De socio-economische crisis van Zimbabwe onder Robert Mugabe en de invloed van Zuid-Afrika

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE OPLEIDING GESCHIEDENIS

Academiejaar 2009 - 2010

De socio-economische crisis van Zimbabwe onder Robert Mugabe en de invloed van Zuid-Afrika.

Janne Kindt 00604440 Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis. Prof. Dr. Jean-Sebastian Lecocq Vakgroep Nieuwste geschiedenis

Inhoudsopgave Dankwoord ................................................................................................................................. 3 Verklarende lijst van gebruikte afkortingen ............................................................................... 4 Kaart Zimbabwe ......................................................................................................................... 6 1.

2.

3.

4.

Inleiding ............................................................................................................................. 7 1.1.

Onderzoeksvraag ......................................................................................................... 9

1.2.

Theoretisch kader ........................................................................................................ 9

1.3.

Status quaestionis ...................................................................................................... 12

1.4.

Oorzaken van de crisis ............................................................................................... 15

1.5.

Zuid-Afrika en de Zimbabwaanse crisis .................................................................... 18

1.6.

Vooruitblik................................................................................................................. 19

Historische context - relatie Zimbabwe en Zuid-Afrika .................................................. 21 2.1.

Historische context voor 1980 - relatie tussen beide regeringen voor 1980.............. 21

2.2.

Historische context voor 1980 – Relatie tussen de onafhankelijkheidsbewegingen . 23

2.3.

Historische context - 1980-1994................................................................................ 26

2.4.

Historische context na 1994 ...................................................................................... 32

2.5.

Conclusie ................................................................................................................... 35

Context landkwestie – relatie Zimbabwe en Zuid-Afrika ................................................ 36 3.1.

Landkwestie tot aan het Lancaster House Agreement............................................... 36

3.2.

Lancaster House Agreement ...................................................................................... 39

3.3.

Landkwestie na de onafhankelijkheid ....................................................................... 42

3.4.

Parallel met Zuid-Afrika ............................................................................................ 44

3.5.

Zuid-Afrika en de landkwestie in Zimbabwe ............................................................ 46

3.6.

Conclusie ................................................................................................................... 50

Economische context – relatie Zimbabwe en Zuid-Afrika .............................................. 51 4.1.

De Zimbabwaanse economie ..................................................................................... 51

4.2.

Economische relaties Zimbabwe en Zuid-Afrika ...................................................... 53

4.2.1.

Economische relaties voor 1980 ........................................................................ 53

4.2.2.

Economische relaties na 1980 ............................................................................ 54

4.2.3.

Economische relaties onder Mbeki .................................................................... 57

4.3.

Voor- en nadelen van de Zimbabwaanse crisis voor Zuid Afrika ............................. 61

4.4.

Conclusie ................................................................................................................... 63 1

Buitenlands beleid Zuid-Afrika onder Nelson Mandela .................................................. 65

5.

5.1.

Interventie in de Democratische Republiek Congo ................................................... 70

5.2.

Conclusie ................................................................................................................... 72

6.

Buitenlands beleid onder Thabo Mbeki ........................................................................... 73 6.1.

Mbeki en de Afrikaanse renaissance ......................................................................... 73

6.2.

New Partnership for Africa’s Development .............................................................. 77

6.3.

African Peer Review Mechanism .............................................................................. 86

6.4.

De Southern African Development Community ....................................................... 89

6.4.1.

Situering ............................................................................................................. 89

6.4.2.

SADC en Zimbabwe .......................................................................................... 91

6.5. 7.

Conclusie ................................................................................................................... 96

Praktijk beleid Mbeki ....................................................................................................... 98 7.1.

Quiet diplomacy ........................................................................................................ 98

7.2.

Zuid-Afrika, Zimbabwe en de Commonwealth ....................................................... 104

7.3.

Zuid-Afrika en de Zimbabwaanse presidentsverkiezingen in 2002 ........................ 107

7.4.

Verklaringen voor het beleid ................................................................................... 110

7.5.

Kritiek op beleid van Mbeki .................................................................................... 116

7.6.

Mediatierol Mbeki in de Zimbabwaanse crisis........................................................ 120

7.7.

Opvolging van Thabo Mbeki door Jacob Zuma ...................................................... 124

7.8.

Conclusie ................................................................................................................. 125

8.

Algemene conclusie ....................................................................................................... 128

9.

Bibliografie..................................................................................................................... 132 9.1.

Primair bronnenmateriaal ........................................................................................ 132

9.1.1.

Interviews ......................................................................................................... 132

9.1.2.

Documenten van overheid, internationale organisaties en NGO's ................... 132

9.1.3.

Documenten en publicaties van het ANC en andere politieke partijen ............ 136

9.2.

Primaire literatuur .................................................................................................... 141

9.2.1.

Kranten ............................................................................................................. 141

9.2.2.

Tijdschriften ..................................................................................................... 142

9.3.

Secundaire literatuur ................................................................................................ 145

9.4.

Illustraties ................................................................................................................ 153

10.

Bijlagen ....................................................................................................................... 156

2

Dankwoord In de eerste plaats wil ik mijn promotor, prof. dr. Jean-Sebastian Lecocq, bedanken voor zijn feedback en kritische bemerkingen. Hij heeft mij voldoende vrijheid geboden tijdens het schrijven van zowel mijn bachelorpaper als masterscriptie. Daarnaast heeft hij mijn interesse voor Afrika enkel nog doen toenemen door de verschillende colleges die ik de voorbije twee jaar bij hem heb mogen volgen. Langs deze weg wil ik ook professor Deon Geldenhuys van de universiteit van Johannesburg, bedanken. Steeds was hij tijdens mijn onderzoek bereid om me met veel enthousiasme te ondersteunen en de vele vragen die ik had te beantwoorden. Hij stelde ook nieuwe invalshoeken voor en bezorgde me literatuur, die ik zonder zijn hulp niet had kunnen raadplegen en opnemen in mijn scriptie. Michel Erkens en het personeel van de bibliotheek van Buitenlandse Zaken te Brussel verdienen ook een speciale vermelding. Steeds stonden ze voor me klaar en toonden ze een welgemeende interesse voor mijn onderwerp. Tot slot wil ik ook nog mijn familie en vrienden bedanken. Tijdens mijn opleiding heb ik altijd bijzonder veel steun van mijn ouders gekregen en stonden ze steeds voor mij klaar. Mijn vader heeft deze scriptie tot in de kleinste details en met bijzonder veel aandacht nagelezen en verbeterd, waarvoor mijn oprechte dank. Mijn vriendin dank ik voor alle begrip, steun en de vele leuke momenten. Ook zonder mijn vrienden was deze scriptie nooit tot stand gekomen, aangezien ze gedurende mijn volledige opleiding altijd voor me klaar stonden en voor de nodige ontspanning en afleiding zorgden.

3

Verklarende lijst van gebruikte afkortingen African National Congress

ANC

African Peer Review Mechanism

APRM

Afrikaanse Unie

AU

British South Africa Company

BSAC

Commonwealth Heads of Government Meeting

CHOGM

Congress of South African Trade Unions

COSATU

Democratische Republiek Congo

DRC

Economic Structural Adjustment Programme

ESAP

Europese Unie

EU

Foreign & Commonwealth Office

FCO

Front Line States

FLS

Global Political Agreement

GPA

Industrial Commercial Union

ICU

Internationaal Monetair Fonds

IMF

Lancaster House Agreement

LHA

Land Reform and Resettlement Programme

LRRP

Movement for Democratic Change

MDC

Movement for Democratic Change-Mutambara

MDC-M

Movement for Democratic Change- Tsvangirai

MDC-T

Movement for Multi-Party Democracy

MMD

Mozambican National Resistance

MNR

New Partnership for Africa’s Development Project

NEPAD

Pan Africanist Congress

PAC

Patriotic Front

PF

Rhodesian Front

RF

South African Communist Party

SACP

Southern African Customs Union

SACU

Southern African Development Community

SADC

Southern African Development Coordination Conference SADCC South African Native National Congress

SANNC

South West Africa People's Organisation

SWAPO 4

Tribal Trust Lands

TTL

Umkhonto we Sizwe

MK

União Nacional para a Independência Total de Angola

UNITA

Unilateral Declaration of Independence

UDI

United African National Council

UANC

United Nations Development Programme

UNDP

Verenigde Naties

VN

Wereldbank

WB

Zimbabwe African National Union-Patriotic Front

ZANU-PF

Zimbabwe African People’s Union

ZAPU

Zimbabwe Electoral Commission

ZEC

Zimbabwe People's Revolutionary Army

ZIPRA

5

Kaart Zimbabwe1

1

Kaart Zimbabwe (afbeelding). Beschikbaar via: Perry Castaneda Bibliotheek van de

Universiteit

van

Texas

http://www.lib.utexas.edu/maps/africa/zimbabwe_pol_2002.jpg

(geraadpleegd op 26 juli 2010). 6

1. Inleiding “You have inherited the jewel of Africa. Keep it that way.” 2 Deze woorden kreeg Robert Mugabe in 1980 toegefluisterd door president Julius Nyerere van Tanzania aan het begin van de Zimbabwaanse onafhankelijkheid. 3 Bijna dertig jaar later moeten we spijtig genoeg concluderen

dat

er

niet

langer

sprake

is

van

het

juweel.

Zimbabwe had nochtans goede vooruitzichten toen op achttien april 1980 de onafhankelijkheid een feit was na een lange onafhankelijkheidsstrijd met het blanke minderheidsbewind. In februari van datzelfde jaar werden er reeds verkiezingen gehouden en het Zimbabwe African National Union-Patriotic Front (ZANU-PF), de partij van Robert Mugabe, kwam als grote overwinnaar uit de stembusstrijd met drieënzestig procent van de stemmen. Het Patriotic Front-Zimbabwe African People's Union (PF-ZAPU) kreeg 2

Meredith, Martin. Mugabe: Power, Plunder, and the Struggle for Zimbabwe (New York:

The Perseus Books Group, 2007), p. 15. 3

Corbis Images, Mugabe net na de onafhankelijkheid in 1980 (afbeelding). Beschikbaar via:

Time Magazine http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1726919_1557741,00.html. (geraadpleegd op 27/07/2010). 7

vierentwintig procent van de stemmen achter zijn naam en had hierdoor twintig zetels ter beschikking, die voor het grootste deel in Matabeleland lagen. Voor de verkiezing was er ook al afgesproken dat twintig parlementaire zetels exclusief voorbehouden waren voor de blanken. Deze zetels werden uiteindelijk allemaal ingenomen door het Rhodesian Front (RF). 4 Tot op heden staat Robert Mugabe aan het hoofd van Zimbabwe in de functie van president. Hoewel de situatie enigszins veranderd is doordat de politieke rivalen Robert Mugabe en Morgan Tsvangirai van de oppositiepartij Movement for Democratic Change (MDC) sinds 2009 een regering van nationale eenheid hebben gevormd, ziet de toekomst er nog steeds niet bepaald rooskleurig uit. De werkloosheid stijgt, de cholera-epidemie blijft slachtoffers maken, een groot deel van de bevolking hangt af van voedselhulp en Zimbabwe kampt met een torenhoge inflatie. Daarnaast is er ook sprake van een migratie van hooggeschoolde inwoners richting buurlanden, waardoor het steeds moeilijker zal worden voor Zimbabwe om aan deze neerwaartse spiraal te ontsnappen. 5 Zimbabwe is met andere woorden verwikkeld in een diepe socio-economische crisis, waardoor ook de bevolking niet gespaard wordt. Ian Taylor en Paul Williams hebben het democratische deficit van Zimbabwe naar voor gebracht als mogelijke verklaring voor de huidige situatie. Ook de landkwestie is steeds een heikel thema geweest en geldt als een van de belangrijkste verklaringen voor de socioeconomische crisis. 6 Deze oorzaken zal ik aan het begin van mijn scriptie dan ook nog eens kort weergeven, zodat de lezer een goed zicht krijgt op de situatie. Een aspect waar veel minder aandacht aan besteed wordt, maar daarom niet minder belangrijk, is de positie en houding van Zuid-Afrika doorheen de geschiedenis van Zimbabwe. Richard Johnson durft zelfs het volgende te stellen: “It is no exaggeration to say that there would be no Zimbabwean crisis without this key dimension of South African support.” 7 Hoewel dergelijke stellingname moeilijk te bewijzen valt door de complexiteit van 4

Nugent, Paul. Africa Since Independence (Hampshire: Palgrave MacMillian, 2004), p. 280.

5

Mills, Soko, en Neil Balchin. “South Africa's Policy towards Zimbabwe: A Nexus between

Foreign Policy and Commercial Interests.” South African Journal of International Affairs 16, no. 1: 33-48 (2009), pp. 36-37. 6

Taylor, Ian, en Paul Williams. “The Limits of Engagement: British Foreign Policy and the

Crisis in Zimbabwe.” International Affairs 78, no. 3: 547-565 (2002), p. 547. 7

Johnson, Richard William. “Mugabe, Mbeki and Mandela’s Shadow.” The National Interest

63: 59-75 (2001), p. 61. 8

de crisis en één enkele oorzaak nooit voldoende nuance kan brengen, heeft de politieke ruggensteun van Zuid-Afrika ten aanzien van Mugabe de situatie zeker geen goed gedaan. Het aandeel van Zuid-Afrika in de Zimbabwaanse crisis en de manier waarop het de situatie benaderd heeft, zal dan ook het uitgangspunt vormen in mijn masterscriptie.

1.1. Onderzoeksvraag

De opzet van deze verhandeling is om na te gaan op welke manier Zuid-Afrika is omgegaan met de huidige crisis in Zimbabwe. Hierbij zal de aandacht hoofdzakelijk uitgaan naar de posities van de politieke elites van beide landen en hun onderlinge relaties. Ook het gevoerde buitenlandse beleid van Zuid-Afrika, dat getoetst zal worden met de vele intentieverklaringen, speeches en opiniestukken ten aanzien van Zimbabwe zal hier deel van uitmaken. Om een antwoord te vinden op deze vraag zal ik rekening houden met de volgende vragen. Hoe evolueerden de relaties doorheen de tijd? Welke positie nam Zuid-Afrika in tijdens de landkwestie? Hoe verhouden beide economieën zich ten opzichte van elkaar? Wat was het effect van de zogenaamde quiet diplomacy? Heeft Zuid-Afrika een bepaald voordeel bij een crisis in het buurland? Wat zijn de effecten voor de gehele regio? Waarom blijft Zuid-Afrika Mugabe steunen in plaats van het MDC? Welke mogelijkheden heeft Zuid-Afrika en wat is de motivatie voor hun beleid jegens Zimbabwe? Is Zuid-Afrika een regionale hegemonie die de situatie in de Zuid-Afrikaanse regio naar eigen goeddunken kan sturen of spelen er andere dynamieken mee? Zijn er geen andere opties geweest voor Zuid-Afrika om de politiek van Mugabe aan banden te leggen? Wat brengt de toekomst?

1.2. Theoretisch kader

Om de invloed van het Zuid-Afrikaanse beleid ten aanzien van Zimbabwe te bekijken, zal ik nagaan in hoeverre het concept hegemonie toepasbaar is op de positie van Zuid-Afrika. De term roept bij velen misschien negatieve aspecten op, zoals een dominante en intimiderende staat die zijn wil oplegt aan andere staten zonder inspraak. Ik zal dan ook kort de oorsprong en aanpassingen van de term toelichten om vervolgens de situatie van Zuid-Afrika erbij te betrekken.

9

Hegemonie als term werd voor het eerst gebruikt door de Italiaanse marxist Antonio Gramsci. 8 Hiermee wou hij de moderne staat conceptualiseren en kijken naar zijn mogelijkheid om de bevolking te besturen. Daar waar de Gramsciaanse theorie betrekking had op binnenlandse relaties, transformeerde de Amerikaanse politicoloog Robert Cox de Gramsciaanse noties en concepten naar het globale toneel. Hierdoor wou hij een beter inzicht bekomen in de internationale politieke betrekkingen. Cox stelt immers instituties, sociale- en machtsrelaties in vraag door eveneens te kijken naar hun oorsprong en hoe ze veranderden doorheen de tijd. 9 Op het binnenlandse vlak toonde Gramsci het bestaan aan van een hegemonische macht, samengesteld uit een duidelijke heersende elite. Deze elite maakt gebruik van een dwingende macht, hoewel ze ook meer en meer bereid is om de bevolking te regeren door middel van wederzijds goedvinden. 10 Als we Cox dus volgen in zijn stelling om een hegemonische macht breder te zien dan enkel op het binnenlandse vlak, kunnen we de volgende definitie hanteren: een hegemonie is een macht die meer mogelijkheden heeft dan andere staten of staatscoalities in een internationaal systeem. Ze dicteert en versterkt internationale regels, deels door het gebruik van harde, militaire macht. Hierdoor wil ze haar eigen belangen veilig stellen en maximaliseren. Deze situatie wordt dan beschreven als hegemonie. 11 Een hegemonie is dus meer dan een staat die zich gedraagt als een bullebak, maar het gaat in de eerste plaats om invloed en macht. Toch is status en macht niet voldoende om van een succesvolle hegemonie te spreken. De hegemonie heeft namelijk ook efficiënte middelen nodig. Voorbeelden hiervan zijn de mogelijkheid om buitenlandse hulp te verstrekken, allianties te vormen en het gebruik van dreigementen en lokmiddelen om beleidsdoelstellingen te verwezenlijken. Een hegemonie moet met andere woorden duidelijk maken dat het over voldoende mogelijkheden beschikt om zowel te straffen als te belonen. De grote uitdaging bestaat er dus in om een leiderschip op te nemen 8

De volgende alinea is gebaseerd op Butko, Thomas. “Terrorism Redefined.” Peace Review

18, no. 1: 145-151 (2006), p. 147. 9

Bieler, Andreas, en Adam David Morton. “A Critical Theory Route to Hegemony, World

Order and Historical Change: Neo-Gramscian Perspectives in International Relations.” Capital & Class, no. 82: 85-114 (2004), p. 86. en Cox, Robert. “Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory.” Journal of International Studies 10, no. 1: 126-55 (1981), p. 129. 10

Butko, Terrorism Redefined, p. 147.

11

Kugker, Jaced, en Abramo Organski. The War Ledger (Chicago: University Press, 1980). 10

zonder daarbij de nood te voelen om als een tiran te ageren. De welwillendheid van anderen is hierbij ook van belang. 12 Doorheen de geschiedenis zijn grote rijken de meest voor de hand liggende voorbeelden van hegemonische machten. Ook Groot-Brittannië tijdens de negentiende eeuw en de Verenigde Staten van Amerika tijdens de twintigste eeuw kunnen als hedendaagse voorbeelden bij uitstek dienen. 13 Er kan ook nog een onderscheid gemaakt worden in hegemonische machten. Zo heb je welwillende hegemonieën, die meer macht hebben dan andere staten en deze macht doen gelden door middel van harde of zachte maatregelen. Daarnaast profiteert niet enkel de hegemonie van de voordelen, maar zijn er meerdere staten die van deze situatie kunnen profiteren. 14 De andere staten krijgen dus iets in ruil, zonder dat er veel van hen terugverwacht wordt. Sommige academici hebben Zuid-Afrika in deze categorie ondergebracht. 15 Na het einde van de Koude Oorlog ontstond er een afkeer bij Westerse landen om militair te interveniëren in Afrika. Deze situatie kwam tot stand na het debacle waarin de Verenigde Staten verwikkeld waren naar aanleiding van het de problemen in Somalië. Daarnaast had ook het Franse beleid in Zaïre en Rwanda gefaald. Toch wijzen Adebajo en Landsberg er op dat Zuid-Afrika en Nigeria het best omschreven kunnen worden als potentiële hegemonieën of als landen die streefden naar hegemonie. Beide landen werden namelijk geconfronteerd met militaire, politieke en economische beperkingen in hun pogingen om de acties van hun buurlanden te beïnvloeden. De auteurs stellen dan ook voor om hen de term “pivotale staten” aan te meten. In hun subregio beschikken ze namelijk over disproportionele economische en militaire macht met daarenboven ook een grote invloed.

12

Baregu, Mwesiga, en Christopher Landsberg, eds. From Cape to Congo: Southern Africa's

evolving security challenges (Boulder: Lynne Rienner Publishers, 2003), p. 174. 13

Burgess, Stephen. “Regional Hegemony and it’s Discontents: South Africa and India

Compared.” Paper gepresenteerd tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van the International Studies Association, Le Centre Sheraton Hotel, Montreal, Quebec, Canada, 17 maart 2004, p. 5. 14

Keohane, Robert. After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political

Economy (New Jersey: Princeton University Press, 1984). 15

De volgende alinea is gebaseerd op Baregu en Landsberg, eds, From Cape to Congo, pp.

171-204. 11

1.3. Status quaestionis

De landkwestie wordt door velen nog steeds gezien als de hoofdoorzaak van de crisis in Zimbabwe. 16 Toch kan deze ene verklaring niet volstaan en wordt ook de rol van Zuid-Afrika steeds meer onder de loep genomen om als een verklarende factor te dienen naast de tanende economie, de landkwestie, de rol in de oorlog van de DRC en het democratische deficit (cfr. infra). 17 Professor Deon Geldenhuys, docent aan de universiteit Johannesburg, heeft het over een speciale relatie tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika die teruggevoerd kan worden naar de periode van de Zuid-Afrikaanse expansie tijdens het begin van de twintigste eeuw. 18 Deze relatie werd bij het ontbinden van de Federatie van Rhodesië en Nyasaland in 1963 steeds inniger. De twee buurlanden konden het goed met elkaar vinden en besloten dan ook om zich niet te bemoeien met elkaars binnenlandse aangelegenheden. Daarnaast spraken ze ook af om geen steun te verlenen aan de verschillende internationale sancties. Tussen 1980 en 1994 bekoelden de relaties sterk. Dit werd pijnlijk duidelijk toen Zuid-Afrika geen uitnodiging kreeg toegestuurd om de onafhankelijkheidsceremonie van Zimbabwe bij te wonen. 19 Mugabe waagde zich aan een politiek van brinkmanship in een periode van intens conflict tijdens de jaren tachtig. De Zuid-Afrikaanse reactie bestond erin om preventieve- en vergeldingsacties op touw te zetten, aangezien het zich bedreigd voelde op het vlak van zijn interne veiligheid. 20 De kentering kwam er onder het presidentschap van Frederik Willem de Klerk, die aan het hoofd stond van Zuid-Afrika gedurende de periode 1989-1994. Tijdens zijn bewind werd Nelson Mandela in 1990 vrijgelaten uit de gevangenis, liepen er onderhandelingen over de

16

McKinley, Dale T. “South African Foreign Policy towards Zimbabwe under Mbeki.”

Review of African Political Economy 31, no. 100: 357-364 (2004), p. 357. 17

Taylor en Williams, The Limits of Engagement, p. 547.

18

De volgende alinea is gebaseerd op Geldenhuys, Deon. “The Special Relationship between

South Africa and Zimbabwe.” In State Failure: The Case of Zimbabwe, geredigeerd door Mike Hough, en Anton du Plessis, 102-44 (Pretoria: University of Pretoria, 2004), p. 107. 19

Geldenhuys, Deon. The Diplomacy of Isolation: South-African Foreign Policy Making

(Johannesburg: Macmilian, 1984), pp. 40-41. 20

Geldenhuys, The Special Relationship between South Africa and Zimbabwe, p. 107. 12

grondwet en kwam er een einde aan de apartheidsperiode. 21 Er wordt ook geopperd dat het ANC als voormalige bevrijdingsbeweging op de steun kon rekenen van Zimbabwe. Hierdoor heeft het ANC nog een openstaande schuld met Zimbabwe, waardoor het moeilijk is om Mugabe de rug toe te keren. 22 Het ziet ZANU-PF dan ook als een zusterpartij door de strijd die ze beiden voerden in hun land tegen het kolonialisme en de onderdrukking. 23 Hoewel de relaties tussen het huidige Zimbabwe en Zuid-Afrika aan verandering onderhevig zijn geweest, is er tot op de dag van vandaag sprake van een band tussen de politieke elites. Het mag dan ook niet verwonderen dat deze relaties een zekere impact hebben op zowel het politieke, economische als sociale vlak. Om de Zuid-Afrikaanse politiek ten aanzien van het Zimbabwe van Robert Mugabe toe te lichten, was de positie van Thabo Mbeki, president tijdens de periode 1999-2008, veelal het uitgangspunt. 24

21 22

Geldenhuys, Relationship, pp. 107-108. Mills, Greg, en Christopher Clapham. Southern African Security after Apartheid: A

Framework for Analysis (Cape Town: Centre for Southern African Studies, 1991), p. 9. 23

De volgende alinea is gebaseerd op Graham, Victoria. “How Firm the Handshake? South

Africa's Use of Quiet Diplomacy in Zimbabwe from 1999 to 2006.” African Security Review 15, no. 4: 114-127 (2006), pp. 116-125. 24

Reuters, Mugabe verwelkomt Thabo Mbeki op de luchthaven van Harere op 30 juli 2008

(afbeelding). Beschikbaar via: http://africanpress.wordpress.com/2008/08/09/zimbabwe-power-sharing-deal-close-saysreport/?referer=sphere_related_content/ (geraadpleegd op 15 april 2010). 13

Victoria Graham heeft Mbeki’s buitenlandse politiek van quiet diplomacy voor de periode 1999-2006 naar waarde proberen te schatten. Quiet diplomacy vindt plaats in de private sfeer en is hierdoor niet zichtbaar voor het publiek en diverse media. Ze kwam tot de conclusie dat deze voorzichtige aanpak de situatie niet heeft verbeterd en dat quiet diplomacy inefficiënt is gebleken. Het falen van dit diplomatiek beleid zou volgens haar te wijten zijn aan de vastberadenheid van Thabo Mbeki en zijn geloof in zijn aanpak, alhoewel de resultaten steeds zijn uitgebleven. Hij vindt namelijk dat Afrika haar problemen zelf het hoofd dient te bieden, zonder daarbij op zoek te gaan naar steun buiten het continent. Op die manier raakte de Zimbabwaanse crisis niet opgelost, aangezien Mbeki niemand voor het hoofd wou stoten. Hoewel Victoria Graham meent dat quiet diplomacy zich buiten het oog van het publiek afspeelt, valt er aan de hand van publicaties van het ANC, parlementaire documenten en uitspraken van Thabo Mbeki en ministers, heel wat te vertellen over het Zuid-Afrikaanse beleid ten opzichte van Zimbabwe. De visie van Ian Phimister en Brian Raftopoulos focust op de economische belangen die op het spel staan. Deze zijn dan ook van belang geweest voor de buitenlandse politiek ten aanzien van Zimbabwe en de steun die Mugabe op die manier door de jaren heeft ontvangen. 25 Ook Dale McKinley ziet economische belangen als een mogelijke verklaring voor het gevoerde beleid. 26 De steun van Mbeki waarop Mugabe kon rekenen tijdens de verkiezingen van 2000 kwam er volgens McKinley voornamelijk omdat het ANC bang was dat ze geconfronteerd zouden worden met een potentiële vijandige politieke factor indien de Movement for Democratic Change (MDC) van Morgan Tsvangirai de macht zou grijpen. Door het verlenen van politieke ruggensteun en het legitimeren van Mugabes gezag, wisten Mbeki en het ANC zich verzekerd van de veiligheid en de expansie van de Zuid-Afrikaanse kapitalistische belangen in de Zimbabwaanse economie. Bij het bekijken van de beschikbare literatuur over dit onderwerp valt het mij op dat de meeste aandacht uitgaat naar de periode 2000-2004. Over de evolutie van de relaties tussen Harare (tot voor 1982 Salisbury) en Pretoria is heel wat minder inkt gevloeid, waardoor er nog mogelijkheden zijn voor verder onderzoek. Dat het merendeel van de literatuur het beleid van Mbeki als uitgangspunt neemt, kan verklaard worden door het feit dat het onderwerp 25

Phimister, Ian, en Brian Raftopoulos. “Mugabe, Mbeki & the Politics of Anti-imperialism.”

