s &_o 6 2ooo
n
e n
e
n
·t e e
e
I. :s
p 1-
!t
e e .S
:t
n
De wereldwijde weemoed van Manuel Castells Als er een beroepsgroep is, schap maakt geen indruk die als ikoon van de inmeer, omdat hij zo vanzelfformatiemaatschappij mag sprekend is. Voor mij is de gelden, dan is dat niet natiestaat een dermate naWILLEM MINDERHOUT de e-entrepreneur (Gates, tuurlijk levensdecor, dat ik Brink, De Hond), maar de De Spaanse sociolooa Manuel Castells doet in me meer Nederlander dan helpdeskmedewerker. Hagenaar voel. Ik benNezijn recent verschenen triloaie over bet De helpdeskmedewerderlander dankzij Neder'iriformatietijdperk' een knappe poainB om zeer uiteenlopende maatschappelijke ontwikkelinaen ker wordt dagelijks geconland. Ik kan mijzelf niet fronteerd met de moeicompleet definieren zonmet elkaar in verband te brenaen. zame praktijk van de inWillem Minderhout introduceert bier bet werk der aan de natiestaat te revan Castells en voorziet bet van een aantal formatiemaatschappij. Gek fereren. wordt hij (of zij) van de onOat de natiestaat, zoals kritische kanttekeninaen. begrijpelijke klachten over wij die kennen, van vrij reprogrammatuur die 'het' niet doet. Honderden cente makelij is, is onnavolgbaar beschreven door keren moet hij de meest elementaire beginselen van Knippenberg en De Pater in De eenwordinB van Nederhet computergebruik geduldig uitleggen aan vol- land. 2 Aan de hand van de ontwikkeling van de instrekt reddeloze, redeloze en radeloze gebruikers. frastructurele, economische, politieke en sociaalculturele eenwording van Nederland geven ze een Als een verdwaalde gebruiker voor de honderdste keer naar de bekende weg vraagt, kunnen som- fascinerend beeld van de constructie van de natiemige helpdeskmedewerkers het niet nalaten om staat. De culturele eenwording achtten KnippenRTFM te adviseren. 'RTFM, zegt u?' 'Ja, meneer. berg en De Pater zelfs pas rond I 9 6 ~ - het begin van de ontzuiling - voltooid. Het 'dialectische proces' Read The Fucking Manual!' Na het lezen van Castells' trilogie The Rise if the dat aan deze eenwording ten grondslag ligt, is de Network Society, The Iriformation Aae: Economy, Society toenemende onafhankelijkheid van het fysische miand Culture 1 denk ik dat RTFM ook voor een ander lieu (bijvoorbeeld door de introductie van kunstdoe! gebruikt zou kunnen worden. Ik ben geneigd mest), waardoor bovenregionale afhankelijkheidsom iedereen die iets wil weten over mondialisering, relaties ontstaan, zoals nationale markten en een of daar een of andere goedkope mening over ten eenheidsstaat. beste geeft 1 RTFM' voor te schrijven. 'Read The Dit proces staat niet stil en ook Knippenberg en Fucking Manuel!' De Pater blikten al vooruit aan de hand van de toeNiet alles aan Castells' trilogie is even goed, maar nemende internationalisering van markten, bedrijzijn werk is van groat belang als vertrekpunt voor de ven en bovennationale politieke instituties, zonder studie van verschijnselen die direct of indirect dat zij daar direct consequenties voor de toekomst samen (lijken te) hangen met 'mondialisering'. van de natiestaat in zagen. Wel wezen ze op de opvattingen van ene Manuel Castells, die meende dat Natiestaat en massamedia de toenemende afhankelijkheid van bovennationale Als ik naar mijn werk fiets passeer ik het standbeeld kaders regionale tegenbewegingen zou oproepen. van Louis Couperus op het Lange Voorhout. 'Zoo ik De natiestaat zou tussen deze twee polen uiteengetrokken kunnen worden. (Castells is naar mijn iets ben, ben ik een Hagenaar', staat op de sokkel. Op de terugweg passeer ik Plein I 8 I 3, waar het weten de eerste die dit proces, dat heden ten dage imposante monument mij lijkt in te prenten: 'Zo u 'glokalisering' wordt genoemd, onder woorden iets bent, bent u Nederlander!' Deze laatste hood- bracht.) Echter, zo meenden Knippenberg en De
s &..n 6 2ooo
!~
I~ [I
I'
I
!L I lllli
Pater, 'culturen en leefstijlen lijken tegenwoordig jaarboek over het 'Hedendaags kapitalisme' was meer gebonden te zijn aan sociaal-economische hem zelfs dat geluk niet beschoren. Van Dale's defmitie van handboek - 'een stelselklassen en leeftijdsgroepen dan aan territoriale gematige samenvatting van enig vak van kennis, kunst meenschappen.' 