De Veluwe
Handleiding voor scholen
Inhoudsopgave 1.
Vooraf
2.
Voorbereiding op school
3.
Op bezoek in het natuurgebied
4.
De verwerkende les
5.
Afsluiting
6.
Achtergrondinformatie over de Veluwe
Bijlagen Naamkaartjes Voorbeeldbrief
1. Vooraf 1.1 Informatie over Woordvoerders van de Natuur in het algemeen Woordvoerders van de Natuur heeft als doel kinderen in aanraking te brengen met natuur en zelf de natuur te ervaren. Woordvoerders van de natuur is voor groep 5/6 of groep 7/8, afhankelijk van het programma. Het programma van Woordvoerders van de Natuur bestaat uit een voorbereidende les in de klas, een buitenles van een halve dag (soms een hele dag) en verwerkende activiteiten in de klas, waarbij de leerlingen andere klassen, leerkrachten en ouders laten zien of vertellen over het gebied dat ze hebben bezocht. Zo worden de kinderen dus echt Woordvoerders van de Natuur. In Handleiding Deel 1 staat uitgebreide informatie over het doel van en andere informatie over Woordvoerders van de Natuur in het algemeen. Deze handleiding is te downloaden van www.woordvoerdersvandenatuur.nl 1.2. Woordvoerders van de Natuur op de Veluwe Woordvoerders van de Natuur op de Veluwe is bedoeld voor groep 5/6. De buitenles duurt een ochtend (zie Hoofdstuk 3). De Veluwe is een zeer gevarieerd natuurgebied met water, heide, bos en zandverstuiving. Woordvoerders van de Natuur op de Veluwe heeft 5 verschillende buitenlessen met 5 verschillende thema’s: 1. 2. 3. 4. 5.
Water Bos en bosbeheer Heide en heidebeheer Zandverstuiving Grof wild
Afhankelijk van uw wensen en het natuurgebied kiest u met de contactpersoon een thema. Soms is een combinatie van thema’s ook mogelijk, als in het gebied bijvoorbeeld zowel bos als heide is. 1.3. Contactgegevens Wilt u met uw klas meedoen met Woordvoerders op de Veluwe? Neem dan contact op met het districtskantoor Veluwe van Staatsbosbeheer. Zij kunnen u doorverbinden met de juiste persoon in uw regio. Districtkantoor StaatsbosbeheerVeluwe Otterloseweg 116 I 7339 GZ Ugchelen I T 055-5330057 www.staatsbosbeheer.nl
1.4. Voordat u begint 1. Lees deze handleiding goed door. 2. Als u nog geen datum gepland heeft voor de buitendag: neem contact op met de contactpersoon en plan de ochtend buiten. Geef door hoeveel leerlingen uw klas telt. Bespreek de aankomstlocatie en de tijden voor aankomst en vertrek. 3. Woordvoerders van de Natuur op de Veluwe heeft 5 thema’s: water, bos en bosbeheer, heide en heidebeheer, zandverstuiving en grof wild. Bespreek met de contactpersoon welk thema of welke thema’s tijdens de buitendag worden behandeld, zodat u de juiste voorbereidende les kunt geven. 4. Regel extra volwassenen om mee te gaan. Overleg met de contactpersoon hoeveel volwassenen er nodig zijn. Meestal zullen het 1 tot 3 volwassenen zijn. Dit kunnen ouders zijn, collega leerkrachten, onderwijsassistenten en/of stagiairs. 5. Mogelijk gaan de volwassenen ook zelf activiteiten begeleiden. Als dit nodig is hoort u dat van de contactpersoon. Als de volwassenen ook activiteiten gaan begeleiden (1 activiteit per volwassene): stuur de betreffende activiteiten dan door naar hen De contactpersoon zal u de juiste activiteiten digitaal toesturen. 6. Regel vervoer naar het gebied. Kom bij voorkeur op de fiets. Bespreek met de contactpersoon waar auto’s of fietsen kunnen parkeren.
