1 oktober 1992 (gedigitaliseerd oktober 2006)
DE TECHNISCHE BEVEILIGING VAN WAARDEPAPIEREN Peter Koeze, De Nederlandsche Bank NV, Amsterdam Dames en heren, Ik stel het erg op prijs vanmiddag de gelegenheid te hebben u een en ander te vertellen over de ‘technische beveiliging van waardepapieren’. Ik kreeg de ledenlijst van uw Gezelschap door uw secretaris toegestuurd en ik begrijp dat ik een zeer deskundig gezelschap tegenover mij vind. Misschien dat de techniek u minder bekend is maar u zult zeker in staat zijn deskundige en kritische opmerkingen te maken. Standpunt Gebruikelijk is het bij zo’n titel je op het standpunt van de ontwerper en de ontwikkelingsingenieur, de uitvinders van een nieuw bankbiljet, te stellen en uit te leggen hoe bankbiljetten zo goed mogelijk beveiligd worden tegen namaak. Voor een gemiddeld gehoor doe ik dat altijd en vermijd ik te veel de nadruk te leggen op fraude en misdaad. Vanmiddag, tegenover u, wil ik dat nu eens niet doen maar meer redeneren vanuit het standpunt van de namaker. Namaker = ondernemer Wat is een namaker van waardepapieren? Een namaker is een ondernemer, zoals vele andere, alleen in een uitzonderlijke, illegale bedrijfstak. Een ondernemer die winst probeert te maken, in dit geval niet op gewone goederen maar op nagemaakte waardepapieren. Hoe bereikt hij dat? Net zoals elke ondernemer, door goedkoop te produceren en duur te verkopen. Een namaker van bankbiljetten heeft echter één grote handicap ten opzichte van gewone ondernemers: de prijs van zijn goederen ligt vast of liever gezegd is gemaximeerd. De verkoopprijs van een nagemaakt bankbiljet is maximaal de nominale waarde en deze is vastgesteld door de monopolist in deze markt: de Centrale Bank. De enige manier voor een namaker om winst te maken is dus te zorgen voor een relatief lage produktieprijs. Dit gegeven speelt nu de ontwerpers en ingenieurs van de echte bankbiljetten in de kaart. Als zij ernaar streven alleen zeer hoogwaardige, dure, uitzonderlijke technieken in de bankbiljetten toe te passen, wordt een namaker als het ware gedwongen zijn toevlucht te zoeken tot goedkopere technieken waarmee de echte bankbiljetten slechts te imiteren zijn maar nimmer exact na te drukken.
1
Schaduwwatermerk Om u enkele voorbeelden te geven. De Nederlandse bankbiljetten worden gedrukt op papier met een schaduwwatermerk. Een dergelijk watermerk is uitzonderlijk en vertoont lichtere en donkerder tinten dan het omliggende papier. Het is zo moeilijk een schaduwwatermerk te maken of zelfs te imiteren dat de meeste namakers er maar geheel en al vanaf zien een watermerk te suggereren. Plaatdruk Een ander voorbeeld is de plaatdruk. Dit is een oude, nu nog maar weinig toegepaste druktechniek, die een duidelijk voelbaar en zichtbaar reliëf in de biljetten achterlaat. De meeste nagemaakte biljetten hebben geen enkel reliëf omdat zij door middel van een andere techniek, bijvoorbeeld o¤set, worden geïmiteerd. Nog zes andere echtheidskenmerken Behalve deze twee voorbeelden komen in echte bankbiljetten ook nog zeer kleine lettertjes voor met een hoogte van 0,3 mm, de zogenoemde microtekst, en zijn aan voor- en keerzijde twee patroontjes opgenomen, die in doorzicht tezamen één beeld vormen. Voor professionele gebruikers, de kassiers van banken en grootwinkelbedrijven, hebben we nog de bekende ‡uorescerende vezeltjes, een nog kleinere microtekst met lettertjes van 0,2 mm hoog, die alleen met een loep te lezen zijn, de afmetingen van de biljetten en een afbeelding in metamere inkten, die onder verschillende belichtingen verschillende kleurindrukken maken. Tezamen dus zo’n acht echtheidskenmerken die in de publiciteit gebracht worden. Bovendien zijn er nog eens dubbel zoveel echtheidskenmerken die weliswaar niet geheim zijn maar waar niet mee geadverteerd wordt. Ik kan u dan ook verzekeren dat nagemaakte biljetten vrijwel altijd met zekerheid te determineren zijn aan een of meerdere van de