerialen, worden na enkele jaren in mindere of meerdere mate aangetast (door vocht, schokken, insijpeling, …) en kunnen, in bepaalde omstandigheden, asbestvezels afgeven in de lucht. In het geval van gebonden asbest, zoals bijvoorbeeld asbestcement, komen de vezels minder gemakkelijk vrij in de lucht. Dit kan echter toch gebeuren door te zagen met gereedschappen die aan hoge snelheid ronddraaien (hoekslijpmachine, cirkel- of decoupeerzaag, …), te schuren, te boren of af te spuiten met de hogedrukreiniger (verwijdering van mos en korstmos), … 9

2. De gevolgen van asbest voor de gezondheid Het inademen van asbestvezels kan een gevaar voor de gezondheid meebrengen. De asbestvezels, die zeer fijn zijn (tot 0,00002 mm, of 2 000 keer fijner dan een haar) maar relatief lang (tot 0,02 mm), dringen door tot in de longblaasjes, waar ze blijven zitten en letsels veroorzaken. Alle types van asbestvezels, met inbegrip van chrysotiel, worden beschouwd als schadelijk, maar de crosidolietvezels, ook blauw asbest genoemd, zijn de meest schadelijke. De eerste symptomen van de verschillende ziektes doen zich in het algemeen pas voor 20 tot 30 jaar na de blootstelling aan het asbest. Deze ziektes zijn kankerachtig, zoals mesothelioom of longkanker (links naar specifieke fiches opgesteld door C. Boulant http://www.ibgebim.be/nederlands/contenu/content_fiche2.asp?SelectPage=2836&Langue=Nl&Prefixe=san&ref=683&base= en http://www.ibgebim.be/nederlands/contenu/content_fiche2.asp?SelectPage=3523&Langue=Nl&Prefixe=san&ref=683&base=), of niet-kankerachtig, zoals asbestose of longfibrose. Het risico van asbestziekten is onder meer afhankelijk van de leeftijd, het vezeltype, het niveau (de vezelconcentratie), de duur en de frequentie van de blootstelling van de persoon. Tabaksgebruik is een verergerende factor voor longkanker. Aan asbest te wijten aandoeningen worden vooral opgelopen door professionelen of paraprofessionelen uit de asbestsector die chronisch aan hoge doses worden blootgesteld (fabrieken waar asbesthoudende producten worden gemaakt, ondernemingen die asbest hebben gespoten of verwarmingsleidingen hebben geïsoleerd). De blootstellingsfrequenties, -duur en –niveaus mogen dan al sterk afgenomen zijn sinds het verbod op de productie van asbesthoudende materialen, voor mensen uit het bouwbedrijf (afbraakondernemingen) en de onderhoudssector blijft het risico aanzienlijk. Het risico is beduidend minder groot en sterk wisselvallig voor personen die passief worden blootgesteld aan asbest in werk- of woonlokalen of in een stadsomgeving. De toxiciteit bij inname wordt overigens gering of zelfs onbestaand geacht. Voornamelijk de werknemers worden dus blootgesteld aan asbest. In 2006 werd een Koninklijk Besluit gepubliceerd met als doel de bescherming te verbeteren van de 3 werknemers tegen de risico’s van blootstelling aan asbest (dit besluit wordt verder in deze tekst “CODEX” genoemd) . Indien u asbest in uw woning hebt, hoeft u niet te panikeren! Asbest wordt pas gevaarlijk wanneer de vezels vrijkomen in de lucht. Materiaal dat niet werd aangetast, kan behouden blijven. Door materialen te verwijderen zonder de juiste voorzorgen, loopt men een groter risico dan wanneer men ze gewoon laat zitten.

2

In tegenstelling tot asbestcementplaten bevatten “Pical”-platen (gewafelde achterkant) amosietvezels (naast chrysotielvezels) die worden vermengd met gips, en zijn ze vochtgevoeliger. Het asbestvezelgehalte ligt gewoonlijk hoger (meer dan 10 % in volume). De platen zijn vaak veel brosser (ze scheuren als karton waarbij lange vezels bloot komen te liggen, terwijl asbestcementplaten gewoonlijk een effen breuklijn vertonen), zodat er gemakkelijker asbestvezels vrijkomen in de lucht dan bij hun tegenhangers in asbestcement.

3

Koninklijk besluit van 16 maart 2006 betreffende de bescherming van de werknemers tegen de risico’s van blootstelling aan asbest. De toepassing van dit besluit is een bevoegdheid van de Federale Overheidsdienst (FOD) Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal overleg.

PAGINA 2 OP 11 – MEI 2007 DE WERVEN VOOR DE VERWIJDERING VAN ASBES

3. Wettelijk kader 3.1. De milieuvergunning in het algemeen

Een milieuvergunning is verplicht voor de exploitatie van alle inrichtingen die worden opgesomd in de lijst van “ingedeelde inrichtingen”. Het is een administratieve toelating die de technische bedrijfsvoorwaarden van een ingedeelde inrichting omschrijft met het doel het milieu, de gezondheid en de veiligheid van de bevolking te beschermen. Net als de bouwwerven worden de werven voor de verwijdering van asbest in de meeste gevallen gelijkgesteld met tijdelijke inrichtingen waarvoor er een specifieke procedure bestaat. De wetgeving betreffende de milieuvergunningen is de volgende: - Ordonnantie van 5 juni 1997 betreffende de Milieuvergunningen (Belgisch Staatsblad van 26/06/97) en de wijzigingen ervan; - Ordonnantie van 22 april 1999 tot vaststelling van de ingedeelde inrichtingen van klasse IA (BS van 05/08/99); - Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 maart 1999 tot vaststelling van de ingedeelde inrichtingen van klasse IB, II en III (BS van 07/08/99).