7. Informeer de kinderen en ouders d.m.v. een brief of email over deelname aan Woordvoerders van de Natuur en de buitenles. Vraag passende kleding en het meebrengen van een lunch en iets te eten en drinken in de ochtendpauze. Liever geen snoep meenemen. Geef in de brief of email ook aan om na de buitendag op teken te controleren. Een voorbeeldbrief staat in de Bijlage. 8. Meer informatie over teken vindt u hier: http://www.rivm.nl/Onderwerpen/T/Tekenbeten_en_lyme Wij adviseren om in de klas niet uitgebreid over teken te praten, maar wel om na afloop van de buitenles de kinderen eraan te herinneren dat ze thuis hun ouders vragen om op teken te controleren. 9. Plan een lesuur in voor de voorbereiding in de klas. 10. Plan tijd in voor de verwerking in de klas. De tijd is afhankelijk van wat u wilt doen. Zie Hoofdstuk 4. 11. Inventariseer welke materialen u nodig heeft voor de voorbereiding en verwerking in de klas (zie Hoofdstuk 2 en 4).
2. Voorbereidende les in de klas 2.1 Van te voren 1. Verzamel de materialen die nodig zijn voor de voorbereidende les. Alle thema’s: spullen om naambordjes te maken: kopieerbladen, tekenspullen. Kies een manier om de naambordjes te bevestigen (stickers laten snel los, andere manieren zijn touwtje om de nek, stevige veiligheidsspeld of bedenk zelf nog een andere manier). Extra voor thema zandverstuiving: knutselspullen om een vlieger te maken. Instructies om een vlieger maken vindt u hier: http://hobby.blogo.nl/2013/08/09/vlieger-maken-en-knutselen-met-plastic-draagtas/ Of zoek zelf op ‘vlieger maken’ op internet. 2. Zoek een sage, legende of andere verhaal uit de streek. Dit verhaal kunt u vertellen tijdens de powerpointpresentatie (Dia 20). Websites: http://www.beleven.org/verhalen/lijsten/landen.php?land=Gelderland http://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Legende_van_%27t_Solse_Gat Boek: Jac. Gazenbeek, Sagen en legenden van de Veluwe 3. Zoek op www.maps.google.com de locatie van het natuurgebied op. Of vraag hierom bij uw contactpersoon. Bekijk de route van de school naar het natuurgebied. Dit is nodig bij dia 21. 4. Deel kinderen in 4 of 5 groepjes van maximaal 6 kinderen per groepje. Thema water: Schaatsenrijders, beekprikken, schrijvertjes, waterjuffers, ruggezwemmers Thema bos en bosbeheer: Spechten, vossen, muizen, eekhoorns, egels Thema heide en heidebeheer: Konijnen, adders, veldleeuweriken, buizerden, libellen Thema zandverstuiving: Zandhagedis, mierenleeuwen, boompieper, zandoorwormen, sneeuwvlo’s Thema grof wild: Edelherten, hindes, kalfjes, zwijnen, biggetjes 5. Neem de powerpointpresentatie voor uzelf door. Deze krijgt u van de contactpersoon of kunt u downloaden op www.woordvoerdersvandenatuur.nl Controleer of de filmpjes werken. U heeft hiervoor een internetverbinding nodig. De tekst kunt u uitprinten door bij het printen te kiezen voor ‘note pages’. Of vraag de contactpersoon om de losse tekst, die beschikbaar is als pdf-bestand. De opbouw van de PP presentatie is als volgt: De dia’s 2 t/m 10 gaan over de Veluwe algemeen en kunt u altijd opnemen in uw voorbereidende les. Daarna kunt u de dia’s van het thema dat u heeft gekozen behandelen: Dia 11,12,13 voor thema heide Dia 14,15: voor thema water Dia 16,17: voor thema zandverstuiving Dia 18,19: voor thema grofwild Voor het thema bos zijn geen extra dia’s. Het bos komt voldoende aan bod bij de algemene dia’s. De laatste 5 dia’s zijn weer algemeen en kunt u bij alle thema’s behandelen. Dat zijn de volgende dia’s: Nr 20: zelf een legende uit de streek vertellen (optioneel), Nr 21: op de kaart bekijken in welk natuurgebied de buitenles is (optioneel) Nr 22: de regels in de natuur bespreken met de kinderen (verplicht!), Nr 23: bespreken wat de kinderen wel/niet mee moeten nemen (verplicht!) Nr 24: de groepjes indelen en de naamkaartjes maken (verplicht!).
2.2 De les geven 1. Geef de voorbereidende les met behulp van de powerpoint-presentatie. U kunt uiteraard uw eigen woorden gebruiken. De tekst is een voorbeeldtekst. 2. Vertel de groepsindeling en laat de kinderen een naambordje maken. 3. Thema Zandverstuiving: laat de leerlingen in de gemaakte groepjes een of meer vliegers maken. Maak verschillende soorten vliegers en test tijdens de buitenles uit welke het beste vliegt!