Review of African Political Economy 31, no. 101: 385-400 (2004), p. 389. 26

De volgende alinea is gebaseerd op McKinley, South African Foreign Policy Towards

Zimbabwe under Mbeki, pp. 359-362. 14

meer media-aandacht geniet dan voorheen. Aangezien de crisis nog steeds niet opgelost lijkt te zijn en Zuid-Afrika er nochtans alle belang bij heeft om deze precaire situatie een halt toe te roepen, zal ik dan ook proberen om de gebeurtenissen van de laatste vijf jaar erbij te betrekken.

1.4. Oorzaken van de crisis

Om een beter beeld te krijgen van de socio-economische crisis in Zimbabwe is het noodzakelijk om de oorzaken van dichterbij te bekijken. Volgens Ian Taylor en Paul Williams, die onderzoek verricht hebben naar de oorzaken van de Zimbabwaanse crisis, zijn er vier grote thema’s die de positie van Zimbabwe hebben beïnvloed. 27 De landkwestie is een eerste aspect van de crisis. Politieke stabiliteit zal er enkel komen als het probleem van de landhervormingen wordt aangepakt. 28 Deze problematiek is weliswaar lang niet nieuw en is terug te voeren naar het verre verleden. De beste gronden waren namelijk exclusief voorbehouden voor blanke boeren, terwijl de zwarte landbouwbevolking enkel aan landbouw kon doen op de Tribal Trust Lands. Deze stukken grond waren gesitueerd in de minst vruchtbare gebieden. 29 Verschillende pogingen werden ondernomen door de nieuwe regering van Mugabe om aan herverdeling te doen, maar dit werd steeds verhinderd door bepalingen van het Lancaster House Agreement (LHA) en een gematigd beleid vanwege de regering die verzoening nastreefde. 30 Het LHA dat onderhandeld werd door een samenwerking tussen ZANU en ZAPU onder de vorm van het Patriotic Front (PF) en het regime

van

Ian

Smith

onafhankelijkheidsoorlog.

31

in

1979

te

Londen,

maakte

een

einde

aan

de

De blanke boeren kregen de garantie dat ze hun land voor tien

jaar konden behouden, tenzij ze het zelf wensten te verkopen via het willing seller, willing

27

Taylor en Williams, Limits, pp. 548-551.

28

Taylor en Williams, Limits, p. 549.

29

Chaumba, Joseph, Ian Scoones, en William Wolmer. “New Politics, New Livelihoods:

Agrarian Change in Zimbabwe.” Review of African Political Economy 30, no. 98: 585-608 (2003), pp. 585-586. 30

Alexander, Jocelyn. “State, Peasantry and Resettlement in Zimbabwe.” Review of African

Political Economy 21, no. 61: 325-345 (1994), p. 343. 31

Nugent, Africa Since Independence, p. 277. 15

buyer principe. 32 Vanaf 1990 was de regering niet langer gebonden aan de bepalingen van het LHA en twee jaar later was de weg dus vrij om de Land Acquisition Act uit te vaardigen. 33 Hierdoor kreeg de regering grotere macht inzake landverwerving, al diende ze daarvoor wel een billijke vergoeding te betalen aan de eigenaars. Toen een referendum in 2000 de aanpassing van de grondwet verwierp, waarin gestipuleerd stond dat de geldelijke compensatie voortaan niet langer nodig was (tenzij betaald door de Britse regering), barstte de etterbuil open. 34 Zelfverklaarde war veterans vielen boerderijen van blanke boeren binnen. Hiermee wilden ze hun onvrede uiten omtrent het uitblijven van financiële compensatie voor hun verdiensten in de onafhankelijkheidsstrijd. Hoewel Mugabe hen die steun had beloofd, kregen ze nul op het rekest. 35 Hierna gingen de landhervormingen gewoon verder en kwamen steeds meer boerderijen in handen van zwarte boeren. Mugabe en zijn medestanders zagen de landhervormingsprogramma’s als een middel om het gekoloniseerde land terug te geven aan de oorspronkelijke bevolking van Zimbabwe. 36 De link werd dus gemaakt met de doelstellingen van de onafhankelijkheidsstrijd van de jaren zeventig. De tweede oorzaak van de crisis is volgens hen de neerwaartse spiraal waarin de economie gevangen lijkt te zitten. Tijdens het eerste decennium van de onafhankelijkheid was er nog sprake van economische groei door een toename van het BNP van om en bij de vier procent. In de periode na 1990 kon men enkel dromen van dergelijke cijfers en werd de groei afgeremd, om vervolgens vanaf 1997 te verzeilen in een vrije val. 37 Om de aandacht af te leiden van de lamentabele economische toestand, kwam regeringspartij ZANU-PF op de proppen met de politiek van landhervormingen. Tot overmaat van ramp werden

32

Sachikonye, Lloyd M. “From 'Growth with Equity' to 'Fast-Track' Reform: Zimbabwe's

Land Question.” Review of African Political Economy 30, no. 96: 227-240 (2003), p. 229. 33

Geldenhuys, Relationship, p. 110.

34


35

Doig, Alan. “Dirty Hands and the Donors: Dealing with Corruption in a Post-Mugabe

Zimbabwe.” Political Quarterly 78, no. 1: 71-78 (2006), p. 72. 36


37

Rotberg, Robert. “Africa’s Mess, Mugabe’s Mayhem.” Foreign Affairs 79, no. 5: 47-61

(2000), p. 51. 16

hulpmaatregelen vanwege het Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Wereldbank (WB) en andere buitenlandse donoren opgeschort. 38 Ook de beslissing om troepen te sturen naar de Democratische Republiek Congo (DRC) in 1998 heeft bijgedragen tot de huidige crisis en wordt gezien als de derde oorzaak. Ongeveer de helft van het Zimbabwaanse leger nam deel aan militaire operaties en het totale kostenplaatje wordt geraamd op een slordige vijfhonderd miljoen Amerikaanse dollar. Bovendien kon de Zimbabwaanse regering hierdoor geen beroep doen op een deel van de militaire infrastructuur, waardoor er niet voldoende assistentie verleend kon worden wanneer het zuiden van Zimbabwe geteisterd werd door talrijke overstromingen. 39 De militaire operaties in de DRC hebben ook aangetoond dat Zuid-Afrika toch niet altijd even invloedrijk is geweest ten opzichte van Zimbabwe. Zuid-Afrika had zich tegen de steun aan Laurent Kabila gekant, terwijl de regeringen van Zimbabwe, Angola en Namibië geen graten zagen in de militaire steun. De laatste oorzaak die Ian Taylor en Paul Williams aanbrengen, is het democratische deficit van de regering. Zimbabwe is nooit een echte modeldemocratie geweest tijdens het bewind van Robert Mugabe. Een eerste smet op het blazoen was het doden van naar schatting achtduizend personen uit Matabeleland en de Midlands tijdens de jaren tachtig door de gevreesde Fifth Brigade. 40 Deze eenheid was speciaal opgeleid door Noord-Korea en verschilde sterk van de andere Zimbabwaanse troepen en dienden rechtsreeks aan de commandanten van Mugabe te rapporteren. 41 Tijdens de jaren negentig stegen de spanningen door de dominante positie van Mugabe en zijn partij. Dit verzet zou in 1999 leiden tot de oprichting van het MDC met Morgan Tsvangirai aan het hoofd van de partij. 42 Tijdens de campagne voor de parlementsverkiezingen van 2000 hield Mugabe op geregelde tijdstippen heuse scheldtirades tegen zijn politieke opponenten, gedoogde hij het geweld tegen hen en bestempelde hij partijsecretaris Morgan Tsvangirai als een verrader en een marionet die bespeeld werd door Groot-Brittannië. Door de confrontatie met geweld en intimidatie, was er sprake van een klimaat dat overheerst werd door angst. Hierdoor verliepen de verkiezingen 38


39


40


41

Meredith, Mugabe, p. 65.

42

Gavin, Michelle D. Planning for Post-Mugabe Zimbabwe (New York: Council on Foreign

Relations Press, 2007), p. 6. 17

niet op een eerlijke manier, hoewel dit door de Zuid-Afrikaanse regering werd tegengesproken. 43

Waarnemingsmissies

uitgestuurd

door

de

Europese

Unie,

de

Commonwealth, Amnesty International en andere niet-gouvernementele organisaties deelden deze mening niet en bestempelden de verkiezingen van 2000 als onvrij en oneerlijk door de vele intimidatiecampagnes die de oppositie te beurt vielen. Ook latere verkiezingen werden ontsierd door geweldcampagnes, waardoor de legitimiteit van Mugabes gezag in het gedrang kwam.

1.5. Zuid-Afrika en de Zimbabwaanse crisis

Thabo Mbeki is een groot voorstander van het idee van een Afrikaanse renaissance. Uitgangspunten van dit beleid zijn het nastreven van regionale stabiliteit en integratie. 44 Thabo Mbeki had tevens de intentie om in naam van Zuid-Afrika een leidersrol te vervullen. Om de Afrikaanse renaissance een kans op succes te gunnen was het noodzakelijk dat men zeker geen vijandige gevoelens aanwakkerde en dat de andere landen hun medewerking zouden verlenen. 45 Mbeki verwoordde zijn visie op een conferentie in 1998 als volgt:

“We want to see an African Continent in which the people participate in systems of governance in which they are truly able to determine their destiny and put behind us the notions of democracy and human rights as peculiarly ‘Western’ concepts. Thus would we assume a stance of opposition to dictatorship, whatever form it may assume. Thus would we say that we must ensure that when elections are held, these must be truly democratic, resulting in governments which the people would accept as being genuinely representative of the will of the people.” 46

43

Johnson, Mugabe, Mbeki, And Mandela's Shadow, p. 71.

44

Sachikonye, Lloyd M. “South Africa’s Quiet Diplomacy: The Case of Zimbabwe.” In The

State of the Nation: South-Africa 2004-2005, geredigeerd door John Daniel, Roger Southall, Jessica Lutchman. (Cape Town: HSRC Press, 2005), pp. 570-571. 45 46

Sachikonye, South Africa’s Quiet Diplomacy, p. 572. Mbeki, Thabo. “Statement by Deputy President Mbeki at the African Renaissance

Conference’, Johannesburg, September 28, 1998.” www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1998/tm0928.htm. Geraadpleegd op 14/12/2009. 18

Mbeki heeft gelijkaardige objectieven verkondigd in het kader van het Zuid-Afrikaanse beleid ten opzichte van Zimbabwe. 47 Dit beleid was gericht op het steunen van veranderingen inzake beleid en praktijk. Een verandering van de huidige regering was echter niet aan de orde. De problemen in Zimbabwe waren volgens de Zuid-Afrikaanse regering ook volledig te wijten aan de landkwestie. Hoewel Zuid-Afrika een oplossing wilde bekomen voor de problemen in Zimbabwe, wilde het toch niet het verwijt krijgen dat het Zimbabwe dicteerde wat het moest doen. Een langdurige oplossing zou er namelijk enkel komen als de bevolking van Zimbabwe haar steun aan de maatregelen toezegt. Om tot een constructieve oplossing te komen, hanteerde Mbeki de aanpak van quiet diplomacy. Gesprekken en onderhandelingen, veelal tussen de staatshoofden zelf, vonden plaats in een vriendschappelijke sfeer achter de schermen. Op die manier wilde Mbeki vermijden dat hij Mugabe tegen zich in het harnas zou jagen. Dit beleid bood derhalve een alternatief voor het opleggen van sancties. Zuid-Afrika vreesde namelijk dat het sanctioneren van Zimbabwe en Mugabe ervoor zou zorgen dat er een einde kwam aan de diplomatieke banden. Volgens Deon Geldenhuys kunnen we in verband met dit constructief engagement besluiten dat deze optie ervoor zorgde dat de problematieken rond democratie, mensenrechten, landhervormingen en de economische crisis onder de aandacht bleven. Tezelfdertijd is het echter duidelijk dat Mugabe weinig rekening hield met Mbeki’s aansporingen en smeekbeden en ze eenvoudigweg naast zich neerlegde.

1.6. Vooruitblik

Nu de oorzaken van de Zimbabwaanse socio-economische crisis hierboven in het eerste inleidende hoofdstuk kort zijn geschetst is het tijd voor een vooruitblik op hetgeen dat volgt. In hoofdstukken twee, drie en vier zal de historische context bekeken worden. In het tweede hoofdstuk staat de relatie op politiek vlak tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika centraal, zowel van de periode voor de Zimbabwaanse onafhankelijkheid, als de periode daarna. Aangezien de politieke constellatie door het aan de macht komen van Mugabe sterk veranderde, wordt de periode na de Zimbabwaanse onafhankelijkheid opgedeeld in twee delen. De eerste periode loopt tot het einde van het apartheidsbewind en de tweede periode vangt aan met het aan de macht komen van Nelson Mandela. Aangezien de landkwestie de gemoederen blijft beroeren en het een belangrijk twistpunt is geweest zowel binnen als buiten Zimbabwe, wordt ook de landkwestie van dichterbij 47

De volgende alinea is gebaseerd op Geldenhuys, Relationship, pp. 117-119. 19

bekeken. Hierbij zal ik naast het schetsen van de historische context ook aandacht hebben voor eventuele parallellen met Zuid-Afrika en de manier waarop Zuid-Afrika de Zimbabwaanse landkwestie heeft benaderd door gebruik te maken van beleidsdocumenten, speeches, interviews en krantenartikels. Aangezien er belangrijke economische relaties bestaan tussen beide landen, heeft het derde hoofdstuk de economische context als uitgangspunt. Om een beter beeld te krijgen, zal ik eerst de Zimbabwaanse economie bespreken om vervolgens de economische relaties tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika te bespreken, zowel van de periode voor de onafhankelijkheid als erna. Tot slot geef ik ook de voor- en nadelen die Zuid-Afrika heeft bij de Zimbabwaanse crisis. In het vijfde en zesde hoofdstuk wordt het Zuid-Afrikaanse buitenlands beleid ten aanzien van Zimbabwe van dichterbij bekeken. Eerst onder het presidentschap van Nelson Mandela om vervolgens in het vijfde hoofdstuk het beleid van Thabo Mbeki uitgebreid onder de loep te nemen. Daarbij komen de Afrikaanse renaissance, het New Partnership for Africa’s Development (NEPAD), het African Peer Review Mechanism (APRM) en de Southern African Development Community (SADC) aan bod. In het zevende en tevens laatste hoofdstuk zal ik de praktijk van Mbeki’s beleid uitgebreid toelichten door te kijken naar het quiet diplomacy beleid. Door middel van dit beleid probeerde Mbeki op een constructieve wijze de situatie in Zimbabwe aan te pakken, zonder daarbij sancties op te leggen zoals de rest van wereld. Verder staat ook de houding van ZuidAfrika ten aanzien van Zimbabwe in de Commonwealth centraal en dienen de Zimbabwaanse presidentsverkiezingen uit 2002 en de mediatierol van Mbeki ten tijde van de presidentsverkiezingen uit 2008 als casestudies voor zijn beleid. Tot slot wordt ook kort het beleid van Mbeki’s opvolger Jacob Zuma bekeken.

20

2. Historische context - relatie Zimbabwe en Zuid-Afrika 2.1. Historische context voor 1980 - relatie tussen beide regeringen voor 1980

Naast het feit dat Zimbabwe en Zuid-Afrika buren zijn, is er ook sprake van een historische relatie tussen beide landen die ver teruggaat in de tijd. De Rhodesische staat ontwikkelde een economische basis die in grote mate afhankelijk was van de mijnbouw, commerciële en financiële activiteiten van Brits en Zuid-Afrikaans kapitaal. 48 Zoals eerder aangehaald kwamen de relaties tussen Zuid-Afrika en Rhodesië pas echt van de grond na de ontbinding van de Federatie van Rhodesië en Nyasaland in 1963. Hierdoor ontstond er een dispuut tussen Groot-Brittannië, nog steeds de soevereine autoriteit, en de Rhodesische regering. 49 De Britse regering hoopte dat er aanstalten werd gemaakt om het meerderheidsbewind toe te kennen, terwijl Rhodesië geen zin had om toegevingen te doen aan het blanke minderheidsbewind. Voor Hendrik Verwoerd, op dat moment eerste minister van Zuid-Afrika, was een stabiel en internationaal aanvaard Rhodesië dat bereid was om samen te werken met Pretoria de meest gunstige oplossing van het conflict. Maar het stabiele en internationaal aanvaarde Rhodesië kwam er niet door het unilateraal verklaren van de onafhankelijkheid (UDI) op 11 november 1965 door Ian Smith. 50

48

Southern African Liaison Office. Country Focus Paper: Zimbabwe-South Africa Relations

(Johannesburg: SALO, 2009), p. 65. 49

Barber, James, en John Barratt. South Africa's Foreign Policy: The Search for Status and

Security, 1945-1988 (Cambridge: Cambridge University Press, 1990), p. 135. 50

Voorpagina van de krant The Rhodesia Herald op 12 november 1965, een dag na de

Unilateral Declaration of Independence (afbeelding). Beschikbaar via: http://www.zimbabweinpictures.com/node/144 (geraadpleegd op 27/07/2010). 21

Over de precieze houding van Zuid-Afrika in de aanloop naar deze eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring zijn de meningen verdeeld. Maar zonder de geheime steun kon de regering van Ian Smith nooit in actie getreden zijn. Ook streefde Pretoria nog steeds een non-interventie politiek na. 51 Toen Rhodesië naar aanleiding van de UDI geconfronteerd werd met strenge veroordelingen vanwege de internationale gemeenschap, konden ze op de nodige steun en begrip rekenen van Zuid-Afrika. Zo stond Zuid-Afrika zowel publieke als clandestiene leningen toe, verleende ze steun op militair gebied en wisselde ze op regelmatige basis informatie uit met Rhodesië. Dit was belangrijke steun voor Ian Smith, zowel op materieel als op psychologisch vlak. 52 Toch was deze situatie niet ideaal voor de Zuid-Afrikaanse regering door de regionale instabiliteit en spanningen. 53 Zuid-Afrika stond ook onder druk door de bepalingen vastgelegd in resolutie 216 van de VN-veiligheidsraad, die de UDI en het “illegal racist minority regime in Southern Rhodesia” streng veroordeelde. 54 Door geen gehoor te geven aan de resolutie en toch door te gaan met het verlenen van steun aan Rhodesië, kwamen zijn eigen bilaterale relaties, vooral deze met Groot-Brittannië, op de helling te staan. 55 Mede door deze steun verkeerde Zuid-Afrika in de mogelijkheid om een grote invloed uit te oefenen op Zimbabwe. Dit werd duidelijk toen de voormalige Zuid-Afrikaanse eerste minister John Vorster ervoor zorgde dat Ian Smith zich akkoord verklaarde met een meerderheidsvertegenwoordiging. Dit betekent voor Johnson dat de Zuid-Afrikaanse regering Zimbabwe kon laten doen wat het zelf wou. 56

51

Onslow, Sue. “A Question of Timing: South Africa and Rhodesia’s Unilateral Declaration

of Independence, 1964–65.” Cold War history 5, no. 2: 129-159 (2005), p. 130. 52

Onslow, A Question of Timing, p. 130.

53

Barber, en Barratt, South Africa's Foreign Policy, p. 136.

54

UN Security Council, Resolution 216 (1965) of 12 November 1965, S/RES/216 (1965).

Beschikbaar via: http://www.unhcr.org/refworld/docid/3b00f20f54.html geraadpleegd op 13/03/2010. 55

Barber, en Barratt, Policy, p. 136.

56

Johnson, Shadow, p. 61. 22

2.2. Historische context voor 1980 – Relatie tussen de onafhankelijkheidsbewegingen

De onafhankelijkheidsbewegingen in Zuid-Afrika en het toenmalige Zuid-Rhodesië hebben elkaar voor 1980 sterk beïnvloed en in sommige gevallen zelfs samen actie ondernomen. Zo was het South African Native National Congress (SANNC), dat sinds 1923 beter bekend is onder de naam African National Congress (ANC), model voor de vroege Afrikaanse nationalistische bewegingen in Zuid-Rhodesië. Het Zuid-Afrikaanse ANC stond hen bij met raad en daad gedurende de jaren twintig en dertig. Toch waren deze vroege banden in hoofdzaak iets tussen de kleine Afrikaanse elites van beide landen. 57 Organisaties zoals de Industrial Commercial Union (ICU) werden beïnvloed door Clement Kadalie, de charismatische leider van het Zuid-Afrikaanse ICU. 58 In 1927 stuurde hij Robert Sambo naar Rhodesië om de beweging daar op te starten. De ICU was ook een transnationale beweging met afdelingen in Zuidwest Afrika (het huidige Namibië) en Noord-Rhodesië (het huidige Zambia). De doctrines bestonden uit een onstabiele mix van gematigd nationalisme, liberalisme en het millenaristische Afrikaans christendom. Door de arbeidsmigratie richting Zuid-Afrika, kwamen de werklieden in contact met Zuid-Afrikaanse arbeidsorganisaties. De nationalistische massabewegingen in Zuid-Rhodesië konden steunen op de voorbeelden van de Zuid-Afrikaanse nationalistische politiek. Daarnaast had je ook nog de universiteit van Fort Hare in Zuid-Afrika. Deze universiteit heeft zowel Afrikaanse leiders als alumni zoals Nelson Mandela en Robert Mugabe, als leden van de Afrikaanse intelligentsia. 59 Robert Mugabe trok in 1949 met een studiebeurs naar deze befaamde universiteit, die als een broeihaard van het Afrikaanse nationalisme bekend stond. 60 Hij kwam er in contact met politiek en het Marxistische gedachtegoed. Niettegenstaande zijn politieke bewustzijn 57

Van Der Walt, Lucien. “The First Globalisation and Transnational Labour Activism in

Southern Africa: White Labourism, the IWW, and the ICU, 1904–1934.” African Studies 66, no. 2–3: 223-251 (2007), p. 237. 58

De volgende alinea is gebaseerd op Van Der Walt, The First Globalisation and

Transnational Labour Activism in Southern Africa, p. 238. 59

Subotzky, George. “Redefining Equity: Challenges and Opportunities Facing South Africa's

Historically Black Universities Relative to Global and National Changes.” The Journal of Negro Education 66, no. 4: 496-521 (1997), p. 499. 60

Norman, Andrew. Mugabe: Teacher, Revolutionary, Tyrant (Gloucestershire: The History

Press Ltd, 2008), p. 17. 23

stelselmatig groeide, werd hij nog niet meteen politiek actief. Zijn eerste bekommernis was namelijk het afwerken van zijn studies. 61 In zowel Zimbabwe als in Zuid-Afrika ontstond er tijdens de jaren zestig en zeventig ook een samenwerking tussen de nationalistische patijen. Zo kwam in 1966 het idee ter sprake van een militaire samenwerking tussen het ANC en de Zimbabwe African People’s Union (ZAPU). Deze alliantie kwam voort uit een gemeenschappelijk doel, namelijk hun oppositie tegen het blanke minderheidsbewind in beide landen. 62 In 1967 kwam deze alliantie voor het eerst in actie tijdens de gemeenschappelijke militaire actie in Wankie. De bedoeling van deze campagne was om een route naar Zuid-Afrika te vinden door eerst de Zambezirivier over te steken om van Zambia naar Zimbabwe te gaan. In Zimbabwe ging het via het Wankiereservaat om uiteindelijk de Limpoporivier te kruisen richting Zuid-Afrika. Uiteindelijk slaagden de troepen er niet in om Zuid-Afrika te bereiken. Zo bestond er een samenwerking tussen de militaire vleugels van ZAPU en het ANC, respectievelijk het Zimbabwe People's Revolutionary Army (ZIPRA) en Umkhonto we Sizwe (MK). Hierbij valt het op dat de sympathie van het ANC in de eerste plaats uitging naar ZAPU en niet naar ZANU. ZANU ontstond in 1963 nadat militanten Joshua Nkomo, samen met Mugabe de oprichter van de partij, hem als onzeker en angstig bestempelden. 63 Ndabaningi Sithole werd voorzitter en Robert Mugabe secretaris-generaal van de nieuwe partij. Door de samenwerking tussen het ANC en ZAPU, vond ZANU een partner in het Pan Africanist Congress (PAC). Ook aan de oprichting van het PAC lag een splitsing aan de basis. In 1959 kwam het namelijk tot een breuk in het ANC en vanaf toen waren ze elkaars vijand. De historische band die tussen Mugabe en het ANC zou bestaan is dus zeer betwistbaar en geen argument om de hedendaagse relaties afdoende te verklaren. Daarbij komt ook nog dat ANC tijdens het tijdperk van de Koude Oorlog gesteund werd door de Sovjet-Unie en ZANU door de Volksrepubliek China. Ook op dat vlak waren er dus weinig overeenkomsten. Moeletsi Mbeki, broer van voormalig president Thabo Mbeki, vond een verklaring voor de goede verstandhouding tussen het ANC en ZAPU. Volgens hem komt het er op neer dat ANC een afkeer heeft voor nieuwe partijen, los van de ideologie. De voorkeur voor ZAPU werd

61


62

South African Democracy Education Trust. The Road to Democracy in South Africa: 1960-

1970 (Cape Town: Struik Publishers, 2005), p. 488. 63

Nugent, Africa, p. 273. 24

zelfs nog makkelijker verdedigbaar, aangezien de roots van ZAPU in feite terug te voeren zijn naar het ANC in Zuid-Rhodesië. 64 Toch beletten al deze factoren niet dat ZANU in 1977 toch aanstuurde op een militaire samenwerking met het MK, de militaire tak van het ANC. Dit voorstel werd echter afgewezen, aangezien er al om en bij de 250 manschappen aanwezig waren, die onder het directe bevel stonden van ZANU. 65 Dat Vorster Smith ervan zou overtuigen om een meerderheidsbewind toe te laten werd in 1977 door Oliver Tambo, voorzitter van het ANC gedurende 1967-1991, tijdens een interview in Luanda nog afgedaan als een verzinsel. 66 Volgens Tambo was er voor Vorster geen enkele reden om Ian Smith ervan te overtuigen om majority rule toe te staan, aangezien deze vraag zich in Zuid-Afrika ook opdrong. “…he is not going to grant - he might have to give - but he is not going to grant majority rule in anybody's lifetime - not in anybody's lifetime.” Toen het bij het ANC echter begon te dagen dat Zimbabwe binnenkort geleid zou worden door Mugabe en niet door ZAPU en diens leider Nkomo, zaten ze met de handen in het haar. Het was voor hen dan ook duidelijk dat ze hun houding tegenover ZANU dienden bij te stellen, wilden ze hun eigen doelen verwezenlijken. Dit werd meteen duidelijk toen Oliver Tambo de Conferentie van het Internationaal Comité tegen apartheid, racisme en kolonialisme in Zuidelijk Afrika in april 1980 toesprak in Stockholm. 67 Hoewel diezelfde Tambo nog naar ZANU verwezen had als een “spurious stooge of imperialists”, 68 klonk hij in zijn toespraak al heel wat gematigder door naar Mugabe te verwijzen als een comrade.