3.2. Specifieke wetgeving voor de asbestsector Naast de milieuvergunning is nog een specifieke wetgeving betreffende de asbestverwijderingssector van toepassing in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: - Het Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 23 mei 2001 betreffende de voorwaarden die van toepassing zijn op de werven voor de verwijdering van asbest in gebouwen en kunstwerken en op de werven voor de isolatie van asbest (BS van 12/07/2001). Dit besluit heft het Besluit op van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 14 oktober 1993 betreffende het asbestafval (BS van 23/11/93); - Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 maart 1999 tot wijziging van het koninklijk besluit van 29 december 1988 inzake voorkoming en vermindering van verontreiniging van de lucht door asbest (BS van 09/07/99); - Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 maart 1999 tot wijziging van het koninklijk besluit van 29 december 1988 tot vaststelling van de sectorale voorwaarden voor de lozing, in de gewone oppervlaktewateren en in de openbare riolen, van afvalwater afkomstig van de sector van asbest (BS van 09/07/99); In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is voor de verwijdering van asbesthoudende materialen in sommige gevallen een milieuvergunning vereist. Het besluit van 23/05/2001 betreffende de voorwaarden die van toepassing zijn op de werven voor de verwijdering van asbest in gebouwen en kunstwerken legt hoofdzakelijk de exploitatievoorwaarden vast voor werven voor de verwijdering van asbest en werven voor de isolatie van asbest, van het hermetisch afsluiten van de werkzone en de emissienormen tot de verwijdering van het afval. Voor asbestverwijderingswerven is een tijdelijke milieuvergunning van klasse 1B nodig, die wordt afgeleverd door de gemeente als de aanvrager een privé-persoon is of door het BIM als de aanvrager een openbare instelling is of indien de site geklasseerd is door Monumenten en Landschappen. De aanvraag kan worden ingediend door iedereen die betrokken is bij de werken voor 4 verwijdering of isolatie van asbest . De ambtenaren van de afdeling Vergunningen van het BIM kunnen bij de procedure voor het verkrijgen van een milieuvergunning worden betrokken om een advies te geven aan de gemeenten (indien de vergunning wordt gevraagd voor meer dan 3 maanden maar minder dan 3 jaar, of indien de gemeente het advies het BIM wenst). Een vergunning kan worden aangevraagd voor minder dan 3 maanden, minder dan 3 jaar, of een langere periode (andere procedure in dit laatste geval)5. De aflevering van een milieuvergunning kan zeker 2 maanden duren. Artikel 36 van het besluit staat bepaalde werven (verwijdering van minder dan 5 strekkende meter asbesthoudend isolatiemateriaal volgens de couveusezakmethode, verwijdering van minder dan 20 vierkante meter onaangetast materiaal met gebonden asbest, ...) evenwel toe zonder administratieve formaliteiten in dringende gevallen of bij zeer beperkte ingrepen. Deze “werven” moeten echter worden uitgevoerd in overeenstemming met de bepalingen van het bovengenoemde besluit (wat het afvalbeheer betreft) en van andere wetgevingen die niet tot de bevoegdheid van het BIM behoren. Andere werven “van geringe omvang” of van “klasse 3” zijn, volgens bepaalde criteria (duur, type van asbest, te verwijderen hoeveelheid asbest en verwijderingsmethode), onderworpen aan een voorafgaande aangifte die een andere administratieve procedure vormt (met een termijn voor aflevering van een ontvangbewijs van ongeveer 1 maand). Het bewijs van ontvangst van het volledige dossier wordt in alle gevallen afgeleverd door de gemeente waar de werf zich bevindt, en kan worden aangevuld met specifieke exploitatievoorwaarden. 4

Hoewel de meeste aanvragen worden ingediend door asbestverwijderaars, is het aanbevolen dat ze worden ingediend door de asbestbeheerder (eigenaar, initiatiefnemer voor de werken, …) die de werken altijd kan toevertrouwen aan een onderneming naar keuze.

5

Men dient er rekening mee te houden dat de geldigheidsduur van de tijdelijke vergunning niet kan worden verlengd (uitkijken voor asbest bij renovatie of afbraak).


Wanneer de milieuvergunning afgeleverd is, omvat ze de maatregelen die moeten worden getroffen om personen die vreemd zijn aan de werf te beschermen (buren, …) en om de risico’s van milieuverontreiniging zoveel mogelijk te beperken. De werf wordt dan toegestaan als tijdelijke inrichting van klasse IB, voor een welbepaalde periode. Deze vergunning dekt de hoofdrubriek “Werven voor de decontaminatie van gebouwen of kunstwerken die asbest bevatten”. De vergunning voor de opslag van asbesthoudend afval is impliciet opgenomen in de milieuvergunning. Asbesthoudend afval, verbrokkeld of gebonden, is gevaarlijk afval en moet dus, nadat het naar behoren is verpakt, worden opgehaald door een ophaler die – specifiek voor dit type van afval – erkend is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De ophaler van gevaarlijk afval is verantwoordelijk voor de traceerbaarheid van het afval (follow-updocumenten), staat borg voor goede transportvoorwaarden, en zorgt ervoor dat de gekozen verwijderingsmethode is toegestaan. De meest gangbare methodes voor de verwijdering van asbesthoudend afval zijn: 9 9

