Afgiftekantoor Gent X Erkenningsnummer P303157 Toelating gesloten verpakking Gent X – Erknr. BC 6365
België PB Gent X 3/2207
de Boskrant, onmisbaar voor elke bosliefhebber
de boskrant
De VBV speelt mee tijdens de Derby in het Jan Breydelstadion van Brugge
VU: Bart Muys – Geraardsbergsesteenweg 267, 9090 Gontrode (Melle) tel. 09-264 90 50 – fax 09-264 90 92 –
[email protected] verschijnt 5 x per jaar: feb-april-juni-sept-dec
39ste jaargang nr. 2
2009 april
Werkten mee aan dit nummer Bert De Somviele, Lotte Van Nevel, Lut Slembrouck, Griet Beckers, Johnny Cornelis, Vanessa Debruyne, Eliza Romeijn-Peeters, Marlies Vanlerberghe, Lore Provoost, Emma Denorme, Lotte Meuleman, Wilfried Emmerechts, Liselot Ledene redactie Lotte Van Nevel, Liselot Ledene, Bert De Somviele, Wilfried Emmerechts, Griet Beckers, Vanessa Debruyne Artikels en berichten Heeft u een idee voor een artikel? Of heeft u iets geschreven dat voor de Boskrant interessant kan zijn? Dan mag u dat mailen naar
[email protected] of opsturen naar Geraardsbergsesteenweg 267 in 9090 Gontrode. Uw voorstel zal voor publicatie aan de redactieraad worden voorgelegd. Bijdrage Lidgeld + Boskrant: 1 15,00 Lidgeld + Boskrant + Bosrevue: 1 25,00 Lidgeld student (Boskrant): 1 10,00 Lidgeld student (Boskrant + Bosrevue): 1 18,00 Te storten op rekening 448-3605351-56 met vermelding ‘Lidgeld vbv 2009’ advertentietarieven Wilt u een advertentie plaatsen in de Boskrant en daarmee een boodschap sturen naar alle enthousiaste bosliefhebbers in Vlaanderen? Dat kan al vanaf 100 euro voor een kwartpagina en 400 euro voor een volledige pagina. En voor 200 tot 800 euro, kunt u zelfs 5 keer per jaar in onze Boskrant adverteren. Meer info:
[email protected] vormgeving Magelaan, Gent Drukwerk Druk in de Weer, Gent Gedrukt op chloorvrij gebleekt kringlooppapier
Inhoud 1
Edito
Wat een maand!
2
Van Boom tot evenaar
5
VBV actief
7
De wraak van het klimaat en tropische biokauwgom De bosereprijs en de kruidenwandeling
het bosjargon onder de loep
Wat is een Ferrariskaart?
8 De Boomhut
Het bos spreekwoordelijk
10 bos actua
12
13
De Reebokwandeling in het Hallerbos
project in de kijker
24
Zaad met pit!
wandelen en fietsen
18
Acht nieuwe bossen voor Vlaanderen
week van het bos
Kom op tegen kanker
merkwaardige bomen
Merkwaardige bomen in Vlaanderen en omstreken
25 Praatstoel
30
wat vooraf ging…
31
Gesprek met Rollin Verlinde, natuurfotograaf Onze erfgoedwandeling het Meerdaalwoud
Bos/Klimaat/Gezondheid
Wanneer de bossen branden
foto voorpagina © Lotte Van Nevel OPENINGSUREN VBV-secretariaat Van maandag t.e.m. vrijdag doorlopend van 9 tot 16 uur.
De door u meegedeelde en op het verzendetiket afgedrukte persoonsgegevens, werden opgeslagen in een bestand dat beheerd wordt door onze vereniging. Ze worden uitsluitend gebruikt voor verzending van onze tijdschriften, documentatie en informatie m.b.t. onze vereniging. U heeft recht op inzage van uw persoonlijke gegevens en kunt hiervan altijd verbetering vragen. Bij het openbaar register kan altijd aanvullende informatie worden bekomen. Wet van 8/12/92 ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer.
Ledentijdschrift van ‘Vereniging voor Bos in Vlaanderen’ vzw Geraardsbergsesteenweg 267, 9090 Gontrode tel. 09-264 90 50 i fax 09-264 90 92
[email protected] i www.vbv.be i ISSN 0773 137 X
Wat een maand! “Tast wat dieper in je hart”. Met dit aanstekelijk refreintje spoorden de Cappaert sisters en voetballers Philippe Clement en Kristof Snelders ons de voorbije maanden aan om een duit in het zakje te doen tegen kanker en voor het bos. In onze VBV-kantoren is het inmiddels een echte meezinger geworden. Maar die oproep viel ook bij u niet in dovemansoren: met duizenden was u erbij om maar liefst 53.000 nieuwe boompjes te komen planten, op vijf locaties in Vlaanderen. In zes jaar tijd heeft u op die manier al dertig (30!) Kom op tegen Kankerbossen geplant, samen goed voor honderdachtentachtig (188!) hectare nieuw, toegankelijk bos, oftewel meer dan driehonderdduizend (300.000!) bomen. Bovendien halen die boompjes ook nog eens gigantische hoeveelheden fijn stof uit de lucht, wel 100 ton per jaar. De link tussen onze gezondheid en een groene omgeving is dus gauw gelegd, dat benadrukt ook weerman Frank Deboosere, het boegbeeld van deze actie. Kinderen die in een groene omgeving wonen, hebben veel minder last van astma of andere aandoeningen aan de luchtwegen, een mooi bewijs dat bomen en groenvoorzieningen rondom ons er écht toe doen. Hoog tijd dus voor VBV om Kom op tegen Kanker in de bloemetjes te zetten: op 23 april reiken we op onze algemene vergadering de Bosereprijs 2009 uit aan hun voorzitter Frank Deboosere, en met hem eigenlijk ook aan iedereen die elk jaar dit Boompjesweekend helpt waarmaken. Wil je erbij zijn, blader dan snel door naar de rubriek VBV Actief voor meer informatie. De maand maart is zoals gewoonlijk heel bijzonder geweest, want er werden niet enkel 5 Kom Op Tegen Kanker bossen aangeplant, maar ook 2 vredesbossen in Boechout en Ieper en samen met het bedrijf Recticel Insulation een nieuw speelbos in Ingelmunster. Stap voor stap blijven we dus werk maken van meer en beter bos voor Vlaanderen. Voor u ligt opnieuw een Boskrant vol interessante rubrieken: een boel verse weetjes over het bos in Vlaanderen en de wereld, een fijne wandeling (Hallerbos!), een boeiend interview (topnatuurfotograaf Rollin Verlinde!), een hele mooie merkwaardige boom en uiteraard de verslagen van het Boompjesweekend, en alles wat u wilde weten over het fenomeen van bosbranden. Geniet van deze nieuwe lente, en van de oude en ook nieuwe bossen rondom u! Bert De Somviele Directeur VBV
1
van boom tot evenaar
Bomen voor de monarchvlinders Terwijl wij ons ’s winters gezellig voor het haardvuur vlijen, kruipen miljoenen monarch vlinders dicht opeen in hun overwinteringsplaatsen in de Mexicaanse bossen. Elk jaar in de herfst trekken deze grote dagvlinders vanuit Canada zuidwaarts naar Mexico, om vervolgens in de lente terug te keren. De Mexicaanse bossen beschermen de vlinders wanneer ze het meest kwetsbaar zijn. De hele NoordAmerikaanse populatie concentreert er zich gedurende 4 à 5 maanden in een relatief klein gebied, wat dan ook cruciaal is voor de overlevingskansen van deze bijzondere vlinders. In 1986 stelde de Mexicaanse regering het ‘Monarch Biosphere Reserve’ in, om de overwinteringshabitat van deze insecten te beschermen. Maar helaas, illegale kappingen ondermijnden dit initiatief en stelden zelfs het hele migratiefenomeen van de monarchvlinder op de proef. Een lokale boomkweker die dit leed niet kon aanzien, besloot om samen met de plaatselijke bevolking tot actie over te gaan en iedereen aan
te zetten om nieuwe boompjes te planten. Het resultaat na 10 jaar intensief aanplanten mag er wezen: in 2008 werden 740 000 boompjes geplant, wat het totaal op 4 miljoen brengt! Een fantastische zaak voor de monarchvlinders dus. Meer… American Forests Magazine –
Winter 2009
© Sue Sill, American Forests Magazine
De wraak van het klimaat
Een massale plantactie in Mexico kon de Monarchvlinder redden
2
Dat het Amazonewoud CO2 absorbeert en zo het broeikaseffect tempert, is bekend. Maar wat gebeurt er als dat hele ecosysteem uit evenwicht geraakt? In 2005 gebeurde dit al: een plotse scherpe droogte zorgde ervoor dat het Amazonewoud een tijdelijke CO2-uitstoter werd. Dit verschijnsel is gelukkig nog maar één jaar waargenomen, maar als droogtes frequenter worden, zal het daar niet bij blijven. Het voorkomen van deze droogtes is jammer genoeg net wat men verwacht in onze opwarmende wereld. Toen de krachtige droogte in 2005 aanbrak, haastten de onderzoekers zich door het regenwoud om zoveel mogelijk metingen te doen. Hun resultaten konden ze vergelijken met monitoringgegevens van de afgelopen 25 jaar. Ze moesten vaststellen dat het percentage afgestorven bomen onder invloed van de droogtestress verdubbeld was en dat de omvang van de levende stammen niet meer toenam. Daardoor stockeerde nog maar de helft van de percelen CO2, in de andere helft kwam er door afbraakprocessen koolstof vrij. In totaal stootte het gigantische Amazonewoud door de ongewone droogte zo’n 3 miljard ton CO2 uit, terwijl het in andere omstandigheden net 2 miljard ton aan de atmosfeer onttrekt. Dat verschil van 5 miljard ton komt overeen
met de jaarlijkse menselijke uitstoot in Europa en Japan samen! Een regelrechte ramp dus: als onze natuurlijke CO2-opslagorganen trager gaan werken of zelfs omgekeerd gaan draaien, zullen de CO2concentraties in de atmosfeer nóg sneller stijgen. Aangezien tropische regenwouden hun eigen waterhuishouding draaiende houden (immense verdamping door de bomen brengt heel veel water in de atmosfeer, wat nadien in de vorm van neerslag terugvalt), moeten we dus absoluut blijven strijden voor het behoud van deze groene longen op aarde.