64

Southern African Liaison Office, Country Focus Paper, p. 66.

65

Kagwanja, Peter, en Kwandiwe Kondlo, eds. State of the Nation: South Africa 2008 (Cape

Town: HSRC Press, 2009), p. 308. 66

African National Congress. “Interview in Luanda after Summit Meeting of Presidents of

Frontline States And Southern African Liberation Movements, 1977.” Sechaba 11, no. 4 (1977). 67

African National Congress. “Speech at Conference of the International Committee Against

Apartheid, Racism and Colonialism in Southern Africa, Stockholm, April 1980.” Sechaba 15, no. 7 (1980). 68

Sellström, Tor. Sweden and National Liberation in Southern Africa. Vol. 2: Solidarity and

Assistance, 1970-1994 (Uppsala: Nordic Africa Institute, 2002), pp. 680-681. 25

“There is a special significance which attaches to this conference of the International Committee against Apartheid, Racism and Colonialism in Southern Africa: It takes place between two major events in the history of our common struggle. The one event is the glorious victory of the people of Zimbabwe, dramatised by their voting the Patriotic Front alliance into power, giving a special mandate to Comrade President Robert Mugabe of ZANU-PF. The other event is the forthcoming emergence of the African independent State of Zimbabwe.”

In februari en dus twee maanden voor deze toespraak vonden er verkiezingen plaats in Zimbabwe. Nkomo was de grote verliezer van de verkiezingen in februari 1980. Het Zimbabwe African National Union-Patriotic Front (ZANU-PF), de partij van Robert Mugabe, kwam als grote overwinnaar uit de stembusstrijd met drieënzestig procent van de stemmen. Voor de verkiezing was er reeds afgesproken dat twintig parlementaire zetels exclusief voorbehouden waren voor de blanken. Deze zetels werden uiteindelijk allemaal ingenomen door het Rhodesian Front (RF). 69 Aangezien het ZAPU van Joshua Nkomo de verkiezingen had verloren, was het ANC genoodzaakt om het geweer van schouder te veranderen.

2.3. Historische context - 1980-1994

Zimbabwe gold na de onafhankelijkheid als een belangrijke speler in de regio. Het beschikte over de op een na grootste economie, waarbij het enkel Zuid-Afrika moest laten voorgaan. Zimbabwe werd ook aanzien als de leider van de Southern African Development Coordination Conference (SADCC) en van de Front Line States (FLS). 70 Zowel de SADCC als de FLS hadden twee doelstellingen voor ogen op het domein van het buitenlands beleid. De eerste doelstelling situeerde zich op het economische vlak, waarbij het de bedoeling was om de economische afhankelijkheid van de lidstaten ten opzichte van Zuid-Afrika te doen afnemen. De tweede doelstelling, die eerder politiek van aard was, had als opzet om het apartheidsregime in Zuid-Afrika te isoleren van de internationale gemeenschap en een einde te maken aan het kolonialisme in Namibië. De idee hierachter was dat het door het potentiële 69

Nugent, Africa, p. 280.

70

De Southern African Development Coordination Conference (SADCC), de voorloper van

de Southern African Development Community (SADC), werd opgericht in Lusaka, Zambia, op 1 april 1980. Negen landen lagen aan de basis hiervan, namelijk Angola, Botswana, Lesotho, Malawi, Mozambique, Swaziland, Tanzania, Zambia en Zimbabwe. 26

isolement geen kant meer op zou kunnen en hierdoor genoodzaakt was om zijn apartheidspolitiek te laten varen. Zimbabwe maakte op deze manier duidelijk dat zijn steun op politiek en diplomatiek vlak zou uitgaan naar de oppositiebewegingen en in het bijzonder naar het Pan Africanist Congress (PAC). Op die manier kon het ook iets terugdoen voor de jarenlange steun die het zelf genoten had tijdens de eigen onafhankelijkheidsstrijd.71 Jarenlang had Zuid-Afrika immers steun verleend aan de strijd van Ian Smith, opdat Rhodesië niet in handen zou vallen van de communistische guerrillastrijders. 72 Toen het duidelijk werd dat het zo niet verder kon, steunde het met dezelfde geestdrift de coalitieregering van de gematigde bisschop Abel Muzorewa door grote sommen geld in zijn verkiezingscampagne te pompen. De United African National Council (UANC) van Muzorewa won de verkiezingen en op 1 juni 1979 nam hij de fakkel over van Ian Smith. Ondanks dit internal settlement en het aan de macht komen van een regering van nationale eenheid, werd de strijd steeds intenser. Rhodesië veranderde nog van naam onder Muzorewa in Zimbabwe Rhodesië om de verandering aan te tonen, maar eind 1979 kwam er toch een eind aan dit politieke bestel. Een nieuwe gespreksronde zou uiteindelijk plaats vinden in het Lancaster House te Londen (cfr. infra). Opnieuw veranderde de situatie voor Zuid-Afrika en na de verkiezingen kreeg het nu Mugabe voorgeschoteld als leider van zijn buurland. De reactie van Zuid-Afrika bestond er in om zich te beschermen tegen deze vermeende bedreiging. Het rekruteerde ongeveer vijfduizend voormalige Rhodesische militairen en probeerde een netwerk van informanten, spionnen, saboteurs en agenten op te richten die binnen de landsgrenzen van Zimbabwe zou opereren. Wat de consequenties waren van de Zimbabwaanse houding wordt duidelijk als we terugkeren naar het moment van de Zimbabwaanse onafhankelijkheid. 73 Om deze heugelijke dag extra in de verf te zetten, vonden er uiteraard de nodige festiviteiten plaats, waardoor deze belangrijke gebeurtenis de passende luister kreeg bijgezet. De Zuid-Afrikaanse regering stond niet vermeld op de genodigdenlijst van deze feestelijkheden. Vertegenwoordigers van het Pan Africanist Congress (PAC), het ANC en de South West Africa People's Organisation 71

Adar, Korwa, Rok Ajulu, en Moses Onyango. “Post-Cold War Zimbabwe’s foreign Policy

and Foreign Policy-Making Process.” In Globalization and Emerging Trends in African States’ Foreign Policy-making Process: A Comparative Perspective of Southern Africa, geredigeerd door Korwa Adar en Rok Ajulu (Aldershot: Ashgate, 2002), p. 264. 72

De volgende alinea is gebaseerd op Meredith, Mugabe, p. 51.

73

Barber, en Barratt, Policy, p. 267. 27

(SWAPO) uit Namibië konden daarentegen wel op een uitnodiging rekenen. Dit toont aan dat de relaties tussen Pretoria en Salisbury, zoals Harare tot in 1982 bekend stond, een transformatie ondergingen. Het beeld bestond dat alle inspanningen om een regeling te bekomen voor Rhodesië uiteindelijk voor een ongunstige uitkomst hadden gezorgd. In 1981 had president Mugabe sterke anti-apartheidsgevoelens geuit en riep hij op tot sancties tegen Zuid-Afrika. Zuid-Afrika was echter niet onder de indruk en riep honderdvijftig spoorwegtechnici en vijfentwintig treinlocomotieven terug uit Zimbabwe. Hierdoor kwam het spoorwegsysteem onder druk te staan. Het was wachten op de tussenkomst van de Amerikaan Chester Crocker, Assistant Secretary of State for African Affairs onder Reagan, om de situatie te ontzenuwen. Hij overtuigde Mugabe om de toon van zijn retoriek te matigen en contact toe te laten op het officiële niveau. Zuid-Afrika waarschuwde hij om Zimbabwe niet te destabiliseren. 74 Ondanks deze waarschuwing bleef de belangrijkste doelstelling van Zuid-Afrika ten aanzien van Zimbabwe om het in een zwakke en defensieve positie te houden. Door Zimbabwe te destabiliseren wilde het ervoor zorgen dat Zimbabwe geen bedreiging vormde qua veiligheid en geen voorbeeld werd van een stabiele Afrikaanse staat. Om dit te bewerkstelligen, blokkeerde Zuid-Afrika handelsroutes om economische onrust te veroorzaken, steunde het oppositiepartijen in Zimbabwe en werden militaire activisten ingezet. 75 De militaire acties waren gericht tegen vermoedelijke doelwitten van het ANC. Zo werd Joe Nzingo Gqabi, vertegenwoordiger van het ANC in Zimbabwe, eind juli 1981 vermoord in Salisbury. Volgens het ANC was het een poging van “de racistische” ZuidAfrikaanse regering om de Front Line States te intimideren en het ANC te demoraliseren. 76 Toch benadrukte Oliver Tambo tijdens zijn speech op de begrafenis van Gqabi dat Zimbabwe een krachtige boodschap naar de mensen in Zuid-Afrika, de regio en de wereld heeft gestuurd, zowel naar vrienden als naar vijanden. 77 Dit deden ze door hun verantwoordelijkheid op te 74


75


76

African National Congress. “Obituary Joe Nzingo Gqabi.” Sechaba 15, no. 09 (1981).

Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/people/jngqabi.html. Geraadpleegd op 16/03/2010. 77

Tambo, Oliver Reginald. “Speech at the Funeral of Joe Gqabi, Harare, Augustus 9, 1981.”

Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/speeches/1980s/sp810809.html. Geraadpleegd op 16/03/2010. 28

nemen en de plechtigheid voor Gqabi te organiseren in Zimbabwe zelf. Hij stelt ook dat Zimbabwe geen angst heeft voor de bevrijdingsstrijd, want hoe meer de vijand aanvalt in Zimbabwe, hoe groter de vastberadenheid zal zijn waarmee Zimbabwe antwoordt. Door de daden van agressie voelen de mensen van de ganse regio zich ook sterker verbonden en wordt de steun van de internationale gemeenschap groter. Het stemt Tambo ook hoopvol dat in het geval van agressie, de mensen voet bij stuk hielden tijdens de verdediging van de totale bevrijding. Het heeft volgens hem ook de banden tussen de bevolking van Zimbabwe en ZuidAfrika verder geconsolideerd. Tot slot richt hij nog een extra dankbetuiging richting premier Mugabe, de ministers, de partij en de ganse regering voor deze daad van participatie aan de strijd voor de bevrijding van Zuid-Afrika. Ondanks de eerdere sympathieën voor ZAPU, was het ANC zich er dus heel goed van bewust dat Mugabe als een bondgenoot kon ageren in hun eigen strijd. De onafhankelijkheid van Zimbabwe stemde Tambo hoopvol voor de situatie in eigen land, aangezien het een krachtige stimulans was voor het revolutionaire proces in eigen land. Daarbovenop begonnen de funderingen van de dominantie van de apartheid in zowel Namibië als in Zuid-Afrika te wankelen. 78 De internationale perceptie was dat de verschillende raids die Zuid-Afrika uitvoerde deel waren van een agressief regionaal beleid met als ultiem doel destabilisatie. Zuid-Afrika was militair actief in Angola en gaf verdoken steun aan de União Nacional para a Independência Total de Angola (UNITA) het Mozambican National Resistance (MNR) en aan dissidenten in het Zimbabwaanse Matabeleland. Mugabe koos in het geval van Mozambique de kant van FRELIMO, die een bittere burgeroorlog uitvocht met de door Zuid-Afrika gesteunde rebellen van het MNR. Pretoria verdedigde hun beleid echter door te stellen dat verschillende buurlanden het ANC steunden door hen gebruik te laten maken van hun grondgebied. Van daaruit bestond het gevaar dat ze Zuid-Afrika binnenvielen. 79 De soms ongemakkelijke, maar over het algemeen stabiele relaties met Zimbabwe werden eind 1985 danig verstoord door landmijnexplosies in het noorden van Transvaal. 80 Het leger beweerde dat de explosieven via de Zimbabwaanse grens door het ANC het land werden 78

Tambo, Oliver Reginald. “Speech at the Second National Conference of Solidarity with the

Peoples of Southern Africa, Rome, Februari 26-28, 1982.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/speeches/1980s/or82-4.html. Geraadpleegd op 18/04/2010. 79


80

De volgende alinea is gebaseerd op Barber, en Barratt, Policy, p. 319. 29

binnengebracht. Toen Pik Botha, in de hoedanigheid van Zuid-Afrikaans minister van Buitenlands Zaken, ermee dreigde om de verdachten te vervolgen in Zimbabwe, herhaalde Zimbabwe dat ze basissen van het ANC niet zouden toestaan op hun grondgebied. Volgens Pretoria gebeurde dit al veel eerder en rechtvaardigden ze hiermee hun raids in de regio. De relaties stonden hierdoor onder druk en Mugabe bleef halsstarrig elk contact weigeren op het ministeriele niveau. Toch werd niet geraakt aan de handelscontacten en bleven de transportverbindingen intact. De spanningen waren hiermee echter niet van de baan. Op het vlak van transport werd Zimbabwe steeds afhankelijker van het Zuid-Afrikaanse transportnetwerk om hun overzeese import en export te vervoeren. Het gegeven dat Zimbabwe door land is ingesloten, verplicht hen om beroep te doen op het netwerk van de buurlanden. Hoewel begin 1983 nog steeds vierenvijftig procent van al het transport nog via de Mozambikaanse havens van Beira en Maputo georganiseerd werd, begon het Mozambican National Resistance (MNR) 81 in opdracht van Zuid-Afrika al vanaf 1981 met aanvallen op de wegen, pijpleidingen en spoorwegen die Zimbabwe verbond met de haven van Beira. 82 De aanvallen op de Beira-Mutare oliepijpleidingen en op spoorwegroutes die Beira met Harare verbindt, tonen de kwetsbaarheid van Zimbabwe aan, aangezien de levering van petroleumproducten hierdoor in het gedrang kwam. Zimbabwe importeerde net na haar onafhankelijkheid al een flinke proportie van haar petroleumproducten vanuit Zuid-Afrika.83 In het geval van economische sancties of een olie-embargo zou deze aanlevering in het gedrang komen, aangezien Zuid-Afrika begrijpelijkerwijs eerst tegemoet zou komen aan de eigen behoeften inzake petroleumgebruik. Een lange opschorting van de handel zou Zimbabwe met de nodige ongemakken opzadelen en zelfs al kan het Zuid-Afrika vervangen om te importeren, zou het alvast een flink stuk duurder worden. De sabotage vanwege MNR, de economische terugval en inefficiëntie begonnen al snel hun tol te eisen, waardoor Zimbabwe opnieuw moest terugvallen op de Zuid-Afrikaanse routes en het cijfer wat Mozambique betreft in 1986 nog slechts tien procent bedroeg. 84 Zimbabwe werd dus gedwongen om het leeuwendeel van haar buitenlandse handel via Zuid-Afrika te laten verlopen. De gewapende conflicten in zowel Angola als in Mozambique gecombineerd 81

Stond ook bekend als Resistência Nacional Moçambicana.

82

De volgende alinea is gebaseerd op Barber, en Barratt, Policy, p. 273.

83

Leistner, Eric. “Economic Interdependence in Southern Africa.” Afrika Instituut Bulletin

26, no. 4 (1986), supplement, p. 4. 84

Meredith, Mugabe, p. 52. 30

met een zwakke administratieve werking hebben de alternatieve routes doorheen deze landen gedeeltelijk of volledig geblokkeerd. 85 De samenkomst van de Commonwealth Heads of State in de Bahamas tijdens oktober 1985 vestigde de aandacht op de nauwe economische onderlinge afhankelijkheid van de landen in zuidelijk Afrika. 86 De Commonwealth dreigde er ook mee om Zuid-Afrika economische sancties op te leggen, tenzij er concrete vooruitgang werd geboekt binnen de zes maanden om de apartheid te ontmantelen. De vraag op dat moment was hoe de buurlanden van Zuid-Afrika zouden getroffen worden door de sancties als de Zuid-Afrikaanse economie werd aangetast. Ondanks de verschillen op politiek vlak, waren de economieën van Zuid-Afrika en diens buurlanden zo nauw met elkaar vervlochten dat sancties tegen Zuid-Afrika onvermijdelijk ook de buurlanden zouden treffen. De verschillende landen van de SADCC hebben weliswaar geprobeerd om zichzelf te bevrijden van het juk van de afhankelijkheid van Zuid-Afrika, maar erg gemakkelijk is dit nooit geweest. Dit kwam door de structurele inefficiënties die bestaan in de regio en het gebrek aan havens voor de landen die volledig omgeven zijn door land. De militaire uitgaven lagen in deze periode ook hoog, aangezien er tussen 1987 en 1991 tussen de zes- en twaalfduizend troepen naar Mozambique werden gestuurd om de handelsroutes te beschermen. 87 Hoewel het aandeel van de haven van Beira flink geslonken was, bleef Beira nog steeds belangrijk voor de Zimbabwaanse export. Het regionale destabiliseringbeleid vanwege Zuid-Afrika was de belangrijkste bezorgdheid voor de Zimbabwaanse veiligheid en woog zwaar op de budgetten. Zoals eerder gesteld had de sympathie van het ANC voor Mugabe tijdens het presidentschap van Mbeki weinig tot niets te maken met een historische band tussen de twee bevrijdingsbewegingen. ANC verkoos namelijk om samen te werken met de tegenstander van ZANU en vond een bondgenoot in ZAPU. Het mag dan ook niet verbazen dat er tussen de regerende partij in Harare en het ANC weinig contact of overleg bestond in de aanloop naar de verkiezingen van april 1994. Ondanks de achterdocht die bestond tussen ZANU en ANC, waren de contacten wel vriendelijker dan voorheen, ingegeven door realpolitik. Hoewel de relaties tussen de twee regeringen op het eind van de jaren negentig toch begonnen te verbeteren, dacht Zimbabwe er niet aan om zijn beleid aan te passen en bleef ze de 85

Leistner, Economic Interdependence in Southern Africa, p. 2.

86

De volgende alinea is gebaseerd op Leistner, Interdependence, pp. 2-3.

87

De volgende alinea is gebaseerd Adar, Ajulu, en Onyango, Post-Cold War Zimbabwe’s

Foreign Policy and Foreign Policy-making Process, p. 273. 31

confrontatie met Pretoria opzoeken, zelfs nadat de eerste tekenen van verandering al merkbaar waren vanaf 1989. Eind 1989 werd Zuid-Afrika immers geleid in overleg met het ANC via Nelson Mandela. Nadat Frederik Willem de Klerk het ANC terug toeliet, werd Nelson Mandela na zevenentwintig jaar gevangenisschap op 11 februari 1990 eindelijk vrijgelaten uit de Victor Verster gevangenis en dit onder massale mediabelangstelling. In 1992 bleef Mugabe de harde aanpak hanteren ten opzichte van Zuid-Afrika nadat hij verkozen werd als leider van de Front Line States (FLS). Deze halsstarrige houding was gebaseerd op zijn wantrouwen ten opzichte van het apartheidsregime en omdat hij er voor wou zorgen dat Zuid-Afrika de beslissing van transformatie niet zou omkeren. Dit wantrouwen was echter nergens voor nodig, aangezien er constitutionele onderhandelingen plaatsvonden en het apartheidsregime opgegeven werd.

2.4. Historische context na 1994

Onder Mandela bleven de relaties wankel ten gevolge van de problemen rond democratie en mensenrechten in Zimbabwe. 88 Ook op persoonlijk vlak boterde het niet altijd even goed tussen Mugabe en Mandela. 89

88 89

Adar, Ajulu, en Onyango, Policy, p. 265. Reuters, Howard Burditt, Ontmoeting tussen Nelson Mandela en Robert Mugabe

(afbeelding). Beschikbaar via: http://www.rue89.com/2008/06/27/mandela-mugabe-deuxdestins-opposes-en-afrique-australe (geraadpleegd op 27/07/2010). 32

Mugabe was namelijk uitgegroeid tot een belangrijk figuur op zowel het regionale en tot op zekere hoogte het globale toneel tijdens de apartheidsperiode. Met Mandela aan de macht in Zuid-Afrika, vreesde Mugabe ervoor om compleet overschaduwd te worden door de ZuidAfrikaanse president en een deel van zijn verworven status opnieuw zou moeten inleveren. 90 Mugabe had namelijk aspiraties om een belangrijke rol inzake het regionale leiderschap te blijven voeren en was niet geneigd om zijn voorzitterschap van de SADC Organ for Politics, Defence and Security op te geven. De machtsstrijd tussen de beide heren kwam prominent onder de aandacht door de interventie in de Democratische Republiek Congo (cfr. infra). 91 Het uitdagen van het regionale leiderschap was niet het enige dat Mugabe dwarszat. Hij was evenmin opgezet met het feit dat Zuid-Afrika niet bereid was om het achtentwintig jaar oude handelscontract te vernieuwen dat was verstreken in 1992. Om de eigen economie en binnenlandse producenten te beschermen legde Zuid-Afrika aan Zimbabwe hoge invoerrechten op. Zimbabwe werd door deze maatregel serieus getroffen en aangezien ZuidAfrika niet zinnens was om het akkoord opnieuw te onderhandelen, antwoordde Zimbabwe terug met een verhoging van de invoerrechten voor Zuid-Afrikaanse producten. 92 Het was pas onder druk van de Verenigde Staten en de Europese Unie dat de onderhandelingen hervat werden, aangezien de economische situatie in Zimbabwe steeds slechter werd. In augustus 1996 kwamen beide landen uiteindelijk toch tot een consensus. Invoerrechten en quota voor geïmporteerde textielproducten in Zuid-Afrika werden hierdoor verlaagd. De mogelijkheid bestond ook dat het akkoord werd uitgebreid naar andere sectoren zoals landbouw. De reden voor deze langdurige onderhandelingen wordt door Sachikonye bestempeld als het ontbreken van een warme persoonlijke band tussen Mugabe en Mandela. 93 Hoewel de twee leiders over het algemeen zeer formeel met elkaar omgingen, mankeerde er een zekere persoonlijke en professionele vertrouwelijkheid die nodig was om de twee sterkste regionale blokken nauwer bij elkaar te brengen. Het mag dan ook niet verwonderen dat deze slechte relatie haar repercussies had op het bilaterale vlak. De eerste fase van de bilaterale relaties na het einde van de apartheid werd dus gekenmerkt door een strijd om de regionale heerschappij, wat haar weerslag had op het vlak van handel en economie.

90


91

Sachikonye, Diplomacy, p. 576.

92


93

De volgende alinea is gebaseerd op Sachikonye, Diplomacy, p. 576-577. 33

In 1998 kwamen de bilaterale relaties voor de zoveelste keer serieus onder druk te staan. Zimbabwe besliste namelijk om militair te interveniëren en president Laurent-Désiré Kabila te ondersteunen in de Democratische Republiek Congo (DRC). Deze operatie kwam er op initiatief van Mugabe zelf zonder dat hij overleg pleegde met zijn eigen parlement. ZuidAfrika werd al helemaal buitenspel gezet en zag dat de ambitie voor het regionale leiderschap in gevaar werd gebracht. 94 Mugabe verdedigde zijn beslissing door erop te wijzen dat Zimbabwe de morele verplichting had om een bondgenoot van de SADC te vrijwaren van externe agressie. Toch kwam er later aan het licht dat ook materieel gewin onder de vorm van diamantconcessies een drijfveer was geweest voor de militaire interventie. 95 Een rapport van de Verenigde Naties uit 2002 besloot het volgende.

“Although troops of the Zimbabwe Defence Forces have been a major guarantor of the security of the Government of the Democratic Republic of the Congo against regional rivals, its senior officers have enriched themselves from the country’s mineral assets under the pretext of arrangements set up to repay Zimbabwe for military services.” 96

Naar het einde van het presidentschap van Nelson Mandela begon de economie van Zimbabwe alsmaar verder af te glijden en nam de politieke onrust toe. Om deze situatie een halt toe te roepen, werd er gehoopt dat Zuid-Afrika het voortouw zou nemen. Onder Mbeki vroeg de internationale gemeenschap zich dan ook af wat de reactie van Zuid-Afrika zou zijn en waarom het zijn invloed niet zou aanwenden om meer druk uit te oefenen op Mugabe. Hiermee kon er misschien een eind aan het geweld komen en aan de eigengereide politiek van Mugabe. Toen de regionale leiders in 2000 een bijeenkomst hielden in Victoria Falls, bestond het vermoeden en de hoop dat president Thabo Mbeki en de buurlanden deze gelegenheid gingen aanwenden om hun bezorgdheden over de Zimbabwaanse situatie te uiten. Zover zou het 94 95

Geldenhuys, Relationship, p.108. International Crisis Group. Blood and Soil. Land, politics and conflict prevention in

Zimbabwe and South Africa (Brussel: ICG, 2004), p. 60. 96

Verenigde Naties. “Final report of the Panel of Experts on the Illegal Exploitation of

Natural Resources and other Forms of Wealth of the Democratic Republic of the Congo.” Beschikbaar via: http://www.undemocracy.com/S-2002-1146.pdf. Geraadpleegd op 14/05/2010. 34

uiteindelijk niet komen en in plaats van zijn bezorgdheid te uiten, bevestigde Mbeki zijn steun voor het landhervormingsproces in Zimbabwe. Hij vond het zelfs niet eens nodig om Mugabe op de vingers te tikken, nadat de Zimbabwaanse president er maar niet in slaagde om het geweld dat gepaard ging met de landkwestie een halt toe te roepen. 97 In Zuid-Afrika was men van mening dat het publiekelijk aan de schandpaal nagelen van Mugabes grillig gedrag het enkel maar zou versterken. Voordat het buitenlandse beleid van Zuid-Afrika van dichterbij zal bekeken worden, is het opvallend dat de relaties tussen beide landen altijd onder een zekere spanning hebben gestaan. Tijdens het presidentschap van Mandela kwam deze spanning hoofdzakelijk voort uit de aspiraties die door zowel Mandela als Mugabe gekoesterd werden.