het storten (zonder voorbehandeling) voor afval zoals bijvoorbeeld asbestcement; de cementering van bros asbest in de vorm van betonblokken vóór verpakking en berging op een stortplaats van klasse 1, voor bros afval zoals asbestvlokken, isolatiematerialen, …; 9 de verglazing van asbesthoudend afval die een volledige vernietiging van de vezels als resultaat heeft (behandeling buiten België)6. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft geen centrum voor de definitieve verwijdering van asbestafval. De reglementering in het domein van de verwijdering van asbestafval kan verschillen afhankelijk van het gewest of het land van bestemming. Het BIM heeft geen bevoegdheid om de verwijdering (of isolatie) van asbest op te leggen in een heel gebouw of een deel ervan, behalve indien een probleem van volksgezondheid duidelijk is aangetoond (na een omstandige risicobeoordeling) of indien een gebouw moet worden afgebroken (of, bij uitbreiding, indien werken moeten worden uitgevoerd op plaatsen waar asbest aanwezig is). Bovendien stelt de CODEX dat de ondernemingen die asbestverwijderingswerken uitvoeren hun bekwaamheid op dit gebied bewezen moeten hebben. Verder kunnen eenvoudige handelingen uitgevoerd worden door elke werkgever op voorwaarde dat de betrokken werknemers een minimale opleiding hebben genoten (bijvoorbeeld voor de demontage van daken bestaande uit asbestcementen golfplaten). We merken op dat het besluit van 23 mei 2001 ontmossingswerken op daken in asbestcement (golfplaten of leien) met behulp van hogedrukreinigers verbiedt, hoewel dit nog vaak gebeurt. Er zijn momenteel helaas geen alternatieven die hetzelfde resultaat opleveren zonder dat aanzienlijke hoeveelheden asbestvezels vrijkomen in de lucht. Tabel. Hoofd- en nevenrubrieken met betrekking tot de asbestverwijderingswerven

Nr.

Rubriek Benaming

Klass e

Sleutelwoor d

27

Werven voor het saneren van asbesthoudende gebouwen of kunstwerken, met inbegrip van de aanhorende inrichtingen (uitgezonderd inrichtingen die asbestafval thermisch of chemisch behandelen) 3 Werf a) – werven voor de isolatie van niet-bros asbest; (asbest- werven voor de verwijdering in een dag maximum van: verwijdering) - 5 tot 20 strekkende meter touw of warmte-isolerend materiaal rond buizen dat met de couveusezakmethode kan worden verwijderd; - 20 tot 120 m² materiaal in asbestcement (met uitzondering van materiaal van het “Pical”-type); 1b Werf b) – werven voor de verwijdering van asbest die tot doel hebben (asbestmeer asbest te verwijderen dan de sub a) vermelde verwijdering) hoeveelheid of die langer dan een dag duren - werven voor de verwijdering van materiaal van het “Pical”type; - andere werven voor de verwijdering of de isolatie van bros asbest, met uitzondering van: - de verwijdering van pakkingen en wandpanelen van (1) stoomketels : - de verwijdering van minder dan 5 m touw of warmteisolerend materiaal rond buizen dat met de (1) couveusezakmethode kan worden verwijderd . (1) deze verwijderingen komen overeen met niet-ingedeelde inrichtingen en vereisen dus geen voorafgaande goedkeuring

6

De door de stad Brussel afgeleverde milieuvergunningen en bewijzen van ontvangst van het volledige dossier verplichten de privé-aanvragers tot verglazing van het asbestafval (langdurige verbranding van het afval bij een zeer hoge temperatuur met de totale vernietiging van de asbestvezels als resultaat).


De bovenstaande tabel vermeldt de verplichtingen die momenteel van toepassing zijn. Krachtens het principe van technische en geografische eenheid moet rekening worden gehouden met alle toepassingen van asbest die moeten worden verwijderd of geïsoleerd tijdens de werken, teneinde te bepalen of een voorafgaande aangifte (klasse 3) of een milieuvergunning vereist is.

3.3. Veiligheid van personen en werknemers Er moeten duidelijk omschreven regels worden gevolgd om de veiligheid van de personen te waarborgen tijdens de asbestverwijderingswerkzaamheden. Daartoe bestemde panelen moeten aangeven dat de toegang tot de werf verboden is voor het publiek en moeten waarschuwen voor het gevaar. In de meeste gevallen wordt een veiligheidsperimeter afgebakend. Deze vormt een bufferzone waarin het verkeer van personen die vreemd zijn aan de werf, streng gecontroleerd wordt. De voorafgaande aanplakking op de werf van het besluit van de gemeente of van het BIM om een vergunning toe te kennen voor de verwijdering of de isolatie van asbest, vormt een andere verplichting. De werknemers worden beschermd door een reeks van voorschriften die specifiek van toepassing zijn op de asbestverwijderingswerven en die zijn opgenomen in de Codex over het welzijn op het werk (CODEX), en waarvoor de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg bevoegd is. Die voorschriften hebben tot doel het risico eigen aan het vrijkomen van asbestvezels te beperken: collectieve bescherming (dubbele ondoordringbare scheidingswanden rond de werkzone, in onderdruk brengen, …), individuele bescherming (ademhalingsapparaten, wegwerpkleding, …), uitvoering van werkzaamheden door een bekwame onderneming, opleiding van en medisch toezicht op de blootgestelde werknemers enz. Het is mogelijk dat bepaalde regels met betrekking tot de bescherming van de werknemers op het werk verschillen van de regels voor de bescherming van het leefmilieu. In dergelijk geval dient verwezen te worden naar de strengste regels.