© Istockphoto
van boom tot evenaar
Bijkomend voordeel is dat de natuurlijke kauwgom al na enkele weken is afgebroken. De synthetische variant kan tot 25 jaar blijven plakken.
Meer… De Morgen, 09/03/2009
Vakblad Science: Phillips et al. (2009). Drought sensitivity of the Amazon rainforest. Science, 323, 1344-1347.
Tropische biokauwgom “Moet er iemand ‘een chic’ hebben?” Altijd gedacht dat enkel Vlamingen dit zo sappig konden vragen. Maar in werkelijkheid stammen ‘chicletten’ van véél verder op de wereldbol af dan Vlaanderen… Voor de jaren vijftig werd immers alle kauwgom gemaakt van ‘chicle’, het rubberachtige sap van een tropische boom die in het Midden-Amerikaans regenwoud groeit. Daarna deden goedkopere synthetische substituten hun intrede. Een coöperatie van kleinschalige Mexicaanse boeren heeft nu echter de traditie van het oog sten van chicle nieuw leven ingeblazen. Daar maakt een Britse supermarktketen gebruik van om een biologische gecertificeerde kauwgom op de markt te brengen, gemaakt van chicle. Door het sap duurzaam te oogsten, krijgt het regenwoud meer economische waarde, wat bijdraagt aan het behoud van deze bossen. Maar
niet alleen het Midden-Amerikaans regenwoud wordt er beter van, ook het schoonmaakpersoneel van openbare ruimtes zal tevreden zijn. Natuurlijke kauwgom is immers al na enkele weken afgebroken, de synthetische kauwgommen daarentegen blijven wel 25 jaar aan de onderkant van je stoel kleven. Meer… Magazine Puur – Maart 2009
Wilde ringtones Heb jij ook genoeg van die polyfone ringtones, die Beyonce of een symfonie van Liszt uit je gsm doen schallen? Dan heeft het Amerikaanse Centrum voor Biologische Diversiteit dé oplossing voor jou. Laat je voortaan opbellen met de schreeuw van de Mexicaanse grijze wolf, ontvang een berichtje met het geluid van een Afrikaanse olifant of word wakker met het gegrom van een wasbeer. Allerhande ringtones van bedreigde diersoorten kan je gratis downloaden op de website! Over de hele wereld rinkelen reeds duizenden gsm’s met een bedreigde kreet uit het wild. Bovendien heeft 3
© Marlies Vanlerberghe
© iStockphoto
van boom tot evenaar
Onderzoek in Canada, Scandinavië en Rusland toont aan dat bossen een verkoelend effect hebben op de aarde. Laat je telefoon vanaf nu rinkelen met het geluid van een bedreigde diersoort.
elk dier op de webstek z’n eigen ‘steekkaart’, waar je meer kan lezen over de levenswijze en de redenen waarom het dier bedreigd is. Een originele manier om biodiversiteit als gespreksonderwerp te introduceren! Meer… www.rareearthtones.org/ringtones/
index.html
Verkoelende bomen Bomen scheiden chemische stoffen af die kunnen bijdragen tot het afkoelen van onze planeet. Terpenen heten deze weldoeners. Hun bestaan was reeds langer bekend – ze bezorgen dennenbossen hun kenmerkende geur- maar experts discussiëren al jaren over de specifieke functie ervan. Een team wetenschappers ontdekte nu dat die terpenen in de lucht reageren tot minuscule partikeltjes, die er op hun beurt voor zorgen dat waterdamp omgezet wordt in wolken. 4
De wetenschappers voerden het onderzoek in boreale wouden (naaldbossen in noordelijke streken zoals Scandinavië, Rusland en Canada). Hun computermodellen toonden aan dat de dikte van de wolken boven de onderzochte bossen verdubbelde. Hierdoor wordt meer zonlicht gereflecteerd, wat dan weer een koelend effect heeft op onze planeet. Ook andere boomsoorten produceren terpenen, dus het verkoelend proces zou ook in andere streken op aarde voorkomen, zoals in de tropische regenwouden. Deze ontdekking zet nogmaals het belang van bossen als klimaatregelaars in de verf: naast CO2-opslagorganen fungeren ze dus ook als gigantische, duurzame airco’s. Het onderzoeksteam besluit dat ontbossing de klimaatsopwarming nog meer zou kunnen versnellen dan tot nu toe gedacht wordt, en dat bosbehoud één van de doeltreffendste manieren is om dit globale probleem aan te pakken. Meer… Coford nieuwsbrief – december 2008
VBV-actief
17 april Demonstratienamiddag
H BOSFUI C F IS Vrijdag 17 april Balzaal Vooruit, Studenten 4€ (3€ VVK)
9
Sint-Pietersnieuwstraat, Gent
0 20
TR O P
VBV-actief
Niet studenten 6€ (5€ VVK) Happy hour 22-23u00 TVV Tropisch Bos
Doornik zwemt er warmpjes bij dankzij korteomloophout De stad Doornik kiest resoluut voor groene energie om het stedelijk zwembad te verwarmen en van elektriciteit te voorzien: in een vergassingsinstallatie wordt elk jaar met 1350 ton houtige biomassa door warmtekrachtkoppeling (WKK) omgezet tot warmte en elektriciteit. Als voortrekker in het gebruik van korteomloophout willen zij graag als voorbeeld dienen voor anderen. Vanaf 13u is iedereen welkom in het stadhuis van Doornik, Rue Saint Martin 52. Deelname is gratis, maar inschrijven is verplicht. Dat kan via e-mail (
[email protected]) of tel. (051 27 33 85).
Een initiatief van de werkgroep Tropisch Bos van de Vereniging voor Bos in Vlaanderen vzw Vu: Bart Muys, Geraardsbergsesteenweg 267, 9090 Gontrode
17 april Fuif Tropisch Bos in de Vooruit De VBV bouwt een feestje in de balzaal van de Vooruit ten voordele van een herbebossingsproject in Ethiopië. Van 22u tot 23u is er happy hour. We hopen jullie allemaal op de dansvloer te mogen ontmoeten!
21 april Info-avond over de rol van bos voor gezondheid Bossen zijn fundamenteel voor fijn stof, ons klimaat, onze groene omgeving en ter reductie van stress. In samenwerking met Natuurpunt organiseren we in Brakel daarover een info-avond. Meer info
[email protected] of 09 264 90 57
Verantwoord Kappen
WWF ondersteunt FSC
Hout is niet fout, integendeel. Maar koop hout én papier bewust, kies voor producten met het FSC label. www.fsc.be
® FSC, A.C. All rights reserved FSC-SECR-0045
5
VBV-actief
23 april Algemene Vergadering De bosereprijs gaat naar Kom Op Tegen Kanker p donderdag 23 april ontvangen we met VBV graag onze leden op de Algemene Vergadering 2009. Zoals elk jaar wordt bij de AV ook de Bosereprijs uitgereikt. Deze gaat dit jaar naar Kom op tegen Kanker. Als mede-organisator van het jaarlijkse Boompjesweekend is Kom op tegen Kanker immers een voortrekker voor de Vlaamse bosuitbreiding geworden. De voorbije 5 jaar zijn er maar liefst 153 hectare nieuwe Kom-op-tegen-Kankerbossen gerealiseerd. Dit jaar alleen kwamen er daar nog eens 35 hectare bij! Voorzitter van de Vlaamse Liga tegen Kanker Frank Deboosere komt in eigen persoon onze Bosereprijs in ontvangst nemen. Of is het voor deze ene keer de Boosereprijs? Een boeiende avond dus waarop je al die enthousiaste leden van je vereniging kunt leren kennen. Aan alle aanwezigen wordt een koud buffet en een gezellige receptie aangeboden.
O
Op donderdagavond 23 april vanaf 18u30 in het Gemeenschapscentrum Ten Weyngaert, Bondgenotenstraat 54 in Vorst. Inschrijven is verplicht. Voor de kleine bijdrage van 10 euro, geniet je mee van een smakelijk buffet. Meer info
[email protected] of via 09 264 90 57
6
16 mei Kruidenwandeling met proevertjes
M
oderne heks Renata Bruggeman neemt je mee door het West-Vlaamse heuvelland en verklapt allerlei natuurgeheimen. ‘Ordinaire’ planten als de vlier of de brandnetel zul je na deze wandeling heel anders bekijken! Na de wandeling is er een workshop ‘Koken met Kruiden’. Deelname aan deze smakelijke VBV-activiteit kost 6 euro.