3 of wetenschap' - is toepasbaar op Castell's studie De ontwikkeling van de massamedia was een belangrijke drijvende kracht achter de vorming van de indien men mondialisering als een vak van kennis beschouwt. Het hoek is vormgegeven als een raameenheidsstaat. De opkomst van de Nieuwe Media, met name internet, heeft Castells nieuwe inspiratie vertelling waarin een groot aantal casestudies is opgenomen. De literatuurlijst alleen al beslaat I 2o pagegeven om zijn denkbeelden verder uit te werken. In drie kloeke delen over The Iriformation Aae doet hij gina's. Deze vormgeving leidt niet tot een bundel een minutieus verslag van zo'n tien jaar onderzoek capita selecta. Er is zeker sprake van 'stelselmatignaar de wereldwijde worsteling tussen 'Het Net', de heid ', echter niet op de traditionele 'handboekenmanier'. De vormgeving biotoop van de space if wordt bepaald door Casflows, de informatie-, geld'Mijn belangrijkste bezwaar is (. . .) tells' theoretische uitgangsen beeldenstromen die dat je de jeiten gebruikt als illustratie punten. Het zijn deze 'real time' (of timeless, in bij de theorie, in plaats dat je de uitgangspunten die de Castells' terminologie) kracht van zijn benadering over de aardbol flitsen en theorie baseert op de jeiten. vormen. 'Het Zelf', de identiteiten, Jk denk wei dat je in grate lijnen die, gebonden aan de fygelijk hebt, maar je moet dat nog 'Het Net' en 'Het Ze!f' sieke wereld, de space if The lriformation Aae is een places, tegen de mondialisebewijzen: revelatie voor diegenen die rende en homogeniserende zich Castells herinneren als krachten worden verde- ].]. Voskuil leverancier van gortdroge digd, of ter verdediging traktaten. 6 Hij heeft zich in worden gecreeerd. 'En oak weemoediaheid', p. 536 de tussentijd ontwikkeld Het verschijnen van The Iriformation Aae leek een sen- tot een boeiende verhalenverteller, die de lezer satie te veroorzaken. 'De vooraanstaande Franse so- meesleept op een ontdekkingsreis rond de wereld. cioloog Alain Touraine verleende het werk meteen Voor iemand die behept is met een brede belangstelhet predikaat "klassieker van de 2 I ste eeuw". Zijn ling heeft Castells vee! te bieden: de opkomst van de reT, de internationale drugshandel, de Europese niet minder beroemde Britse collega Anthony Giddens spreekt over "een encyclopedische studie" en eenwording, de ondergang van het Oostblok, de lesbische beweging op Taiwan, postmoderne architec"een standaardwerk voor de komende jaren",' praatte deN RC de flapteksten na .4 De aandacht voor tuur. Zelfs statistieken over de toename van orale Castells bleek echter na een aantal interviews en een seks en uitwijdingen over 'the politics of scandal' optreden in VPRo's 'De Nieuwe Wereld' - in ieder treft men aan. Castells weet al deze verhalen te vergeval in Nederland - snel weg te ebben. Van tijd tot binden door ze te plaatsen in de context van een wetijd duikt hij nog op in een voetnoot van een artikel reldwijde worsteling tussen 'Het Net' en ' Het Zelf' . Merkwaardig genoeg behandelt Castells zijn of een beleidsnota>. In het overigens prachtige w B sI . Manuel Castells, The Rise if the Network Society, The lriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. I. ( I996), The Power if Identity. The Iriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. 11. ( I997), The End if the Millennium, The lriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. Ill. (I997). Cambridge, MA; Oxford, UK: Blackwell. Voor dit artikel heb ik deels gebrwk gemaakt van mijn vertaling van Felix Stalder's artikel, The Network Paradigm: Social Formations in the Age
of Information, The lriformation Society, http: / /www.slis. indiana. edu/tis. Dit artikel - en de vertaling - zijn ook te vinden op http: / /www.ondergang.nl 2. Hans Knippenberg, Ben de Pater, De eenwordinB van Nederland, suN Nijmegen, I988. 3. De eenwordinB van Nederland, 2 I I 4 · Warna Oosterbaan 'We hebben een machine gemaakt die door niemand beheerst wordt', NRC Webpagina's 8 november I997
s. Voor een goed - en naar mijn mening inspirerend - voorbeeld: Raad voor het Landelijk Gebied 99/2: 'made in Holland', advies over landelijke aebieden, verscheidenheid en identiteit , http: I /www.rlg.nl/adviezen/ 992.html 6. Zie voor een typisch voorbeeld: Manuel Castells, ' Krisis van de staat, kollektieve konsumptie en tegenspraken op het stedelijk domein' Te E!fder Ure 23, Marxistische Staatstheorie, SUN Nijmegen I973
I
s &.o 6 2ooo
lS
1;t
e is l-
·-
1-
~1
,_ )
1-
g ;;-
;e
le
.g
:n
ie Is re )
m
.d ~r
:1 . lIe ;e
sle
.1'
re-
jn
n,
en