3. De buitenles De buitenles duurt een ochtend (of een middag) en wordt begeleid door een (junior) boswachter van Staatsbosbeheer en/of natuureducatie vrijwilligers. Zij kennen het natuurgebied waar jullie heengaan en doen de buiten opdrachten met de kinderen. De datum van de buitenles stelt u in overleg met uw contactpersoon vast. 3.1 Zelf meenemen • • • • • •
De naambordjes mee of op. Eten en drinken Eventueel routebeschrijving voor chauffeurs (incl. belangrijke tel.nrs.) Eventueel plastic zakken om op te zitten Eventueel regenkleding en laarzen Thema zandverstuiving: de zelfgemaakte vliegers
3.2 Programma buitenles ochtend 9:00 9:30 10:20 10:40 11:30 11:45
aankomst klas, welkom, uitleg, lopen 2 of 3 opdrachten pauze 2 of 3 opdrachten afronding en teruglopen vertrek
Deze tijden zijn een indicatie. De precieze tijden stemt u af met de contactpersoon. 3.3 Opdrachten buitenles Hieronder staat een overzicht van de opdrachten per thema. De buitenles kan ook een combinatie zijn van opdrachten van meerdere thema’s.
Water
Bos en bosbeheer
Heide en heidebeheer
Zandverstuiving
Grof wild
Waterbeestjes
Kleine beestjes + voedselketens
Kleine beestjes op de heide
Waterkwaliteit en waterplanten
Geblinddoekt bomen herkennen
Sporen zoeken (+ Gipsafdruk maken)
Stiltewandeling op blote voeten
Stilteoefening: vogels luisteren
Sporen van grazers OF Dennen trekken
Mossen en korstmossen onder de loep
Stilteoefening: wolken kijken
Stiltewandeling op blote voeten
Obstakelspel
Extra: Spel prooi roofdier Watervogels
Extra: Paddenstoelen (herfst) Vogelnestje maken (lente) Bladerenkunstwerk
Extra: Boompje klimmen Kleurenspel
Rennen en rollen Boompje klimmen
Slaapplek maken Eten zoeken
Bootjes bouwen
Hutten bouwen
Minilandschap
Zandkasteel
Vliegeren
Bronstspel
Gewei maken
4. Verwerking in de klas De verwerking in de klas is een belangrijk onderdeel van Woordvoerders van de Natuur. De kinderen reflecteren op hun ervaringen en op wat ze hebben geleerd. Ook kunt u met de kinderen een onderwerp kiezen om verder uit te diepen, bijvoorbeeld voedselketen of de discussie over mensen en wilde zwijnen. Kijk ook in uw methode voor natuuronderwijs of er een les is die aansluit bij de buitenles.
Tip Op http://www.dierenzoeker.nl/ kunnen de leerlingen op een handige en leuke manier achter de naam van kleine en grote beesten komen.
Bekijk of er een moment en plek is waarop de tijdens de verwerking gemaakte voorwerpen ergens in school tentoongesteld kunnen worden, zodat medeleerlingen, leerkrachten en eventueel ouders zien wat de kinderen gedaan hebben. Zo worden de kinderen echte Woordvoerders van de natuur. In de algemene handleiding van Woordvoerders van de Natuur (deel 1, online te downloaden) vindt u meer algemene ideeën voor de verwerking in de klas.
Hieronder staat een overzicht van ideeën voor een verdieping of verwerking in de klas, per thema.
Water
Bos en bosbeheer
Heide en heidebeheer
Zandverstuiving
Grof wild
Taal: haiku of elfje maken, verhaal schrijven Schaatsenrijder proefje
Vleermuis maken
Bloemen zaaien
Watervogels rond de school
Nestkastjes of voederhuisjes maken
Rekenen met kevers
Kikkervisjes in de klas
Kunstwerk met spullen uit het bos
Voedselketens in het bos
Insectenhotel maken op het schoolplein
Zandtekening Windgong of dromenvanger maken
Hertekop of gewei maken Tentoonstelling of powerpointpresentatie over grof wild Discussie mensen en grof wild (spandoeken maken)
Ideeën voor taal bij alle thema’s: Haiku of elfje maken n.a.v. de buitenles. e e Een haiku heeft 3 regels. De eerste regel heeft 5 lettergrepen, de 2 7 lettergrepen, de 3 weer 5 lettergrepen. Een haiku gaat over iets wat je ziet. Laat leerlingen dus eerst 1 bijzonder voorwerp, dier of plant kiezen wat ze hebben gezien. Een elfje bestaat uit 11 worden: 1 woord, 2 woorden, 3 woorden, 4 woorden, 1 woord. Laat leerlingen voor zichzelf 5 woorden opschrijven die ze bij de buitenles vinden passen. Daarna kunnen ze in tweetallen een elfje maken, daarvoor moeten ze er dan samen nog 1 woord bij verzinnen.