3.4. Beheer van het asbestafval Het besluit van 23 mei 2001 bepaalt de voorwaarden waaronder het asbestafval moet worden beheerd. Het afval van gebonden en bros asbest (gips, asbestvlokken, …) wordt beschouwd als gevaarlijk. Het moet verplicht worden gescheiden van ander bouwafval om te vermijden dat het in de recyclagecircuits terechtkomt (betonbrekers, …). Na de verwijdering van de asbesttoepassing moet het asbestafval altijd voorzichtig worden gehanteerd (niet rechtstreeks of via een stortgoot in de container gooien, ...). Het gebonden asbestafval moet enkelvoudig worden verpakt (in zakken, bigbags of containerzakken, …). Het bros asbestafval moet dubbel worden verpakt. In alle gevallen moet de buitenste verpakking het reglementaire logo dragen dat aanduidt dat de zakken asbestafval bevatten. Er zijn zakken van alle formaten verkrijgbaar, en gewoonlijk zijn ze genormaliseerd. De verpakking kan eveneens worden gemaakt op maat van het asbestafval met behulp van plasticfolie, om te vermijden dat het asbest verbrokkelt zodat asbestvezels vrijkomen. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt asbestafval vandaag niet aanvaard in de containerparken die worden uitgebaat door het Agentschap Net Brussel en in de gemeentelijke containerparken. Slechts één privé-onderneming is gemachtigd om onder bepaalde voorwaarden (beperkte hoeveelheden, geschikte verpakking voorafgaand aan het transport, ...) gebonden asbestafval te aanvaarden dat afkomstig is van particulieren en ondernemingen. Voor deze dienst moet worden betaald. Voor het bros asbestafval moet in de meeste gevallen een beroep worden gedaan op een ophaler van gevaarlijk afval die erkend is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

4. Beschrijving van de activiteit van asbestverwijdering De beslissing een gebouw te saneren, kan worden genomen op basis van de inventaris van de asbesthoudende materialen. Sinds 1995 is elke werkgever die onderworpen was aan het ARAB (Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming) verplicht deze inventaris bij te houden. Deze inventaris bestaat in de eerste plaats uit een opsporing van de asbesttoepassingen op gemakkelijk te bereiken plaatsen, een risicobeoordeling voor elke opgespoorde toepassing en tot slot de opstelling van een aangepast beheersprogramma voor elke toepassing, waarbij de verwijdering ervan aanbevolen kan worden. De beslissing om te saneren wordt ook beïnvloed door de blootgestelde bevolking (kinderen, technisch personeel, …), psychologische factoren (o.a. werknemers in een gebouw dat asbest bevat), vastgoed (o.a. verkoop van een gebouw), een vastgestelde risicosituatie enz. Die sanering gebeurt echter doorgaans tijdens de renovatie van het gebouw of vóór het wordt verkocht, en dus om andere dan “gezondheidsredenen”. Het beheersprogramma dat de blootstelling aan asbestvezels beperkt op basis van de CODEX, kan de verwijdering van al het asbest of een deel ervan op korte of langere termijn aanbevelen. Daarnaast kan het ook aanbevelen dat het asbest wordt geïsoleerd, wat gelijkstaat met het “vastzetten” van het asbest of het laten zoals het is tot het gebouw wordt afgebroken of totdat werken moeten worden uitgevoerd op de plaats van de asbesttoepassing. De isolatie kan worden uitgevoerd door bekleding van het oppervlak (“coating” met een plasticverf, lokale herstelling met gips, …), door impregnering of inkasting (bescherming door bedekking met PVC-folie, metalen platen, ...) waarbij alle voorzorgen worden genomen om te vermijden dat asbestvezels vrijkomen.