theoretische uitgangspunten - die in ieder geval de Lewinsky-affaire voorspeld lijken te hebben - vrij onderkoeld. Hjj beweert dat The Iriformation Aae geen boek over theorie is, maar over 'het communiceren van theorie, door de praktijk te analyseren' 7. Door en door empirisch dus? Het Net en Het Zelf zijn echter theoretische postulaten. De vraag is of deze begrippen zich lenen om een heldere analyse van de praktijk te maken. Ondanks zijn zelfverklaarde nadruk op de praktijk besteedt Castells vee! aandacht aan zijn theoretische uitgangspunten. De kern van zijn betoog is dat er rond 1970 met de I CT-revolutie een nieuwe wereldwijde breuk in de kapitalistische productiewijze is ontstaan. Hij waakt er echter voor om deze breuk aileen aan de voortgang der techniek toe te schrijven. Sociale ontwikkeling is onafscheidelijk verbonden met veranderingen in de technologische infrastructuur 'omdat technologie de maatschappij is en de maatschappij niet begrepen of beschreven kan worden zonder haar technologische gereedschappen' 8 Een maatschappij produceert haar goederen en diensten binnen een raamwerk van specifieke sociale relaties - de productiewijze. Sinds de industriele revolutie is de dominante productiewijze in Westerse Ianden het kapitalisme, ge"incorporeerd in tal van historisch en geografisch bepaalde instituties die zich bezighouden met de vorming en de distributie van waarde. De ontwikkelinaswijzen zijn op hun beurt 'de technologische arrangementen waarbinnen, door rniddel van arbeid, materie wordt omgezet in product. De ontwikkelingswijze is bepalend voor de uiteindelijke omvang en kwaliteit van het surplus'9. De resultaten van technologische innovaties openen nieuwe mogelijkheden die wei of niet kurmen worden ontwikkeld en aangewend. Er is een sterke relatie van wederzijdse be"invloeding - niet van bepaling - tussen uitvinding en gebruik. Het voorbeeld is het internet zelf, dat ontworpen is als een communicatienetwerk dat na een nucleaire aanval nog zou kunnen functioneren, maar zelf een soort explosie veroorzaakte van onvermoede gebruiksmogelijkheden. De in crisis verkerende industriele 'ontwikkelingswijze' was er rijp voor om die nieuwe mogelijkhe7· Castells 1997, p. 3· 8. Castells, 1996, p. 5. 9· Castells, 1996, p. 16. 10. Zie: P. Nas, A. Houweling, The Network Metaphor, Journal of Social Sciences 1998, voh, number 4, pp . 221-232. Ook op
den te omarmen. De ICT-revolutie heeft volgens Castells een nieuwe ontwikkelingswijze ge.introduceerd - de informationele ontwikkelingswijze - die zich van aile voorgaande fasen van de kapitalistische productiewijze onderscheidt door haar netwerkkarakter. Deze informationele ontwikkelingswijze noemt hij kortheidshalve 'Het Net'. Hier is het gevaar groot om in 'hype-land' verzeild te raken. Alles heet tegenwoordig netwerk, maar alles is ook altijd in zeker opzicht 'netwerk' geweest. De vraag is of het gebruik van dit begrip meer is dan de introductie van een zoveelste aan de stand van de technologie ontleende metafoor in de sociologie. 10 Op grand van een analyse van de naoorlogse geschiedenis van de technologie en een vergelijking met de ontwikkelingspatronen van de Industriele Revolutie concludeert Castells dat de 'informationele ontwikkelingswijze' 11 een volslagen ander ontwikkelingspad volgt dan eerdere technologieen. Met deze technologieen wordt ieder product tegelijkertijd ook weer grondstof voor nieuwe producten - informatie - waardoor een permanente versnelling van het innovatieproces ontstaat. 1 2 Dit zelfversnellende vermogen heeft in ongeveer twintig jaar een nieuwe economische toestand, de iriformationele (iriformational) en mondiale (alobal) economie tot stand gebracht . Deze nieuwe economie is informationeel omdat de concurrentiekracht van de voornaamste spelers (bedrijven, regia's of Ianden) afhankelijk is van hun vermogen om elektronische informatie te creeren en te verwerken. Ze is mondiaal omdat de belangrijkste aspecten, van fmancie ring tot productie, direct- multinationale ondernemingen - of indirect - door mid del van netwerken en samenwerkingsverbanden - op een wereldwijde schaal georganiseerd zijn. Deze nieuwe mondiale econornie is meer dan slechts een laag van economische activiteiten hoven op het bestaande productieproces. De doelstellingen en waarden die voortvloeien uit de agressieve uitbating van de nieuwe productiviteitsmogelijkheden die de geavanceerde informatietechnologie biedt, bepalen en hervormen aile econornische activiteiten .Bestaande processen worden op een andere voet gereorganiseerd
http: / / www.ondergang.nl 1 1 . Castells introduceert de term ' informationele maatschappij' omdat de creatie, bewerking en distributie de voornaamste bronnen van productiviteit en macht zijn. lnformatiemaatschappij vindt hij een
tautologie. Castells '96, p. 21, noot 331 2. Vergelijk de uitspraak van Alvin Toffier uit 1970 dat "technology feeds on itself" (Future Shock). Toffi er ontbreekt vreemd genoeg in de literatuurlijst.