© Lotte Van Nevel
Afspraak op zaterdag 16 mei om 14u in de Kalissestraat 16 in Loker. Inschrijven
[email protected] of 09 264 90 49
het bosjargon onder de loep
Bosbouwbegrip
Wat is een Ferrariskaart? Griet Beckers
G
Deze ervaring kwam goed van pas bij de volgende opdracht die hij van keizerin Maria Theresia en keizer Jozef II kreeg om de volledige Oostenrijkse Nederlanden in kaart te brengen. Met behulp van opmetingen en waarnemingen ter plaatse organiseerde Graaf de Ferraris tussen 1771 en 1778 het opmaken van deze zogeheten Kabinetskaart (Carte-deCabinet). De gebruikte schaal was 1:11.520. Vandaag zijn deze kaarten gekend als de Ferrariskaarten. Er zijn 3 originelen bewaard van gebleven. Eén daarvan ligt in het Kriegsarchiv te Wenen, een ander exemplaar is in het Rijksarchief van Den Haag te vinden en tenslotte ligt er ook bij ons nog eentje in de Koninklijke Bibliotheek van België. De Ferrariskaarten zijn de eerste weerslag van het bodemgebruik in onze streken rond 1775. Ze vormen dan ook een belangrijk referentiepunt bij het achterhalen van het
© NGI
raaf de Ferraris (Lunéville, 20 april 1726 – Wenen, 1 april 1814) was een generaal bij de Oostenrijkse artillerie en veldmaarschalk in de Oostenrijkse Nederlanden. Cartografie was in die tijd voor de Oostenrijkse regering enorm belangrijk aan het worden. In 1767 legde de Graaf zich dan ook meer dan een jaar toe op het maken van een topografische kaart van het Zoniënwoud en omgeving en van het domein Mariemont. oorspronkelijke landschap in een bepaalde regio. Voor bosbeheerders is het één van de referentiepunten om te weten of ze een ‘oud’ bos in beheer hebben. Andere referenties zijn de kaart van Vandermaelen (1846-1854) en de topografische kaart van 1910-1940. Indien een huidig bos ook al was ingetekend als bos op de drie andere kaarten, kan je ervan uitgaan dat het bos er al van voor 1775 is. Dergelijke oude bossen worden ook ‘Ferrarisbossen’ genoemd. En er werd in Brussel ook een groot kantoorgebouw naar de graaf genoemd. In dit Graaf de Ferrarisgebouw is het departement Leefmilieu, Natuur en Energie gehuisvest. De Ferrarisbossen zijn zeer waardevol omdat ze een specifieke en gespecialiseerde fauna en flora bevatten. Globaal is in Vlaanderen slechts 15 % van het totale bosareaal permanent bebost gebleven sinds 1775.
7
De boomhut Lut slembrouck
Het bos spreekwoordelijk Spreekwoorden en gezegden zijn een weerspiegeling van onze geschiedenis. Vaak zijn ze dan ook een uiting van volkswijsheid en ervaring. In deze boomhut kun je je spreekwoordenkennis testen. Als alles goed gaat kun je met de gesprokkelde letters een nieuw spreekwoord vormen. Veel succes!
valt niet ver van de
De
5
9
De
uit het
8
3
halen. 1
18
vreest, moet uit het
Wie
blijven.
14 Je moet niet zo 2
!
22
Hij is omgedraaid als het
van een 4
8
9
De uitkomst is dan A P P E L 5
B O O M 9
K A S T A N J E S 8 3 B R A M E N 14
V U U R 1 18
B O S
Z W A M M E N 2 22 B L A D 4
B O O M
F I E T S 12
W I L G E N 19 21 20
A P P E L B O O M 7 10 B O O M
P E R E N 17 23
S L A G 16
B O M E N E I K 15
V R U C H T E N 6 13
E I K E L
VAN DE HAK OP DE TAK SPRINGEN
1 2 3
4 5
6 7 8
9 10
Oplossing
D 11 12
13 14 15
16 17 18 19 20 21 22 23
15 Elke grote
is ooit een
geweest 6 13
De schoonste
geven de mooiste
niet.
16 Een 7
valt niet bij de eerste 10
17
Een
kan geen
23
voortbrengen
12 Zijn
19
aan de
21
20
hangen.
bos actua
Bos Actua
We waren op tv! Enkele weken geleden stond onze campagne voor 1 miljoen bomen in de kijker op Eén. De VBV pakte namelijk uit met een formidabel reclamespotje op de nationale zender. De VRT schonk ons gratis zendtijd om op die manier onze werking te ondersteunen. Wie nog op zoek was naar de miljoen-eneenste reden om bomen te planten, moet zeker eens een kijkje gaan nemen op www.1miljoenbomen.be. Daar kun je op de blog het filmpje nog eens herbeleven. Intussen staan er ook al meer dan 250.000 bomen op de teller en in Vlaanderen. Langzaam maar zeker kleuren we de bosarmste regio van Europa groener.
© Lotte Van Nevel
De maand maart: acht nieuwe bossen voor Vlaanderen VBV werkte mee aan maar liefst 8 nieuwe bossen deze maand! Op zondag 22 maart waren we er opnieuw bij voor de jaarlijkse hoogmis van de bosuitbreiding: de vijf nieuwe bossen van Kom op tegen Kanker in Zoersel/Zandhoven, Herk de Stad, Geetbets, Knesselare en Zedelgem. Daarnaast werden er ook nog twee vredesbossen aangeplant in Boechout en in Ieper en werden de eerste boompjes voor het speelbos in Ingelmunster in de grond gestoken. Op die laatste plantactie waren het de klanten en het personeel van Recticel Insulation die de spades in de hand hielden. Recticel Insulation is het eerste bedrijf dat op de kar springt van onze campagne voor 1 miljoen bomen.
Hof ter Linden gered, of toch niet? Goed nieuws uit Schilde waar er plannen waren om het bos rondom kasteel ter Linden te herverkavelen tot een gated community, een soort afgesloten villawijk. Op maandag 16 februari werd deze aanvraag verworpen door het Schepencollege. De gemeenteraad vroeg bovendien om de mogelijkheden tot bestemmingswijziging van woonparkgebied Hof ter Linden naar bosgebied te onderzoeken. Onder het motto ‘als het goed is, zeggen we het ook’: proficiat Schilde! Ondertussen is echter de projectontwikkelaar tegen deze beslissing in beroep gegaan bij de bestendige deputatie. Dus het dossier is niet van de baan. De bal ligt in het kamp van de Provincie Antwerpen dus: nemen zij de juiste beslissing? Wij helpen u om de bossen redden! Eén op vier bossen in Vlaanderen zijn zonevreemd. Dat maakt ze bijzonder kwetsbaar.
10
bos actua
Het ANB in een nieuw jasje Het Agentschap voor Natuur en Bos pakte vorige maand uit met een redelijk fantastische nieuwe website. Aangezien zij onze partner zijn in tal van projecten en wij de informatie op hun website heel vaak gebruiken, zijn wij bij de VBV heel blij met de vernieuwing.
Ecuador: vooraanstaande natuur-ngo buiten de wet gesteld In onze meest recente Boskrant waren we nog vol lof over Ecuador, en zijn baanbrekende nieuwe grondwet. Nu moeten we constateren dat niet alles er op rolletjes loopt. Recent verbood president Rafael Correa er de vooraanstaande ngo Accion Ecologica, een organisatie die onder meer samenwerkt met ons eigen Broederlijk Delen en Catapa. Meer info op www.catapa.be. Door het massale lokale en internationale protest is inmiddels de rechtspersoon van Acción Ecológica tijdelijk hersteld.
Voor alle nieuwsgierige bosliefhebbers, één adres: www.bosengroen.be
© UMSA
Wij doen ons best om ze allemaal te behouden. Maakt u zich ook zorgen om een bos in uw buurt? Contacteer ons en we zullen ons best doen u te helpen voor het behoud ervan:
[email protected],
[email protected], 09 264 90 56 of 09 264 90 49.
FSC-bos in Vlaanderen boomt Duurzaam en verantwoord bosbeheer staat hoog op de agenda van het Agentschap voor Natuur en Bos. Het ANB wenst haar verantwoordelijkheid op te nemen door op een structurele manier boscertificering in Vlaanderen haalbaar te maken via haar FSCgroepscertificaat. Hierdoor krijgen zowel openbare als private boseigenaars de kans om in het verhaal mee te stappen. Vlaanderen telt vandaag bijna 10.000 hectare aan FSC gecertificeerd bos. Via het groepsconcept steeg de oppervlakte FSC-bos in Vlaanderen de afgelopen maanden met ruim 1.700 hectare. Bijna 2000 bomen voor het Parkbos Gent Op vrijdagmorgen 6 maart werden er in Sint-Martens-Latem bijna 2000 bomen geplant door ruim 1000 schoolkinderen uit de buurt. De plantactie kadert binnen de realisatie van het Parkbos Gent, waarvoor de VBV ook al jaren aan het ijveren is. Wij hopen dat we heel binnenkort een nog veel grotere plantactie kunnen aankondigen in het kader van dit project.
11
De Week van het Bos 11-18 oktober 2009
Zaad met pit! Vredebossen, CO2-bossen, stadsbossen, geboortebossen, … we heten ze allen welkom. Maar van waar komen al deze nieuwe boompjes? Allemaal komen ze voort uit de ontwikkeling van een kiemkrachtig zaadje!
D
© Emma Denorme
e verscheidenheid van de zaden is groot. Elzenzaad is bijvoorbeeld heel klein, zo’n 3 mm. Deze bruine ‘nootjes’ zitten knus bijeen in een elzenpropje. Het zaad van de eik, de eikels, zijn veel groter. Ze worden 2 tot 3 cm lang en zitten in een napje. En de lijsterbes verpakt haar zaadjes dan weer in een scharlakenrode bes. De vorm van het zaad bepaalt de verspreidingswijze ervan. Lichte zaden, zoals bijvoorbeeld bij els, worden door de wind verspreid. Fel gekleurde bessen, denk maar aan lijsterbes of meidoorn, worden met de hulp van vogels verspreid. Beukennootjes zijn dan weer geliefd bij de eekhoorns. Op weg naar hun overwinterplaats laten ze er hier en daar ook enkele vallen…
12
Maar niet alle bomen produceren ieder jaar even veel zaad. Zaadproductie vereist een reserve aan voedingsstoffen. Bomen die grote zaden produceren, zoals bijvoorbeeld eiken en beuken, hebben daarom slechts om de vier tot acht jaar een overvloedige oogst. Bosbouwers noemen dit een mastjaar.