2.5. Conclusie

Door de historische context van de relatie tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika toe te lichten, is het duidelijk dat er al lang voor het aan de macht komen van Mugabe in 1980 sprake is van een speciale relatie tussen beide landen. Zo was de steun van Zuid-Afrika ten tijde van de internationale sancties tegen Rhodesië niet te onderschatten, aangezien de relatie met Zuid-Afrika voor de nodige ademruimte zorgde. De relaties tussen de onafhankelijkheidsbewegingen zijn minder overtuigend. Hoewel het ANC en ZANU beide voor de onafhankelijkheid van hun respectievelijke landen streden, steunden ze niet elkaar, maar andere bewegingen. Dit gegeven komt in het hedendaagse discours evenwel nooit meer ter sprake als er gesproken wordt over de historische en langdurende relaties tussen de onafhankelijkheidsbewegingen. Hoewel de relatie op verschillende tijdstippen ook onder zware druk kwam te staan, blijft ze tot op heden bijzonder invloedrijk voor het gevoerde buitenlandse beleid. De meer recente relatie tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika komt verder nog aan bod als het buitenlands beleid van Nelson Mandela en Thabo Mbeki van dichterbij bekeken wordt.

97

Justin Pearce, “Mbeki's quiet approach,” BBC News, Mei 5, 2000. Beschikbaar via:

http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/737611.stm. Geraadpleegd op 14/04/2010. 35

3. Context landkwestie – relatie Zimbabwe en Zuid-Afrika 3.1. Landkwestie tot aan het Lancaster House Agreement

Dat de landkwestie voor ernstige problemen gezorgd heeft in het Zimbabwe onder Robert Mugabe is duidelijk. Minder duidelijk is dat de landkwestie historisch stevig verankerd is in de geschiedenis van Zimbabwe. Hierdoor kan het als een erfenis van het kolonialisme beschouwd worden. Naar aanleiding van de Conferentie van Berlijn in 1884 kwam het gebied tussen Botswana en de Zambesirivier in de invloedsfeer van de Britten te liggen. Na het tekenen van een misleidende mijnbouwconcessie met de Ndebele koning Lobengula, kreeg Cecil Rhodes het recht om Mashonaland te bezetten. 98 De Britse regering kende hem een Royal Charter toe, waardoor de British South Africa Company (BSAC) van Rhodes gemachtigd was om deze regio te besturen. In 1891 werd het gebied dat vandaag Zimbabwe en Zambia beslaat overgedragen aan de compagnie om vanaf 1895 door het leven te gaan als Rhodesië. Rhodes hoopte dat zijn pas verworven gebied rijk was aan minerale grondstoffen, maar dit bleek niet zo te zijn. De weinige winsten die toch gemaakt werden na het ontdekken van enkele goudmijnen gingen niet naar de settlers, maar naar aandeelhouders die niet in Rhodesië resideerden. Hierdoor slaagde ze er niet in om mensen aan te trekken en leefden er naar schatting elfduizend settlers in 1898. De compagnie moest door dit gegeven haar ambities bijstellen en de economische focus kwam te liggen op landbouw in plaats van op mijnbouw. 99 Om hieraan tegemoet te komen implementeerde de compagnie een uitgebreid programma om land te verwerven. Hierbij droegen de vruchtbaarste gronden, die hoofdzakelijk in Mashonaland te situeren zijn, de voorkeur weg. Dat er al mensen op deze stukken land

98

Cecil Rhodes (afbeelding). Beschikbaar via:

http://brysonburke.com/people_cecil_rhodes.html (geraadpleegd op 27/07/2010). 99

Fage, John Donnelly. A History of Africa (Londen: Routledge, 1995), pp. 445-447. 36

woonden, werd gemakkelijkheidhalve over het hoofd gezien. 100 Dit streven naar land lag mee aan de basis van de eerste Chimurenga in 1897, de strijd tegen de blanke kolonisten. 101 De settlers zorgden ervoor dat ze over het beste land beschikten en stuurden de oorspronkelijke bewoners naar de minder vruchtbare gebieden. 102 Ze werden ook belast en dienden pachtgeld te betalen aan de BSAC op wat nog restte van hun land en eigendom. Het beleid waarbij reservaten werden voorbehouden voor de Afrikanen begon al aan het einde van de negentiende eeuw. Oorspronkelijk bedoeld als een tijdelijke maatregel, werd de maatregel geregulariseerd en uitgebreid tijdens de jaren twintig van de twintigste eeuw. Dit beleid vertoonde ook sterke gelijkenissen met het Zuid-Afrikaanse beleid inzake land. Toen de Britse settlers konden genieten van hun eerste economische successen in de landbouwsector, probeerden ze zich wel te distantiëren van de bemoeizuchtige BSAC. Daarnaast wilden ze ook hun autonomie vergroten ten opzichte van de Britste overheid. In 1922 kwam het uiteindelijk tot een referendum dat moest beslissen over de toevoeging van Rhodesië bij de Unie van Zuid-Afrika als vijfde provincie. In plaats van zich hiermee akkoord te verklaren, kozen de settlers voor zelfbestuur. 103 Het Royal Charter werd niet verlengd en de settlers bereikten in 1923 zelfbestuur, met slechts een minimale controle door de Britse overheid. Door de beslissing van de settlers werden de Afrikanen verdreven van streken met vruchtbare gronden naar tribal reserves. Op deze tribal reserves lagen de grondopbrengsten een flink stuk lager en waren de transportmogelijkheden beperkt tot een minimum. Hierdoor waren deze gebieden toch niet interessant voor de Europeanen. In 1965 veranderden de tribal reserves van naam onder invloed van de Tribal Trust Lands (TTL) Act. In 1930 al werd door de Land Apportionment Act de scheiding van het land gelegaliseerd. Hierdoor werd het land toegewezen aan ofwel de settlers of aan de Afrikaanse bevolking en mochten ze geen land bezitten in de zone die niet aan hen toegewezen was.

100

International Crisis Group, Blood and Soil, p. 21.

101

Logan, Ikubolajeh. “Land Reform, Ideology and Urban Food Security: Zimbabwe’s Third

Chimurenga.” Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie 98, no.2: 202-224 (2007), p.204. 102

De volgende alinea is gebaseerd op Thomas, H. Neil. “Land Reform in Zimbabwe.” Third

World Quarterly 24, no. 4: 691-712 (2003), p. 693. 103

Fage, A History of Africa, p. 448. 37

Uit de cijfers van tabel 1 (zie bijlage) blijkt dat de Europese zones dus maar liefst de helft van het beschikbare land innamen, tegenover dertig procent voor de Afrikaanse bevolking. 104 Hoewel er voor het jaar 1930 geen schattingen bestaan over de samenstelling van de bevolking, kunnen de wel beschikbare cijfers van 1940 wel een idee geven. In dat jaar waren er 1 390 000 Afrikanen tegenover slechts 65 000 Europeanen. Dit betekent een verhouding van eenentwintig tegen één (zie tabel 2 in bijlage). 105 Door emigratie werd de marge tussen Afrikanen en Europeanen wat kleiner, niettegenstaande het feit dat de verhouding nog steeds fel doorwoog naar de Afrikaanse zijde. Met deze cijfers in het achterhoofd is het geen verrassing dat de ongelijke landverdeling de belangrijkste reden van misnoegdheid tegenover de settlers was. Er bestond dus een overbevolking op de reservaten en de agrarische productie, door de minder vruchtbare gronden, lag lager dan de Afrikaanse bevolking in het verleden gewoon was. Ze waren nu gebonden aan hetzelfde stuk grond, wat voor uitputting zorgde door het constant te bewerken. Door dit gebrek aan economische mogelijkheden ontpopten deze gebieden zich tot het arbeidsreservoir bij uitstek voor de landbouwers uit de Europese gebieden. 106 Ook Kevin Danaher is ervan overtuigd dat het beleid inzake land sterk gelinkt was met het arbeidsbeleid. Door Afrikanen landbouwgrond van slechte kwaliteit toe te wijzen en door het beperken van hun toegang tot krediet, irrigatie en verkeersinfrastructuur, probeerden de settlers zich te verzekeren van goedkope arbeid. Net als in Zuid-Afrika was het de bedoeling dat de oorspronkelijke bevolking een levensstandaard zou hebben die voldoende was om zich voort te planten. Toch mocht die levensstandaard niet te hoog zijn, anders hadden ze loonarbeid niet langer nodig om rond te komen. 107 Tussen 1965 en 1979, toen de conservatieve Ian Smith van het Rhodesian Front aan de macht was, werd het beleid nog radicaler en de ongelijkheid steeds groter. Zo was het inkomen per capita van de blanke bevolking tien keer groter, kregen de blanken beter onderwijs en kregen de zwarte boeren met concurrentie af te rekenen toen de export terugviel door de 104

Native Reserves samengeteld met de Native Purchase Area.

105

Floyd, Barry N. “Land Apportionment in Southern Rhodesia.” Geographical Review 52,

no. 4: 566-582 (1962), p.567. 106

Herbst, Jeffrey. State Politics in Zimbabwe (California: University of California Press,

1990), p. 17. 107

Danaher, Kevin. “The Political Economy of Hunger in Rhodesia and Zimbabwe.” A

Journal of Opinion 11, no. 3-4: 33-35 (1981), p. 34. 38

internationale sancties. In 1969 werd de Land Tenure Act van kracht. Deze wet zorgde voor een eerlijke verdeling van het land tussen de zwarte en blanke bevolking. Op het eerste zicht lijkt dit misschien niet slecht, maar dit beeld verandert als we rekening houden met de verhoudingen tussen beide bevolkingsgroepen (zie tabel 2 in bijlage). Hieruit blijkt dat de zwarte bevolking nog steeds de blanken in aantal overtrof door een ratio van twintig tegen een. 108 Het ongenoegen dat hieruit voortkwam, leidde tot de tweede Chimurenga (1966-1979) naar analogie met de strijd die gevoerd werd in de periode 1896-1897. Deze guerrillastrijd, onder aanvoering van ZAPU en ZANU, was een pleidooi voor radicale landhervorming en het installeren van een meerderheidsbewind. Hoewel ZAPU en ZANU actief waren in deze strijd, is het toch belangrijk om op te merken dat revolutionairen als Mugabe, Ndabaningi Sithole (beiden ZANU) en Nkomo (ZAPU) een groot deel van de tweede Chimurenga in gevangschap doorgebracht hebben. In 1974 had John Vorster gesprekken met de Zambiaanse president Kaunda die Ian Smith ervan moest overtuigen om de nationalistische leiders vrij te laten. Tijdens deze opstand vielen tweeëntwintigduizend slachtoffers, het internationale isolement ten opzichte van Rhodesië bleef gehandhaafd en blanken begonnen te emigreren. Deze situatie bleek dan ook onhoudbaar te zijn en het was duidelijk dat er moest onderhandeld worden met de rebellen. 109 Naast de vele slachtoffers ontvluchtte zowat de helft van de blanke bevolking Rhodesië door het aanhoudende geweld en daalde de economische productie tussen 1976 en 1979 met maar liefst veertig procent. 110

3.2. Lancaster House Agreement

Ondertussen was Margaret Thatcher in Groot-Brittannië aan het hoofd van een conservatieve regering gekomen. Na een bijeenkomst van regeringsleiders van de Commonwealth in Lusaka in augustus 1979, werd van Groot-Brittannië verwacht dat ze haar verantwoordelijkheid zou 108

Taylor, Scott D. “Business and Politics in Zimbabwe’s Commercial Agriculture Sector.”

African Economic History, no. 27: 177-215 (1999), p.182. 109 110

International Crisis Group, Blood, p. 24. Bond, Patrick, en Masimba Manyanya. Zimbabwe's Plunge: Exhausted Nationalism,

Neoliberalism and the Search for Social Justice (University of Kwazulu Natal Press, 2002), p. 9. 39

nemen met betrekking tot Rhodesië. Om tegemoet te komen aan die wens, werden alle betrokken partijen uitgenodigd, zowel interne als externe actoren, naar een conferentie in Groot-Brittannië. Deze conferentie, die geleid heeft tot het Lancaster House Agreement (LHA) van 1980, vond plaats in Londen tussen 10 september en 15 december 1979 onder leiding van de Britse minister van Buitenlandse Zaken Lord Carrington. De regering van Zimbabwe Rhodesië, zoals Rhodesië in die periode bekend stond, werd vertegenwoordigd door Ian Smith en bisschop Abel Muzorewa. Mugabe behartigde de belangen van ZANU en Nkomo die van ZAPU. Mugabe en Nkomo kozen er wel voor om samen op te treden als het Patriotic Front (PF). 111

De bedoeling van de conferentie was om de Britse voorwaarden aan te geven voor de onafhankelijkheid van Rhodesië. Het staakt-het-vuren zou ingaan op 28 december en het land zou de jure terug een Britse kolonie worden. Onafhankelijkheid zou er pas komen na het houden van verkiezingen onder de afgesproken voorwaarden van de nieuwe grondwet. Door 111

Mugabe en Joshua Nkomo tijdens The Lancaster House gesprekken (afbeelding).

Beschikbaar via: The Independent, http://www.independent.co.uk/news/world/africa/youngmugabe-the-making-of-a-despot-852789.html (geraadpleegd op 27/07/2010). 40

het LHA zou Rhodesië onder de naam Zimbabwe als een zelfstandige republiek door het leven gaan. Elke persoon die kon aantonen dat hij of zij voor de onafhankelijkheid op het grondgebied van Rhodesië woonde, kreeg automatisch het staatsburgerschap van Zimbabwe toegekend. 112 Om tot een akkoord te komen waren er maar liefst zevenenveertig plenaire zittingen nodig. Het was dankzij sterke internationale druk, ook vanuit Zuid-Afrika, dat Rhodesië bereid werd gevonden om mee aan te schuiven aan de onderhandelingstafel. De komst van Mugabe had heel wat voeten in de aarde en het was met veel tegenzin dat hij naar Londen afzakte. Mugabe kon enkel overtuigd worden door de Zambiaanse president Kenneth Kaunda en president van Mozambique Samora Machel. Zij dreigden ermee om hun steun aan Mugabe terug in te trekken, door het feit dat ze in hun land geconfronteerd werden met raids door blanke Rhodesiërs op basissen van guerrilla’s. 113 Dat de onderhandeling geen simpele opdracht was, blijkt uit de openingstoespraak van Lord Carrington.

“Nevertheless, it is not a simple matter for those who have been involved in a bitter and tragic military confrontation to sit round a conference table together. The British Government felt strongly that it had the responsibility to bring that about.” 114

De landkwestie an sich wordt behandeld in de vijfde alinea van de Declaration of Rights en kreeg de titel Freedom from Deprivation of Property. De regering had het recht om land te onteigenen in een aantal gevallen, zoals het handhaven van de publieke orde of in het belang van defensie. Wanneer een stuk grond aan deze voorwaarden voldeed, diende er ook steeds een compensatie betaald te worden. De grondwet schreef ook voor dat er een bufferperiode van tien jaar werd ingesteld, waarin de beschermende voorwaarden moeilijk konden aangepast worden, aangezien er unanimiteit vereist was bij stemming door het House of Assembly. 115 Als er al land zou herverdeeld worden, gebeurde dit volgens het principe van 112

Lancaster House Agreement, Annex C. Beschikbaar via:

www.zwnews.com/Lancasterhouse.doc. Geraadpleegd op 24/06/2010. 113 114

Norman, Mugabe, p. 65. Lancaster House Agreement, Annex B: “Opening Speeches by Lord Carrington, Mr.

Nkomo and Bishop Muzorewa.” 115

Lancaster House Agreement, Artikel 30: “Legislative Powers of Parliament.” 41

willing seller, willing buyer. Ondanks dit principe, werd er enkel land verkocht dat tijdens de onafhankelijkheidsstrijd reeds verlaten was of land van inferieure kwaliteit, waardoor de opbrengsten laag waren. 116 Dit systeem viel niet in goede aarde bij de zwarte Zimbabwanen, aangezien ze het ongehoord vonden dat er betaald moest worden voor het land. Ze leefden namelijk in de overtuiging dat het land hen in het verleden onrechtmatig ontzegd was. De vrees bestond in het Britse kamp dat de onderhandelingen zouden afspringen door het heikele punt van de landherverdelingen. Om het Patriotic Front er toch van te overtuigen de grondwet te ondertekenen, maakte Lord Carrington nog een publieke mededeling. Hij beloofde om Britse hulpfondsen vrij te maken die landherverdelingen mogelijk konden maken, maar voegde er wel nog aan toe dat er rekening moest gehouden worden met de limieten van de Britse financiële middelen. 117 Ook de Verenigde Staten deden een gelijkaardige belofte. Opvallend is dat van deze financiële beloftes nergens melding wordt gemaakt in het LHA. Achteraf gezien was de financiële steun veel geringer dan dat de aanwezigen bij de gesprekken in het Lancaster House voor ogen hadden. 118

3.3. Landkwestie na de onafhankelijkheid

Na het bekijken van het Lancaster House Agreement met al zijn beperkingen en de vermeende beloftes die niet werden nagekomen, was het duidelijk dat met het verkrijgen van de onafhankelijkheid, er nog een hoop uitdagingen zaten aan te komen voor de leiders van Zimbabwe. De nieuwe regering onder leiding van Mugabe probeerde wel om veranderingen teweeg te brengen, maar werd al snel geconfronteerd met problemen. Niet alleen het LHA gooide roet in het eten. Zimbabwe werd ook geconfronteerd met budgettaire problemen en bureaucratische vertragingen waardoor het schier onmogelijk was om veel aan de situatie te veranderen. 119 In de eerste jaren na de onafhankelijkheid probeerde de nieuwe regering ook een gematigd beleid na te streven zonder de politieke tegenstanders en de grootschalige

116

Thomas, Land Reform in Zimbabwe, p. 697.

117

International Crisis Group, Blood, p. 28.

118


119

Chaumba, Scoones, en Wolmer, New Politics, New Livelihoods, pp. 585-586. 42

landbouwbedrijven al te veel te bruuskeren. 120 Mugabe was zich namelijk bewust van het feit dat deze landbouwbedrijven belangrijk waren voor de economie. Ze zorgden voor veertig procent van de totale exportinkomsten en negentig procent van de lokale voedselproductie. Om dit patroon te behouden konden de commerciële boeren rekenen op directe en indirecte subsidies, waardoor hun uitgaven sterk gereduceerd werden. 121 Ondanks het gematigde beleid van Mugabe, begon de regering in 1980 met de eerste fase van het Land Reform and Resettlement Programme (LRRP). 122 De bedoeling van deze eerste fase was dat niet minder dan 162 000 families zich opnieuw kondigen vestigen op ongeveer acht miljoen hectare grond. De Britse regering was van mening dat dit plan veel te ambitieus was om te implementeren en kreeg na verloop van tijd uiteindelijk gelijk. De doelstelling werd niet gehaald en tussen 1980 en 1989 verkreeg de regering slechts 2,6 miljoen hectare grond waarop tweeënvijftigduizend families zich vestigden. De start tijdens de eerste jaren, waarbij zeventig procent van de uiteindelijke tweeënvijftigduizend families zich opnieuw konden vestigen, boezemde nochtans veel vertrouwen in. Deze lijn kon tijdens de tweede helft van het LRRP echter niet doorgetrokken worden. Ondanks de socialistische retoriek, bleef de regering op de vlakte wat betreft de aanpak van de landhervormingen. 123 En wanneer de bureaucratie effectief iets wilde doen om de landloze boeren zich te laten hervestigen, werden ze geconfronteerd met organisatorische problemen. Er waren namelijk verschillende ministeries, departementen en parastatalen betrokken bij het proces, wat de landhervormingen enkel maar bemoeilijkte. Het falen van de overheid om haar doelstellingen te verwezenlijken, zorgde er ook voor dat de donoren en de commerciële boeren zich onttrokken aan hun verantwoordelijkheden voor een rechtvaardiger gebruik van het beschikbare land. De commerciële boeren boden enkel land van inferieure kwaliteit te koop aan of vroegen een te hoge compensatie, waardoor de regering niet tot de aankoop kon of wou overgaan. Dit illustreert meteen de moeilijkheden en beperkingen voor de nieuwe regering om de historische erfenis adequaat te adresseren. De Land Acquisition Act uit 1992 was bedoeld om het proces te versnellen. Het willing seller willing buyer principe was nu niet langer van toepassing en de regering was nu gemachtigd om gedwongen land aan te kopen. Er diende wel een compensatie betaald te worden aan de 120

Alexander, State, Peasantry and Resettlement in Zimbabwe, p. 343.

121


122

De volgende alinea is gebaseerd op Alexander, State, pp. 343-344.

123

De volgende alinea is gebaseerd International Crisis Group, Blood, p. 34. 43

eigenaar. Indien de eigenaar niet akkoord ging met de aangeboden prijs was er de mogelijkheid om wettelijk verzet aan te tekenen. Het land dat in aanmerking kwam voor een aankoop door de regering was verlaten land, land dat niet ten volle benut werd, land van afwezige landheren, land van boeren die over meerdere boerderijen beschikken of land dat grensde aan de communal areas (de nieuwe naam van de vroegere Tribal Trust Lands). 124 De eerste fase van het LRRP liep van 1980 tot 1998. In 1997 had de Zimbabwaanse regering 3 498 444 hectare land verkregen en eenenzeventigduizend families opnieuw helpen vestigen. 125 Later kwamen er nog gelijkaardige initiatieven, die aangekondigd werden in tijden van verkiezingen, maar zonder al te veel resultaat. Wel bleef het in de retoriek van Robert Mugabe een prominente plaats innemen, als zijn mening over de huidige crisis gevraagd werd. Zimbabwe vond namelijk dat Groot-Brittannië door haar koloniale erfenis verplicht was om de landkwestie op te lossen door de nodige fondsen te voorzien. Maar door de verschillende meldingen van corruptie en het geweld dat gepaard ging met de confiscaties door misnoegde war veterans, schortte Groot-Brittannië alle steun op.

3.4. Parallel met Zuid-Afrika

Ook in Zuid-Afrika treffen we een gelijkaardige situatie aan, waarbij het beste land in handen was van een blanke minderheid. Het verschil tussen beide landen lag in het feit dat de onafhankelijkheidsstrijd in het voormalige Rhodesië meer doordrongen was van het verlangen naar een eerlijkere verdeling van het land. Dit hevig verlangen, dat dus al voor de onafhankelijkheid in 1980 bestond, zou ook tijdens de latere verkiezingscampagnes een prominente plaats innemen in het discours om vervolgens terug op de achtergrond te verzeilen eenmaal de verkiezingen gewonnen waren. Dat de landkwestie in Zimbabwe belangrijk was uit electoraal oogpunt valt te verklaren door te kijken naar de potentiële kiezers, die voor het grootste deel uit de landbouwbevolking

124 125

Norman, Mugabe, p. 103-104. Cijfers landhervormingsprogramma’s van de Zimbabwaanse overheid. Laatst bekende

locatie: http://www.lands.gov.zw/departments/land%20acquisition%20and%20transferee%28contd% 29.htm. Niet langer online. 44

kwamen. 126 Toch zou het tot 2000 duren vooraleer Mugabe effectief startte met het bezetten van landgoederen van de blanke boeren. De start van die invasies begon slechts twee weken na het verloren referendum, dat moest beslissen over een aanpassing van de grondwet (cfr. infra). Daarbovenop kwam ook nog eens dat hij geconfronteerd werd met een groeiende oppositie naar aanleiding van de oprichting van het MDC in 1999. Ondanks het verloren referendum dacht Mugabe er wel niet aan om een stap opzij te zetten, integendeel zelfs, en hij voerde de druk nog verder op. 127 In Zuid-Afrika was de onafhankelijkheidsstrijd in de eerste plaats een strijd tegen de apartheid en de blanke overheersing. In tegenstelling tot Zimbabwe, werd de strijd ook veel meer gedragen door de stedelijke bevolking, terwijl het voortouw in Zimbabwe door de rurale bevolking werd genomen. 128 Na de eerste democratisch verkiezingen in 1994 kwam de nadruk in Zuid-Afrika dan ook te liggen op thema’s zoals huisvesting, opvoeding en gezondheidszorg. Dit wordt ondermeer duidelijk door een speech van Nelson Mandela uit 1994. 129 Hierin stelt hij dat huisvesting, elektriciteit en lopend water niet langer privileges zijn, maar in feite behoren tot de basisrechten van elke Zuid-Afrikaan. Ook op het vlak van onderwijs maakt hij beloftes, zodat de toekomst van de kinderen niet gehypothekeerd wordt. In zijn overwinningstoespraak op 2 mei herhaalt Mandela deze beloftes.

126

Sadie, Yolanda, en Maxi Schoeman. “Zimbabwe: Lessons for and Response from South

Africa and the Region.” In South African Yearbook of International Affairs 2000/2001, geredigeerd door Delien Burger, 261-67 (Johannesburg: South African Institute of International Affairs, 2000), p. 263. 127

Johnson, Richard William. South Africa’s Brave New World: The Beloved Country Since

the End of Apartheid (New York: Allen Lane, 2009), pp. 230-231. 128

Sadie, en Schoeman, Zimbabwe, pp. 263-264.

129

Mandela, Nelson. “Extracts Taken from the President's Speech to Coloured People in the

Western Cape.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/show.php?doc=ancdocs/speeches/1994/sp940000.html. Geraadpleegd op 22/07/2010. 45

“For we must, together and without delay, begin to build a better life for all South Africans. This means creating jobs building houses, providing education and bringing peace and security for all.” 130

Hoewel de landkwestie zeker niet onbelangrijk was in Zuid-Afrika, was ze veel minder een strijdthema. De landkwestie in beide landen heeft dus verschillende proporties aangenomen.

3.5. Zuid-Afrika en de landkwestie in Zimbabwe

De secretaris-generaal van het ANC, Kgalema Motlanthe, keurde in 2000 de positie van ZANU-PF ten opzichte van het inpalmen van land goed. Hij ontkende daarbij ook dat de regeringspartij de landkwestie misbruikte voor electorale doelstellingen. 131 Toen het duidelijk werd wat de gevolgen waren van de landkwestie in Zimbabwe, nam de Zuid-Afrikaanse regering wel wat gas terug. Minister van Landzaken Thoko Didiza zei dat ondanks het trage tempo van de landhervormingen in Zuid-Afrika, de regering geen plannen koesterde om een analoge aanpak zoals Zimbabwe aan te nemen. Er zou dan ook niet afgeweken worden van het principe willing seller, willing buyer. 132 Enkel de Pan Africanist Congress (PAC) stond achter het illegaal bezetten van land, maar vond hiervoor in het Zuid-Afrikaanse politieke landschap niet meteen veel medestanders en kon electoraal ook niet veel gewicht in de schaal werpen. 133

130

Mandela, Nelson. “Speech by Nelson Mandela Announcing the ANC Election Victory.”

Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/show.php?doc=ancdocs/speeches/1994/sp940502.html. Geraadpleegd op 22/07/2010. 131

Kindra, Jaspreet, “ANC Secretary General Motlanthe Endorses Zanu-PF Land-Grab

Policy,” Mail & Guardian, Juni 2, 2000. 132

Rob, Rose, “Free-Market Approach to Land Reform Stressed,” Business Day, December 3,

2001. 133

Samayende, Sizwe, “Pan Africanist Congress a Threat to Stability,” African Eye News

Service, Juni 10, 2001. 46

In een interview met de Sunday Times op 8 oktober 2002 geeft Mbeki meer uitleg over de Zuid-Afrikaanse visie. 134 Hij is ervan overtuigd dat de Zimbabwaanse landkwestie zeker moest behandeld worden, zodat er eindelijk een oplossing in zicht zou komen. Toch voelt hij zich niet direct aangesproken om hierin het voortouw te nemen. Mbeki verwijst liever naar het oude akkoord tussen de regering van Groot-Brittannië en Zimbabwe, aangezien volgens hem dit akkoord aan de basis ligt van de landkwestie. Zuid-Afrika is dus geen betrokken partij in de ogen van Mbeki, door het feit dat ze nooit het land van de Zimbabwanen hebben afgenomen om het vervolgens te geven aan de blanken. Verder merkt hij fijntjes op in een verwijzing naar de beloftes van Groot-Brittannië, dat de Zuid-Afrikaanse regering nooit de verplichting heeft gehad om geld te voorzien voor het betalen van compensaties. In zijn optiek blijft het hoe dan ook een aangelegenheid tussen de kolonisator en de gekoloniseerde. Door met een beschuldigende vinger te wijzen naar Groot-Brittannië verleent Mbeki steun aan het discours van Mugabe. Mugabe is er namelijk van overtuigd dat veel van de problemen in Zimbabwe te wijten zijn aan het beleid van de internationale gemeenschap en GrootBrittannië. Het wordt de Britse regering aangewreven dat ze er niet alles aan gedaan hebben om de landhervormingen mee te helpen ondersteunen. Dat het stopzetten van de financieringen voor een stuk te wijten was aan het bedenkelijke toewijzingsbeleid van land, waarbij het land in handen van getrouwen van Mugabe kwam en de armen over het hoofd gezien werden, lijkt hij echter helemaal vergeten te zijn. Toch kon dit discours op veel bijval rekenen vanwege Zuid-Afrika en de rest van het Afrikaanse continent. 135 Mbeki beweert wel dat hij Mugabe en voormalig premier van Groot-Brittannië Tony Blair erop heeft gewezen dat de situatie de nodige aandacht moest krijgen De houding van Mbeki werd ook ingegeven door de vrees voor zijn eigen positie en de regionale stabiliteit. Aangezien Mbeki de stabiliteit van Mugabes regime anno 2000 maar somber inzag, telefoneerde hij met Mugabe en stelde voor om op de dag voor het plaatsvinden van het referendum over te vliegen naar Harare. Eens in de hoofdstad aangekomen, kondigde hij een hulppakket van achthonderd miljoen Zuid-Afrikaanse rand aan. Hiermee probeerde hij om de cruciale stemming in het voordeel van Mugabe te doen omslaan. Mocht de bevolking dit referendum niet verworpen hebben, dan was de gedwongen verwerving van land veel 134

De volgende alinea is gebaseerd op Interview met Thabo Mbeki. Gehouden door Mathatha

Tsedu and Ranjeni Munsamy. In The Sunday Times, Oktober 8, 2002. 135

Lyman, Princeton Nathan. “Zimbabwe: The Limits of Influence.” African Renaissance 3,

no. 2: 8-16 (2006), p. 11. 47

eenvoudiger geworden. 136 Een clausule bepaalde namelijk dat de regering het land van blanke boeren kon confisqueren om het daarna te herverdelen, zonder het betalen van enige compensatie. Toen duidelijk werd dat dit hulppakket de bakens niet kon doen verzetten en het referendum verloren was, zat Mbeki met de handen in het haar. Hij vreesde dat het omverwerpen van Mugabes regime consequenties zou hebben voor de andere landen in zuidelijk Afrika. Als ZANU-PF afstand zou moeten doen van de macht, zou dit uiteindelijk ook het geloof in de andere bevrijdingsbewegingen ondermijnen. De gebeurtenissen in Zimbabwe werden door Mbeki geïnterpreteerd als de eerste stap van een imperialistisch manoeuvre. Als dit effectief het geval was, was het ANC misschien het volgende slachtoffer. Hij zag de problemen in Zimbabwe dus als een directe bedreiging voor zijn eigen positie en die van het ANC. Mede door deze angstgevoelens zag Mbeki zich verplicht om de kant van Mugabe te kiezen in de landkwestie. 137 Een andere reden voor de steun aan Mugabe en de landhervormingen kan te maken hebben met de vrees voor de zwarte landloze Zuid-Afrikanen. Als Mbeki zich zou kanten tegen de landhervormingen van Mugabe, bestond namelijk de angst dat hij eenzelfde politiek zou voeren in Zuid-Afrika zelf. Zoals eerder aangehaald geniet Mugabe ook nog veel aanzien in Zuid-Afrika. Hierdoor zou het electoraal gezien dus onverstandig zijn om een beleid te voeren dat indruiste tegen de wensen van Mugabe of diens daden streng veroordeelde. Er bestond ook al ongenoegen omdat de landhervormingen in Zuid-Afrika maar heel traag vooruit gingen en niet meteen de hoofdprioriteit was van het regeringsbeleid. Voorzichtigheid was dus geboden Volgens Yolanda Sadie en Maxi Schoeman was de landkwestie in Zimbabwe belangrijk voor Zuid-Afrika in die zin dat Zuid-Afrika er belangrijke lessen uit kon trekken, net door te zien hoe het niet moest. 138 Het is namelijk duidelijk dat er consequenties vasthangen aan het maken van beloftes die belangrijk zijn voor de meerderheid van de bevolking en waarop je later genadeloos kunt worden afgestraft of met geagiteerde burgers geconfronteerd kunt worden. Toch was de landkwestie na verloop van tijd ook in Zuid-Afrika een middel om stemmen te winnen in tijden van verkiezingen. De regering van Mbeki vaardigde twee belangrijke wetten 136

Thomas, Land, p. 700.

137

Johnson, South Africa’s Brave New World, pp. 233-235.

138

Sadie, en Schoeman, Zimbabwe, p. 264. 48

uit, de Restitution of Land Rights Amendment Act en de Communal Land Rights Act, in de aanloop naar de parlementaire verkiezingen van 2004. Toen de verkiezingen gewonnen werden, bestond het gevaar dat het proces opnieuw maar heel gestaag vooruitgang boekte en het ongenoegen toenam. 139 Het verdrijven van de blanke boeren leidde in Zimbabwe tot economisch verval en voedselproblemen. Mocht dit tafereel zich in Zuid-Afrika afspelen zou het tot dezelfde catastrofe kunnen leiden. Andere Afrikaanse leiders steunden de landhervormingen van Mugabe, terwijl hun regeringen advertenties verspreidden in de Zimbabwaanse pers om de blanke boeren er van te overtuigen zich in hun land te komen vestigen. Dit gebeurde in de veronderstelling dat blanke commerciële boeren een waardevolle economische categorie mensen was die elk verstandig land maar wat graag zou strikken om de eigen landbouwsector te stimuleren. Gezien het feit dat Zuid-Afrika over een groot aantal blanke commerciële boeren beschikt en de neiging van andere landen om hen af te snoepen, was enige voorzichtigheid dus zeker geboden. Zuid-Afrika ziet er best op toe dat ze bij het trainen van een nieuwe generatie landbouwers, de blanke boeren niet uit het oog verliezen en hen niet voor de borst stoten zoals in Zimbabwe. 140 Mbeki heeft inderdaad lessen getrokken uit de Zimbabwaanse landkwestie. 141 Om de blanke boeren in Zuid-Afrika niet voor het hoofd te stoten verklaarde hij dat de eigendomsrechten van de blanke Zimbabwanen gegarandeerd moesten blijven en dat de wet gerespecteerd moest worden. Enkel hierdoor kan Mbeki aantonen dat hij toegewijd is om de eigendomsrechten van de blanke Zuid-Afrikanen te waarborgen en kan de Zuid-Afrikaanse blanke minderheid overtuigd worden dat ze met een atypische zwarte Afrikaanse regering te maken hebben. Een regering die zich niet gedraagt zoals andere Afrikaanse regeringen dit eerder hebben gedaan. Dat ze niet het pad van Zimbabwe willen volgen ligt voor de hand, aangezien ze daardoor, in navolging van Zimbabwe, veel economisch kapitaal zouden verloren zien gaan. Toch blijkt de stellingname van Mbeki over het beschermen van de eigendomsrechten opnieuw contradictoir van aard te zijn, aangezien het toch Mbeki was die Mugabe steunde naar aanleiding van het constitutionele referendum in februari 2000. Dit gegeven toont aan dat

139


140

Johnson, Brave, p. 602.

141

Deze alinea is gebaseerd op Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Clamour over

Zimbabwe reveals continuing racial prejudice in South Africa.” ANC Today 1, no. 9 (2001). 49

het binnenlands beleid dus vaak haaks stond op wat het buitenlands beleid verkondigde en dat het discours niet altijd parallel loopt met de praktijk.

3.6. Conclusie

De landkwestie heeft haar wortels in een ver verleden en blijft tot op heden nog door velen gezien als de hoofdoorzaak van de socio-economische crisis van Zimbabwe. Ook in het Lancaster House Agreement, dat voor de onafhankelijkheid van Zimbabwe moest zorgen, werd uitgebreid aandacht besteed aan de landkwestie. Hoewel Groot-Brittannië beloofd had om financiële ondersteuning aan te bieden om de landhervormingen in goede banen te leiden, is er nooit een exact cijfer op de steun geplakt. Hierdoor blijft zowel Zimbabwe als Zuid-Afrika met een beschuldigende vinger wijzen naar Groot-Brittannië en wordt de aandacht afgeleid van andere problemen in de Zimbabwaanse samenleving. Op verschillende tijdstippen drukte Zuid-Afrika ook haar steun uit voor de landhervormingen van de Zimbabwaanse regering. Mbeki was zich namelijk goed bewust van het feit dat Mugabe nog steeds op veel steun kon rekenen in de regio en dat een beleid voeren dat indruiste tegen dat van Mugabe niet meteen de meest verstandige keuze was. Daarnaast was er ook in Zuid-Afrika zelf sprake van landhervormingen en diende Mbeki voorzichtig te werk te gaan om zo weinig mogelijk mensen voor de borst te stoten. De president heeft dus zeker ook de nodige lessen getrokken uit de Zimbabwaanse landkwestie, al bleef het zoals altijd balanceren op een dunne koord.

50

4. Economische context – relatie Zimbabwe en Zuid-Afrika 4.1. De Zimbabwaanse economie

De economische relaties van Zimbabwe worden sterk beïnvloed door het feit dat het geheel door land omgeven is en daardoor afhankelijk zijn van anderen wat betreft transport. Wel was er na de onafhankelijkheid een goed ontwikkelde en gediversifieerde exporteconomie, maar was ontwikkelingshulp nog steeds noodzakelijk en bestond er de nood aan investeringen. Voor de onafhankelijkheid had het toenmalige Rhodesië weinig vrienden en handelscontacten door de internationale veroordeling van de Unilateral Declaration of Independence uit 1965 door de VN. Met Zuid-Afrika bleven de handelscontacten ondanks deze veroordeling wel gehandhaafd. Na de onafhankelijkheid in 1980 bleef het handelspatroon dat ontwikkeld was tijdens het regime van Ian Smith ook grotendeels intact. Wel ging Zimbabwe, in tegenstelling tot de periode voor de onafhankelijkheid, na de onafhankelijkheid een reeks bilaterale en multilaterale relaties aan. 142 De economie van Zimbabwe heeft het laatste decennium enkele rake klappen moeten incasseren. Nochtans kon Mugabe in 1980, toen Zimbabwe onafhankelijk werd, een beroep doen op een bloeiende en stabiele economie. Zimbabwe exporteerde op grote schaal tabak, katoen en rundvlees binnen Afrika. Naast de export haalde Zimbabwe een deel van haar inkomsten uit het toerisme. 143 Toeristen werden aangetrokken door de wildreservaten, natuurparken en de Victoriawatervallen. De bevolking had ook het geluk om over vruchtbare gronden te beschikken en minerale grondstoffen zoals chroom, goud en koper leken quasi onuitputbaar te zijn. 144 Ondanks alle troeven is Zimbabwe er evenwel niet in geslaagd om de hoge verwachtingen in te lossen en is er sprake van een neerwaartse economische spiraal die ze maar moeilijk kan ombuigen.

142

Esterhuysen, Pieter. “Zimbabwe’s External Relations.” In State Failure: The Case of

Zimbabwe, geredigeerd door Mike Hough, en Anton du Plessis, 48-60 (Pretoria: University of Pretoria, 2004), p. 48. 143

Norman, Mugabe, p. 117.

144

Dayal, Rajeshwar. “Zimbabwe's Long Road to Freedom.” Third World Quarterly 2, no. 3:

466-486 (1980). p. 484. 51

De Zimbabwaanse economie kreeg de zwaarste klappen te verduren tijdens het laatste decennium, maar de eerste problemen staken al de kop op kort na de onafhankelijkheid. De grondstofprijzen kelderden op de internationale markten, er was de wereldwijde recessie tijdens het begin van de jaren tachtig en Zimbabwe werd geconfronteerd met een drie jaar durende droogte tijdens de periode 1982-1984. Deze drie zaken plaatsten de Zimbabwaanse economie onder zware druk. 145 Naast deze drie oorzaken, bestond er ook een gebrek aan discipline op fiscaal vlak. Zo werden de lonen artificieel hoog gehouden, terwijl de economie al gevoelig was voor inflatie naar aanleiding van de sancties onder het Smith regime. Er werd ook volop ingezet op consumptie, terwijl de broodnodige investeringen achterwege bleven. 146 Toen er opnieuw sancties werden getroffen tegen Mugabe, stortte de economie verder in. De financiële crisis werd nog versterkt door enkele beleidskeuzes van Mugabe die bijzonder duur waren. Om de war veterans niet voor het hoofd te stoten, betaalde Mugabe hen grote sommen geld uit. De oorlog in de Democratische Republiek Congo bleek uiteindelijk ook een dure interventie te zijn en deed de staatsuitgaven enkel maar toenemen. De toeristische sector, die vroeger een stabiele bron van inkomsten bleek te zijn, kreeg ook met problemen af te rekenen toen de toeristen wegbleven uit Zimbabwe. Zo raadde de Britse regering haar bevolking in 2000 af om bepaalde gebieden in Zimbabwe te bezoeken. Anno 2010 waarschuwt het Foreign & Commonwealth Office (FCO) in haar reisadvies voor Zimbabwe er nog steeds voor om alert te blijven, geen openbare manifestaties bij te wonen en de gebieden waar de war veterans actief zijn zeker te vermijden. 147 Dat deze raadgevingen niet uit de lucht gegrepen zijn, blijkt uit de nieuwsberichten van 2001, waarbij melding werd gemaakt dat toeristen die de Victoriawatervallen bezochten, werden bedreigd door misnoegde war veterans. 148 Door dergelijke berichtgeving, samen met de politieke onrust, lieten toeristen Zimbabwe links liggen een opteerden ze eerder voor een vakantie in het stabielere Zambia. 149 145

Herbst, State Politics in Zimbabwe, p. 129.

146

Parsons, Raymond. “After Mugabe Goes – The Economic and Political Reconstruction of

Zimbabwe.” South African Journal of Economics 75, no. 4: 599-615 (2007), pp. 604-605. 147

Brits overheidsdepartement verantwoordelijk voor het behartigen van de Britse belangen in

het buitenland en het ondersteunen van landgenoten en ondernemingen. 148

Lewis, Machipisa, “Sun Sets on Zimbabwe Tourism,” BBC News, Maart 14, 2001,

Beschikbaar

via:

http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/1220218.stm.

10/04/2010. 52

Geraadpleegd

op

Hoewel de economische situatie anno 2010 nog verre van optimaal is, heeft de regering van nationale eenheid de waardeloze Zimbabwaanse munt wel ingewisseld ten voordele van buitenlandse munten zoals de Amerikaanse dollar en de Zuid-Afrikaanse Rand. Hiermee probeert Zimbabwe de hyperinflatie een halt toe te roepen. 150 De economische situatie is opnieuw wat stabieler en minder onderhevig aan de torenhoge inflatie. Dit betekent evenwel niet dat alle kwaad al achter de rug is, want als ze ooit weer het niveau van 1997 wil bereiken, staat er Zimbabwe nog een lange weg te wachten. Het IMF waarschuwt Zimbabwe bij monde van Vitaliy Kramarenko in maart 2010 dan ook voor het feit dat het economische herstel fragiel blijft. Zimbabwe blijft namelijk sterk afhankelijk van humanitaire hulp om te voorzien in de basisbehoeften van haar bevolking. Het IMF geeft het de raad om blijvende inspanning te leveren om de relaties met de internationale gemeenschap te versterken. Hierdoor kunnen de levensomstandigheden voor elke Zimbabwaan positief beïnvloed worden. 151

4.2. Economische relaties Zimbabwe en Zuid-Afrika

4.2.1. Economische relaties voor 1980

Niet alleen op politiek vlak bestaat er een band tussen beide landen, ook op economisch vlak zijn Zimbabwe en Zuid-Afrika sterk met elkaar verbonden. Deze economische relatie werd voor het eerst in een bilaterale overeenkomst gegoten door middel van een verdrag dat dateert uit 1964. Deze overeenkomst zorgde voor een verlaging van de invoerbarrières, waardoor er een stimulans bestond om handel te drijven. Rhodesië kon ook rekenen op de broodnodige buitenlandse valuta die door deze handelsovereenkomst het land binnenstroomden. Begin 1965 werd het door Zuid-Afrika ook een lening toegestaan, die dienst deed als economische reddingslijn toen het toenmalige Rhodesië zwaar te lijden had onder de internationale sancties. Deze sancties, die nefast waren voor de economische situatie, werden 149

Julius, Baumann, “Van Schalkwyk leads the way to Zimbabwe,” Business Day, April 16,

2010. 150 151

Internationaal Monetair Fonds. “IMF Country Report No. 09/139,” Mei 4, 2009. Internationaal Monetair Fonds. “Statement at the Conclusion of the 2010 Article IV

Consultation Mission to Zimbabwe,” Maart 23, 2010, Beschikbaar via: http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2010/pr10107.htm. Geraadpleegd op 04/06/2010. 53

opgelegd naar aanleiding van de Unilateral Declaration of Independence (UDI). 152 De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties veroordeelde op 12 november 1965 de unilaterale onafhankelijkheidsverklaring, omdat dit volgens de VN door een racistische minderheid tot stand was gekomen. Verder spoorde ze alle staten aan om het regime onder leiding van Ian Smith niet te erkennen en het zeker geen assistentie te verlenen. 153 Tijdens de periode onder het bewind van Ian Smith, was Rhodesië door de economische sancties sterk afhankelijk van haar handel met Zuid-Afrika en Portugal (via de Portugese kolonie Mozambique). Dat Rhodesië niet helemaal geïsoleerd werd, had het in eerste instantie te danken aan het beleid van de Zuid-Afrikaanse premier Hendrik Verwoerd dat gestoeld was op drie principes. 154 Ten eerste was hij niet zinnens om zich te bemoeien met de binnenlandse aangelegenheden van de Zuid-Afrikaanse buurlanden. Ten tweede gaf hij geen gehoor aan de oproep van de VN om internationale sancties tegen het regime van Ian Smith op te leggen. Het derde luik van zijn beleid had betrekking op het conflict omtrent de UDI. Zuid-Afrika vond dat het geschil een zaak was tussen Groot-Brittannië en Rhodesië en dus ook door hen diende opgelost te worden. Het conflict doorverwijzen naar de Verenigde Naties vonden ze geen goed idee. Zuid-Afrika stond ook in voor de bewapening van Rhodesië in een poging om hen te beschermen tegen opstandelingen en het stuurde troepen om deel te nemen aan de strijd tegen rebellenlegers. Door de economische sancties enerzijds en de financiële steun anderzijds, werd Rhodesië dus nog afhankelijker van Zuid-Afrika. Ondanks deze sterkere afhankelijkheid, was het tijdens de periode van internationale sancties maar wat blij dat het handel kon blijven drijven met Zuid-Afrika.

4.2.2. Economische relaties na 1980

Toch heeft de afhankelijkheid van Zuid-Afrika het handelsklimaat van het onafhankelijke Zimbabwe ook ernstig verstoord. Veel partijen in de buitenlandse handel van Zimbabwe maakten namelijk bijna uitsluitend gebruik van het transportnetwerk van Zuid-Afrika. Deze afhankelijkheid zorgde ervoor dat Zimbabwe kwetsbaar was voor Zuid-Afrikaanse destabilisatie. Zuid Afrika stond namelijk vijandig ten opzichte van de nieuwe regering van 152

Geldenhuys, Relationship, pp. 104-105.

153

UN Security Council. “Resolution 216 (1965) of 12 November 1965.” Beschikbaar via:

http://www.unhcr.org/refworld/docid/3b00f20f54.html. Geraadpleegd op 19/05/2010. 154

De volgende alinea is gebaseerd op Geldenhuys, Relationship, pp. 104-105. 54

Mugabe en zou alles doen om te verhinderen dat een land met een zwarte regering succesvol werd. Ze konden naar eigen goedvinden het transport vertragen of Zimbabwe ervan weerhouden om goederen te importeren of te exporteren. Angst voor mogelijke ZuidAfrikaanse acties beïnvloedde dan ook elke grote beleidsbeslissing na de onafhankelijkheid. Maar omdat er vaak geen andere opties waren, werd er toch nog intensief handel gedreven na de Zimbabwaanse onafhankelijkheid. Tweeëntwintig procent van de totale import in Zimbabwe was in 1981 afkomstig uit Zuid-Afrika. Dat Zimbabwe ook een belangrijke markt was voor Zuid-Afrika bewijst het feit dat iets meer dan achttien procent van de totale export richting Zuid-Afrika ging. 155 Ook op het vlak van voedselexport is Zuid-Afrika een belangrijke bron voor de omringende landen. Zo importeerde Zimbabwe in 1980 nog honderdduizend ton maïs. 156 Toen Zimbabwe in 1983 getroffen werd door een voedselschaarste, speelden Zuid-Afrikaanse transportfirma’s een belangrijke rol om voedsel te leveren. De situatie in Zuid-Afrika was door de apartheidsperiode bijzonder instabiel. Dus zelfs zonder moedwillige destabilisatie vanwege Zuid-Afrika, kon het geweld overwaaien naar Zimbabwe en potentiële investeerders afschrikken. De return on investment sinds de onafhankelijkheid lag lager dan de inflatie van de Zimbabwaanse dollar en buitenlandse bedrijven werden daarenboven zwaarder belast dan in andere landen in zuidelijk Afrika, met uitzondering van Zambia. Door de mogelijk destabiliserende effecten van Zuid-Afrika en het economisch klimaat was Zimbabwe dus niet meteen de meest aantrekkelijke plaats om in te investeren. 157 Toch had Zimbabwe Zuid-Afrika nodig en sancties heffen tegen de internationale paria waren dan ook uit den boze wilden ze hun eigen positie niet negatief beïnvloeden. 158 De voorzitter van de Confederation of Zimbabwe Industries, John Mkushi, verwoordde dit in 1985 nog als volgt. “If Zimbabwe imposes sanctions against South Africa, our economy will grind to a standstill within a matter of months.” Voor Zimbabwe betekende dit concreet dat ze met een dilemma geconfronteerd werd. Aan de ene kant wekte het apartheidsregime afkeer op, waardoor het moreel gezien niet kon samenwerken op economisch vlak. Aan de andere kant 155

Hanlon, Joseph. SADCC: Progess, Projects and Prospects. The Trade and Investment

future of the Southern African Development Coordination Conference (London: The Economist Intelligence Unit, 1984), pp. 67-70. 156

Volgende alinea is gebaseerd op Leistner, Interdependence, p. 4.

157

Herbst, State, p. 35 en p. 129.

158

De volgende alinea is gebaseerd op Leistner, Interdependence, pp. 14-15. 55

waren de twee economieën zo nauw met elkaar verbonden, dat het participeren in de internationale sancties verstrekkende gevolgen zou hebben voor de eigen bevolking. Dat dit laatste helemaal geen optie was, heeft ervoor gezorgd dat de diplomatieke relaties tussen Harare en Pretoria op een laag pitje stonden, terwijl er wel nog handel werd gedreven. De hoop bestond dan ook dat het apartheidsregime snel zou opgeheven worden, waardoor het bevriezen van de handelsbetrekkingen niet opportuun was. Het was dan ook vreemd en onverstandig dat Mugabe in 1987 vurig pleitte voor sancties tegen Zuid-Afrika. Niet enkel de zakenwereld, maar ook arbeidersorganisaties en gewone burgers werden opgeschrikt door deze retoriek. De tekorten en andere ongemakken die voortkwamen uit de internationale sancties tegen het regime van Ian Smith naar aanleiding van diens Unilateral Declaration of Independence lagen daarvoor nog te vers in het geheugen. Vijf partners van Zimbabwe in de SADCC, zijnde Botswana, Lesotho, Swaziland, Mozambique en Malawi, hadden een tijd voor de uitspraken van Mugabe al duidelijk gesteld dat ze geen economische sancties kunnen en zullen treffen tegen Zuid-Afrika. Enkel als de landen tot sancties verplicht worden door de VN Veiligheidsraad, zullen ze hun visie bijstellen klonk het unisono. Mugabe kon dan ook niet meer doen dan de hulp te mobiliseren van de internationale gemeenschap. Door het feit dat ongeveer negentig procent van de Zimbabwaanse handel via Zuid-Afrika ging en de beperkte beschikbaarheid en efficiënte van infrastructuur in andere landen, was het ondenkbaar dat Zimbabwe compleet onafhankelijk van de Zuid-Afrikaanse transportnetwerken zou kunnen opereren. Door de vele investeringen van Zuid-Afrikaanse bedrijven in Zimbabwe zouden de Zuid-Afrikaanse belangen schade ondervinden indien de economische banden verstoord werden. 159 De Zimbabwaanse textielindustrie haalde veel voordeel uit de bevoorrechte positie die Zimbabwe had door de handelsovereenkomsten met Zuid-Afrika. 160 Toen de preferentiële handelsovereenkomst uit 1964 tussen beide landen afliep in 1992, verhoogde Zuid-Afrika quasi direct de invoerrechten voor kleding en textiel uit Zimbabwe en was het afgelopen met hun bevoorrechte positie. Hierdoor maakte de textielindustrie een moeilijke tijd door en duurde het tot 1996 tot de invoerrechten opnieuw verlaagd waren (cfr. supra). Dit toont nog 159

Leistner, Eric. “South Africa and Zimbabwe – Time for a rethink?” Afrika Instituut

Bulletin 27, no. 4 (1987), pp. 61-64. 160

De volgende alinea is gebaseerd op Alden, Chris, en Mills Soko. “South Africa’s

Economic Relations with Africa: Hegemony and its Discontents.” The Journal of Modern African Studies 43, no. 3: 367-392 (2005), p. 378. 56

maar eens aan dat door afhankelijkheid van Zuid-Afrika de economische situatie snel kon veranderen.