Verhaal schrijven vanuit het perspectief van een dier dat ze hebben gezien.
Thema Water Schaatsenrijder proefje in tweetallen of kleine groepjes: Nodig: clips van vuilniszakken, schone bekers, water, afwasmiddel Maak een schaatsenrijder. • Een schaatsenrijder is een insect dat op het water loopt! Misschien heb je het wel gezien tijdens de buitenles. • Haal de ijzerdraadjes uit de sluitinkjes. Maak de ijzerdraadjes goed recht. Maak het lichaam en twee paar poten met twee ijzerdraadjes • Maak het derde paar poten. • Buig nu de poten zo dat het echte schaatsenrijder-poten worden. Buig de uiteinden van de ijzerdraadjes een beetje omhoog, zoals op de foto. De poten moeten allemaal even hard op de tafel drukken. Dat doe je zo: houd je schaatsenrijder iets boven je tafel. Buig de poten zo, dat de poten even ver van de tafel af staan. Aan de slag! • Zet de schaatsenrijder voorzichtig op het water zodat alle poten op het water blijven staan. Als het niet in een keer lukt, verbuig de poten dan een beetje en droog de poten telkens af. Het is niet erg als een of twee poten door het water zakken en op de bodem staan. • Staat de schaatsenrijder goed? Doe nu een druppeltje afwasmiddel in het water. Wat zie je gebeuren? Als je de proef herhaalt, spoel dan al het afwasmiddel weg van de schaal en de schaatsenrijder. Maak de poten goed droog. Hoe komt dat? • In schoon water plakken waterdeeltjes een beetje aan elkaar vast. Dit heet de oppervlaktespanning van het water. De lichte schaatsenrijders kunnen door de oppervlaktespanning makkelijk blijven drijven. Het gaat fout als de waterdeeltjes elkaar loslaten, bijvoorbeeld door zeep zoals een afwasmiddel. De schaatsenrijder zakt door het water als de oppervlaktespanning vermindert. Wanneer zou dit gebeuren in een sloot? • Hoe verandert de oppervlaktespanning als je een andere stof in het water doet? Maak het bakje en de schaatsenrijder goed schoon en probeer het uit. Kikkervisjes in de klas http://www.klyster.nl/lesbrieven/kikkers.pdf Extra opdrachten hierbij: bijhouden hoe hard ze groeien. Bijvoorbeeld een dagboek per dag bijhouden. Watervogels rond de school. Maak een wandeling in het park of langs een sloot. Welke watervogels zijn er? Of inventariseer in de klas welke watervogels de leerlingen kennen en wat ze erover weten. Meer info, plaatjes en werkbladen: http://www.verrijkingsstof.nl/360.html#sub34154
Thema Bos en bosbeheer Kunstwerk maken Maak van gekleurde bladeren een schilderij op papier. Maak een natuurlijke maquette van het gebied wat bezocht is met takjes, mos, eikels, zand, enz. Maak een tekening rondom één meegebracht voorwerp. Vleermuis maken Laat de leerlingen meer informatie zoeken over vleermuizen. Welke soorten wonen in bomen? Welke soorten in oude gebouwen zoals kerken en boerderijen? Laat de leerlingen van eierdozen een vleermuis knippen. Daarna zwart schilderen, ogen/ /bek geven en ophangen. Vogelvoederhuisje maken http://www.knutselidee.nl/ideeen/voeder.htm
Observeer de vogels. Welke vogel is het (www.dierenzoeker.nl)? Leg verschillende soorten voedsel in het voederhuisje: pinda’s, zaden, appels enz. Wat eten de vogels het liefst? Maken ze ruzie om het eten? Welke vogel is het brutaalst? Nestkastje maken http://www.knutselidee.nl/ideeen/nestkastje.htm of http://www.volg-de-natuur.nl/pdf/mezenkast.pdf Observeer de nestkast. Welke vogel komt erin? Zie je een mannetje en een vrouwtje? Wat is het verschil? Hoe weet je dat er gebroed wordt of dat er jongen zijn? Wat eten de jongen? Voedselketens in het bos Bespreek welke dieren je hebt gezien. En van welke dieren heb je de sporen gezien? Welk dier zou een ander dier eten? Kun je een keten maken van 1 plant en 2 dieren? En van 1 plant en 3 dieren? Bijvoorbeeld: dennenappel muisuil
Thema Heide en heidebeheer Bloemen zaaien Zaai bloemen in die bijen, vlinders en andere insecten aantrekken. Laat de kinderen zelf opzoeken welke bloemen ze moeten hebben en waar de zaadjes te krijgen zijn. Op de verpakking van de zaadjes staat een instructie voor het zaaien zelf. Insectenhotel maken op het schoolplein Veel insecten overwinteren in een droog, beschut plekje, in een kier of spleet. Deze plekjes kun je ook zelf maken. Boor gaten in boomstammetjes, bundel plukken riet of andere holle stengels. Meer tips en voorbeelden op http://kidsforanimals.dierenbescherming.nl/fileupload/clubbladen/KFA_30_nr3_MK_2013_V04.pdf Hang of zet het hotel op een beschutte, warme en zonnige plek.