Meer weten over Zaad met pit!? Kruis dan alvast 11-18 oktober 2009 aan in je agenda. De Week van het Bos biedt dan weer een aanlokkelijk aanbod van bosactiviteiten. Houd het in de gaten op www.weekvanhetbos.be
wandelen & fietsen
De Reebokwandeling in het Hallerbos Afstand: 7,5 km Johnny Cornelis
Het Hallerbos is vooral gekend omwille van de uitgestrekte tapijten wilde hyacint die het bos van halverwege april tot halverwege mei volledig paars kleuren. Toch zijn er nog heel wat andere elementen die een bezoek aan dit bos het hele jaar door meer dan de moeite waard maken.
Een stukje geschiedenis Bij het begin van onze tijdrekening maakte het Hallerbos nog deel uit van het uitgestrekte Kolenwoud, dat vanaf de Romeinse tijd langzaam verbrokkelde en waaruit onder meer het Zoniënwoud ontstond. Het Hallerbos werd voor het eerst vermeld in 686 toen SintWaltrudis dit bosdomein aan het kapittel van Bergen naliet. Omdat de monniken niet bij machte waren dit afgelegen bos te beheren, werd het in 1229 onder de voogdij van de Heren van Brussel geplaatst. Als tegenprestatie ontvingen de Heren eerst een derde en later twee derden van de opbrengst van het bos. Later verkregen de hertogen van Bourgondië en
vervolgens de Habsburgers door erfenis hun deel in dit bosdomein. In 1648 schonk Filips IV van Spanje de stad Halle, samen met het Hallerbos, aan de hertog van Arenberg, als onderpand voor zijn schuld. Toen de koning zijn schuld op de gestelde termijn niet kon inlossen, verwierf de hertog van Arenberg in 1652 twee derde van het Hallerbos, op dat ogenblik nog 1125 ha groot. Na een periode van gemeenschappelijk beheer rezen er moeilijkheden tussen beide eigenaars, respectievelijk het kapittel van Bergen en de hertogen van Arenberg, zodat men besloot uit onverdeeldheid te treden. In 1779 werden
© Route You, TeleAtlas, GoogleMaps
13
© Johnny Cornelis
wandelen & fietsen
Een prachtig tapijt van Bosananoon en Wilde Hyacint.
er 24 piramidevormige grenspalen geplaatst met de opschriften SW (Sint-Waltrudis) en AR (Arenberg). De totale oppervlakte van het bos was toen al verminderd tot 644 ha wegens de omvorming van delen van het bos tot landbouwgronden. Ten gevolge van de Franse revolutie werd het kapittel van Bergen in 1797 opgeheven en werden de hertogen van Arenberg volledig eigenaar van het Hallerbos. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kapte de Duitse bezetter zo goed als alle grote bomen. Na de oorlog werd het bos onder sekwester geplaatst en in 1930 kwam het Hallerbos (toen nog 584 ha) in het bezit van de Belgische Staat bij wijze van oorlogsschadevergoeding. Vanaf dan tot 1950 werd het bos, op enkele jonge bosbestanden na, door beplanting bijna volledig herbebost. Dat verklaart het jonge karakter van het bos. De herbebossingen zijn grotendeels uitgevoerd in functie van 14
de plaatselijke bodemkwaliteit. Er werd voor een uitgebreid aantal boomsoorten gekozen waardoor op sommige plaatsen een mozaïekachtige bosstructuur tot stand kwam. Op de drogere zandbodems is de boomsoortenkeuze beperkt tot den en lork. Op de rijkere en vochtigere leem- en zandleembodems is een grote verscheidenheid aan loofbomen (vooral beuk, maar ook eik, es, esdoorn en linde) aanwezig. De onteigeningen voor de aanleg van snelweg Brussel-Parijs (E19) in 1974 deden de oppervlakte van het Hallerbos nog eens met 25 ha krimpen. Als gevolg van de regionalisering in 1983 werd het bosbeheer opgesplitst tussen het Vlaamse Gewest met 511 ha (op grondgebied van Halle) en het Waalse Gewest met 48 ha (op grondgebied van Woutersbrakel). De laatste jaren werd het bos met enkele ha uitgebreid door nieuwe aanplantingen. 14
wandelen & fietsen
Op stap
De Reebokwandeling brengt je naar de mooiste plekken in het Hallerbos. Deze wandeling start aan het Jachtpaviljoen dat gelegen is langs de Vlasmarktdreef. Je loopt vanaf de parking steeds rechtdoor en zien het Jachtpaviljoen aan de linkerkant voor ons opduiken. Dit paviljoen werd meer dan 100 jaar geleden gebouwd door de Prinsen van Arenberg als uitvalsbasis voor wanneer ze gingen jagen. Omheen het jachtpaviljoen werd een klein arboretum aangeplant met een aantal uitheemse boomsoorten zoals tulpenboom, Japanse ceder en mammoetboom.
© Johnny Cornelis
Praktisch Start: parking aan de Vlasmarktdreef, dit is de straat tegenover café ‘De Vlasmarkt’ op de Nijvelsesteenweg (N28 Halle – Nijvel) op de grens van Halle en Braine-le-Chäteau. Je kan doorrijden tot over de E19. Lengte: ca. 7,5 km. Markering: houten paaltjes die een veertigtal cm boven de grond uitsteken en waarvan de kop geel is geverfd. Moeilijkheid: niet toegankelijk voor minder mobiele mensen. Er is voor hen wel een aangepast wandelpad van 1,5 km voorzien (de Achtdrevenwandeling) die op dezelfde plaats start. Honden: honden zijn toegelaten aan de leiband. Openbaar vervoer: Van Halle station neem je bus 114 naar Braine-L’Alleud. Je stapt af op 20 meter van de start van de wandeling. Je kan deze route raadplegen op www. routeyou.com (zoeken op ‘VBV’)
Net voor het jachtpaviljoen sla je links af en begint de wandeling in een dreef die afgeboord is met Reuzenlevensbomen en Californische cipressen. Beide boomsoorten worden vaak in tuinen als haag of windscherm aangeplant. Op het eerste drevenkruispunt ga je rechtdoor, even verderop sla je rechts een smaller paadje in. Een infobord waarschuwt dat je een integraal bosreservaat betreedt. Dit is een gedeelte van het bos waar de natuur spontaan kan evolueren. Er worden geen bomen meer gekapt of geruimd, tenzij langs de wandelpaden wanneer ze een gevaar zouden vormen voor de wandelaar. Op termijn zullen hier dus heel wat dode bomen en dood hout bijkomen. Je wandelt over een bosweg met rechts een hoge berm van dalkruid en een mooie varen: dubbelloof. Aan de linkerkant in de diepte is er een zeer nat gebied. Het is het brongebied van de Kapittelbeek. In het voorjaar zie je hier
Een mooie varen aan het begin van de wandeling: dubbelloof.
15
wandelen & fietsen
de groengele kleuren van het goudveil. De bronnen en beekjes van het Hallerbos hebben nog zuiver water, maar eens buiten het bos gaat de kwaliteit ervan snel achteruit. Dat hier beken en bronnen voorkomen ligt aan de geologische onderbouw van de streek: in de ondergrond zit Ieperiaanse klei, een kleverige klei die een ondoorlaatbare laag vormt voor het water.
© Johnny Cornelis
Je volgt het pad tot aan de Kapittelvijver. Deze vijver werd kunstmatig aangelegd en is een broedplaats voor allerlei amfibieën. Je slaat rechtsaf en komt in het mooie Tranendal, misschien wel zo genoemd omdat hier in de 14de eeuw een boosdoener zou onthoofd zijn omdat hij twee kluizenaars had vermoord. In het voorjaar is het blauwe tapijt van de wilde hyacint hier op zijn mooist.
Na het Tranendal steek je een asfaltbaantje over en kom je op een rechte bosweg waarlangs nog een viertal grenspalen staan. Deze werden destijds geplaatst na een betwisting over het eigendomsrecht tussen de abdij van Sint-Waltrudis en de prinsen van Arenberg. De grenspalen in de vorm van een afgeknotte piramide dragen aan de ene kant de letters AR (kant van de Arenbergs) en aan de andere kant de letters SW (kant van de Sint-Waltrudisabdij). Op het einde van deze weg kom je even aan de rand van het bos. Daar staat aan je rechterkant een oude Robinia waarin verschillende spechtengaten zitten. Je slaat rechts af opnieuw het bos in. Het pad dat je nu volgt brengt je naar de vallei van de Hallebeek. Je komt voorbij een aanplanting met Corsicaanse dennen. Deze hebben opvallend donkere stammen, in tegenstelling tot de gro-
Langs deze Zoniënbosbeek ligt ook de taalgrens van België.
16
© Johnny Cornelis
wandelen & fietsen
In 1779 werd het Hallerbos verdeeld en kwamen er 24 grenspalen met daarop de naam van de eigenaar : SW (Sint-Waltrudis) of AR (Arenberg).
ve den waarvan de stammen naar boven toe lichtbruin kleuren.
een honderd meter van de weg af, maar is te herkennen aan zijn omvang. Het blad heeft insnijdingen die breder zijn dan de lobben.