We merken op dat er vandaag geen andere inventarisatieverplichtingen bestaan naast de CODEX-inventaris die de bescherming van de werknemers beoogt (en die dus niet geldt voor werkzaamheden). Er bestaat al evenmin een kadaster van asbesthoudende gebouwen. Het is echter belangrijk dat asbest wordt opgespoord vóór het begin van de werken, zodat men bijvoorbeeld zichzelf en de anderen kan beschermen tegen de risico’s die verband houden met het asbest en de verplichting om het asbest na de afbraak te verwijderen, kan nakomen. Het aanleggen van deze inventaris is niet zo gemakkelijk. Bijkomende onderzoeken kunnen nodig blijken om de door de CODEX opgelegde visuele inventaris (beperkt tot de gemakkelijk toegankelijke plaatsen) te vervolledigen. Voordat men begint aan renovatiewerken, is het dan ook sterk aanbevolen dat men afbraakwerken of voorafgaande boringen laat uitvoeren door hiervoor opgeleide personen, om zeker te zijn dat er geen asbest zit op niet of moeilijk bereikbare plaatsen (opening van technische schachten, opening van verlaagde plafonds, boringen in de wanden, onderzoek van uitrustingen en machines, …). Deze onderzoekswerken, momenteel opgelegd door de CODEX aan de werkgevers/aannemers, maken het mogelijk de eventuele risico’s die verband houden met verborgen asbest te voorkomen en zich te beveiligen tegen eventuele vertragingen (of zelfs stilleggingen) van de werken en onvoorziene uitgaven die soms heel hoog kunnen oplopen. Daarnaast moet men er eveneens over waken dat de inventaris met de grootste aandacht en nauwkeurigheid wordt opgesteld door ervaren mensen die kennis hebben van de bouwprincipes en de toepassingen van asbest, en die in staat zijn de meest uiteenlopende potentieel asbesthoudende materialen te herkennen. Om deze inventaris op te stellen, kan een beroep worden gedaan op laboratoria die erkend zijn voor de identificatie van asbest in materialen of op controle- of studiebureaus die een degelijke expertise hebben inzake asbest (alleen de laboratoria zijn opgenomen in de lijst). Voor de bezoeken in het kader van de opstelling van de inventaris is aanbevolen dat deze experts vergezeld worden door mensen die het gebouw en zijn technische inrichtingen goed kennen. Deze belangrijke opdracht is zeer moeilijk. Ze moet vooraf perfect omschreven worden afhankelijk van het gebruik dat men van de inventaris wil maken (de visuele inventaris bestemd voor de bescherming van de gebruikers van het gebouw verschilt aanzienlijk van de inventaris voorafgaand aan de werken). Aangezien tal van toepassingen van asbest mogelijk zijn, asbesttoepassingen gewoonlijk niet worden aangeduid bij het aanbrengen ervan, gebouwen ingewikkeld in elkaar kunnen zitten en asbest op moeilijk bereikbare plekken kan zitten, komt dan ook niet zelden voor dat tijdens werken op asbest wordt gestuit.

4.1. Organisatie van de werf De technische middelen die moeten worden ingezet om het asbest te verwijderen, zijn met name afhankelijk van de aanwezigheid van personen van buiten de werf, de hoeveelheid, het type van asbesthoudend materiaal, de staat van dit materiaal en het risico dat asbestvezels in de lucht worden verspreid tijdens de verwijdering. Zo is het risico dat asbestvezels vrijkomen in het algemeen veel groter bij de verwijdering van een asbestvlokken of isolatiemateriaal dan bij de verwijdering van asbestcementplaten. Er wordt hoofdzakelijk een onderscheid gemaakt tussen drie methoden die worden toegepast tijdens asbestverwijderingswerkzaamheden: de algemeen hermetisch afgesloten zone, de lokaal hermetisch afgesloten zone (ook wel “couveusezakmethode” genoemd) en de afgebakende zone. De hermetisch afgesloten zones zijn gesloten ruimten die de asbestvezels niet mogen verlaten. De keuze van de werkmethode wordt bepaald door een risicoanalyse, en er wordt geval per geval over beslist. Bij de vergunningsaanvragen zien de ambtenaren van het BIM er nauwlettend op toe dat de voorgestelde werkprocedures een voldoende hoog veiligheidsniveau waarborgen. Tijdens de werken wordt de naleving van de door de vergunningen opgelegde procedures streng gecontroleerd door inspecteurs die de werven onaangekondigd bezoeken. Controlemetingen van de luchtkwaliteit kunnen, geval per geval, worden opgelegd door de bevoegde overheidsinstantie die de vergunning aflevert. De luchtmonsters en de “optische” analyses worden uitgevoerd door laboratoria die erkend zijn door de federale overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Bij de vezeltellingen wordt geen onderscheid gemaakt tussen asbestvezels en andere vezels. De “asbestvormige” vezels worden geregistreerd op basis van hun dimensionele kenmerken (lengte > 5 micron, diameter kleiner dan 3 micron, verhouding (lengte/diameter) groter dan 3). Afhankelijk van de gekozen werkmethode en de aard van de asbestverwijderingswerken, worden deze controlemetingen vaker of minder vaak en op verschillende plekken uitgevoerd. De ambtenaren van de Inspectie van het BIM of de gemeenteambtenaren kunnen indien nodig altijd aanvullende metingen opleggen die voor elk geval afzonderlijk worden bepaald. Deze controlemetingen moeten er bovenal voor zorgen dat de onderneming die belast is met de asbestverwijderingswerkzaamheden haar eigen werk en de milieueffecten ervan kan controleren. De termijnen waarbinnen de resultaten worden verkregen (enkele uren) stellen de ondernemingen in staat snel te reageren op elke verhoging van het vezelgehalte in de lucht op plaatsen waar lekken mogelijk zijn (ter hoogte van de uitlaat van luchtafzuigers, in de lucht rond de sassen, …). Er moet echter op worden toegezien dat andere activiteiten die eveneens stof meebrengen de resultaten niet verstoren of de filters niet onleesbaar maken. Alleen elektronische metingen kunnen asbestvezels onderscheiden en dus de echte concentratie van asbestvezels in de lucht beoordelen. Vandaag bestaat er geen norm voor de luchtkwaliteit. De richtwaarde van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) van 0,001 asbestvezel per millimeter lucht kan als referentie worden gehanteerd. Elektronische analyses zijn aanzienlijk


duurder en de termijnen waarbinnen de resultaten worden verkregen, zijn aanzienlijk langer dan die van de optische analyses. Ze zijn dus ongeschikt voor de controle van de werven.