Rekenen met kevers: Les van Naturalis http://www.verrijkingsstof.nl/400.html#sub35291
Thema Zandverstuiving Zandtekening maken Neem zand mee uit het gebied of haal het uit de zandbak. Strooi het in een grote bak of op een grote tafel zand en dan teken je met je vingers en handen in het zand! Zand is te kleuren met levensmiddelenkleurstof of droge kleurstof (poedervorm): maak het zand goed vochtig, voeg daarna de kleurstof toe en dan laten drogen. Een andere manier is zand te gebruiken om een tekening in te kleuren. Doe een dun laagje lijm in de vlakken van de tekening en vul deze met verschillende kleuren zand. Windgong of dromenvanger maken Als houder kun je een schijfje boomstam, terra cotta bloempot, halve kokosnootschil of een stevige ring van karton te gebruiken. Met touwtjes hang je er takjes, blaadjes, dennenappels en andere vondsten aan. Lekker veel eraan hangen zorgt voor meer geluid als de wind ermee speelt!
Thema Grof wild Hertekop maken Maak van papier-maché een hertekop. Gewei maken Bind of schroef verschillende takken en takjes zo aan elkaar dat het een gewei word. Tentoonstelling of powerpointpresentatie over grof wild. Verzamel zoveel mogelijk informatie over grof wild op de Veluwe. Zoek bijpassend beeldmateriaal. Hoe leven de dieren? Wat vinden mensen ervan? Presenteer het met echte materialen en bijvoorbeeld de gemaakte hertekoppen en geweien in een tentoonstelling of maak een powerpointpresentatie met foto’s. Discussie mensen en grof wild. Voorbereiding: Print de teksten hieronder en maak ‘spandoeken’ door de volgende teksten (of bedenk zelf andere) op een groot vel papier te schrijven. Spandoek 1: Laat de wilde zwijnen in heel Nederland vrij! Spandoek 2: Geen wilde zwijnen op mijn land! Spandoek 3: Stop de wolf! Spandoek 4: Wees welkom wolf! Leg uit dat er steeds meer wilde zwijnen komen in Nederland. De overheid zorgt dat de wilde zwijnen alleen op bepaalde plekken wonen. Op de meeste plekken in Nederland mogen de wilde zwijnen niet komen. Boeren zijn bang dat hun gewas wordt opgegeten en mensen zijn ook bang voor auto-ongelukken. Door hekken en door jagen worden wilde zwijnen tegengehouden als ze naar een ander natuurgebied willen. Ook lijkt het erop dat de wolf naar ons land komt. Natuurliefhebbers vinden dit fantastisch, omdat de wolf heel vroeger ook in Nederland voorkwam. Er zijn ook mensen die er niet blij mee zijn. Boeren zijn bang dat hun
dieren worden opgegeten door de wolven. En sommige mensen denken dat wolven ook mensen of kinderen zullen aanvallen. Bekijk de spandoeken. Wie heeft de spandoeken gemaakt? (Boer, Dierenbescherming, natuurliefhebber,…) Lees de teksten uit de krant en van de Dierenbescherming. Wat vind jij? Mogen de wolven Nederland in? Mogen wilde zwijnen overal wonen waar ze willen? Of juist niet en mogen boeren jagen op wilde zwijnen, om hun gewas te beschermen? Hoe zou men kunnen zorgen dat wolven of wilde zwijnen niet op het land van de boer komen?