gepubliceerde acht echtheidskenmerken. De meeste zullen niet goed gedrukt zijn in de imitaties die een namaker in de circulatie brengt. Kleurkopieermachines Tot zover het beeld van de ‘klassieke’namaker. Vanaf het eind van de jaren tachtig is het beeld langzaam veranderd met de komst op de markt van kleurkopieermachines. Was de klassieke namaker een vakman, een drukker met een gedegen opleiding en meer of minder ervaring, die vaak tegen wil en dank in criminele kringen terecht was gekomen, sinds de introductie van kleurkopieermachines is vakmanschap niet echt meer nodig om redelijk ogende biljetten te maken. In principe zijn kleurkopieermachines zo ontworpen dat zij door iedereen kunnen worden bediend en dus zou iedereen bankbiljetten kunnen namaken. Er is de laatste jaren dan ook enige paniek ontstaan in kringen van centrale banken. Op de laatste tweejaarlijkse bijeenkomst van Europese bankbiljetdrukkers, de Banknote Printers’ Conference in Amsterdam, werd een zeer somber beeld geschetst door vertegenwoordigers uit Engeland en Duitsland van exponentieel groei-
2
ende aantallen nagemaakte biljetten. Een echo van deze paniek klinkt af en toe door in de pers of op televisie. Slechter dan klassieke namaak Naar mijn mening is dit echter niet geheel en al terecht. Technisch gezien zijn kleurkopieën zeker niet beter, eerder slechter, dan de klassieke namaak vervaardigd met behulp van o¤set. Ze zijn dan ook zeer eenvoudig en met 100% zekerheid te herkennen. Vrijwel altijd ontbreekt de suggestie van een watermerk. Eén blik op het biljet terwijl het tegen het licht gehouden wordt en niemand zou zich hoeven te laten beetnemen. Maar hier zit kennelijk een probleem. Vrijwel niemand licht de biljetten, die hij of zij ontvangt, in een normale situatie door of controleert een van de andere echtheidskenmerken. Alleen de ‡uorescerende vezeltjes worden nog wel eens gecontroleerd in winkels, restaurants en dergelijke. Het is duidelijk dat men ervoor terugschrikt ontvangen biljetten al te nadrukkelijk te controleren. Kennelijk is dat sociaal niet aanvaardbaar. Men wil kennelijk niet verder gaan dan de biljetten in opzicht te bekijken, wat veel minder opvallend kan dan in doorzicht. Dit feit wordt min of meer geaccepteerd door de betrokken ontwikkelingsingenieurs en alle pogingen van de laatste jaren om met nieuwe echtheidskenmerken te komen concentreren zich dan ook op fysische e¤ecten die in opzicht te controleren zijn. Nieuw: het kinegram Een zeer opmerkelijke vernieuwing is het zogenoemde kinegram. Dit is een uitvinding van een bekend Zwitsers bedrijf Landis & Gyr. Het bestaat uit een glimmend stukje metaalfolie met daarin aangebracht een afbeelding die verandert afhankelijk van de richting waaronder het bekeken wordt. Als eerste heeft de Oostenrijkse Bank het aangebracht op de biljetten van 5000 Schilling. In het kinegram is een portret van Mozart en pro…l opgenomen. Afhankelijk van de kijkrichting is het linkerof het rechterpro…el zichtbaar. Bovendien zijn de lijnen van het pro…el en de achtergrond met tekst wisselend gekleurd. Vanuit fysisch oogpunt is de realisatie van het kinegram een hele prestatie. Niet alleen is het een geheel nieuwe uitwerking van een reeds bekend fysisch fenomeen, het optisch raster, het is bovendien technisch een grote prestatie om het kinegram in grote oplagen te kunnen produceren. Het verschijnsel ontstaat doordat de macroscopische lijnen van de afbeelding opgebouwd zijn uit microscopische lijnen van de orde van grootte van de gol‡engte van het licht. Deze microscopische lijnen zijn verschillend georiënteerd en hebben op hun beurt een nauwkeurig gekozen pro…el gekregen, waarvan de karakteristieke afmetingen ver beneden de gol‡engte van het licht liggen. Het pro…el van de lijnen is dus niet zichtbaar onder een gewone lichtmicroscoop. Het is een formidabele prestatie dat het lukt deze structuren en pro…elen te produceren op een industriële schaal.