Je steekt een heuvelkam over en daalt dan af naar de vallei van de Zoniënbosbeek, één van de vier grote beken die hun oorsprong vinden op het plateau waarop het Hallerbos gelegen is. Je volgt het pad naast de beek. Deze beek vormt hier bovendien de taalgrens: aan de overkant ligt het bos van Zevenbronnen, een privaat domein op grondgebied van Eigenbrakel (Braine L’Alleud).
Daarna neem je het eerste bospad rechts en kom je na een haakse bocht uit op de Rode Amerikaanse eikendreef. Deze loopt langs een aanplanting van fijnsparren. Dit is de naaldboom die als kerstboom wordt gebruikt. Een dergelijke aanplanting mist alle ondergroei, omdat onvoldoende licht wordt doorgelaten.
Je slaat rechtsaf en dwarst de Dreef naar Eigenbrakel. Op het volgende T-kruispunt sla je rechtsaf en vervolgens neem je links de Veertigbundersdreef. Hier kom je voorbij de enige Moeraseik van het Hallerbos. Hij staat
Even later kom je aan een kruispunt van verschillende wegen. Het zijn er zes, vandaar de naam Zesdreven. Je blijft de Rode Amerikaanse eikendreef volgen en bereikt zo opnieuw het jachtpaviljoen waar je vertrokken bent. 17
project in de kijker
Kom op tegen kanker: vijf nieuwe bossen! De 300.000ste boom tegen kanker is geplant! Voor het zesde jaar op rij bundelde uw vereniging de krachten met Kom op tegen Kanker en het Agentschap voor Natuur en Bos voor de organisatie van het Boomjesweekend. Dit jaar werden er op zondag 22 maart 53.000 bomen geplant. Vlaanderen werd opnieuw een stukje groener en gezonder.
D
e kaarsjesverkoop en de plantacties werden dit jaar getrokken door de gemeenten Zandhoven en Zoersel, Geetbets, Knesselare, Zedelgem en Herk-deStad. Iedereen werd opgeroepen om de handen uit de mouwen te steken: gemeentediensten, verenigingen, scholen, lokale bedrijven, sportclubs, jeugdbewegingen en zowat alle inwoners. Op elke locatie ging er ook minstens een bekende peter of meter mee de straat op. Op zes jaar tijd heeft de terugkerende actie al voor 188 hectare nieuw bos gezorgd. We hebben berekend dat alle Kom op tegen Kankerbomen samen zowat 100 ton fijn stof per jaar uit onze lucht halen. En dat is belangrijk voor onze gezondheid en de strijd tegen kanker. Bomen nemen immers fijn stof op en zuiveren zo de lucht. Blootstelling aan fijn stof kan leiden tot chronische luchtwegenaandoeningen, hart- en vaatziekten en ook kanker. Fijn stof wordt veroorzaakt door verbrandingsprocessen, vooral uit het verkeer, de industrie en de landbouw. De opbrengst van de kaarsjesverkoop en de plantacties op 22 maart gaat naar de projecten van Kom op tegen Kanker: preventiecampagnes, palliatieve zorgverlening, psychosociale ondersteuning van patiënten en hun omge-
18
ving, vakantiekampen voor kinderen en adolescenten, wetenschappelijk onderzoek... Iedere ‘boomeigenaar’ kan zijn of haar eigen boom (laten) planten. Met behulp van het label dat men bij de aankoop van het kaarsje kreeg, krijgt elke boom de naam of een boodschap van de eigenaar. Op de stand van de Vereniging voor Bos in Vlaanderen kon je een strookje indienen om kans te maken op een mooie prijs uit de prijzenpot. Je kon ook meedoen met onze publieksquiz of naar de fee komen luisteren in de sprookjestent. De zon was er dit jaar ook bij. En de planters straalden natuurlijk ook. Want zij mochten samen met ons een bos aanleggen.
© Lotte Meuleman
project in de kijker
I
n de aanloop naar het boompjesweekend in Herk-de-Stad verkochten enthousiaste vrijwilligers meer dan 10.000 boompjes! Zo kan meer dan 70.000 euro aan de Vlaamse Liga Tegen Kanker geschonken worden.
Onze enthousiaste stagiair Sarah Geers was de hele dag niet uit haar boomkostuum te krijgen.
Op 22 maart gaf Burgemeester Paul Buekers het startschot voor het planten en voegde zelf de daad bij het woord door samen met gouverneur Steve Stevaert en TVL-gezicht Cynthia Reekmans, peter en meter van het nieuwe bos, en Bert Vanholen, directeur van het Agentschap voor Natuur en Bos in Limburg, een Tamme kastanje te planten. Daarna kwamen ook nog heel wat buren, verenigingen, jeugdbeweginen en symphatisanten hun boompje planten. De stralende lentezon lokte meer dan 2500 planters. Wie van al dat planten honger kreeg, kon zich aansterken met een kom verse soep, een wafel in de vorm van een boom of een lekker frietje. Ook de opbrengst van deze verkoop wordt doorgestort aan Kom Op Tegen Kanker. Wie kans wilde maken op enkele leuke prijzen, bijvoorbeeld een stère brandhout, een box met fietskaarten of cinematickets kon zijn antwoorden op de prijsvragen binnenbrengen bij de VBV-stand.
Een trotse grootvader vertelde dat maar liefst twee kleindochters het podium betraden in de grote tent: kleindochter Cynthia Reeckmans praatte de dag aan elkaar en haar nichtje Axelle Lyon liet het publiek genieten van haar zangtalent. Ook Tessie en de L&M Band gaven het beste van zichzelf. De bosfee las sprookjes voor aan haar jonge vriendjes, een clown maakte ballonnen zwaarden voor de jongens en hartjes voor de meisjes en de volledige KSJ-ploeg nam enthousiast deel aan de VBV quiz. Het Agentschap voor Natuur en Bos beheert aan de Muggenhoek in Schulen een 35 hectare groot gebied met een oude boskern van eikenhooghout, een elzenbroekbos en open gebieden. In de open gebieden is plaats voor 50.000 nieuwe boompjes. In deze eerste fase worden 25.000 inheemse bomen aangeplant: Zomereik, es, Boskers en Zwarte els, esdoorn, Tamme kastanje, beuk en Haagbeuk. 19
project in de kijker
of eik te planten. Ook Bob Peeters en Wivina De Meester hadden voor de gelegenheid hun laarzen aangetrokken. Onder de alziende ogen van een schare boswachters werden de boompjes keurig in de plantgaten geplant.
O
p zondag 22 maart plantten de gemeenten Zoersel en Zandhoven samen een nieuw Kom Op Tegen Kanker-bos aan. Het nieuwe bos, dat op de grens tussen beide gemeenten ligt, is net geen 2,5 hectare groot.
Tot slot zat ook de bosfee weer trouw op post. In haar sprookjestent nam ze de kinderen mee naar de wereld van nevelige wouden, mysterieus struikgewas en sprekende bomen… © Lotte Van Nevel
Bij een fris maar zonnig lenteweertje zakten meer dan 1000 plantlustigen af naar de plantweide om er een trilpopulier, Zwarte els
Uiteraard was VBV ook weer van de partij. De boomkostuums werden voor de gelegenheid aangetrokken om de planters aan te moedigen. Enkele bosslimmeriken namen ook deel aan de vernieuwde bosquiz. Iedereen rende van hot naar her om toch maar die fles FSCjenever in de wacht te slepen. Helaas nekte de vraag “Hoe heet de olifant in Jungle Book” heel wat mensen (Hathi, nvdr).
Sommige jonge knapen waren enorm onder de indruk van de bosfee
20
© Ward Stulens
project in de kijker
Een boom vol boompjes
zingen op klassiekers zoals Vliegmachine, Shangai en Marktkramer. Ultreya deed met zijn Middeleeuwse muziek de planters wegdromen naar een tijd van kastelen, ridders en prinsessen. En, onze bosquiz zorgde voor veel plezier bij de jonge én oudere deelnemers. En ondertussen werd er geplant … heel veel geplant.
H
et kostte weinig moeite om Eddy Wally en de duathlete Miek Vyncke te overtuigen om het peter- en meterschap van het Boompjesweekend in Knesselare op zich te nemen. Al tijdens de voorbereidende weken kon de gemeente rekenen op hun hulp. Eddy Wally gebruikte al zijn charmes tijdens een huis-aan-huis verkoop met enkele jeugdverenigingen en leden van het schepencollege. Miek Vyncke deed een sportieve bijdrage. De fanfare ‘Willen is Kunnen’ zorgde voor een gezellige sfeer tijdens de opening en begeleidde Miek Vyncke bij het planten van haar boom. Eddy Wally deed de hele tent mee-
Ook in Knesselare zorgde VBV voor bossprookjes. Maar hier werden ze niet verteld door een bosfee, maar door een ware bosheld. De bosheld was een heel bijzondere verteller. De kinderen kozen zelf het onderwerp en de bosheld verzon ter plekke fascinerende bossprookjes. De kinderen hingen aan zijn lippen terwijl hij vertelde over de wind, populieren, bijen, en wat ze maar konden verzinnen. Dankzij deze plantactie hebben velen er een mooie herinnering bij, werd het Drongengoed in Knesselare groter en ontving Kom Op Tegen Kanker een mooi bedrag voor het kankeronderzoek! Meer dan 1 reden dus om vrolijk terug naar huis te keren. 21
project in de kijker
G
eetbets sprong dit jaar op de kar van Kom Op Tegen Kanker. In hun deelgemeente Rummen kon heel wat plaats gemaakt worden voor een groot nieuw bos, waarvoor op 22 maart de eerste boompjes werden aangeplant. De gemeente begon aan de campagne met knikkende knietjes. Met zo weinig inwoners en zo dicht bij de Limburgse plantlocatie dachten ze dat ze het nooit gingen halen. Maar niets was natuurlijk minder waar. Het terrein waar de boompjes werden aangeplant, bevindt zich achter het voetballokaal KSK Rummen. En daar hadden zowel VTMhoofdredacteur Stef Wauters als Anderlechtdoelman Davy Schollen ooit hun eerste balletjes getrapt. De één natuurlijk al wat beter dan de ander. De twee bekende Geetbetsenaren schaarden zich vol enthousiasme achter de campagne en kwamen naar de Fata Morgana en de Spitlampentocht die ten voordele van Kom op tegen Kanker werd georganiseerd. Paul Pans componeerde voor het kinder- en jeugdkoor Chanoeka het ‘Kom Op Tegen Kankerlied’ en de seniorenbond voegde een stoempavond aan het programma toe. Al dat enthousiasme wierp vruchten af en duizenden boompjes werden de zondag van de 22
© Marlies Vanlerberghe
plantactie aangeplant. Regiobeheerder Frank won de fles jenever op de kwis. In de sprookjestent hingen de kindjes aan de lippen van bosfee Liny en op het terrein zelf gaven Tom en Jeroen in boomkostuum instructies aan de planters. De zon scheen, er was taart en er was een nieuw bos. Je kon niet anders doen dan glimlachen.