I
s &.o 6 2ooo
(bijvoorbeeld transnationale productie), of moeten zich herpositioneren ten opzichte van de nieuwe hoogproductieve sectoren.' Het verschil met de wereldeconomie uit het verleden is dat 'het een economie is die in staat is om real time en op een mondiale schaal als een eenheid te werken.' 1 3 De mondiale schaal waarop de informationele economie opereert wil echter niet zeggen dat de hele wereld er deel van uitmaakt. Volgens Castells is juist een van de kenmerken van deze ontwikkelingswijze dat economisch oninteressante regia's volledig - en vrijwel letterlijk - ' uitgeschakeld' kunnen worden. Hij noemt dit de ' opkomst van de Vierde Wereld' . Een Vierde Wereld die geografisch niet beperkt is tot delen van de - volgens Castells voormalige- Derde Wereld, maar die ook aangetroffen wordt binnen de Verenigde Staten zelf in de 'Zwarte Gaten' van het informationele kapitalisme. 14· Deze Zwarte Gaten hebben hooguit een 'perverse connectie' met Het Net door middel van de mondiale criminele economie. 1 s Castells' behandeling van de informationele economie - 'Het Net' - is een systeemtheoretische benadering te noemen. Het aantrekkelijke van Castells' aanpak is dat hij deze benadering combineert met een handelingstheoretische benadering over 'Het Zelf'. Onder Het Zelf schaart Castells aile tegenkrachten die door Het Net worden opgeroepen. Het Zelf symboliseert de strategieen waarmee mensen hun identiteit, op de proef gesteld door de chaotisch verlopende structurele veranderingen die de dynamische netwerken in de traditionele sociale en economische levenssfeer teweeg brengen, trachten te bevestigen. Nieuwe sociale formaties ontstaan volgens hem rand kernidentiteiten als sekse, religie, etniciteit of nationalisme. Deze identiteiten worden vaak ervaren als biologische of sociale constanten, in tegenstelling tot de snelle veranderingen in het sodale landschap. Door de wisselwerking tussen Het Net en Het Zelfworden zowel de levensomstandigheden als de menselijke ervaring diepgaand en wereldwijd veranderd. Hij ziet identiteit niet als een afgeleide van de productiewijze, in tegendeel: de vorming van identiteit zelf is een dynamische motor bij de totstandkoming van een maatschappij. Identiteit defmieert hij als: 'het proces van betekenisvorming op grand van een cultureel kenmerk, dat dominant is - of een aan ~ 13 . Castells, 1996, p. 92. 14. Castells '98, p . 7o - 16s.
tal samenhangende culturele kenmerken, die dominant zijn- ten opzichte van andere betekenisbronnen' 16 Hij formuleert de hypothese dat 'degene die een collectieve identiteit construeert, grotendeels de symbolische inhoud van die identiteit en de betekenis voor hen die zich ermee identificeren of er zich juist tegen afzetten, bepaalt' 1 7. Castells onderkent drie typen identiteit, die corresponderen met verschillende sociale groeperingen: leaitimizinB - ,resistance- en project identity. 1 • Leaitimerende identiteit wordt gevormd door dominante maatschappelijke krachten metals doel hun overheersing uit te breiden en te rationaliseren. Legitimerende identiteiten creeren instituties, gebaseerd op, wat Max Weber noemde, 'rationale Herrschaft'. 2. Verzetsidentiteit: wordt geproduceerd door die groeperingen die worden achtergesteld binnen - of uitgesloten door - de logica van de overheersers. Verzetsidentiteit leidt tot de vorming van groeperingen of gemeenschappen om ondragelijke omstandigheden het hoofd te kunnen bieden . 3. Projectidentiteit: wordt gecreeerd door min of meer visionaire bewegingen die zich niet beperken tot het verbeteren van de omstandigheden voor de eigen groep, maar een verandering van de maatschappij als geheel nastreven. Feminisme en de ecologische beweging vall en onder deze categorie. 1 8 Real virtuality
De confrontatie van Het Net en Het Zelf schetst Castells als een botsing tussen twee ruimte-tijdbelevingen . Het ruimte-tijdbeleving van Het Net wordt bepaald door de space ifflows: het gemtegreerde mondiale netwerk. Dit bestaat uit diverse samenhangende elementen: private netwerken, zoals de fmanciele netwerken, bedrijfsintranetten, semiopenbare, gesloten en publieke, open netwerken als het internet. Sociale verbanden worden op basis van deze space if.flows opnieuw gedefmieerd. De topologie van het netwerk wordt gevormd door knoop- en schakelpunten ('nodes' en 'hubs'). 'Hubs' spelen een coordinerende rol gericht op een probleemloze interactie binnen het netwerk. 'Nodes' zijn 'plaatsen met strategisch belangrijke functies die resulteren in een reeks activiteiten en organisaties rand de kernfuncties van het netwerk'. 1 9 Het belang van 'hubs'- de productie van
IS. Castells '98, p . 166-2os. 16 . Castells, 1997, p. 6.