4.1.1. Algemeen hermetisch afgesloten zone Deze methode biedt het hoogste veiligheidsniveau en is nodig wanneer het risico dat tijdens de verwijdering asbestvezels in de lucht vrijkomen, aanzienlijk is. Ze wordt bijvoorbeeld toegepast bij de verwijdering van gevlokt asbest, van grote expansietanks met isolatie, van isolatiemateriaal dat moeilijk toegankelijk is voor het aanbrengen van couveusezakken of dat in slechte staat is, of wanneer het nodig blijkt een dergelijk veiligheidsniveau op te leggen (aanwezigheid van publiek in de onmiddellijke nabijheid van de werf, …). De behandeling van asbest gebeurt in “hermetisch” afgesloten zones die in onderdruk worden gebracht en waarbinnen de lucht wordt ververst met behulp van een of meer extractoren met absolute filters die de asbestvezels tegenhouden. Alle afvoeren en toevoeren van lucht worden gecontroleerd. Het onderstaande schema geeft een overzicht van de verschillende beschermingsmaatregelen voor dit veiligheidsniveau. De CODEX omschrijft meer gedetailleerd wat een hermetisch afgelsoten zone inhoudt.

Kaart: Algemeen hermetisch afgesloten zone

Legende: E = afzuiginstallatie P = onderdrukcontrole SP = sas voor het personeel SM = sas voor het materiaal UF = eenheid voor filtering van het water -> = luchtstroom Douche Grens van de hermetisch afgesloten zone

4.1.2. Lokaal hermetisch afgesloten zone (“couveusezak”- of “glovebags”-methode) Deze methode wordt toegepast voor de verwijdering van gemakkelijk bereikbaar isolatiemateriaal (rechtlijnige stroken, verspreid over talrijke lokalen en los van de muren), in goede staat en doorgaans in beperkte hoeveelheden. De zak waarin de stukken isolatiemateriaal worden verzameld, wordt rond de leiding aangebracht, en de uiteinden worden hermetisch aan de leiding bevestigd. De zak is voorzien van handschoenen waarmee de bediener kan werken zonder aan de asbestvezels te worden blootgesteld en zonder asbestvezels in het milieu te verspreiden. Soms wordt de binnenkant van de zak in onderdruk gebracht met behulp van een zuigtoestel dat is uitgerust met een absolute filter. Bij het gebruik van dergelijke zakken moet de werkprocedure nauwlettend worden gevolgd. De bedieners ervan moeten een opleiding hebben genoten.


Er dient opgemerkt te worden dat de CODEX zeer specifieke beperkingen oplegt bij het gebruik van couveusezakken. Kaart: Plaatselijk hermetisch afgesloten zone

4.1.3. Afgebakende zone Voor bepaalde types van asbestverwijdering is geen hermetische afsluiting nodig omdat het risico dat vezels vrijkomen zeer gering is. Deze methode wordt toegepast voor de verwijdering van bijvoorbeeld asbestcementplaten door middel van eenvoudige demontage (leien op een puntgevel, golfplaten als dakbedekking, ...), op voorwaarde dat de platen niet moeten worden gebroken. De platen worden weggenomen en in daartoe bestemde kunststof verpakkingen (enkelvoudige verpakking) geplaatst waarop de aanwezigheid van asbest wordt aangegeven door middel van specifieke pictogrammen. Signalisatieborden en een afbakening verbieden de toegang tot de werf aan niet-gemachtigde personen. Er dient opgemerkt te worden dat de CODEX zeer specifieke voorwaarden oplegt voor wat betreft eenvoudige handelingen die in een afgebakende zone kunnen uitgevoerd worden.

5. Besluiten De meeste mensen denken bij het horen van het woord “asbest” aan een aanzienlijk gezondheidsrisico. Toch zijn aan de meeste asbesthoudende producten weinig of geen gezondheidsrisico’s verbonden, op voorwaarde dat ze goed beheerd worden. Asbest is namelijk alleen gevaarlijk voor de gezondheid van de mens als de vezels in de producten in de lucht vrijkomen en ingeademd kunnen worden. Hoewel de gevaren die verband houden met het inademen van asbestvezels gekend zijn, is dit risico toch moeilijk in te schatten. Het voorzorgsprincipe houdt dan ook in dat de blootstelling van mensen aan asbestvezels zoveel mogelijk moet worden beperkt. Met betrekking tot het beheer van het asbesthoudend patrimonium (behoud van asbest ter plekke), vermelden we onder andere de volgende praktijken: informatie van het intern en extern personeel (vooral technisch personeel dat het risico loopt met asbesthoudende producten te moeten werken), etikettering van asbesthoudende producten en periodieke controle van de conservatiestaat. Een doeltreffend asbestbeheer vereist in de eerste plaats dat asbesttoepassingen worden opgespoord. Dit essentiële punt veroorzaakt vaak problemen omdat enerzijds de huidige wetgeving geen grondige inventarisering van het asbest in de gebouwen oplegt, en anderzijds de inventarisering niet altijd gemakkelijk is omdat asbesthoudende materialen vaak goed verborgen zijn. In bepaalde gevallen moet het asbest worden verwijderd. Verwijderingen “om gezondheidsredenen” lijken minder vaak voor te komen dan verwijderingen die zijn ingegeven door andere beweegredenen, zoals renovatie of afbraak. De wetgeving legt immers op dat asbest moet worden verwijderd telkens wanneer bij werken wordt of kan worden gestuit op asbesthoudende producten (afbraak, renovatie, afdanken van uitrustingen die asbest bevatten, …). Vóór men aan dergelijke werkzaamheden begint en zelfs als een asbestinventaris bestemd voor de bescherming van de werknemers (verplichting voor de werkgevers in het kader van de CODEX) bestaat, wordt stellig aangeraden om aanvullende onderzoeken uit te voeren om na te gaan of al het