Uit het Brabants Dagblad Visie Dierenbescherming Afrasteringen Schade aan landbouwgewassen door zwijnen is eenvoudig te voorkomen door het plaatsen van afrasteringen. Hierdoor is jacht niet nodig. De dieren passen prima in het ecosysteem. De enige 'schade' die zwijnen toebrengen, ontstaat doordat ze de bovenste laag grond omwoelen. Hierdoor kunnen jonge boompjes ontworteld worden. De positieve invloeden zijn echter veel groter. Door het woelen wordt de grond gemengd en luchtig gemaakt, waardoor zaden makkelijker ontkiemen en er een betere voedingsbodem ontstaat.
Jacht: Onnodig & wreed Door de hoge jachtdruk worden er tweemaal zoveel dieren geboren als normaal, die vervolgens door jagers weer afgeschoten mogen worden. Bovendien worden doelstanden niet bereikt, waardoor de jachtperiode bijna de gehele tijd doorloopt. Na 31 januari zijn de zeugen hoogzwanger en worden de biggen geboren. Biggen worden de eerste week in het nest achtergelaten. Hierdoor loopt de jager kans om ernstig dierenleed te veroorzaken doordat de ongeboren, al bijna volgroeide biggen na afschot van de moeder niet direct sterven en omdat geboren biggen hun moeder via jacht kunnen verliezen. Zij sterven in het nest. De Dierenbescherming is van mening dat afschot sowieso zo beperkt mogelijk moet plaatsvinden, maar zeker niet na 31 januari. Als ingrijpen in de populatie echt nodig is, dan zou dit door professionele betaalde krachten moeten gebeuren. Dan moet wel eerst de noodzaak objectief aangetoond zijn en moeten alle alternatieven zijn onderzocht.
Boeren willen zelf op wilde zwijnenjacht gaan in Leenderbos
VALKENSWAARD - De zwijnenpopulatie in het Leenderbos bij Valkenswaard is onbeheersbaar geworden. Dat zeggen boeren in de omgeving van het Leenderbos. Volgens de boeren schieten hobbyjagers veel te weinig wilde zwijnen af. De hobbyjagers werken in opdracht van de Faunabeheereenheid Noord-Brabant. Wilde zwijnenjacht In een bezwaarprocedure bij de provincie lieten boeren uit het buurtschap Bruggerhuizen maandag weten zelf op wilde zwijnenjacht te willen gaan. Volgens de boeren zijn er nu zo'n 300 zwijnen in het Leenderbos. Ze veroorzaken schade aan gras, maïs, bieten en aardappelen.
5. Afsluiting Hopelijk heeft u en uw klas veel plezier beleefd aan Woordvoerders van de Natuur op de Veluwe en zien we u weer terug! Geeft tips gerust door aan de contactpersoon! 1. Stuur eventueel foto’s en reacties van de leerlingen door naar de contactpersoon. Het is voor de vrijwilligers altijd leuk om foto’s terug te zien. 2. Plaats uw ervaringen met enkele foto’s op www.woordvoerdersvandenatuur.nl Ook leuk als PR voor uw school en om te zien wat andere scholen doen.
6. Achtergrondinformatie Veluwe Staatsbosbeheer heeft een folder over de Veluwe met veel informatie. Vraag ernaar bij uw contactpersoon of boswachter. Op internet kunt u meer lezen over de Veluwe op http://nl.wikipedia.org/wiki/Veluwe http://www.staatsbosbeheer.nl/Natuurgebieden/Veluwe/Meer%20info.aspx
Bijlagen Naamkaartjes
Thema water Schaatsenrijders
Thema water Beekprikken
Thema water Schrijvertjes
Thema water Ruggezwemmertjes
Thema water Waterjuffers
Thema bos Spechten
Thema bos Vossen
Thema bos Eekhoorns
Thema bos Bosmuizen
Thema bos Egels
Thema heide Konijnen
Thema heide Adders
Thema heide Veldleeuwriken
Thema heide Buizerd
Thema heide Libelles
Thema zandverstuiving Zandhagedis
Thema zandverstuiving Mierenleeuw
Thema zandverstuiving Boompieper
Thema zandverstuiving Zandoorwormen
Thema zandverstuiving Sneeuwvlo´s
Thema Grof wild Edelherten
Thema Grof wild Hindes
Thema Grof wild Kalfjes Thema Grof wild Zwijnen Thema Grof wild Biggentjes Voorbeeldbrief voor ouders
Thema Grof wild Zwijnen
Thema Grof wild Biggetjes