17. Castells, 1997, p . 7. 18 . Castells, 1997, p. 1o-12.
s &..o 6 2ooo
30 7 lin-
ie :ls e-
:h rnDm
ear-
ie of ·s. en-
of ~n
le .t-
:st edt le !l-
Ie ti-
.ls m
td ).
!n
k.
ce
!n
tm
strategische functies van het netwerk - en van de effecten van de wereldwijde fmanciele beroering 'nodes' - het concentreren van beslissingscentra- op lokale gemeenschappen of van een reorganisatie ligt aan de basis van de dynamiek van 'mondiale ste- van een multinationaal bedrijf op zijn lokale vestiden' ('global cities'). gingen . 'De space ifflows ( ... ) lost tijd op door de De bewoners van de space offlows zijn in de ogen volgorde van gebeurtenissen te ontregelen en ze gevan Castells de enigen waarvoor de verwachting van lijktijdig te maken, waardoor de maatschappij in een Knippenberg en De Pater opgaat dat 'culturen en eeuwig schimmenrijk veranderd'. 2 2 leefstijlen meer gebonden zijn aan sociaal-economiCastells' aandacht gaat uit naar de ontwikkelinsche klassen dan aan terri togen op het raakvlak van riale gemeenschappen'. deze space ifflows met de 'De veronderstelling dat de fysieke wereld, de space rif Losgezongen van iedere hisherinnering aan het verleden (. . .) places, waarin de goede torische en geografische in de cultuur (. . .) bewaard is context creeren deze bewooude clock time en de meetners van de netwerklat de tijd-ruimtebeleving gebleven (. . .) is niet zo maar een samenleving hun eigen biobepalen. In The lriformawerkhypothese. Ze is integendeel toop van eenvormige tional City ( 1989)- in feite verweven met de algemeen menselijke een voorstudie van The InCity's, condo's, vliegvelden en de spreekwoordelijke formation Aae - verwoordt behoifte aan continui'teit.' golfbanen. Tezamen vorhij de gespannen relatie men deze mondiaal vertussen de space ifflows en de - ]]. Voskuil spreide, maar onderling space if places zeer duide'Het Bureau 6. Afaang', p. 179 verbonden ruin!lten de fylijk: 'Terwijl organisaties in plaatsen gelokaliseerd sieke basis van de sociale sazijn en hun onderdelen plaatsafhanlcelijk zijn, is de menhang van deze nieuwe mondiale elite. De space if flows ('stromenruimte' zal waarorganisatorische logica niet plaatsgebonden, maar schijnlijk Van Dale niet halen) ligt aan de basis van gebonden aan de space ifflows, die karakteristiek is een cultuur van wat Castells 'echte virtualiteit' (real voor organisatienetwerken. Deze flows zijn op een bepaalde wijze gestructureerd. Ze ontwikkelen zich virtuality) noemt. Real virtuality began volgens Castells een rol te spelen toen Dan Quayle in de verkiein een richting, die zowel door de hierarchische aanzingscampagne van 199 2 een issue maakte van het sturing van de organisatie als door de materiele kamorele gedrag van het televisiepersonage Murphy rakteristieken van de ICT infrastructuur bepaald Brown, dat- in de serie, niet in het echt - ongehuwd wordt. Hoe afhanlcelijker organisaties zijn van flows moeder werd. De symbolische representatie van de en netwerken, des te minder ze bei'nvloed worden werkelijkheid drong vanaf dat moment meer en vanuit de sociale context van de vestigingsplaats. Dit meer de 'echte' werkelijkheid binnen, tot het punt leidt tot een groeiende onafhanlcelijkheid van de bewaarop fantasie werkelijker dan de werkelijkheid drijfslogica ten opzichte van de maatschappelijke lowerd. 'The culture of real virtuality, where make- gica.' 23 belief is belief in the making'. 20 De dominante sociale logica wordt gevormd Echte virtualiteit wordt gekarakteriseerd door door de echte virtualiteit van de space of flows, maar tijdloze tijd (timeless time) en plaatsloze ruimte (placeless mensen Ieven in de fysieke wereld, de space of space) . 'Timeless time ( ... ) de dominante vorm van places. Deze 'toestand van permanente schizofretijdsbeleving in onze samenleving, ontstaat doordat nie', waarbij twee verschillende ruimte-tijdbelevinde karakteristieken van het informationele para- gen met elkaar in botsing komen, veroorzaakt digma en de netwerkmaatschappij systematische enorme beroeringen in culturen overal ter wereld. verstoringen veroorzaken in de volgorde van verMensen verliezen hun gevoel van eigenwaarde schijnselen die binnen die context worden uitge('sense of Self') en proberen nieuwe manieren te voerd .' 2 1 Voorbeelden van zulke verstoringen zijn vinden om hun identiteit te herstellen. 19. Castells, 1996, p. 413. 2o . Castells, 1996, p. 37S. 21. Castells, 1996, p. 464 .