‘Duizenden boompjes gingen in Geetbets de grond in. Het begin van een prachtig bos.’
© Bert De Somviele
project in de kijker
O
ok in Zedelgem was het Boompjesweekend een schot in de roos. De Zedelgemnaars leverden dan ook een ware knalprestatie door bijna de monsterverkoop van grote buur Brugge van het vorige jaar te evenaren. Maar liefst 16.794 boompjes verkochten de ijverige vrijwilligers van het Kom op tegen Kanker verkoopsteam. Voetballers Philippe Clement en Kristof Snelders gaven zich als peter van de actie volledig. Ze lieten zelfs een beroep doen op hun stembanden als achtergrondzangers bij het nummer ‘Kom op!’ dat de bevallige meters van het Zedelgemse Boompjesweekend, de zusjes Annelies en Saartje Cappaert, opnamen ten voordele van het Boompjesweekend. Een echte meezinger is het geworden! Net als in de andere locaties had de voorzitter van Kom op tegen Kanker, onze weerman en allround fijne mens Frank Deboosere voor prachtig weer gezorgd. Frank benadrukte nog eens het grote potentieel dat bomen hebben op onze gezondheid: bossen vangen heel veel fijn stof op, waardoor de omwonenden dus letterlijk schonere lucht inademen en gezonder leven.
Waneer een voetballer en een weerman samenwerken om een boom te planten, kan het natuurlijk niet mis gaan!
Onze levende VBV-bomen liepen tussen al dat plantgewoel en zagen dat goed was: duizenden kleine broertjes en zusjes fluks de grond zien ingaan en aarde rond hun worteltjes krijgen, dat vinden VBV-bomen namelijk bijzonder fijn. En met de wetenschap dat dit nieuwe bos met boswachter Luc en zijn collega’s in heel, héél goede handen is, konden alle planters met een tevreden hart en een gerust gemoed huiswaarts keren.
23
merkwaardige bomen
© Wilfried Emmerechts
Merkwaardige bomen in Vlaanderen en omstreken Wilfried Emmerechts
D
© Wilfried Emmerechts
e mammoetboom is een populaire gast in parken en kasteeldomeinen die aangelegd werden in de 19de eeuw. Naast het Afrikamuseum in Tervuren staat een kanjer van een Bergmammoetboom of Sequoiadendron, afkomstig uit de Sierra Nevada in California. Bij de reuzenfamilie van de mammoetbomen horen ook nog de Amerikaanse Sequoia of Kustmammoetboom en de Chinese Metasequoia of Watercypres, waarvan pas midden 20ste eeuw een relictpopulatie, een groepje overlevers dus, is ontdekt. In Europa zijn de aanverwante lokale sequoia’s ten tijde van de dinosaurussen uitgestorven. Deze machtige Tervurenaar met zijn 2,68 m diameter op borsthoogte is eigenlijk nog een baby. Om hem in zijn volle glorie te bewonderen, tot 9 m dik en 90 m hoog, zouden we een paar duizend jaar moeten wachten. Niet alleen zijn omvang maakt hem onaantastbaar. Ondanks zijn lichte sponzige hout is hij ongevoelig voor ziekten en parasieten en dank-
zij zijn decimetersdikke vezelige schors is hij brandbestendig. Wist je dat het Onderzoekscentrum van het Afrikamuseum ook een cel voor houttechnologie herbergt? In het xylarium worden gedocumenteerde specimens van enkele duizenden houtsoorten, waaronder natuurlijk vele tropische, bewaard in de vorm van microchips. Mocht er in je buurt toevallig een exemplaar van een zeldzame boomsoort sneuvelen, dan kun je de specialisten van het xylarium wellicht met een stamschijf plezier doen. Stuur jouw boomfoto en verhaal naar de redactie, hetzij via de post naar VBV, Geraardsbergsesteenweg 267, 9090 Gontrode of via e-mail naar
[email protected].
Toen kwam er onder de mammoetboom toevallig een kudde olifanten langs
24
praatstoel
Praatstoel
Identikit Naam: Rollin Verlinde Leeftijd: 39 Woont met Anneleen in Herne,
© www.vildaphoto.net
Gesprek met Rollin Verlinde, natuurfotograaf
het Pajottenland. Bio-ingenieur Land- en Bosbeheer, natuurfotograaf, docent faunabeheer en ecologie bij het opleidingscentrum Inverde. Meer informatie: www.natuurfotografie.be, www.natuurfotografen.org, www.vildaphoto.net
W
ie op zoek is naar een mooi natuurbeeld komt tegenwoordig vaak op www.vildaphoto.net terecht, een initiatief van natuurfotografen Rollin Verlinde en Yves Adams. Wees wel gewaarschuwd: wie naar Vildaphoto surft om op een kwartiertje een foto uit te kiezen komt bedrogen uit. De schoonheid van de beelden werkt betoverend, en meestal log je uren later pas uit, met een pak ander werk dat is blijven liggen, maar gelukkig ook met het zalige besef dat de natuur iets overweldigend moois is, en dat de heren van Vilda het fantastisch weten vast te leggen. Het oorspronkelijke duo is inmiddels uitgegroeid tot een kwartet, want ook Misjel Decleer en Ludo Goossens vervoegden Vildaphoto en bieden via dit kanaal hun mooiste foto’s aan. Een gesprek met Rollin Verlinde, één van Vlaanderens beste natuurfotografen. We spreken af aan het bos Ter Rijst in Herne. Rollin wil van de gelegenheid gebruik maken om even snel de voorjaarsflora te komen bekijken. Hij trekt een zware rugzak aan en we
Twee uur voor een bloem liggen en opgaan in de observatie ervan, dat is wat ik echt graag doe.
verkennen samen het bos. Al snel vindt hij een tapijtje Lenteklokjes die mogelijkheden bieden voor een mooie foto. Rollin nestelt zich op de grond en haalt zijn fotomateriaal boven, ik vind een plekje op een omgevallen boomstam. Rollin, vertel eens, waar komt die passie van natuurfotografie vandaan?
Al van toen ik een duim groot was, wist ik wat ik wou worden: boswachter! Ik ben immers van kindsbeen af bezeten door alles wat leeft en beweegt en boswachter leek me het beroep bij uitstek om daar mee bezig te zijn. Maar toen we op de middelbare school advies kregen over onze latere mogelijke studierichtingen, en ik mijn boswachterdroom meedeelde aan de consulent, verwees hij me – uit 25
praatstoel
‘Ik ben niet bijzonder getalenteerd als fotograaf’
onwetendheid allicht – door naar de richting bio-ingenieur. Een aantal jaren later moest ik tot mijn verbazing vaststellen dat ik met dat diploma ‘overgekwalificeerd’ zou zijn voor het beroep van boswachter.
niet zo gauw gezet. Ik vind overigens van mezelf dat ik niet bijzonder getalenteerd ben als fotograaf, maar een gezonde dosis koppigheid en vooral meer dan 10.000 uren hard werk laten me vandaag toe om degelijke foto’s te nemen.
Oei, een flinke tegenvaller?
Eigenlijk viel dat best mee, want ook als bio-ingenieur bosbouw kon ik van natuur natuurlijk mijn beroep maken. Aanvankelijk wou ik de onderzoekswereld in, maar uiteindelijk vond ik een goeie stek bij het opleidingscentrum Inverde, waar ik deeltijds werk als docent faunabeheer en ecologie. Die job heeft twee grote voordelen: in de eerste plaats laat het me toe om mensen kennis en appreciatie voor natuur bij te brengen, wat ik nu al dertien jaar met bijzonder veel plezier en enthousiasme doe. Daarnaast heeft dat deeltijds werken me de tijd gegeven om me echt verder te bekwamen in die natuurfotografie. Van jongsaf loop ik al foto’s te trekken in de natuur – mijn eerste cameraatje kreeg ik van mijn ouders bij één van mijn schaarse goede rapporten – maar de stap naar professionele fotokwaliteit is natuurlijk
Sta me toe om je gebrek aan talent toch enigszins te
© www.vildaphoto.net
relativeren. Je foto’s zijn fenomenaal!