4.2.3. Economische relaties onder Mbeki

Net voor de nationale parlementsverkiezing in 2000, waarbij de ZANU-PF voor het eerst in twintig jaar geconfronteerd werd met een krachtige oppositie in de vorm van het MDC, bood de regering van Mbeki Zimbabwe een reddingspakket aan in de vorm van geldelijke steun (cfr. supra). 161 In die tijd werd de steunmaatregel door verschillende economen en analisten van het buitenlandse beleid gezien als een preventieve maatregel. De Zuid-Afrikaanse regering wilde hiermee een halt toeroepen aan de aftakelende Zimbabwaanse economie in het belang van het volk, Zuid-Afrika en de ganse Zuid-Afrikaanse regio. Na een diepere analyse valt het echter op dat de begunstigden van deze steun voornamelijk bestonden uit ZuidAfrikaanse overheidsinstellingen en door de regering ondersteunde financiële instellingen. Het reddingsplan mag dus niet gezien worden als een oprechte steun voor de Zimbabwaanse bevolking. Zuid-Afrika had enkel schrik dat de crisis zich zou verspreiden buiten de landsgrenzen en zo de ganse regio zou besmetten. Volgens Dale McKinley was het hoofdzakelijk bedoeld om de economische belangen van een opkomende zwarte bourgeoisie te verzekeren. Toch heeft dit reddingspakket, samen met geweld, intimidatie en verkiezingsfraude er wel toe bijgedragen dat Mugabe en ZANU-PF de verkiezingen hebben gewonnen. Voor de lange termijn is deze beleidsmaatregel belangrijk in die zin dat ZuidAfrika een nog gunstigere economische positie heeft verworven door de Zimbabwaanse schuldplichtigheid en de Zuid-Afrikaanse investeringen op vlak van infrastructuur, toerisme en andere domeinen. De steun die Zimbabwe krijgt van Zuid-Afrika wordt vaak herleid tot economische motieven. Leden van ZANU-PF worden geruggensteund en als tegenprestatie wordt van hen verwacht dat

ze

in

de

belangen

van

Zuid-Afrikaanse

bedrijven

en

parastatalen,

zoals

elektriciteitsleverancier ESKOM handelen. Dat beide economieën nauw met elkaar verweven zijn, wordt duidelijk als we de import en export van beide landen bekijken. In 2005 bedroeg de totale import vanuit Zuid-Afrika maar liefst 50,56 procent van de totale import, terwijl dat cijfer in 1993 “slechts” 31,43 procent bedroeg. Omgekeerd exporteerde Zimbabwe in 2005

161

De volgende alinea is gebaseerd McKinley, Policy, p. 358 -359 57

dan weer 27,07 procent, tegenover 13,11 procent in 1993, naar Zuid-Afrika. 162 Door het feit dat Zimbabwe een belangrijke handelspartner is en de handelsbalans zwaar in het voordeel van Zuid-Afrika doorweegt, is dit een afdoende reden om Zimbabwe te behoeden voor de economische ondergang. 163 Deze significante stijging wijst er enkel op dat de economische band steeds inniger en belangrijker wordt en dat Zimbabwe nog afhankelijker wordt van ZuidAfrika. Dat dit verschijnsel ook haar repercussies heeft op het politieke vlak lijkt dan ook logisch. Voor de economie en Zuid-Afrika, en bij uitbreiding voor de ganse regio, bestaat het gevaar dat een onstabiele situatie in Zimbabwe ook een weerslag kan hebben op zowel de eigen als op de regionale economie. Dit komt door de terughoudendheid bij investeerders om economische activiteiten te lanceren in politiek onstabiele landen en regio’s. Ook in een periode waarin geijverd wordt voor meer regionale integratie en samenwerking kwam de verslechterde economische situatie van Zimbabwe erg ongelegen. De economische afhankelijkheid en verbondenheid gaf bovendien aanleiding tot hoge verwachtingen voor Zuid-Afrika. Net door die sterke economische band vestigden zowel Zimbabwaanse als internationale criticasters van Mugabe hun hoop op Zuid-Afrika om daadwerkelijk iets te ondernemen. De hoop bestond erin dat het zijn economische invloed kon laten gelden door het opleggen van economische sancties, net zoals de internationale strategie dit voorschreef. 164k Zuid-Afrika weigerde echter om zich over te geven onder deze druk en nam de beslissing om Zimbabwe geen sancties op te leggen. Zuid-Afrika was van mening dat harde economische sancties een destabiliserend effect zouden hebben en de ondergang van Zimbabwe enkel maar zou bespoedigen. Daarnaast wilde het ook potentiële onrust in grensgebieden vermijden. Victoria Graham besluit haar artikel met de gedachte dat ironisch genoeg net deze voorzichtige aanpak geleid heeft tot het nog dieper wegzakken van Zimbabwe. 165

162

South African Department of Trade and Industry. Share of South African Exports/Imports

in World Countries' Trade. Beschikbaar via: http://www.dti.gov.za/econdb/raportt/SATradeinWorld.html. geraadpleegd op 15/06/2010. 163

Sadie, en Schoeman, Zimbabwe, pp. 261-262.

164

Solidarity Peace Trust. A Difficult Dialogue: Zimbabwe-South Africa economic relations

since 2000 (Kwazulu-Natal, 2007), p. 26. 165

Graham, How Firm the Handshake, p. 124. 58

Maar Zuid-Afrika was er nog steeds van overtuigd dat het de juiste strategie volgde. Minister Dlamini-Zuma vond dat een handelsembargo niet de juiste oplossing was om de problemen in Zimbabwe aan te pakken en om ook maar enige druk uit te oefenen op de regering. Handelsembargo’s mogen niet opgelegd worden door een land. Ze zei onomwonden dat: “No one country can bring peace, stability and solve anything in another country.” 166 De reden die Zuid-Afrika geeft voor hun gematigd beleid zonder economische sancties is de afkeer die ze hebben tegen het interveniëren op het gebied van het binnenlandse beleid van andere landen. In zekere zin is deze strategie zelfs te vergelijken met de houding van ZuidAfrika tijdens de periode dat Rhodesië en Ian Smith sancties kregen opgelegd door de internationale gemeenschap. In een interview met BBC-reporter Zeinab Badawi in 2006 gaf Thabo Mbeki zijn visie op de Zimbabwaanse kwestie mee: “The main people who should solve the problems of Zimbabwe are Zimbabweans. You have got to respect that.” 167 Hij rechtvaardigt de hands-off aanpak door te verwijzen naar de situatie van Zuid-Afrika tijdens de onderhandelingen in 1990.

“Perhaps again we are not communicating effectively enough about this. We have consistently said we are convinced that a solution to the problems of Zimbabwe lies with the people of Zimbabwe. When we entered into negotiations in this country in 1990, we took the same position about ourselves. We said we don't want anybody from the rest of the world to come and convene us to have negotiations, we'll convene ourselves. We'll have those negotiations ourselves, we'll produce whatever outcome we want as South Africans. It's the route we took and it was very wise and it worked. The consequence of which is that what we agreed becomes owned by the people of South Africa, we can't blame somebody else. We've taken the same positions with the Zimbabwe issue. Really that leadership has to get together, interact, and as I've said we remain in contact with the government and the opposition party, the parties now, to say to them it's your task, it's your responsibility, we will support. We will always insist on this.”168 166

“SA again rules out sanctions,” South Scan 19, no. 12, Juni 11, 2004.

167

Interview met Thabo Mbeki, 2006. Gehouden door Zeinab Badawi, Beschikbaar via:

http://www.info.gov.za/speeches/2006/06053108451001.htm. Geraadpleegd op 24/05/2010. 168

Interview met Thabo Mbeki, na de State of the Nation Address, 2007. Gehouden door Siki

Mgabadel, Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/speeches/2007/07021315151002.htm. Geraadpleegd op 24/05/2010. 59

Dat de oplossing van de problemen de taak is van de Zimbabwanen zelf is een veel gehoord argument van Zuid-Afrika en duikt regelmatig op in het discours van Thabo Mbeki. Mocht er toch een noodzaak bestaan om te interveniëren, dan zal dit enkel gebeuren met de medewerking van andere landen en de goedkeuring van instellingen zoals de SADC. Zo maakte Zuid-Afrika, samen met Botswana en Mozambique, in 2002 deel uit van het SADC triumviraat dat de economische en politieke kwesties die Zimbabwe teisteren samen met de regering diende aan te pakken. 169 Dit heeft Zuid-Afrika niet tegengehouden om elke internationale veroordeling ten gevolge van een schending van de mensenrechten te hekelen. Dit kan verklaard worden door het feit dat Zuid-Afrika de steun van Zimbabwe nodig had om het regionale leiderschap te kunnen claimen en uit te voeren. 170 In het geval van Lesotho was dit blijkbaar veel minder het geval en heeft Zuid-Afrika zijn militaire macht wel ingezet. De regering stond in 1998 machteloos naar aanleiding van de verkiezingsresultaten in 1998 en de muiterij van het leger. Hierop volgde een korte maar bloedige interventie van Zuid-Afrikaanse en Botswaanse troepen onder de hoge bescherming van de Southern African Development Community. Constitutionele hervormingen vonden sindsdien plaats en hebben de politieke stabiliteit teruggebracht. In 2002 en 2007 werden er parlementaire verkiezingen gehouden die zonder noemenswaardige incidenten zijn verlopen. 171 Zuid-Afrika heeft altijd volgehouden dat van een interventie in Zimbabwe geen sprake kon zijn. De regering gaat er prat op dat het het non-interventiebeginsel hoog in het vaandel draagt. De casus van de interventie in Lesotho doorprikt dat beeld. Maar minister van Buitenlandse Zaken Dlamini-Zuma counterde door te stellen dat het om twee verschillende situaties gaat. In Lesotho heeft Zuid-Afrika geïntervenieerd om de democratische staat veilig 169

SADC Heads of State and Government Summit Communiqué, Blantyre, Malawi,

Augustus, 2001. Beschikbaar via: http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/ar/libros/iss/pdfs/oau/13HoS01.pdf.

Geraadpleegd

op

12/06/2010. 170

Habib, Adam en Nthakeng Selinyane. “South Africa's Foreign Policy and a Realistic

Vision of an African Century.” In Apartheid Past, Renaissance Future: South Africa's Foreign Policy, 1994-2004, geredigeerd door Elizabeth Sidiropoulos, 49-60 (Johannesburg: South African Institute of International Affairs, 2004), p. 56. 171

SADC. Country Profile Lesotho. Beschikbaar via:

http://www.sadc.int/index/browse/page/133. Geraadpleegd op 05/05/2010. 60

te stellen. Enkel in het geval dat een democratisch verkozen regering bedreigd wordt zal ZuidAfrika dus in actie treden. In dit opzicht wordt het meteen duidelijk waarom Zuid-Afrika de verkiezingen, tegen de rapporten van andere onafhankelijke waarnemingscommissies in, steeds als vrij en eerlijk heeft bestempeld. Indien de eigen missies de legitimiteit van Mugabe in twijfel zouden trekken, zou de Zuid-Afrikaanse oppositie hoogstwaarschijnlijk aandringen op een interventie zoals in Lesotho het geval was geweest. Ook onder het presidentschap van Thabo Mbeki bleven de economische banden intens. De sterke afhankelijkheid van Zimbabwe betekent ook dat het belangrijk was om over de in- en uitvoerrechten te onderhandelen. In het verleden werden er al bilaterale akkoorden gesloten die dit moesten regelen en de lange en moeilijke onderhandelingen tijdens de jaren negentig (cfr. supra) duidden het belang aan van dergelijke afspraken. De protectionistische toltarieven die niet meteen na het einde van de apartheid werden geadresseerd, hebben aanzienlijke schade berokkend aan de Zimbabwaanse industrie. Door het feit dat de handelsbalans zwaar in het voordeel van Zuid-Afrika doorweegt, zou Zimbabwe het liefste hebben dat er een niveau zonder invoerrechten kwam. Mugabe liet zich in 2007 dan ook kritisch uit over de regionale rol die Zuid-Afrika speelt. Hij vond dat ZuidAfrika haar buren domineerde en dat het als grote macht hoofdzakelijk bezig was om groot te blijven, terwijl het de kleinere landen het liefst van al klein hield. Temeer omdat de Southern African Customs Union (SACU), waar Zimbabwe geen deel van uitmaakt, een vrijhandelszone is. In tegenstelling tot SACU, kende de SADC nog geen vrijhandel en ging het proces om dit te transformeren maar met mondjesmaat vooruit. 172

4.3. Voor- en nadelen van de Zimbabwaanse crisis voor Zuid Afrika

De Zimbabwaanse crisis had zowel positieve als negatieve gevolgen voor Zuid-Afrika Door de economische problemen werd er minder geëxporteerd naar Zimbabwe, nam het vertrouwen om te investeren in Zuid-Afrika en de regio af. De vele Zimbabwaanse vluchtelingen hadden ook hun impact op de socio-economische situatie in Zuid-Afrika zelf. Mocht er definitief een eind komen aan de crisis in Zimbabwe, dan zou het werkloosheidscijfer van Zuid-Afrika een flink pak lager kunnen liggen. 173 De economische 172 173

“Mugabe criticises South Africa on regional role,” South Scan 22, no.5, Maart 9, 2007. De volgende alinea is gebaseerd op “SA picking up a crippling tab for Zimbabwean

crisis,” The Times South Africa, Mei 11, 2008. 61

vluchtelingen gaan namelijk ook in Zuid-Afrika op zoek gaan naar een job en betekenen concurrentie voor de Zuid-Afrikaanse werklozen. Naar schatting drieënhalf miljoen Zimbabwanen hebben hun toevlucht in Zuid-Afrika gezocht. Op hetzelfde moment zijn er ook ongeveer vier miljoen werkloze Zuid-Afrikanen die op zoek zijn naar een job. Mocht een derde van alle jobs die nu uitgeoefend worden door Zimbabwanen overgenomen worden door Zuid-Afrikanen, dan wordt verwacht dat de werkloosheidsgraad zou terugvallen van de huidige drieëntwintig procent tot ongeveer zestien procent. In die zin heeft de ZuidAfrikaanse regering er alle belang bij om de crisis in Zimbabwe op te lossen. Dat grensmigratie van minder ontwikkelde SADC staten naar meer ontwikkelde landen een probleem zou blijven vormen, zolang er geen gecoördineerde strategieën tot economische integratie ontwikkeld werden, was voor het ANC al veel vroeger duidelijk. Dat door deze grensmigratie ook de kans op xenofobie tegen illegale migranten drastisch toe kon nemen was hen niet onbekend. 174 Toch gaan er ook stemmen op dat Zuid-Afrika niet enkel nadelen ondervindt van de situatie in Zimbabwe. 175 Zo zijn er volgens Tony Hawkins, een gerespecteerd Zimbabwaanse econoom, ook voordelen verbonden aan de crisis. Zuid-Afrika had een groter marktaandeel qua export, toerisme en diensten. Zuid-Afrikaanse bedrijven, zoals mijn- en industriële groepen, konden aan bijzonder lage prijzen investeringen doen in Zimbabwe. Bij de stroom vluchtelingen zaten er ook mensen met een belangrijke expertise in de gezondheidssector, onderwijs, bankwezen en IT. Toch nuanceert hij en denkt hij niet dat Zuid-Afrika heeft geprofiteerd in nettotermen, maar dat er toch een bewijs te vinden is dat het ook wat baat heeft gehad door de crisis. De case Zimbabwe diende voor Zuid-Afrika en voor president Thabo Mebki ook als een voorbeeld van hoe het niet moest. 176Mbeki vermeldt in zijn rubriek Letter from the President in ANC Today eerst dat Zimbabwe sinds de onafhankelijkheid in verschillende domeinen een mooie vooruitgang heeft geboekt, zoals op het vlak van onderwijs, gezondheid en ontwikkelingen op het platteland. Deze investeringen zijn volgens Mbeki cruciaal geweest voor de reconstructie en de ontwikkeling van Zimbabwe na de onafhankelijkheid. Hij voegt er 174

African National Congress. “Discussion Documents for ANC National Conference (July

1997), Developing a Strategic Perspective on South African Foreign Policy.” Umrabulo, no. 3 (1997). 175

De volgende alinea is gebaseerd op Solidarity Peace Trust, A Difficult Dialogue, p. 34.

176

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: South Africa can't afford to 'live now, pay

later'.”ANC Today 2, no. 8 (2002). 62

wel aan toe dat het enkel door de verschillende leningen is dat Zimbabwe in de mogelijkheid verkeerde om deze investeringen te laten plaatsvinden. Dat de schuld later terug ingelost moet worden is dan ook logisch en ook Zimbabwe kon hier niet aan ontkomen. Door de vele jaren van economische moeilijkheden bleven ze echter in gebreke door het manco van de nodige middelen. Hierdoor werden de uitgaven op het vlak van onderwijs, gezondheid en openbare dienstverlening drastisch teruggeschroefd omdat ze onbetaalbaar geworden waren. Opmerkelijk is dat Mbeki niet de minste verantwoordelijkheid legt bij de regering van Zimbabwe zelf, terwijl het zeker ook een behoorlijk aandeel heeft in de huidige crisis. De situatie waarbij de schulden niet langer terugbetaald werden, kon volgens hem door geen enkele regering in Zimbabwe op geanticipeerd worden of voorkomen zijn. De echte reden voor de schuldproblemen van Zimbabwe kwam er door de voorstellen van wat hij de “brede democratische beweging” noemt. Mbeki klopt zichzelf wel op de borst dat Zuid-Afrika niet voor de optie “to live now and pay later” gekozen heeft om uit de schulden te komen in tegenstelling tot Zimbabwe. Om de sociale en economische situatie te verbeteren wordt er niet geleend, maar komen de fondsen door wat ze zelf gespaard hebben. Hiermee wil het een situatie zoals in Zimbabwe koste wat het kost vermijden en ervoor zorgen dat de voorziening van publieke goederen en diensten niet in het gedrang komt doordat de schulden niet terugbetaald kunnen worden.

4.4. Conclusie

De hoge verwachtingen die ten tijde van de onafhankelijkheid van Zimbabwe werden gekoesterd zijn nooit ingelost. De economische situatie is tijdens het laatste decennium onder een enorme druk komen te staan met de torenhoge inflatiecijfers tot gevolg. De goede verstandhouding op economisch vlak tussen Zuid-Afrika en het toenmalige Rhodesië zorgde ervoor dat Zuid-Afrika geen gehoor gaf aan de sancties van de Verenigde Naties tegen de Unilateral Declaration of Independence uit 1965. Hierdoor bleef het totale isolement uit en werden de economische banden nog intenser met Zuid-Afrika. Ook na de onafhankelijkheid bleef Zimbabwe in grote mate afhankelijk van Zuid-Afrika op economisch vlak. Dit zorgde in combinatie met de destabilisatiepolitiek van Zuid-Afrika voor een gevaarlijke situatie. Zimbabwe had namelijk de transportfaciliteiten van Zuid-Afrika nodig.

63

Onder Mandela stond de Zimbabwaanse economie opnieuw onder druk doordat een bilaterale handelsovereenkomst uit 1964 afliep en de gesprekken om deze te vernieuwen moeizaam verliepen. Hierdoor liep de Zimbabwaanse textielindustrie aanzienlijke averij op en was een nieuw akkoord een hoofdprioriteit voor Robert Mugabe. Toen Mbeki aan de macht kwam, was er sprake van gebonden hulp. In ruil voor politieke steun, kregen Zuid-Afrikaanse bedrijven een voorkeursbehandeling. Toen het duidelijk werd dat de economische situatie bleef achteruitgaan, werd de kans steeds groter dat dit repercussies zou hebben voor Zuid-Afrika en de ganse regio. Veel Zimbabwanen ontvluchtten hun moederland en probeerden een nieuw leven op te bouwen in de buurlanden. Dit zorgde voor een stijgende werkloosheid in Zuid-Afrika en gevallen van xenofobie tegen immigranten. Naast de nadelige gevolgen zijn er ook een aantal voordelen verbonden voor Zuid-Afrika. De investeringskosten werden sterk gereduceerd en Zuid-Afrikaanse bedrijven hadden een belangrijke positie verworven in de Zimbabwaanse samenleving. Daarnaast heeft de Zimbabwaanse crisis duidelijk gemaakt aan Thabo Mbeki hoe het niet moest.

64

5. Buitenlands beleid Zuid-Afrika onder Nelson Mandela

“There shall be peace and friendship” komt rechtstreeks uit het Handvest voor de Vrijheid of het Freedom Charter van 1955. 177 Dit Handvest, dat officieel werd aangenomen op 26 juni 1955 tijdens het Congress of the People in Kliptown, was gericht tegen de groeiende verdrukking van het apartheidsregime en ging uit van de South African Congress Alliance. 178 Het deed dienst als een leidraad tijdens het verzet en was ook duidelijk een bron van inspiratie voor het beleid van Nelson Mandela toen hij als eerste zwarte president van Zuid-Afrika eindelijk de kans kreeg om de beloftes van het Freedom Charter in de praktijk te brengen. 179

177

African National Congress. The Freedom Charter Adopted at the Congress of the People,

Kliptown, Juni 26, 1955. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/charter.html. Geraadpleegd op 17/06/2010. 178

De South African Congress Alliance was een alliantie tussen het African National

Congress, het South African Indian Congress, het South African Congress of Democrats en het Coloured People's Congress. 179

Frederik Willem de Klerk Foundation, Mbeki, Mandela en Frederik Willem de Klerk na de

verkiezingen van Mandela tot president (afbeelding). Beschikbaar via: https://www.givengain.com/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=70947&ca use_id=2137 (geraadpleegd op 27/07/10). 65

Hierin stond onder de rubriek There shall be peace and friendship vermeld dat Zuid-Afrika als volledig onafhankelijk land de soevereiniteit van andere landen zou respecteren. Dit soevereiniteitsprincipe zou later als motivatie dienen in de quiet diplomacy strategie van Thabo Mbeki. Ook beloofde het charter dat Zuid-Afrika zou streven om de wereldvrede te bewaren en internationale disputen het hoofd zou bieden door onderhandelingen te voeren in plaats van oorlog te voeren. Verder werd er ook nog aandacht besteed aan thema’s zoals het respecteren van mensenrechten en gelijkheid. Na de apartheidsperiode kwam de nadruk in de eerste plaats op de transitie van Zuid-Afrika te liggen in plaats van te focussen op problemen van regionale, continentale en wereldlijke aard. Toch besefte Nelson Mandela maar al te goed dat ook het buitenlandse beleid een belangrijke rol zou spelen in het nieuwe Zuid-Afrika toen hij zijn toekomstvisie neerpende in het tijdschrift Foreign Affairs. 180 Het ANC was er volgens hem van overtuigd dat het plannen van een nieuw buitenlands beleid een belangrijk element was om een vreedzaam en welvarend land te creëren. Apartheid zorgde ervoor dat de kern van het Zuid-Afrikaans bestaan was aangetast. De nieuwe politieke leiders van het nieuwe Zuid-Afrika hadden dan ook de zware taak om een natie op te richten waar de mensen ongeacht hun ras, kleur, geloofsovertuiging, religie of geslacht hun volledige menselijke waardigheid konden nastreven. Om dit te bereiken is de buitenlandse component van het beleid van primordiaal belang en zal deze visie pas gerealiseerd kunnen worden als Zuid-Afrika opnieuw op volle kracht kan deelnemen op het internationale toneel. Dat Zuid-Afrika de voorbije decennia maar moeilijk internationale relaties kon aanknopen door de apartheid en haar geïsoleerde positie zou het herstelproces er niet eenvoudiger op maken. Het ANC was in 1993 dan ook al druk bezig met het ontwikkelen van een beleid dat volgens hen noodzakelijk zou zijn om Zuid-Afrika klaar te stomen voor de nieuwe wereldorde. De zes steunpunten voor het nieuwe buitenlands beleid dat Mandela voor ogen had, staan in sterk contrast met het buitenlands beleid onder het apartheidsregime en luiden als volgt. •

Issues of human rights are central to international relations and an understanding that they extend beyond the political, embracing the economic, social and environmental.

180

Volgende alinea’s zijn gebaseerd op Mandela, Nelson. “South Africa's Future Foreign

Policy.” Foreign Affairs 72, no. 5: 86-97 (1993), pp. 87-94. 66

•

Just and lasting solutions to the problems of humankind can only come through the promotion of democracy worldwide.

•

Considerations of justice and respect for international law should guide the relations between nations.

•

Peace is the goal for which all nations should strive, and where this breaks down, internationally agreed and nonviolent mechanisms, including effective arms-control regimes, must be employed.

•

The concerns and interests of the continent of Africa should be reflected in our foreign policy choices.

•

Economic development depends on growing regional and international economic cooperation in an interdependent world.