2 2. Castells, 1996, 2 3.
p.
467.
Cas tells, The lriformational Cig': !'!formation TechnoloEIY, Economic
Restructuring, and the Urban Regional Process. Oxford, UK; Cambridge, MA: Blackwell 1989, pp. I 69- I 70.
I
s &_o 6 2ooo
De milieubeweging - projectidentiteit in actie digheid van de milieubeweging om gebruik te Een van de manifestaties van Het Zelf dat in staat zou maken van de mogelijkheden van de media en de zijn om - op basis van een 'projectidentiteit' - Het nieuwe technologic. Net uit te dagen is de milieubeweging. Om dit te Castells brengt allerlei verbanden tussen de rol onderbouwen introduceert Castells een derde tijdvan de milieubeweging en het thema van zijn trilogie ruimtebeleving: alacial time. Glaciale tijd Staat voor die ver gezocht en oppervlakkig zijn. Castells meent de lange termijn, de evolutionaire tijdschaal van de dat de milieubeweging er toe in staat is om een verrelatie tussen mens en natuur. Deze tijdschaal ontbinding met de alacial time te leggen en zo het fundatrekt zich aan directe waarment legt onder een polineming zowel wat betreft tiek die op de lange termijn 'Het viel hem op dat niemand in verleden als toekomst. Als gericht is. De beweging de menigte oranje droeg. Vroeger hij uitlegt wat dit in zou wordt karakteristieken toezag je op zo'n dag vooral verkopers moeten houden wordt hij gedicht die goed passen in afhankelijk van de smaak de tijd-ruimteconcepten van strikjes. Ook dat was voorbij. van de lezer - lyrisch of van Castells. De relatie die Hij had het gevoel dat het einde der potsierlijk: 'Om onszelf te hij legt met sociobiologie is tijden naderde.' verenigen met ons kosmidubieus. Sociobiologie gaat sche zelf moeten we eerst over de gedetermineerdheid van mens en samenleons tijdsbegrip veranderen, - JJ. Voskuil ving door natuurwetten, en de glaciale tijd door onze 'Het Bureau 6. Afaana', p. 304 Ievens voelen stromen, de heeft met de milieubeweenergie van de sterren door gingweiniguitte staan . Het onze aderen voelen vloeien en ons voor te stellen dat betoog draagt aile sporen van 'grote stappen gauw . ' 2.1" de rivieren van onze gedachten zich eindeloos verthws. mengen in de grenzenloze oceaan van veelvormige levende materie'. 2 4 Het Net, Het Zeif en de Natiestaat Castells meent dat de milieubeweging haar iden- Terugfietsend over Plein I 8 I 3 is het interessant om titeit aan de alacial time ontleent. Hij motiveert dit Castells' opvattingen met betrekking tot de toemet de stelling dat bewustzijn van de glaciale tijdkomst van de natiestaat te overdenken. Gaat die ten schaal niets anders is dan ouderwets zorg dragen onder aan de spanningen tussen Net en Zelf, of is voor het nageslacht. Hij koppelt dit vervolgens aan Nederland zo klein dat het toch een enigszins sasociobiologische inzichten omtrent de cultuur van menhangende regio blijft, die de stormen van de de mens als onderdeel van de natuur, en het belang space offlows kan doorstaan? van respect voor volksculturen en de authenticiteit De natiestaat, de klassieke verpersoonlijking van van tradities. Hij constateert dat nationalisme bierleaitimerende identiteit, verliest volgens Castells (die van de grootste vijand is, omdat de nationale staat voor deze gelegenheid zwaar leunt op Guehenno 26 ) per definitie macht heeft over een bepaald territozijn macht, 'hoewel - en dat is essentieel - niet zijn rium en daarmee de eenheid binnen de mensheid en invloed.''2 7 Het verlies van macht vloeit voort uit het vermogen tot gemeenschappelijk beheer van het een verlies van soevereiniteit, die weer het gevolg is globale ecosysteem doorbreekt. De sociobiologi- van de mondialisering van economische kernactivische identiteit kan worden gekoppeld aan wat hij teiten, van de media, communicatie en - niet te onnoemt de 'green culture', ongeveer het tegenover- derschatten - de mondialisering van misdaad en gestelde van de cultuur van de real virtuality. rechtshandhaving. De milieubeweging is er - volgens Castells - in Het meest in het oog springende voorbeeld van geslaagd om het 'glaciale tijdsperspectief' in de poli- het verlies aan soevereiniteit bieden de geld- en vatiek en het bewustzijn te introduceren Het onverlutamarkten, die sinds het einde van de tachtiger rnijdelijke Greenpeace geldt als bewijs voor de vaar- jaren volledig aan de macht van de centrale banken
I~
II I!