De ‘vrucht’ van ons interview: twee lenteklokjes van heel dichtbij
26
Maar toch zijn ze vooral de vrucht van jarenlang bijna dwangmatig bezig zijn met fotografie. Met ups en downs. Want er zijn ook periodes geweest dat ik het niet meer zag zitten, omdat ik geen vooruitgang zag. Maar altijd opnieuw trok die natuur me naar zich toe, en kwamen die camera’s weer uit de kast. Een scharniermoment was een reis naar Zweden. Op technisch vlak was ik toen al een vrij geoefend fotograaf, maar naar mijn mening misten mijn toenmalige foto’s nog persoonlijkheid. Bij het observeren van een korhoen heb ik daar de durf gevonden om risico’s te nemen, om ‘andere’ foto’s te nemen. Een fotoreeks die ik nog steeds heel erg koester. Weet je wat natuurfotografie voor mij echt betekent? Twee dingen: het laat me toe om helemaal in een bepaald onderwerp ‘te kruipen’. Twee uur voor een bloem liggen en opgaan in de observatie ervan, dat is wat ik echt graag doe. Een tip trouwens voor al wie wel eens foto’s trekt: ga eens op je buik liggen met je camera. De wereld zal er helemaal anders uitzien. Fotografie is – tot wanhoop van mijn vrouw Anneleen soms – voor mij dan ook een ideaal ‘excuus’ om nog wat langer naar die libel te blijven kijken, en te genieten van de formidabele schoonheid van zo’n beestje.
Er is nog een tweede belangrijke reden waarom ik aan natuurfotografie doe: door middel van kwaliteitsvolle, professionele beelden kan je mensen echt tonen hoe mooi de natuur is en hoe belangrijk het is dat we ze beschermen. Een beeld zegt meer dan 1000 woorden, vandaar dat ik het zo belangrijk vind dat onze foto’s ook echt gebruikt worden. Ik kan niet genoeg benadrukken hoe belangrijk het gebruik van goede natuurbeelden is. Uit onderzoek blijkt immers dat teksten en artikels die begeleid worden door fraaie foto’s meer gelezen en beter onthouden worden. Toch wel een goede reden om hier voldoende aandacht aan te besteden.
© www.vildaphoto.net
praatstoel
‘Ga eens plat op je buik in het bos: de wereld ziet er helemaal anders uit’ Naarmate je vakkennis groeit, ga je ambitieu zere projecten realiseren. Het fotograferen van vleermuizen of vissen of de biodiversiteit van grotten op gevoelige pixel vastleggen: het zijn uitdagingen die heel goed moeten voorbereid worden. Zowel technisch – hoe ga ik dit in godsnaam aanpakken? – als ecologisch – wat leeft er allemaal in zo’n Sloveense grot? – slependie onderwerpen me volledig mee. Je bent bekend voor het fotograferen van vleermuizen. Hoe ben je bij dat – ongetwijfeld zeer moeilijke – onderwerp gekomen?
Eigenlijk was dat toch wel een beetje toeval. Mijn eerste kamp met de Jeugdbond voor Natuur en Milieu (nvdr: JNM is een jeugdbeweging die zich toespitst op natuurkennis en -beheer en een milieuvriendelijke levenshouding; www.jnm. be) was toevallig een zoogdierenkamp, en die hebben me sindsdien nooit meer losgelaten.
Vleermuizen: een onbekende, verborgen maar o zo boeiende leefwereld
Nadien liep ik mensen tegen het lijf die gepassioneerd waren door de vleermuis, toen nog een ondergewaardeerde diersoort. En zo werd ik langzaam meegezogen in een onbekende, verborgen maar o zo boeiende leefwereld. Ze op een goede manier fotograferen was echter een ander paar mouwen: bloed, zweet en tranen heeft het me gekost, maar vandaag denk ik te kunnen stellen dat die mooie foto’s echt wel bijdragen tot meer interesse en respect voor deze ongelooflijke diersoort. 27
© www.vildaphoto.net
praatstoel
De Wilde narcis tiert welig tussen het hakhout van bos Ter Rijst. Mooi!
Hoe kijk je naar je eigen foto’s en die van anderen? Heb je favorieten? Zijn er andere natuurfotografen naar wie je opkijkt?
Ik bekijk tegenwoordig eigenlijk niet zo veel foto’s meer van anderen. Door er al zo lang en zo intensief mee bezig te zijn, is de onbevangenheid grotendeels weg en kan ik niet anders dan op een heel technische manier naar foto’s kijken: hoe is een beeld genomen, met welke materialen en werkwijze? Mijn hersenen werken dan in termen van sluitertijden, diafragma’s, compositie, filters en lichtsterktes. In die zin is foto’s kijken toch ook wel een beetje werk geworden. Anderzijds blijf ik oog hebben voor iemands benadering van een onderwerp, en de durf, fantasie en creativiteit die uitgaan van een beeld. Er zijn dus zeker natuurfotografen die ik echt kan smaken. De Amerikaanse land28
schapsfotograaf Marc Adamus is zo iemand wiens werk me wel inspireert. En wie ik zeker niet wil vergeten is mijn collega en mede-Vilda-stichter Yves Adams. Een puur talent, zeer gedreven, en iemand die op jonge leeftijd al héél ver staat als natuurfotograaf. Onder mijn eigen foto’s heb ik geen echte favorieten, want het zijn allemaal ‘mijn kindjes’. Soms kan ik wel fier zijn als ik een mooie foto van mezelf opmerk in een tijdschrift, die echt mooi illustreert waarover het verhaal gaat. In dat opzicht vind ik dat goede natuurfotografie nog steeds wat ondergewaardeerd en onderbetaald wordt, al gaat het de goede richting uit. Natuurfotografie is een beroep waarvan velen denken: dat zou ik ook wel willen doen. Maar ik kan me voorstellen dat het niet allemaal rozengeur en maneschijn is.
praatstoel
Zoals ik daarnet al zei, is het in de eerste plaats al helemaal niet zo eenvoudig om van natuurfotografie te leven. Maar los daarvan moet je je natuurlijk aanpassen aan het ritme en de levensomstandigheden van je onderwerp, en aan de randvoorwaarden die de fotografie je oplegt. Zo ga je maandenlang voor dag en dauw je bed uit om in goede lichtomstandigheden te kunnen werken, vertoef je weken in een ijskoud schuilhutje of zit je tientallen meters diep in de grotten. Ik vind dat meestal helemaal niet erg, integendeel. Ik kan genieten van wat ik op die onherbergzame plaatsen beleef. En als je dan een serie fraaie foto’s mee naar huis brengt, neem je die ‘ongemakken’ er graag bij.
echt goed kennen en begrijpen. Vandaar dat mijn fotografiewerk zich – voorlopig, want zeg nooit nooit – beperkt tot Europa. Al zal je ’t me geen twee keer moeten vragen om een aantal nationale parken in Noord-Amerika te bezoeken. Eens een enorme kudde bizons kunnen fotograferen, daar heb ik wel zin in… Het wordt wat later. We ronden af, want Rollin moet nu echt naar zijn volgende afspraak. Wanneer we op de terugweg echter een landschapje met gele tapijtjes Wilde narcis ontwaren, doorspekt met stammetjes dood hout, is zijn aandacht getrokken. ‘Heb je nog een kwartiertje?’ ‘Maar natuurlijk, Rollin.’ De ‘call of nature’ neemt bij een man als Rollin duidelijk altijd een belangrijke
Heel veel natuurfotografie spitst zich toe op de vaak
plaats in. Mooi om te zien, Rollin, en bedankt voor
spectaculaire natuurvormen uit de tropen. Van jou
een boeiende babbel.
hebben we nog geen tropische foto’s gezien. Staat dat op het programma?
Niet echt. De rijkdom zit hem voor mij toch in de combinatie van twee aspecten: begrijpen waar ik naar kijk, en dan de poging om dat zo mooi mogelijk vast te leggen. Dát is wat ik wil. Mijn kennis over de ecosystemen in het tropisch regenwoud is zeer beperkt, waardoor dat evenwicht zou scheefgetrokken worden. Komaan, Rollin, het tropisch regenwoud moet voor jou (en voor je fotografenoog) toch ook een fantastisch esthetische ervaring zijn?
Uiteraard. Maar het gaat me echt niet alleen om de pracht van een beeld, ik wil ook dat het juist zit, dat ik mijn onderwerp in de juiste omgeving en met respect fotografeer, dat ik series maak die iets verduidelijken over de levenswijze van de plant of het dier voor mijn lens. En daarvoor moet je je onderwerp dus
Rollins Toontje Vanaf de volgende Boskrant zal Rollin ons telkens een goeie tip geven om betere foto’s in het bos te nemen. Niet makkelijk, dat weet iedereen die wel eens een camera ter hand neemt in het bos, maar dankzij Rollin komt daar gauw beterschap in. De nieuwe rubriek Rollins Toontje is bij deze geboren! Op www.vildaphoto.net en www.natuurfotografen.org vind je al heel wat informatie en advies.
29
Wat vooraf ging…
Onze erfgoedwandeling in het Meerdaalwoud Een VBV-wandeling met een historische inslag. Sara Adriaenssens is onze gids van dienst: een archeologe die zich al enkele jaren toelegt op bosgeschiedenis en archeologische sporen in het bos. Een echte specialiste dus, waarvoor meer dan zestig geïnteresseerde historici,
© Sara Adriaenssens
wandelaars en VBV-leden op zondag 8 februari naar het Meerdaalwoud trokken.