3
Metaalfolie De werking van een kinegram tegen kleurkopieermachines ligt echter niet in de afbeelding maar in het metaalfolie. In alle kopieermachines wordt het object van opzij belicht. Het licht valt onder een schuine hoek op het metaal van het kinegram en wordt door dit gespiegeld. Het gespiegelde licht valt echter buiten het bereik van de afbeeldende lens van de kopieermachines. Daar er verder geen lichtbron in de machine aanwezig is, verschijnt het metaal als een zwart vlak in de kopieën. In het zwarte vlak is meestal wel de oorspronkelijk afbeelding te herkennen maar het e¤ect van het verspringen en verkleuren van de afbeelding is uiteraard verdwenen. Er is dus weliswaar een zeer duidelijk verschil tussen origineel en kopie, maar het verschil is niet dat tussen aanwezig en afwezig. Het is meer kwalitatief: de achtergrond vertoont geen metaalglans maar is zwart en de beweging en de kleur van het beeld zijn bevroren. Ik vind dat een nadeel van kinegrammen ondanks alle technische vernieuwingen. Voor een publiekskenmerk is het beter te streven naar een echtheidskenmerk dat volledig verdwijnt in een kopie. Dat is eenvoudiger uit te leggen. Met de huidige publiekskenmerken hebben we dat vrijwel bereikt: het watermerk, het reliëf van de plaatdruk en de microtekst zijn in vrijwel elke kopie niet aanwezig, niet voelbaar of niet leesbaar. Bij het doorzichtregister is dit doel in mindere mate bereikt: beide samenstellende delen zijn er uiteraard altijd maar zij passen niet goed. Blank metaalfolie dichter bij ideaal In dit licht bezien beantwoordt volledig blank metaalfolie beter aan het ideaal van een publiekskenmerk dan een kinegram, hoe paradoxaal dat ook klinkt. In het echte biljet ontwaart het publiek metaal, in de kopie alleen een zwarte vlek. Het kwalitatieve verschil is zo groot dat het waarschijnlijk goed uit te leggen valt. De toepassing van kinegrammen, zoals in het Oostenrijkse biljet, bevalt mij daarom minder goed. Wij zijn dan ook op zoek naar een betere toepassing, die toegepast zou kunnen worden in één van de volgende biljetten. Kinegram chemisch niet stabiel Een tweede belangrijk nadeel van kinegrammen is dat zij chemisch niet stabiel zijn. Aan alle onderdelen van bankbiljetten worden hoge eisen gesteld wat betreft de circulatiebestendigheid. De inkten en het papier mogen bijvoorbeeld niet oplossen in allerlei huishoudelijke vloeisto¤en, zoals benzine en alcohol, of beschadigen tijdens het per ongeluk meewassen met kleding. Het metaalfolie, dat bestaat uit aluminium, doet dat echter wel. Aluminium lost bijvoorbeeld zeer gemakkelijk op in een waterige oplossing van soda, zelfs bij kamertemperatuur, zoals u zelf met een eenvoudig proefje thuis kunt vaststellen. Daarom kan het metaalfolie van een kinegram niet tegen een wasbeurt. Het gevolg is dat echte bankbiljetten in de circulatie zullen verschijnen waarop het kinegram beschadigd is of geheel ontbreekt. Dit kan alleen maar verwarring wekken bij het publiek. Immers een biljet zonder een goed kinegram kan zowel echt
4
als nagemaakt zijn. Er is geen eenduidig onderscheid meer te maken tussen beide. Toch brede toepassing kinegram Ondanks deze bezwaren verwacht ik echter dat onder druk van de publieke opinie in de komend jaren steeds meer bankbiljetten zullen verschijnen met kinegrammen. Zwitserland heeft reeds aangekondigd dat ook zij in de volgende serie kinegrammen zullen toepassen. Finland heeft niet zo lang geleden biljetten met kinegrammen in omloop gebracht. Buiten het gebied van de bankbiljetten worden kinegrammen ook toegepast, bijvoorbeeld in de Benelux-visum-sticker. Naar verluidt zal een kinegram ook geïntroduceerd worden in het Amerikaanse visum. Besluit Dames en heren, ik wilde mijn voordracht hiermee besluiten. Ik heb niet een systematisch beeld geschetst van de technische beveiliging van waardepapieren, dat is niet mogelijk in een paar minuten, maar u aan de hand van een voorbeeld verschillende aspecten getoond waarmee rekening gehouden wordt. Dank u wel.
Noot Lezing gehouden voor het Haags Bankiersgezelschap in Sociëteit De Witte te ’s-Gravenhage op 2 oktober 1992. Deze digitale versie werd samengesteld in oktober 2006 en volgt, behoudens enkele kleine veranderingen, de originele tekst. Dr. ir. Peter Koeze was in 1992 directie-adviseur van De Nederlandsche Bank te Amsterdam en is in 2004 gepensioneerd. E-mail:
[email protected] Lijst van publicaties: http://www.pkoeze.nl/ListOfPublications.pdf Curriculum vitae: http://www.pkoeze.nl/CurriculumVitae.pdf De Nederlandsche Bank N.V. Postbus 98 1000 AB Amsterdam Website: http://www.dnb.nl/
5