asbest wel degelijk werd geregistreerd. Indien wordt besloten tot asbestverwijdering, dan moet dit in perfect gecontroleerde omstandigheden gebeuren. De milieuvergunningen hebben met name tot doel de verwijderingsprocedures te bekrachtigen en de inspecties moeten erop toezien dat deze procedures ook worden nageleefd. In het Brussels Gewest gebeuren de meeste toegestane asbestverwijderingswerkzaamheden in vrij goede omstandigheden wat de veiligheid van personen die niet tot de werf behoren, betreft (de werken moeten namelijk vaak in bezette gebouwen worden uitgevoerd). Het is echter aangewezen zeer waakzaam te zijn, want er zijn altijd risico's verbonden aan asbestverwijderingswerken. Dat geldt niet altijd voor het dagelijks beheer van het asbest (onderhouds- en reparatiewerkzaamheden, kleine werkzaamheden thuis, afbraakwerken en niet-gecontroleerde renovaties, …). Onaangekondigde bezoeken van inspecteurs of bezoeken naar aanleiding van klachten tonen immers aan dat vandaag nog heel wat mensen niet weten – of doen alsof ze niet weten - wat asbest nu eigenlijk is. Asbesthoudende producten werden in het verleden in dermate grote hoeveelheden gebruikt dat het nog vele jaren zal duren om ze te verwijderen. Alle mogelijke middelen moeten worden ingezet om op een optimale wijze om te gaan met asbest. In de meeste gevallen zijn eenvoudige en goedkope middelen zoals etikettering, informatie en sensibilisering voldoende om de risico's eigen aan asbest dat ter plaatse blijft, te beperken of te voorkomen. Gelet op de zeer hoge kostprijs moet asbestverwijdering worden beschouwd als een doordachte, ultieme oplossing, en moet de beslissing genomen worden op basis van een analyse van het risico dat bestaat als het asbest niet wordt verwijderd. In het geval werd besloten tot verwijdering van asbest, dient dit te gebeuren in zeer goed gecontroleerde omstandigheden en door zeer goed opgeleide technici die geïnformeerd zijn over de te volgen procedures en die zich bewust zijn van de risico’s. Tot slot is het belangrijk te weten dat de wetgeving inzake asbest in de nabije toekomst nog gaat veranderen. In de loop van 2005 heeft de Minister van Leefmilieu, Mevr. Huytebroeck, immers aangekondigd in de pers dat de vergunningen voor werken van verwijdering en isolatie van asbest sneller zouden worden afgeleverd. Met dit doel zullen alle vergunningsaanvraagdossiers door het BIM worden behandeld zodra de wetgeving in deze zin gewijzigd is.

Bronnen •

Asbest, BIM, december 1998, wettelijk depot D/5762/1998/19 (brochure op eenvoudig verzoek te verkrijgen bij de Dienst Info-Leefmilieu van het BIM)

•

“Guide technique et administratif relatif aux chantiers d'assainissement de bâtiments contenant de l'amiante à l'usage des agents communaux“, Maïté Delanghe, Stageverslag, 1999

•

BIM (2003). "Syntheserapport – De staat van het leefmilieu in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Editie 2002)”

Nuttige links •

Te downloaden formulieren: in de kader “Milieuvergunningen” kan u voor elke milieuvergunningsaanvraag een “aanvraagformulier voor een milieuvergunning, inrichting van klasse 2 of een tijdelijke inrichting” kiezen, of voor elke voorafgaande aangifte (klasse 3) een “aangifteformulier voor inrichtingen van klasse 3”: http://www.ibgebim.be/nederlands/contenu/content.asp?ref=1523.

•

Lijst van de ophalers van gevaarlijk afval die erkend zijn in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: http://www.ibgebim.be/nederlands/contenu/content.asp?ref=848. Of asbestafval wordt aanvaard, staat vermeld in de rechterkolom (voor sommige ondernemingen is deze vermelding echter niet opgenomen)

•

Lijst van laboratoria die erkend zijn door het Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid (of de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg) voor de identificatie van asbest in materialen: http://www.meta.fgov.be/pa/paa/framesetnlg00.htm

•

Lijst van laboratoria die erkend zijn door het Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid (of de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg) voor de (optische) metingen van de concentratie van asbestvormige vezels in de lucht (sommige laboratoria beschikken over een elektronische microscoop om de concentratie van asbestvezels in de lucht vast te stellen): http://www.meta.fgov.be/pa/paa/framesetnlg00.htm

•

Lijst van ondernemingen die erkend zijn door het Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid (of de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg) voor de identificatie van asbest in materialen: http://www.meta.fgov.be/pa/paa/framesetnlg00.htm

•

Voor enkele statistieken betreffende het asbest http://www.ibgebim.be/francais/contenu/content.asp?ref=1877 TE DOWNLOADEN BROCHURES en andere nuttige informatie: ¾ In België: •

in

het

Brussels

Hoofdstedelijk

“Asbest – veelzijdig maar levensgevaarlijk” (Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu): https://portal.health.fgov.be


Gewest:

•

“Asbest in en om het huis: veilig omgaan met asbesthoudend materiaal” (brochure van AMINAL in het Vlaams Gewest): http://lucht.milieuinfo.be