“Archeologen duiken wel eens op in spannende verhalen zoals die van Kuifje, Indiana Jones of Lara Croft. De praktijk valt meestal wat alledaagser uit, maar het klopt wel dat we de strijd met het onbekende aangaan.” Zo steekt onze gids veelbelovend van wal aan de jachthut van het Meerdaalwoud. Tijdens de wandeling spreekt ze over de sporen die de vroege veetelers en landbouwers vanaf de jonge steentijd hebben achtergelaten. We bekijken hoe de doden in de metaaltijden werden begraven en we krijgen ook te zien hoe de Romeinen het gebied begonnen uit te baten.
Archeologe Sara Adriaenssens neemt ons in het Meerdaalwoud mee doorheen alle tijden.
B
osgeschiedenis is al lang geen saaie opsomming van feiten meer. Er zijn tal van historische verhalen in het bos te vinden en Sara Adriaenssens kan die goed vertellen. Met behulp van zelfgemaakte infoborden die tonen hoe mensen in de verschillende tijdperken leefden en met tekeningen van hoe het landschap er toen uitzag. Om het verhaal ook tastbaar te maken, had ze enkele archeologische vondsten bij zoals speerpunten en scherven. 30
Oude bossen zoals het Meerdaalwoud en het Heverleebos hebben de archeologie heel wat te bieden. De talrijke, nog aanwezige voormiddeleeuwse structuren als wegen, ontginningskuilen en kleine grafheuvels zijn in de bossen intact kunnen blijven. Elders in de streek zijn ze bijna volledig uit het landschap verdwenen. Nog een reden dus om de bossen in Vlaanderen te koesteren.
Bos/klimaat/gezondheid
Wanneer de bossen branden Liselot Ledene
‘Australië: een overweldigende brok natuur vol unieke fauna en flora, een puur en onbezoedeld land met een bijzonder gastvrije bevolking’. Zo wordt het oudste continent met zijn grenzeloze natuurparken steevast gepromoot in reisbrochures. Maar de laatste jaren bereiken steeds meer onheilspellende berichten het vasteland: de enorme droogte van 2008, de apocalyptische bosbranden van 2009. Australië lijkt eerder het land van de superlatieven te worden.
E
en bosbrand is een natuurlijk fenomeen dat eigen is aan de dynamiek van bosecosystemen maar steeds vaker lijken ze wereldwijd talloze hectares bos in de as te leggen. Is er hier meer aan de hand? Speelt de klimaatverandering ook hier een rol?
Een natuurlijk proces van vallen en opstaan Het verval van een bos, veroorzaakt door natuurlijke verstoringen van het ecosysteem zoals insectenplagen, windstoten, bosbranden na blikseminslag, veroudering en lawines, kan het instorten van een bos in gang zetten. Deze fase is noodzakelijk en nuttig voor het voortbestaan van het bos, omdat er dan plaats wordt gemaakt voor nieuwe, jonge vegetatie. Door een bosbrand worden er bijzonder veel voedingsstoffen beschikbaar gesteld voor de verjonging. Maar het periodiek optreden van bosbranden brengt een aanzienlijke ‘selectiedruk’ met zich mee: net die planten die goed aan het vuur kunnen weerstaan of er voordelen weten uit te slaan, zullen na een brand de open ruimte koloniseren en verder evolueren. De samenstelling van de vegetatie en de structuur van het bos wordt dus volledig door de bosbranden bepaald.
Meer droogte, meer branden Het voorbije decennium ontziet het vuur echter geen enkel bos. Het idee dat sporadisch optredende branden noodzakelijk zijn voor het voortbestaan van het bos, houdt steeds moeilijker stand. Dat bosbranden totaal verschillende bosecosystemen in sterk uiteenliggende klimaatzones treft, voedt het vermoeden dat klimaatverandering hierin een belangrijke rol zou kunnen spelen. Als we er de wetenschappelijke literatuur op naslaan, dan blijkt dat gelijkaardig onderzoek in verschillende bosgebieden wereldwijd hierover verrassend eenduidig is: bosbranden komen wel degelijk steeds vaker voor en ze zijn hoofdzakelijk gedreven door de klimaatverandering! Alle gebieden die getroffen worden door bosbranden, (Australië, het Westen van de Verenigde Staten, de boreale bossen in Canada en Siberië en de mediterrane bossen in Griekenland, Spanje en Portugal) hebben een aantal klimatologische aspecten gemeen: (extreem) hoge temperaturen in combinatie met sterke droge wind, de bondgenoten van een stevig woekerend vuur.
Meer brandstof in onze bossen De klimaatverandering zorgt wereldwijd voor steeds hogere temperaturen. Dit resul31
© iStockphoto
Bos/klimaat/gezondheid
De klimaatsverandering zorgt voor meer en heviger bosbranden. In plaats van om de 100 jaar wordt een bos nu gemiddeld om de 65 jaar door brand verwoest.
teert in een veel langer groeiseizoen (de lente start nu al gemiddeld 2,5 dag eerder dan dit voor 1980 het geval was) maar ook in meer en langere droogteperiodes. Het effect van dergelijk weer op bosbranden is overduidelijk: warme temperaturen, droge lucht, weinig neerslag en hoge windsnelheden bepalen hoe snel en hoe vlot brandbare materialen in het bos ontbranden en hoe snel een vuurhaard zich kan verspreiden. Meer dan vroeger is er ook veel ‘brandstof’ aanwezig in het bos: door onze veranderende levensstijl maar ironisch genoeg ook door een verbeterde brandbestrijding en andere klimaatgedreven impacts zoals insectenplagen, ziektes en windval is er veel droog hout in het bos aanwezig. Hierdoor lopen bossen wereldwijd steeds vaker het risico door bosbrand geteisterd te worden. Waar een natuurlijk gematigd bos de voorbije eeuwen gemiddeld elke 100 jaar in de as gelegd werd, keert de bosbrand nu elke 65 jaar terug. 32
Nog meer CO2 in de lucht Door bosbranden gaat ook de koolstofreservoir-functie van bossen verloren: bomen en planten nemen CO2 op uit de lucht en slaan dit op in hun biomassa. Legt een brand het bos in de as, dan wordt de opgeslagen koolstof terug als CO2 de lucht in geblazen. Als het afgebrande bos nadien niet de ruimte krijgt om opnieuw te groeien dan was het proces van CO2-vastlegging een maat voor niets. Dit is vaak het geval bij de ontbossing van grote lappen regenwoud. Uit onderzoek weten we ondertussen dat één hectare gemiddeld gematigd bos voorzichtig geschat 150 ton koolstof in de biomassa (de bodem, de vegetatie, de bomen zelf, …) bevat. Niet enkel de vegetatie speelt een belangrijke rol in de koolstofopslag, ook de bosbodem is vaak een zeer belangrijk reservoir. De uitstoot van bodem-CO2 wordt na brand sterk bevorderd aangezien de zon veel makkelijker de bosbodem kan opwarmen en zo de ontbindingsprocessen kan versnellen. Bosbranden verstoren de koolstofbalans dus aanzienlijk.
Bos/klimaat/gezondheid
Zo aanzienlijk zelfs dat men eraan twijfelt of het bos in de toekomst nog in staat zal zijn om als belangrijk koolstofreservoir dienst te doen. Dit zal in belangrijke mate afhangen van de capaciteit van onze bossen om zich aan te passen aan of te herstellen van zowel bosbrand als klimaatverandering.
Het tij keren Onderzoek heeft onmiskenbaar aangetoond dat klimaatverandering een belangrijke rol speelt in het ontstaan van bosbranden. Het inzetten van satellietbeelden heeft dan weer duidelijk gemaakt dat bosbranden een veel groter probleem voor het klimaat zijn dan tot nu werd aangenomen. De Wereldvoedselorganisatie (FAO) meldt dat jaarlijks ongeveer 350 miljoen hectare vegetatie in rook opgaat (dit is een gebied tien keer zo groot als Duitsland). De gigantische CO2 uitstoot die hiermee gepaard
gaat, de helft van de wereldwijde uitstoot, stuurt het klimaat en moedigt klimaatverandering aan, wat op zijn beurt bosbranden aanmoedigt. We komen in een vicieuze cirkel terecht en de reservoirfunctie van bossen komt in het gedrang. Of bossen in de toekomst CO2 zullen blijven opnemen dan wel zullen uitstoten, is nog onzeker. Wat we u wel al kunnen meegeven is dat we voor één van de belangrijkste uitdagingen in de menselijke geschiedenis staan en dat het alle hens aan dek zal vragen om deze veranderingen het hoofd te kunnen bieden. Bronnen • FAO • WWF • ‘Bosbrand en klimaatverandering’ Mart-Jan Schelhaas, Alterra en Marco Moriondo, University of Florence
33
#OMPOST VOEDT
&FO HF[POEF IVNVTSJKLF CPEFN JT EF CBTJT WBO JFEFS QSPGFTTJPOFFM BBOHFMFHE HB[PO(FFOEVOMBBHKFUFFMBBSEF XFMFFOHSPUFIPFWFFMIFJEDPNQPTUJOHFGSFFTEUPU PQWPMEPFOEFEJFQUF7PPSFFOQFSGFDUHB[POHBBUVUFSBEFCJKFFOUVJOBBOOFNFS PGIBBMUVEFLXBMJUFJUTDPNQPTUSFDIUTUSFFLTCJKFFOQSPEVDFOUJOVXCVVSU
7PPS BESFTTFO WBO DPNQPTUQSPEVDFOUFO FO FFO HSBUJT CSPDIVSF NFU QSBLUJTDIF UJQT TVSGOBBSXXXUVJOHSPOECFPGCFM
XXXWMBDPCF
7-"$0$PNQPTUPSHBOJTBUJFW[X,BO%F%FDLFSTUSBBU .FDIFMFO
XXXNJOLCF
$PNQPTUIPVEUHSPOEHF[POE