.it
i!
I ll.L
24. Castells , 1997, p. 12)- 126. 2s. Met dank aan Aad Smaal voor zijn k:ritiek op de opvattingen van Castells over de milieubeweging.
26. 'If solidarity can no longer be locked into geography, if there is no longer a city, if there is no longer a nation , can there still be politics?' ,J.-M .
Guehenno , The end if the nation-state, Minneapolis: Unversity of Minnesota Press, 1 99.1" , p1 7. 27 . Castells , 1997 , p. 243 .
I
s &..n 6 2ooo
e
e
,_
I-
n
g
n
n e
is
lt
ln ~t
n
:n
is
l-
Ie
m
ie 6)
jn cit
is i-
1-
!n
lll
a-
zijn ontsnapt. Deze markten verbinden nationale valuta met elkaar en leggen een fmanciele coordinatie op, die nationale overheden belet een zelfstandige economische politiek te voeren. Manuel Castells noemt dit de 'tot handelswaar geworden democratie van het winstbejag'. 2 8 Mondialisering heeft de verzorgingsmaatschappij dubhe! in de verdrukking gebracht. Niet aileen zijn de nationale budgetten - afgedwongen door de mondiale fmanciele markten - krapper, maar tegelijkertijd zijn mondiale bedrijven meer en meer in staat gebruik te maken van verschillen in lastendruk en dergelijke. Dit leidt er toe dat 'verzorgingsstaten worden teruggebracht tot een, in een neerwaartse spiraal gevangen, grootste gemene deler' 29. Desalniettemin blijft de natiestaat van doorslaggevend belang omdat deze nog steeds het enige legitieme lichaam is, waarop multilaterale arrangementen kunnen worden gebaseerd om de groeiende mondiale problem en het hoofd te kunnen bieden. Deze positie is echter niet zonder problem en. De vergrote druk op de natiestaat om op het internationale vlak besluiten af te dwingen, vermindert haar geloofwaardigheid op het terrein van de binnenlandse politiek, doordat die binnen een steeds benauwender netwerk van mondiale verdragen gevangen zit. Het resultaat is een crisis van de politieke democratie. De natiestaat verliest de capaciteit om de eigen achterban in de maatschappij te integreren, zoals dat voorheen met behulp van collectieve verzorgingsarrangementen mogelijk was. Tezelfdertijd verdwijnt het politieke proces in een toenemend abstracte arena van internationale organisaties. De traditionele democratische instituties zitten in een fundamentele tegenstelling gevangen. 'Hoe meer de staat gemeenschapszin benadrukt, des te minder effectief wordt hij - als medemachthebber in het mondiale systeem van gedeelde macht. Hoe beter de staat presteert op het mondiale niveau, des te mmder kan hij de lokale achterban vertegenwoordigen' . JO Hoe groter de afstand wordt tussen denatiestaat en zijn burgers, des te groter wordt de behoefte aan alternatieve bronnen van identiteit. Gevangen tussen de groeiende roep om uiteenlopende, vaak tegenstrijdige, identiteiten en de nood-
zaak om zich op mondiaal terrein te bewegen, verliezen de traditionele democratische instituties - de civil society- aan betekenis en aan inlloud: ze verliezen hun identiteit. De macht van de politieke democratie, ironisch genoeg juist op het moment dat ze vrijwel mondiaal omarmd wordt, lijkt onafwendbaar weg te ebben. Castells hoopt dat sociale bewegingen er in slagen om nieuwe vormen van identiteit en democratie te ontwikkelen, die de verbinding kunnen verbreken tussen de natie (de verschaffer van identiteit) en de staat (het besluitvormingsapparaat), twee concepten die pas in de mod erne tijd met elkaar verweven raakten.3 1 Juist op dit moment passeer ik op mijn fietstocht het Vredespaleis. Wellicht een bron van legitimerende identiteit, die nog een grootse toekomst heeft. Eerst maar eens snellangs Paagman om te kijken of er al een nieuwe 'Haagse Harry' uit is, oftoch Eline Vere nog maar eens lezen. RTFM?