•

“Asbest en asbestafval” (brochure van de OVAM, bevoegde overheid in het Vlaams Gewest): http://www.ovam.be/jahia/Jahia/cache/off/pid/176?actionReq=actionPubDetail&fileItem=137 of http://www.ovam.be/jahia/do/pid/621

•

“Amiante, danger mortel” (RISE – Réseau Intersyndical de Sensibilisation à l’Environnement): http://www.rise.be/frame1.html

•

« asbestinventaris en beheersprogramma » (november 2006, beschikbaar op de site van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg) : http://www.meta.fgov.be ¾

In het buitenland:

•

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) in Nederland: “Asbest in bedrijven en instellingen”, “235 vragen over asbest”, “Asbest in en om het huis”, …: http://www.vrom.nl/pagina.html?id=8329

•

Inspection du Travail et des Mines (ITM) in het groothertogdom Luxemburg: “L’amiante-ciment” en “Prévenir l’exposition à l’amiante”: http://www.itm.public.lu/sec_sante/amiante/

•

Health and Safety Executive (HSE) in Engeland: “A short guide to managing asbestos in premises”): http://www.hse.gov.uk/asbestos/index.htm

•

Institut Syndical Européen pour la Recherche, la formation et la santé-sécurité (HESA): http://hesa.etuirehs.org/fr/dossiers/dossier.asp

•

Europese Unie: “Exposition à l’amiante des travailleurs” (Blootstelling van de werknemers aan asbest): http://europa.eu.int/scadplus/leg/fr/cha/c11134.htm Een praktische handleiding voor beste praktijken ter preventie of minimalisering van asbest, risico’s in arbeidssituaties waarin asbest een rol speelt (of kan spelen): voor de werkgever, de werknemers en de arbeidsinspecteur (2006) te downloaden op: http://ec.europa.eu/employment_social/health_safety/docs/final_guide_nl.pdf

•

In Frankrijk: 9 Ministère de la Santé et des Solidarités: http://www.sante.gouv.fr (asbestdossier) 9 Institut National de Recherche et de Sécurité (INRS): http://www.inrs.fr/ 9 Institut National de la Santé et de la Recherche Médicale (INSERM): http://www.inserm.fr/fr/home.html 9 Ministère de l’Emploi, de la Cohésion sociale et du Logement: de brochures van 2001 en 2003 “L’amiante dans les bâtiments” en de rubriek “informations pratiques” http://www.logement.equipement.gouv.fr en http://www.sante-securite.travail.gouv.fr/dossiers/amiante.asp

•

In de USA: 9 U.S. Environmental Protection Agency (EPA): http://www.epa.gov/asbestos/ 9 U.S. Department of Labor (OSHA – Occupational Safety and Health Administration): http://www.osha.gov/SLTC/asbestos/

•

In Zwitserland: 9 Organisme publique d’assurance (SUVA - http://www.suva.ch/fr/asbest_neu ): Brochures « Informations détaillées sur l’amiante” http://www.suva.ch/fr/asbest_daten_fakten.pdf#xml=http://www.suva.ch/texis/texis.exe/webinator/suva_fr/xml .txt?query=amiante&pr=suva_fr&order=r&id=438948f915 en “Présence suspectée d’amiante: ne pas manipuler ! Demander conseil à un spécialiste de l’amiante” http://www.bag.admin.ch/chemikal/publ/f/fasbestf.pdf 9 Office Fédéral de la Santé Publique: brochure “l’amiante dans les maisons”: http://www.bag.admin.ch

•

Wereldgezondheidsorganisatie (WGO): http://www.euro.who.int/ en Centre International de Recherche sur le Cancer: http://www.iarc.fr/index.html

Nuttige contacten •

Dienst voor het leefmilieu van uw gemeente: http://www.avcb-vsgb.be/nl/comm/c_comm_fr.htm http://www.bruxelles.irisnet.be/nl/region/region_de_bruxelles-capitale/communes.shtml

•

Brussels Agentschap voor de Onderneming: http://www.abebao.be/content/categories/categorycontent.aspx?CategoryGUID=087a82f9-1310-4376-953c-cf5d10354eb1

•

Federale Overheidsdienst (FOD) Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg: http://www.meta.fgov.be/index.htm


of

•

Federale Overheidsdienst http://www.health.fgov.be

•

Confederatie Bouw Brussel Hoofdstad: http://www.cobobru.be/dutch/nlindex.htm (kies rubriek “bouwplaatsen”)

•

Federale Overheidsdienst (FOD) Mobiliteit en Vervoer: http://www.mobilit.fgov.be/nl/index.htm (vervoer van gevaarlijke goederen over de weg – ADR)

(FOD)

Volksgezondheid,

•

Fonds voor de beroepsziekten: http://www.fmp-fbz.fgov.be/

•

OVAM: http://www.ovam.be

Veiligheid

van

de

Voedselketen

•

Ministère de la Région Wallonne (Office Wallon des Déchets): http://mrw.wallonie.be/dgrne/

•

Wetenschappelijk en technisch centrum voor het bouwbedrijf: http://www.wtcb.be/homepage/

Auteur(s) van de fiche MISSELYN Pascal Update: HELLIN Emmanuel, DELIGNE Sophie, DE VILLERS Juliette, Nico Wittevrongel. Versie 9 februari 2007


en

Leefmilieu:

DE WERVEN VOOR DE VERWIJDERING VAN ASBEST

Recommend Documents