De speerpunten van het buitenlands beleid waren dus het respecteren van mensenrechten, het promoten van democratie, het respecteren van justitie en de internationale wetgeving, het nastreven van vrede, rekening houden met verzuchtingen van het continent zelf en regionale en internationale economische samenwerking. Door de ervaringen met het apartheidsregime mag het niet verwonderen dat Mandela nog eens extra de nadruk legt op het belang van het respecteren van de mensenrechten. “Human rights will be the light that guides our foreign affairs.” Mandela is ervan overtuigd dat Zuid-Afrika op het voorplan zal treden om democratische regeringen te promoten. Dat dit vooral in Afrika zelf belangrijk is, lijdt volgens hem geen twijfel. Zuid-Afrika zou zich in de toekomst dan ook proberen op te werpen als een voorvechter van een tolerante geest en bestuursethos op het continent. Een goed buitenlands beleid moet volgens er volgens Mandela ook voor zorgen dat ZuidAfrika niet ten prooi valt aan de krachten die op andere plaatsen in Afrika voor problemen hebben gezorgd. De positie van Afrika is onder invloed van de globalisering aan verandering onderhevig. Hoewel het hierdoor minder waarschijnlijk lijkt dat Afrika als een slagveld zal dienen in grote internationale conflicten, zijn er ook negatieve consequenties aan verbonden. De economische toekomst zag er volgens Mandela niet bepaald rooskleurig uit. Door deze pessimistische vooruitzichten vond hij het noodzakelijk dat de economische basis van Afrika getransformeerd werd. Om dit te bewerkstelligen wees hij op de nood tot een ruimere economische samenwerking tussen de verschillende landen en het opnieuw vorm geven aan handelsnetwerken. 67

Dat het re-integratieproces in de globale politiek en de economische systemen een belangrijk en tezelfdertijd een moeilijk proces zou worden voor Zuid-Afrika, daar was Mandela zich terdege van bewust. In zijn artikel richtte hij zich tot slot nog tot de welvarende staten om aan Zuid-Afrika

de

nodige

ondersteuning

te

geven,

zonder

daarbij

de

eigen

verantwoordelijkheden uit het oog te verliezen die ze hebben ten opzichte van de ganse regio. Deze regionale samenwerking zal niet bestaan uit paternalisme of dominantie, maar zal gestoeld zijn op onderlinge samenwerking en respect ten opzichte van elkaar. Ook met multilaterale organisaties was Mandela zinnens om op een constructieve manier samen te werken. Mandela had dus een ambitieus en idealistisch buitenlands beleid uitgestippeld, waardoor Zuid-Afrika een belangrijke positie wilde innemen zowel op het continent zelf als op wereldvlak. Maar al tijdens zijn presidentschap wezen buitenlandse diplomaten en ZuidAfrikaanse opiniemakers erop dat Pretoria allesbehalve over een coherente visie beschikte op het gebied van buitenlandse zaken. De redenen voor het ad-hoc en soms lukrake beleid worden toegeschreven aan de onervarenheid van de nieuwe regering en door het feit dat ze geconfronteerd werden met verplichtingen die zich stelden op binnenlands vlak. Zo werd de nationale reconciliatie bovenaan de politieke agenda geplaatst en dienden verschillende overheidsdepartementen grondig getransformeerd te worden. 181 Dat het ANC weinig ervaring had toen ze aan het hoofd kwam te staan van Zuid-Afrika, is te wijten aan het feit dat zijn leiders een ganse generatie in ballingschap hebben doorgebracht. Tijdens dit ballingschap konden ze wel theoretiseren over het grijpen van de macht en nadenken over wat er zou volgen indien ze effectief Zuid-Afrika zouden leiden, maar in de praktijk omzetten lukte logischerwijs niet. Wel kregen ze steun van buitenlandse donoren om conferenties en seminaries te organiseren die de post-apartheidsperiode van Zuid-Afrika als onderwerp hadden. Ondanks al het denkwerk dat voorafging aan de verkiezingsoverwinning, was het ANC totaal onvoorbereid om de vele ideeën om te zetten in de praktijk. 182 Zoals eerder opgemerkt diende Zuid-Afrika evenzeer aandacht te besteden aan de binnenlandse component van het beleid toen ze aan het hoofd stonden van een tripartiete

181

Laurie, Nathan. “Consistency and Inconsistencies in South African Foreign Policy.”

International Affairs 81, no. 2: 361-372 (2005). p. 361. 182

Johnson, Brave, p. 52. 68

regering van nationale eenheid met de National Party en de Inkatha Freedom Party. 183 De bekommernis van de nieuwe regering ging uit naar het stabiliseren van de binnenlandse situatie en het opnieuw leven inblazen van de economie, die voor lange tijd gebukt ging onder de sancties. 184 De groei was sinds 1990 gestagneerd, investeringen liepen terug en de werkloosheid was toegenomen. Het Economic Reconstruction Programme moest ervoor zorgen dat de economie geherstructureerd werd zodat er nieuwe jobs gecreëerd werden, een adequaat inkomen voorzien was voor iedereen en opdat er in de behoeften van de mensen voldaan kon worden. In een van zijn eerste toespraken als president was Mandela ervan overtuigd dat er maar één enkel doel was, namelijk een beter leven voor iedereen. Deze betere toekomst kon enkel bereikt worden als iedereen aan hetzelfde zeel trok. 185Als het binnenlandse beleid, met de nadruk op een betere toekomst voor iedereen en met de nodige beloftes, gecombineerd wordt met het buitenlandse beleid dat gekenmerkt wordt door mensenrechten en democratie, is het duidelijk dat Mandela voor een idealistische benadering heeft gekozen. Op het internationale vlak probeerde Mandela de wereldpolitiek te beïnvloeden en ervoor te zorgen dat de wereld een veiligere, vredevolle en democratische plek werd. 186 De SADC regio en bij uitbreiding het ganse continent, verdiende ten tijde van Mandela absolute prioriteit. Een versterking van de partijrelaties met progressieve partijen in de regio was volgens 183

het

ANC

onontbeerlijk.

Dat

de

voormalige

bondgenoten

in

de

African National Congress. The Reconstruction and Development Programme, A Policy

Framework. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/rdp/rdpall.html. Geraadpleegd op 29/05/2010. 184

Rupiya, Martin R. “Eight Years of Tension, Misperception and Dependence from April

1994 to December 2002, Zimbabwe-South Africa Foreign Relations: A Zimbabwean Perspective.” Alternatives: Turkish Journal of International Relations 1, no. 4: 158-175 (2002), p. 161. 185

De volgende alinea is gebaseerd op Mandela, Nelson. “Extracts Taken From The

President's Speech To Coloured People In The Western Cape.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/show.php?doc=ancdocs/speeches/1994/sp940000.html. Geraadpleegd op 04/03/2010. 186

De volgende alinea is gebaseerd op African National Congress. “Discussion Documents

for ANC National Conference (July 1997), Developing a Strategic Perspective on South African Foreign Policy.” Umrabulo, no. 3 (1997). 69

onafhankelijkheidsstrijd in zuidelijk Afrika hierbij de voorkeur wegdroegen was voor het ANC een evidentie. Toch werd er niemand bij voorbaat uitgesloten Ondanks de ambities kenden verschillende initiatieven in het veld van buitenlandse zaken tijdens het presidentschap van Nelson Mandela geen al te beste afloop. 187 Zo toonde de militaire inval in Lesotho van 1998 een zekere zwakheid vanwege Zuid-Afrika (cfr. supra). Ook de manier waarop de regering van Mandela met de crisis in Nigeria omging, maakte duidelijk dat het Zuid-Afrikaanse buitenlandse beleid dringend herzien moest worden. In deze crisis had Mandela zijn pijlen gericht tegen het brutale regime van Sani Abacha en probeerde hij tevergeefs om de executie van Ken Saro Wiwa, leider van de Ogoni, te vermijden. Toen Ken Saro Wiwa toch het leven liet door ophanging, was Mandela woedend. In zijn verontwaardiging stond hij echter alleen en werd hij niet bijgestaan door andere Afrikaanse leiders. Een Nigeriaanse minister bestempelde hem zelfs als een marionet van een machtige blanke minderheid. En hoewel zijn acties ten aanzien van de crisis in Nigeria buiten het continent op veel bijval konden rekenen, werd het in Zuid-Afrika als een blunder gezien van het buitenlandse beleid

5.1. Interventie in de Democratische Republiek Congo

Bepaalde Afrikaanse staten die Zuid-Afrika hadden bijgestaan in de onafhankelijkheidsstrijd waren niet opgezet met de roep naar meer democratie vanwege Mandela en beschuldigden Zuid-Afrika ervan een Westers project na te streven. Zo daagden Zimbabwe, Angola, Namibië en de Democratische Republiek Congo (DRC) openlijk uit en probeerden ze ZuidAfrika politiek te isoleren. 188 Zimbabwe zat er namelijk niet om verlegen om aan de status van Nelson Mandela te raken en probeerde een interventie in de DRC te laten plaatsvinden. Zuid-Afrika verzette zich hevig tegen militaire steun aan Kabila in het conflict in de DRC, terwijl de regeringen van Zimbabwe, Angola, Namibië en nog anderen net het tegenovergestelde eisten

187

De volgende alinea is gebaseerd op Freeman, Linda. “South Africa's Zimbabwe Policy:

Unravelling the Contradictions.” Journal of Contemporary African Studies 23, no. 2: 147-172 (2005), p. 149. 188

Landsberg, Chris. “Promoting Democracy: The Mandela-Mbeki Doctrine.” Journal of

Democracy 11, no. 3: 107-121 (2000), p. 107. 70

Het Zimbabwaanse kamp trok de kaart van een gezamenlijk defensiepact waarbij militaire samenwerking en militaire oplossingen tijdens conflicten het uitgangspunt vormden. Het Zuid-Afrikaanse kamp, dat steun kreeg van Botswana, Mozambique en Tanzania, gaf eerder de voorkeur aan politieke oplossingen in plaats van de militaire weg te bewandelen. 189 Dit betekende dat de invloed van Zuid-Afrika in de regio terugviel door de vorming van dergelijke nieuwe allianties. 190 Michael Nest voegt daaraan toe dat president Mugabe de intentie had om zich te laten gelden als de voornaamste leider binnen de Southern African Development Conference (SADC) en om hierdoor Nelson Mandela naar het achterplan te doen verhuizen. Door de beslissing om troepen te sturen naar de DRC toonde Mugabe zijn vastberadenheid en gewichtigheid tegenover de SADC. Tot slot was er ook nog een economische component verbonden aan de invasie. Mugabe had Laurent Kabila namelijk een fikse soms geld geleend in zijn strijd tegen Mobutu. Als Kabila de strijd verloor, was de kans bijzonder klein dat Mugabe dat geld ooit nog zou terugzien. 191 Zimbabwe had er dus alle belang bij dat er een invasie plaatsvond en Mugabe hoopte op een toegenomen prestige in de regio van zuidelijk Afrika. De machtsstrijd tussen Mandela en Mugabe was een uiting van hun verschillende visies en persoonlijkheden. Als democraat vond Mandela reconciliatie het belangrijkste en dat kon in zijn optiek enkel bekomen worden door onderhandelingen en vredevolle afspraken. Mugabe daarentegen is autocratisch ingesteld, heeft geen innemende persoonlijkheid en was bereid om zijn wil op te leggen aan anderen. Wat duidelijk werd, was dat de reputatie van Mandela niet onaantastbaar was. 192 Door deze gebeurtenis werd het ook duidelijk dat Zuid-Afrika niet altijd in de mogelijkheid verkeert om gebeurtenissen op het continent te beïnvloeden en dat er steeds een verschil is tussen de ambities van het buitenlandse beleid en de realiteit die al deze ambities met de grond gelijk kan maken. 189

Laurie, Consistency and Inconsistencies in South African Foreign Policy, p. 361.

190

African National Congress. “Accelerating the Pace of Change: Assessing the Balance of

Forces in 1999.” Umrabulo, no. 7 (1999). 191

Nest, Michael. “Ambitions, Profits & Loss: Zimbabwe’s Economic Involvement in the

Democratic Republic of the Congo.” African Affairs 100, no. 400: 469-490 (2001), pp. 470471. 192

Barber, James. Mandela's World: The International Dimension of South Africa's Political

Revolution 1990-99 (London: James Currey Ltd, 2004), p. 193. 71

5.2. Conclusie

Het buitenlandse beleid van Nelson Mandela legde de nadruk op het respecteren van de mensenrechten en pleitte voor meer democratische regeringen in de regio en het continent. Het was dus al bij de aanvang van zijn presidentschap duidelijk dat Mandela niet enkel een ambitieus beleid voor ogen had, maar ook dat het beleid bol stond van idealistische doelstellingen. Toch was het buitenlandse beleid van Zuid-Afrika niet altijd een onverdeeld succes. Zo was er de invasie van Lesotho en bij de crisis in Nigeria was Nelson Mandela volledig geïsoleerd en kreeg hij geen steun van andere Afrikaanse leiders. Dit voorval werd niet snel vergeten en zou ook voor Thabo Mbeki een duidelijk voorbeeld zijn van het belang van de regionale steun voor het Zuid-Afrikaanse beleid. Het toont ook aan dat Zuid-Afrika niet zomaar zijn wil kon opleggen aan andere landen en dat de nodige ervaring op dat moment nog ontbrak. Ook met Mugabe waren de relaties gespannen. Mugabe kon maar moeilijk overweg met de status die Mandela verworven had en liet dan ook geen kans onbenut om Mandela uit te dagen op politiek vlak. De interventie in de Democratische Republiek Congo was zeer tegen de zin van Mandela en Zuid-Afrika, maar toch haalde Mugabe zijn slag thuis en ging de interventie gewoon door. Hierdoor kwam de al zeer gespannen persoonlijke relatie nog meer onder druk te staan. De interventie gaf ook duidelijk aan dat de invloed van Zuid-Afrika beperkter is dan algemeen wordt aangenomen.

72

6. Buitenlands beleid onder Thabo Mbeki 6.1. Mbeki en de Afrikaanse renaissance

Mbeki heeft veel kritiek gekregen omdat het prediken van de Afrikaanse renaissance en zijn houding ten opzichte van het regime van Mugabe niet te rijmen vallen. Om na te gaan wat dit juist betekent, zal ik hieronder eerst de Afrikaanse renaissance toelichten. Met het idee van een Afrikaanse renaissance wil Mbeki alle Afrikanen aansporen om samen voor een betere toekomst te zorgen voor het hele continent. 193 Hij begon zijn speech op 8 mei 1996 in Kaapstad met de gevleugelde woorden “I am an African”. 194

193

President Mbeki tijdens zijn “I am an African” speech in 1996 (afbeelding). Beschikbaar

via: www.newzimbabwe.com/pix/mbekisadc16082008.jpg (geraadpleegd op 27/07/2010). 194

Mbeki, Thabo. Statement of Deputy President Thabo Mbeki, On Behalf Of The African

National Congress, on the Occasion of the Adoption by the Constitutional Assembly of “The Republic of South Africa Constitution Bill 1996”, Cape Town, Mei 8, 1996. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1996/sp960508.html. Geraadpleegd op 16/06/2010. 73

En hoewel Mbeki tijdens zijn presidentschap volop ijverde voor een Afrikaanse renaissance, was het Nelson Mandela die al in 1994, tijdens een bijeenkomst in Tunis van de Organisatie van Afrikaanse Eenheid, 195 als eerste met het idee op de proppen kwam. 196 Met het verdwijnen van de apartheid in Zuid-Afrika, was er volgens Mandela een einde gekomen aan een historisch tijdperk. De tijd was dan ook rijp voor de start van iets nieuws, de hergeboorte van Afrika of anders gezegd de Afrikaanse renaissance. Deze ommekeer diende uit te gaan van de Afrikaanse mensen zelf.

“We know it is a matter of fact that we have it in ourselves as Africans to change all this. We must, in action, assert our will to do so. We must, in action, say that there is no obstacle big enough to stop us from bringing about a new African renaissance.”

De nadruk van dit nieuwe project zou op vrede, stabiliteit, democratie, mensenrechten, onderlinge samenwerking en ontwikkeling komen te liggen. Het wordt ook als een kritiek beschouwd op de ervaringen van slecht bestuur, falende economieën, weifelend leiderschap en militarisme in postonafhankelijk Afrika. 197 Thabo Mbeki stond volledig achter deze oproep voor een hergeboorte van het continent en voegde nog enkele waarden toe in vergelijking met de oproep gelanceerd door Nelson Mandela. 198 Deze waarden waren “non-racism and non-sexism, equality among the nations and a just and democratic system of international governance”. Ook om dit te kunnen bereiken is Mbeki er heilig van overtuigd dat de Afrikaanse intelligentsia, zowel diegene die in Afrika zelf resideren als diegene buiten het Afrikaanse continent, het initiatief zal moeten 195

De Organisatie van Afrikaanse Eenheid werd in 2002 opgevolgd door de Afrikaanse Unie.

196

De volgende alinea is gebaseerd op Mandela, Nelson. Statement of the President of the

Republic of South Africa, Nelson Mandela, at the OAU Meeting of Heads of State and Government, Tunis, Juni 13-15, 1994. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mandela/1994/sp940613.html. Geraadpleegd op 16/06/2010. 197

Alden, en Soko, South Africa’s Economic Relations with Africa, p. 383.

198

De volgende alinea is gebaseerd op Mbeki, Thabo. Statement by Deputy President Mbeki

at the African Renaissance Conference. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1998/tm0928.htm. Geraadpleegd op 14/05/2010. 74

nemen. Hij drukt ook zijn hoop uit dat de braindrain die zich heeft afgespeeld een halt kan toegeroepen worden en dat de intelligentsia haar weg naar Afrika terug mag vinden om het initiatief te ondersteunen. Enkel op die manier zal Afrika er volgens Mbeki in slagen om zichzelf van een billijke plaats te verzekeren in een wereld die gekenmerkt wordt door de snelle veranderingen van de globalisering. Hij bestempelt de Afrikaanse renaissance ook als een revolutie die niet zonder haar revolutionairen kan. Hij roept deze revolutionairen op om de toekomst te definiëren en mee te helpen om de waardigheid van het continent te herstellen. Hij hoopt dan ook dat de 21ste eeuw de geschiedenis zal ingaan als de “Afrikaanse Eeuw”. Mbeki merkt bovendien op dat Afrika er niet in zal slagen zich te vernieuwen als de hoogste echelons zich parasitair blijven opstellen ten opzichte van de rest van de maatschappij.199 Deze groep moet volgens hem uitgezuiverd worden, aangezien ze hebzuchtig zijn en de maatschappij organiseren op een zodanige manier dat slechts enkelen er beter van worden.

“We must rebel against the tyrants and the dictators, those who seek to corrupt our societies and steal the wealth that belongs to the people. We must rebel against the ordinary criminals who murder, rape and rob, and conduct war against poverty, ignorance and the backwardness of the children of Africa.”

Mbeki is zich met andere woorden heel goed bewust van de problemen binnen Afrika en lanceert een oproep om een andere weg in te slaan. Toch zijn het net dergelijke uitspraken die hem later zuur zouden opbreken toen hij geconfronteerd werd met zijn beleid ten aanzien van Zimbabwe en Mugabe. Naast de problemen op het continent zelf, is de Afrikaanse renaissance ook een aanklacht die gericht is tegen krachten buiten het continent. Dit wordt duidelijk door het document “Strategy and Tactics” uit 1997 van naderbij te bekijken. 200 Hierin staat vermeld dat de 199

De volgende alinea is gebaseerd op Mbeki, Thabo. The African Renaissance Statement of

Deputy President, Thabo Mbeki SABC, Gallagher Estate, 13 augustus 1998. Beschikbaar via http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1998/tm0813.htm.

Geraadpleegd

op

17/04/2010. 200

Strategy and Tactics as Amended at the 50th National Conference, December 1997.

Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/conf/conference50/strategyamend.html. Geraadpleegd op 17/04/2010. 75

Afrikaanse renaissance ook gezien moet worden als de hergeboorte van Afrika, het continent dat al te lang het slachtoffer is geweest van uitbuiting en plunderpraktijken. De jaren van kolonialisme en onjuiste internationale relaties, zoals de schuldencrisis, onderontwikkeling, sociale ontwrichting en in bepaalde gevallen de onhoudbare politieke relaties, mogen zeker niet vergeten worden. Toch is de essentie van de Afrikaanse renaissance het zoeken naar oplossingen, in plaats van te klagen over het verleden. Ook wordt er nogmaals gehamerd op het feit dat de mensen zelf hun lot in handen moeten nemen, met ondersteuning van de politieke leiders en de verschillende regeringen. Naast het politieke luik, bestond er ook nog een economisch luik in de plannen van Mbeki. Zo hoopte hij dat er een moderne economie zou ontstaan, het afbouwen van de Afrikaanse buitenlandse schulden, een verbetering van de handelsbetrekkingen, de expansie van ontwikkelingshulp, een toename in binnenlandse en buitenlandse investeringen en een betere toegang voor de Afrikaanse producten op de wereldmarkt. 201 Samengevat kan de Afrikaanse renaissance in volgende vijf punten worden samengevat. 202

1. Peace and security - to bring an end to wars and violent conflicts in our continent. 2. Democracy and good governance - to promote democracy, popular participation, respect for human rights, improve state capacity, and strengthen people-driven governance. 3. Development - to fight underdevelopment and create a better life for all, including the eradication of poverty. 4. Culture - to affirm and protect African culture. 5. Improve Africa's global standing - this includes the struggle for the reform and transformation of the United Nations and the international trade and financial institutions.

Mbeki wilde samen met Zuid-Afrika op het voorplan treden om de problemen het hoofd te bieden door hun rol als pleitbezorgers van de Afrikaanse renaissance te gebruiken. Taylor en 201

Mbeki, Thabo. Statement by Deputy President Mbeki at the African Renaissance

Conference Johannesburg, September 28, 1998. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1998/tm0928.htm. Geraadpleegd op 18/04/2010. 202

African National Congress. “The ANC and Challenges facing the African Continent.”

Umrabulo, no.16 (2002). 76

Williams menen dat Zuid-Afrika via de Afrikaanse renaissance haar strategische opties probeert te maximaliseren. 203 Volgens Zuid-Afrika zijn er slechts twee mogelijkheden om een bijdrage te leveren aan de Afrikaanse renaissance. Ofwel intimideert het anderen, of ze dat nu willen of niet. Een andere optie is om gebruik makend van de continentale en multilaterale structuren zijn idealen te verdedigen. Zuid-Afrika is van mening dat ze zijn middelen en politieke ervaring zal moeten aanwenden om de implementatie van de Afrikaanse Unie en de NEPAD te versnellen. 204 Om het proces te ondersteunen en de vooropgestelde doelstellingen te behalen, trad Zuid-Afrika sinds 2000 ook op als de architect van verschillende Afrikaanse instituties inzake het continentale bestuur.

6.2. New Partnership for Africa’s Development

Het New Partnership for Africa’s Development (NEPAD), dat integraal deel uitmaakt van de Afrikaanse Unie (AU), werd gelanceerd in Abuja, Nigeria op 23 oktober 2001. Het geldt als een kader tot het promoten van ontwikkeling in Afrika tijdens het nieuwe millennium. In ruil voor het respecteren van de principes van good governance en het naleven van mensenrechten hoopte het op een toename van investeringen en handel in het algemeen. 205 Het is een plechtige belofte van Afrikaanse leiders om armoede uit te roeien en om hun landen het pad van duurzame groei en ontwikkeling te laten bewandelen. 206 Het was daarenboven ook de bedoeling om op een actievere manier deel te nemen aan de wereldeconomie. Via het programma maken de Afrikaanse leiders de belofte aan het Afrikaanse volk en de rest van de wereld om samen te werken aan de heropbouw van het continent. Democratie en good governance zijn daarbij de eerste vereisten en moeten op hun 203

Taylor, Ian, en Paul Williams. “South African Foreign Policy and the Great Lakes Crisis:

African Renaissance Meets Vagabondage Politique.” African Affairs 100, no. 399: 265-286 (2001), p. 267. 204

African National Congress, The ANC and Challenges facing the African Continent.

205

Taylor, Ian. “The Failure of the New Economic Partnership for Africa's Development.”

Contemporary Review (01/05/2003). Beschikbaar via: http://findarticles.com/p/articles/mi_m2242/is_1648_282/ai_102747654/. Geraadpleegd op 03/03/2010. 206

NEPAD. Framework. Beschikbaar via: http://www.nepad.org/framework/lang/en.

Geraadpleegd op 03/03/2010. 77

beurt ontwikkeling mogelijk maken. De redenering hierachter is dat democratie de kans op conflict vermindert en goed bestuur meer waarschijnlijk maakt. Vervolgens zou het goede bestuur voor politieke stabiliteit, institutionele versterking en het laten functioneren van het recht zorgen. Aan deze drie voorwaarden moet eerst voldaan worden om investeringen mogelijk te maken, wat dan weer zorgt voor economische groei. Deze groei is de bouwsteen voor ontwikkeling. 207 De uitdaging bestaat erin om een einde te maken aan de economische marginalisatie van Afrika en om de nodige middelen aan te trekken. Dit zou de ontwikkeling ondersteunen. 208 NEPAD betekent ook een partnerschap tussen de Afrikaanse landen en de ontwikkelde landen en wil een eind maken aan het systeem van patronage en afhankelijkheid. In ruil voor een beleid van good governance, wordt van de partners verwacht dat ze Afrika zullen ondersteunen

door

middel

van

ontwikkelingshulp,

een

betere

markttoegang

en

schuldvermindering. 209 De intentie bestond ook om een einde te maken aan de historische situatie waarbij Afrika fungeerde als exporteur van ruwe grondstoffen en importeur van afgewerkte producten. 210 Wat er nu precies bedoeld wordt met good governance is minder duidelijk. Thabo Mbeki vond wel dat in navolging van de Afrikaanse renaissance het succes van NEPAD afhankelijk was van mensen die over de nodige vaardigheden en expertise beschikten. 211 Het NEPAD akkoord was nog maar net ondertekend door de leden toen ze met de eerste serieuze uitdaging geconfronteerd werden die alle goede intenties en de geloofwaardigheid van NEPAD in een klap van tafel kon vegen: de presidentsverkiezingen van 2002 in Zimbabwe. Na deze verkiezingen kwam er aan het licht dat de kieslijsten vervalst waren. 207

Chabal, Patrick. “The Quest for Good Government and Development in Africa: Is NEPAD

the Answer?” International Affairs 78, no. 3: 447-462 (2002), p. 448. 208

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: NEPAD is Africa's Response to Globalization.”

ANC Today 2, no. 23 (2002). 209

Landsberg, Chris. “South Africa and the Making of the African Union and NEPAD:

Mbeki’s ‘Progressive African Agenda.” In South Africa in Africa: The Post-Apartheid Era, geredigeerd door Adekeye Adebajo, Adebayo Adedeji, en Chris Landsberg (University of Kwazulu Natal Press, 2007). p. 211. 210

Mbeki, Thabo, NEPAD is Africa's Response to globalization.