Brengt Castells' theorie ons werkelijk dichter bij de ontknoping van het wereldraadsel? Zijn methode stelt hem in staat om een samenhangend betoog te houden waarin zowel de hightech laboratoria van Silicon Valley, de lowtech laboratoria in de Colombiaanse jungle, de mondiale kapitaalmarkten en de psychologische achtergrond van de terroristische aanslag op de metro van Tokio passen. De welwillende lezer blijft echter wei met de vraag zitten of Castells' dialectische spanning tussen Net en Zelf verklaringskracht heeft, of een rubberen Procrustesbed - 'one size fits all'- is dat hem in staat stelt alles met alles te combineren en toch een leesbaar (en zelfs opwindend) hoek te schrijven. Parallellen met Geyl's kritiek op Toynbee - 'Het wil zeggen dat Toynbee in zijn hart gelooft dat het desintegratieproces zich van onze beschaving meester gemaakt heeft ( . . . ) Zijn methode ( ... ), dienthij aan als empirisch.' 3 2 - of Vander Dussen's kritiek op Braude! - 'er is hier dus sprake van een theorie, die in feite een eenvoudige, zij het briljante, vondst is bij de oplossing van een compositieprobleem' 33 zijn eenvoudig te trekken. In feite betreft het een basiskenmerk - noem het
er ~n
28. Castells, 1996, p. 4-72 · 29. Castells, 1997, p. 2)4-· Jo. Castells, 1997, p. 308. 3r. Zie ook Sassen, die in deze
ontvlechting van soevereiniteit en natiestaat daadwerkelijk als basis voor
nieuwe emancipatiebewegingen ziet. Will em Minderhout, The return if the
Utrecht/ Antwerpen, 1978, p. I2J-
city, s&_p }, 2ooo. 3 2. Pieter Geyl, 'Toynbees' systeem der beschavingen', in: Verzamelde opstellen 4. Het Spectrum
33· WJ. van der Dussen, 'Geschiedenis en filosofie ' , in: Taal en Geschiedenis, Groniek Groningen 1994-, p. r 07.
r 28.
I s &_o 6 2ooo
310 een zwakte- van de sociale wetenschappen: iedere aspirant-goeroe ontwikkelt weer zijn eigen methodologie en begrippenapparaat in de hoop school te maken. Als 'oplossing van een compositieprobleem' heeft Castells zeker geen slechte - zij het wellicht geen briljante - aanpak gevonden. Ik vind 'Het Net' en 'Het Zelf' krachtige metaforen, die mij in ieder geval het idee geven- hoe 'quick and dirty' ookenige intellectuele grip op de mondiale ontwikkelingen te krijgen. Bart Tromp's kritische waardering voor Daniel Bell is volgens mij ook op Castells van toepassing. 'Zoals voor aile begripsmatige raamwerken geldt, kan de juistheid ervan niet bewezen of aangetoond worden . De vruchtbaarheid echter wel: elk begrippenstelsel dat de manier waarop economie en techniek, politiek, en cultuur elkaar bei:nvloeden als een probleem opvat, heeft grote voordelen hoven dat waarin per defmitie wordt aangenomen dat de logica van verandering in een samenleving voor deze drie sferen dezelfde is.' 34 Castells is nogal een sombermans, maar ik vind
hem een verademing in vergelijking tot de al te simplistische heilsprofeten van wat men de Nieuwe Economie pleegt te noemen, zoals Kevin Kelly (de hogepriester van de space
Business consultant Origin Lid AB PvdA cif'deling Den Haag
!
i
34· Bart Tromp, 'Modernisme als probleem', in: Eenjrisoewassen doedelzak, Amsterdam: De Arbeiderspers, 1988,
p. 62-63.
3>. 'Als je niet in real time werkt, ben je er geweest', Kevin Kelly, Nieuwe
:
I
lli
Reaels voor de Nieuwe Economie,
Nieuwezijds Amsterdam, 1999, p. 26. 3 6. Immanuel Wallerstein, 'De wereld die ons te wachten staat in 3 2 stellingen' en Willem Minderhout, 'De wereld van Immanuel Wallerstein',
Social is me &._Democratie 7 I 8 1999. Bart Tromp, 'Hedendaags kapitalisme. Wereldsysteemanalyse.' , Twintiaste jaarboek voor het democratisch socialisme, WBS I Arbeiderspers Amsterdam, 1999.