211

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Let us Contribute Everything to the Success of

the African Renaissance.” ANC Today 2, no. 13 (2002). 78

Ongeveer anderhalf miljoen mensen die zogezegd hun stem hadden uitgebracht, maar in werkelijkheid nooit bestaan hadden. Daarnaast werd het de oppositie ook quasi onmogelijk gemaakt om campagne te voeren door intimidatie en geweldplegingen. Mugabe zag hier echter geen graten in en vond dat extreme maatregelen gerechtvaardigd waren, aangezien de oppositie volgens hem gevoed werd door externe samenzweringen. Door het intimideren van de oppositie en het vervalsen van de kieslijsten mag het dus duidelijk zijn dat de overwinning die Mugabe in 2002 behaalde niet op een eerlijke manier heeft plaatsgevonden. 212 En hoewel de notie good governance nooit echt gedefinieerd is, valt het te betwijfelen dat de Zimbabwaanse verkiezingen van 2002 in dit plaatje pasten. Door de extreme maatregelen en de vervalsingen van de kieslijsten hebben verschillende internationale waarnemersgroepen de verkiezingen als onvrij bestempeld en rapporteerden ze allen over schendingen van de mensenrechten. De leden van NEPAD hadden echter een compleet tegengestelde visie over het verloop van de verkiezingen en vonden dat de verkiezingen op een eerlijke manier verlopen waren en dat Mugabe de legitieme president was. Door de felicitaties van de leden van NEPAD, en het rapport van de South African Observer Mission, leek het erop dat de kritiek enkel van buiten het continent kwam. NEPAD veroordeelt onvrije verkiezingen nochtans formeel in paragraaf 79 van haar eigen framework.

“With the New Partnership for Africa’s Development, Africa undertakes to respect the global standards of democracy, the core components of which include political pluralism, allowing for the existence of several political parties and workers’ unions, and fair, open and democratic elections periodically organised to enable people to choose their leaders freely.” 213

Enkel in de aanloop naar de verkiezingen van 2002 en 2005 werd er sporadisch wat kritiek geuit, maar de eigenlijke verkiezingen werden ultiem niet in vraag gesteld. De rapporten van

212 213

for

Nugent, Africa, pp. 408-409. South African Department of International Relations and Cooperation. New Partnership Africa's

Development

Document.

www.dfa.gov.za/events/nepad.pdf. Niet langer online. 79

Laatst

bekende

locatie:

andere waarnemingsmissies bestempelden de Afrikaanse leiders als een samenzwering van het Westen om Zimbabwe opnieuw te koloniseren. Afrikaanse leiders toonden op bepaalde tijdstippen toch een bereidheid om te handelen in overeenstemming met de overeenkomst van Abuja van september 2001. Deze overeenkomst bepaalde de omstandigheden voor een vredevolle oplossing voor de Zimbabwaanse crisis en een landhervormingsprogramma dat zich binnen de bepalingen van de wet afspeelde. 214 Oppositieleider Morgan Tsvangirai plaatste echter meteen een kanttekening bij soortgelijke overeenkomsten door het volgende op te merken.

“You know this is the saddest thing about Africa, all these flowery declarations and all without commitment. There's no commitment because there is no holding to account. They are not held to account in international relations, the leaders who make these flowery declarations. They feel no responsibility to the declarations but, more, they feel no responsibility to ethical standards... The declarations are not worth the paper they're written on. Releasing such paper creates a feel-good atmosphere and, when leaders are reminded of what they have signed, they ... retreat into the defence of the sovereignty of nations.” 215 Basker Vashee bestempelde NEPAD en andere gelijkaardige initiatieven als pure window dressing. 216 Ook Ian Taylor spaarde zijn kritiek niet. Door de verkiezingen toch te legitimeren spreekt hij zelfs over de dood van NEPAD die zou volgen naar aanleiding van de crisis in

214

Taylor, Ian. “Zimbabwe’s Debacle, Africa’s Response and the Implications for the New

Partnership for Africa’s Development (NEPAD).” In Zimbabwe’s Presidential Elections 2002. Evidence, Lessons and Implications, geredigeerd door Henning Melber, 68-75 (Uppsala: Nordiska Afrikainstitutet, 2002), p.71. 215

Chan, Stephen. “Commonwealth Residualism and the Machinations of Power in a

Turbulent Zimbabwe.” Commonwealth and Comparative Politics 39, no. 3: 51-74 (2001), p. 71. 216

Basker Vashee geciteerd in One World, “Reactie op Mugabe: Arrogantie Westen steekt in

Afrika,” Beschikbaar via: http://www.oneworld.nl/Nieuws/Actueel/article/1840/. Geraadpleegd op 02/05/2010.

80

Zimbabwe. 217 De Afrikaanse elite heeft er voor gekozen om Mugabe niet te bekritiseren, zelfs als er gezondigd werd tegen de goede intenties die ze geacht waren te respecteren. Als Tsvangirai deze akkoorden bekritiseert, doet hij dit natuurlijk in zijn hoedanigheid als oppositieleider tegen het bewind van Mugabe. Maar als de implementatiegraad van dergelijke akkoorden en organisaties bekeken wordt, moet er toch worden vastgesteld dat het maken van mooie beloftes meestal het eindpunt was, terwijl het in feite als opstap zou moeten dienen. Toch blijkt de onderlinge solidariteit sterker te zijn dan het nakomen van de beloftes. Een verklaring voor deze solidariteit met Mugabe kan de angst zijn om later zelf in de vuurlinie te staan. Hierdoor zullen Afrikaanse leiders dus zelden andere leiders bekritiseren. Ian Taylor voegt hieraan toe dat als ze toestaan dat Mugabe wordt verbannen, het nog maar de vraag is wie de volgende op de lijst van afgezette leiders wordt. 218 Het is dan ook in hun voordeel om in gesloten slagorde aan te treden en alle leden van het eliteclubje van Afrikaanse leiders te beschermen, opdat ze in de toekomst op eenzelfde behandeling kunnen rekenen. Vele Afrikaanse leider geloven ook dat ze voorbestemd zijn om te regeren, zeker als ze aan het hoofd hebben gestaan van een bevrijdingsbeweging. Als Mugabe zou ontheven worden uit zijn functie, wordt de mythe dat het land en de mensen het rechtmatig bezit zouden zijn van de leider doorprikt en kon dit een precedent scheppen voor de andere leiders. Mugabe is lang niet de enige Afrikaanse leider die zinnens is zich aan de macht vast te klampen tot aan zijn dood. Daarnaast geniet hij een groot prestige door zijn jarenlange staat van dienst en het feit dat hij ervoor gezorgd heeft dat Zimbabwe sinds 1980 een onafhankelijke natie is. Volgens Achille Mbembe is de mogelijkheid klein dat de regering van Mugabe ten val gebracht zou worden gebracht door verkiezingen. 219 Dat Mugabe op veel steun kan rekenen is ook de secretaris-generaal van de Congress of South African Trade Unions (COSATU) niet ontgaan. 217

Taylor, Ian. ‘“We are the Democrats”: The Crisis in Zimbabwe and the Death of NEPAD.”

Foreign Policy in Focus. Beschikbaar via: http://www.fpif.org/articles/we_are_the_democrats_the_crisis_in_zimbabwe_and_the_death_ of_the_nepad. Geraadpleegd op 15/05/2010. 218

De volgende alinea is gebaseerd op Taylor, Ian, Zimbabwe’s Debacle, Africa’s Response

and the Implications for the New Partnership for Africa’s Development (NEPAD), pp. 71-72. 219

Mbembe, Achille. “Zimbabwe: Le cynisme des nations.” Beschikbaar via:

http://www.mediapart.fr/club/blog/achille-mbembe/240408/zimbabwe-le-cynisme-desnations. Geraadpleegd op 19 mei 2010. 81

“ZANU-PF and President Mugabe are absolute heroes in the minds of ordinary South Africans, absolute heroes – in any South African township, in any black residential area, you can think about any song [and it’s] in praise of President Mugabe, of ZANU-PF, and the liberation movements of the entire region.” 220

Er wordt van Mbeki ook verwacht dat hij de situatie in Zimbabwe kan beïnvloeden door simpelweg de elektriciteitstoevoer naar Zimbabwe te onderbreken. Zuid-Afrika is namelijk een belangrijke energieleverancier en Zimbabwe heeft nog een uitstaande schuld bij ESKOM, een Zuid-Afrikaans nutsbedrijf voor elektriciteit. Dat een dergelijk scenario weinig waarschijnlijk lijkt heeft meerdere oorzaken. Mugabe kan bij de achterban van het ANC op veel bijval rekenen en in het licht van een nakende verkiezing diende Mbeki op zijn hoede te zijn. Vervolgens is Mbeki ook een fervent tegenstander van sancties en eiste hij van de EU en de VS dat ze hun smart sanctions, gericht tegen de politieke elite, introkken. Sancties vanwege Zuid-Afrika die de ganse bevolking van Zimbabwe treffen waren dus heel onwaarschijnlijk. Dat de elektriciteitstoevoer afsnijden serieuze implicaties zou hebben voor de gewone bevolking is correct. Toch verkeert Zuid-Afrika in de mogelijkheid om de druk op Mugabe serieus op te voeren door op veel kleinere schaal prikjes uit te delen. Dit zou hem kunnen dwingen om een politieke oplossing voor het probleem te zoeken. Peter Vale wijst er wel op dat de tijden veranderd zijn sinds Vorster Ian Smith onder druk zette: “As jy dit nie doen nie gaan ek jou water en ligte afsny”. Dit gebeurde in de context van de Koude Oorlog en de met de steun van de Verenigde Staten voor Jonathan Vorster. Echter, deze context is nu niet langer van toepassing en als Zuid-Afrika zou weigeren om Zimbabwe te voorzien in haar energienoden, kunnen ze nog altijd aankloppen bij China. 221 Mugabe heeft namelijk goede contacten met Equatoriaal Guinea en Angola die China als hun belangrijkste economische partner hebben en ook voor Zimbabwe is China een niet te onderschatten handelspartner. Het is dus duidelijk dat de tijden veranderd zijn en dat Zuid-Afrika Zimbabwe niet meer zomaar kan aanmanen tot verandering door te dreigen om de stroomtoevoer af te sluiten. Mochten ze dit toch doen, bestaat de kans dat Zuid-Afrika en andere landen in de regio met een nog grotere stroom vluchtelingen geconfronteerd worden. Hierdoor bleef Mbeki aansturen op een onderhandelde oplossing, aangezien hij deze bedreiging wou vermijden in het licht van de volgende verkiezingen en om de situatie in eigen land niet op de spits te 220

Southern African Liaison Office, Paper, p. 103.

221

Southern African Liaison Office, Paper, p. 75. 82

drijven. Dat de situatie in Zimbabwe een impact heeft in Zuid-Afrika en de rest van de regio is Mbeki natuurlijk niet ontgaan. Hij waarschuwt anderen er dan ook voor dat ze samen zullen moeten zwemmen, willen ze niet samen verdrinken. 222 Door deze solidariteit moest er vanwege de internationale gemeenschap niet op veel begrip gerekend worden. Voor het welslagen van NEPAD was Afrika sterk afhankelijk van buitenlandse donoren. Deze donoren zouden er strikt op toezien wat de houding van Afrika nu precies betekende met betrekking tot de notie good governance. Door de ervaringen met Zimbabwe en de Afrikaanse solidariteit zag de toekomst er niet meteen rooskleurig uit. De casus van de presidentsverkiezingen van 2002 gaf aan de donoren een duidelijk beeld over de houding van Afrika ten aanzien van de problemen in Zimbabwe, terwijl net zij bepalend waren voor de financiering van het programma. Doordat de Afrikaanse retoriek niet in concrete daden werd omgezet, zoals Morgan Tsvangirai eerder al had gewaarschuwd, beschikte geen enkel van de zogenaamde flagship projects van NEPAD in 2007 over de nodige buitenlandse fondsen. 223 Mbeki dacht hier kennelijk anders over en geloofde niet dat het groeiende ongenoegen met betrekking tot Zimbabwe het verzamelen van middelen zou bemoeilijken, aangezien er nog veel andere problemen waren in de wereld.

“It hasn't impacted on that NEPAD process in any practical way. People raise it, but, you know, there are many problems in the world, which is part of what complicates an approach to this matter.” 224

Dat de financiering aan strikte voorwaarden gebonden zou worden vanwege de donoren, werd duidelijk naar aanleiding van de samenkomst van de G8, vertegenwoordigers van de Europese Unie en Afrikaanse leiders in Kananaskis, Canada in 2002. Hier werd het G8 Africa Action Plan besproken. In eerste instantie juichte het plan het NEPAD initiatief nog toe en vonden de 222

Independent Online, “SADC states 'will sink or swim together',” Augustus 19, 2005.

Beschikbaar via: http://www.iol.co.za/index.php?set_id=1&click_id=68&art_id=qw112445514084B232. Geraadpleegd op 18/07/2010. 223


224

Interview met Thabo Mbeki. Gehouden door Mathatha Tsedu and Ranjeni Munsamy. In

The Sunday Times, Oktober 8, 2002. 83

verschillende actoren dat het African Peer Review Mechanism (cfr. infra) veel potentieel had om de doelstellingen van NEPAD te bereiken. 225 Dat het plan echter niet vrijblijvend was, werd duidelijk toen de Canadese eerste minister Jean Chrétien ervoor waarschuwde dat als de Afrikaanse landen hun deel van de beloftes niet konden nakomen, er van financiële steun niets in huis zou komen Deze waarschuwing betekende met andere woorden zoveel als dat er een duidelijke en eenzijdige positie moest worden ingenomen ten opzichte van de problemen in Zimbabwe en andere eigenzinnige leiders. Gebeurde dit niet, dan hoefden ze niet te rekenen op geld en steun van de G8, waardoor NEPAD maar moeilijk ingang zou vinden. 226 ZuidAfrika is zich bewust van het feit dat de crisissituatie in Zimbabwe veelal aanzien wordt als de vuurproef voor het succes van NEPAD. Zuid-Afrika is echter fundamenteel gekant tegen de neiging om collectieve sancties op te leggen aan andere landen. Ze maken zich dan ook sterk dat de vooruitgang van Afrika niet verhinderd kan worden door de gebeurtenissen in een enkel land. 227 De Senegalese minister van Buitenlandse Zaken, Cheikh Tidiane Gadio, verwoordde de visie dat Zimbabwe niet de doorslaggevende factor voor het welslagen van NEPAD in 2002 als volgt: “How can the Senegalese people, the Malian people be held accountable for what happened in Zimbabwe?” Hij vindt het ook niet kunnen dat er aan Afrika praktisch een ultimatum wordt gesteld om iets te doen aan de problemen in Zimbabwe in ruil voor de steun van de donoren. 228 Hoewel deze houding te begrijpen valt, toont het toch aan dat het maken van beloftes niet zonder gevolgen kan blijven. Toch werd er uit verschillende hoeken ook opgeroepen tot een kritischere houding ten opzichte van Zimbabwe maar deze klaagzang heeft de verschillende leiders niet meteen kunnen inspireren tot een andere en strengere aanpak. De voormalige president van Botswana, Ketumile Masire, had bijvoorbeeld opgeroepen om Zimbabwe aan het APRM (cfr. infra) te

225

G8 Africa Action Plan. Beschikbaar via:

http://www.spa-psa.org/resources/afraction-en.pdf. Geraadpleegd op 14/04/2010. 226

Tom Nevin, “Nepad: What is it and what can it really do,” African Business, April 1, 2003.

227

GCIS Media Briefing, Foreign Relations Cluster, Februari 13, 2002. Beschikbaar via:

http://archive.pmg.org.za/briefings/briefings.php?id=87. Geraadpleegd op 15/05/2010. 228

Akwe Amosu, en Charles Cobb Jr., “Don't Hold Nepad Hostage Over Zimbabwe says

Minister,” allAfrica.com, Maart 27, 2002. Beschikbaar via: http://allafrica.com/stories/200203270498.html. Geraadpleegd op 24/06/2010. 84

onderwerpen. Tot op heden is dit er nog niet van gekomen en het lijkt me ook weinig waarschijnlijk dat dit onder Robert Mugabe nog zal gebeuren. 229 Dat dit weinig waarschijnlijk was, wordt duidelijk als we de visie van de Zuid-Afrikaanse minister van Buitenlandse Zaken Nkosazana Dlamini-Zuma, die deze functie tussen 1999 en 2009 bekleedde, in het achterhoofd houden. 230 Tijdens een mediabriefing in 2001 werd ze op de korrel genomen over het Zuid-Afrikaanse beleid ten aanzien van Zimbabwe en de lakse houding van Zuid-Afrika in dit verhaal. Minister Dlamini-Zuma stelde het als volgt: het buitenlandse beleid ten aanzien van Zimbabwe is bedoeld om hen bij te staan en om niet als tegenstander beschouwd te worden. Ze roept haar landgenoten ook op om geen oorlog met Zimbabwe te bepleiten, aangezien ze dit toch niet zullen doen. Zuid-Afrika zal de Zimbabwaanse regering ook niet behandelen alsof het ging om een illegitieme regering. Eén aspect van het beleid blijft namelijk good neighbourliness. Ze stelde onomwonden dat ZuidAfrika Zimbabwe nooit zal veroordelen en vond dat de houding van de Zuid-Afrikaanse regering de enige juiste was, aangezien een veroordeling van Zimbabwe en Mugabe de problemen niet zou oplossen, integendeel zelfs. Minister van defensie Mosiuoa Lekota trad Dlamini-Zuma bij door te wijzen op de beperkte invloed van Zuid-Afrika. Volgens hem is de mate dat Zuid-Afrika tussenbeide kan komen in de binnenlandse aangelegenheden van andere landen gelimiteerd. Als lid van een regionale gemeenschap is Zuid-Afrika een gelijkwaardige partner ten opzichte van de andere landen en hebben ze de vriendschappen, met Zimbabwe onder andere, nodig. Op

andere

momenten

is

Zuid-Afrika

dan

weer

wel

overtuigd

van

zijn

leiderschapskwaliteiten. 231 Zo erkent dezelfde Mosiuoa Lekota dat Zuid-Afrika een krachtige positie bekleedt zowel op het continent als op internationaal vlak. Hierdoor heeft Zuid-Afrika de verantwoordelijkheid om deze leiderschapspositie daadwerkelijk op te nemen en om te 229

Dumisanin Muleya, “Zimbabwe must undergo peer review,” Zimbabwe Independent,

November 14, 2003. 230

De volgende alinea is gebaseerd op Media Briefing: International Affairs Cluster: Foreign

Affairs, Environmental Affairs & Tourism; Trade & Industry; Defence Ministries. Februari 16, 2001. Beschikbaar via: http://www.archive.pmg.org.za/briefings/briefings.php?id=121. Geraadpleegd op 28/06/2010. 231

IRPS Cluster Media Briefing Notes: Parliamentary Media Briefing by Minister of Defence,

Lekota, Mei 24, 2004. Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/speeches/2004/04052616151002.htm. Geraadpleegd op 27/06/2010. 85

zetten in de praktijk. Op die manier kan Zuid-Afrika de voortrekker zijn in de socioeconomische ontwikkelingsagenda door het beleid uit te stippelen, op een correcte wijze de middelen te kanaliseren, het implementatieproces te ondersteunen en het NEPAD proces in goede banen te leiden. Daarenboven vindt hij ook dat Zuid-Afrika de rol moet opnemen op het internationale toneel om een nieuw partnerschapmodel te onderhandelen en een einde te maken aan de Afrikaanse marginalisatie op wereldvlak. Hoewel NEPAD tot op heden nog steeds operationeel is, zorgt het voorbeeld van Zimbabwe er wel voor dat de geloofwaardigheid en oprechtheid van NEPAD compleet zoek is. 232 Een hele hoop goeie intenties zijn alvast aanwezig in het licht van NEPAD, al ontbreken duidelijke richtlijnen in het document voor wat er moet gebeuren als landen zich niet houden aan de voorschriften. Het blijft voorlopig dus bij mooie woorden en vage beloftes, ondanks de lovenswaardige en hoopgevende intenties. De uitspraken dat de gebeurtenissen van een land er niet voor mogen zorgen dat het hele initiatief met de grond gelijk gemaakt mag worden is begrijpelijk vanuit het oogpunt van Zuid-Afrika. Aan de andere kant kan men niet verwachten dat er financiële steun komt vanuit de internationale gemeenschap als de voorwaarden van het eigen initiatief worden geschonden.

6.3. African Peer Review Mechanism

Het African Peer Review Mechanism (APRM), werd in 2002 in het leven geroepen en was bedoeld om elkaar te evalueren. Het staat open voor alle leden van de Afrikaanse Unie en gebeurt op basis van vrijwillige toelating. Het belangrijkste doel is om een beleid aan te moedigen dat tot politieke stabiliteit, economische groei, duurzame ontwikkeling en een snelle subregionale en continentale economische integratie zouden leiden. Hoewel het systeem op vrijwillige basis geschiedt, is het peer review process indringend omdat het doordringt tot in het politieke bestel van de staat. Finaal kan het ook leiden tot dwingendere maatregelen gericht tegen staten die geen gehoor geven aan de verzuchtingen door middel van strafmaatregelen. Maar omdat het enkel op vrijwillige basis geschiedt en zodoende afhankelijk is van de welwillendheid van de landen, is ook de macht van het APRM opnieuw eerder beperkt. Zelfs diegene die hun medewerking hebben toegezegd, kunnen zich zonder veel problemen opnieuw uitschrijven moesten ze dit niet langer zien zitten of vrezen voor kritiek. Het 232

Taylor en Williams, Limits, p. 560. 86

mechanisme heeft ook geen duidelijk gedefinieerde middelen om deviante staten tot hervormingen te dwingen. Door deze losse structuur en het ontbreken van dwingende mechanismen is het African Peer Review Mechanism er niet in geslaagd om staten te verplichten mee te stappen in het verhaal. 233 De eerste vrijwilligers om zich te laten onderwerpen aan een peer review, waren landen die weinig te vrezen hadden, namelijk Ghana en Zuid-Afrika. 234 In 2009 hadden slechts vijf landen alle stadia van het APRM doorlopen.

Toen minister van Buitenlandse Zaken Nkosazana Dlamini-Zuma geconfronteerd werd met de vraag wat er zou gebeuren indien Zimbabwe aan het APRM zou onderworpen worden, werd er afwijkend gereageerd. 235 Ze herhaalde enkel dat Zimbabwe geen tiende provincie is van Zuid-Afrika, waardoor zijn invloed beperkt was. De belofte werd wel gemaakt om de

233

Akokpari, John. “The AU, NEPAD and the Promotion of Good Governance in Africa.”

Nordic Journal of African Studies 13, no. 3: 243-263 (2004), pp. 253-254. 234

United Nations Economic Commission for Africa, Status APRM, Oktober 2009

(afbeelding).

Beschikbaar

via:

http://www.uneca.org/aprm/images/APRM_Status.gif

(geraadpleegd op 27/07/10). 235

GCIS Media Briefing, Foreign Affairs, Augustus 13, 2002. Beschikbaar via:

http://archive.pmg.org.za/briefings/briefings.php?id=74. Geraadpleegd op 15/05/2010. 87

regering van Zimbabwe te zullen bijstaan om oplossingen te zoeken. Verder zou Zuid-Afrika andere landen ook aanmoedigen om zich te laten onderwerpen aan het APRM, waardoor de objectieven van NEPAD kracht konden bijgezet worden. Door het vrijwillige karakter van het APRM en het feit dat er geen eind leek te komen aan het economisch verval, het politieke geweld en de schending van de mensenrechten in Zimbabwe, kwam er veel kritiek op de Afrikaanse renaissance van Mbeki. De gebeurtenissen in Zimbabwe waren namelijk een regelrechte aanfluiting voor de waarden die Thabo Mbeki propageerde met zijn Afrikaanse renaissance. Het ondermijnde ook de geloofwaardigheid van het NEPAD en het APRM. 236

236

Phimister, Ian. “South African Diplomacy and the Crisis in Zimbabwe: Liberation

Solidarity in the 21st Century.” In Zimbabwe: Injustice and Political Reconciliation, geredigeerd door Brian Raftopoulos en Tyrone Savage, 271-91 (Cape Town: Institute for Justice and Reconciliation, 2005), p. 271. 88

6.4. De Southern African Development Community

6.4.1. Situering De Southern African Development Community (SADC) 237 is een regionale organisatie die in 1992 ontstaan is uit de Southern African Development Coordination Conference (SADCC). 238

De SADCC op haar beurt was gecreëerd door de Front Line States (FLS). Het belangrijkste objectief van de SADCC was het bewerkstelligen van regionale autonomie buiten de ZuidAfrikaanse invloedssfeer, waardoor ze hun afhankelijkheid van de Zuid-Afrikaanse economie onder het apartheidsregime wilden terugschroeven. De SADC wil de positie van Zuidelijk Afrika consolideren in de veranderende omgeving van de wereldeconomie en een antwoord

237

De SADC is een intergouvernementele organisatie met als doel de socio-economische

samenwerking en integratie te bewerkstelligen tussen 15 landen in het Zuiden van Afrika. Momenteel telt de organisatie vijftien leden: Angola, Botswana, Democratische Republiek Congo, Lesotho, Malawi, Mauritius, Mozambique, Namibië, Swaziland, Tanzania, Zambia, Zimbabwe, Zuid-Afrika, Seychellen. 238

Mugabe op een vergadering van de SADC (afbeelding). Beschikbaar via: U.S. Department

of State Blog, http://blogs.state.gov/index.php/entries/q_zimbabwes_neighbors/ (geraadpleegd op 15 april 2010). 89

bieden op andere regionale blokken. 239 Oorspronkelijk een organisatie van negen landen, zijn er doorheen de jaren steeds meer leden bijgekomen. Zuid-Afrika vervoegde in 1994 de intergouvernementele organisatie en anno 2010 bestaat de SADC uit 15 leden. Vanaf het begin werd de nadruk eveneens gelegd op een gedecentraliseerde institutionele overeenkomt die ervoor zou zorgen dat de lidstaten de voornaamste actoren waren. Hiermee wil het aantonen dat het lessen heeft getrokken uit eerdere pogingen om regionale samenwerking te bevorderen. De formulering en implementatie van het beleid gaat dus van de leden zelf uit. Dit beleid wordt uitgestippeld door het belangrijkste orgaan van het SADC, de Summit. 240 In artikel zes van het SADC-verdrag worden de beloftes opgesomd waaraan de lidstaten zich dienen te houden. 241

1.

Member states undertake to adopt adequate measures to promote the achievement of the objectives of SADC, and shall refrain from taking any measure likely to jeopardise the sustenance of its principles, the achievement of its objectives and the implementation of the provisions of this Treaty.

2.

SADC and member states shall not discriminate against any person on grounds of gender, religion, political views, race, ethnic origin, culture, ill-health, disability or such other ground as may be determined by the Summit.

3.

SADC shall not discriminate against any member state.

4.

Member states shall take all steps necessary to ensure the uniform application of this Treaty.

5.

Member states shall take all necessary steps to accord this Treaty the force of national law.

6.

Member states shall co-operate with and assist institutions of SADC in the performance of their duties.

Artikel 33 geeft weer in welke gevallen sancties kunnen uitgevaardigd worden. 242 Sancties kunnen opgelegd worden in het geval dat een lidstaat er niet in slaagt om haar verplichtingen 239

Adar, Ajulu, en Onyango, Policy, p. 284.

240

SADC. Institutional Framework, http://www.sadc.int/index/browse/page/62. Geraadpleegd

op 21/05/2010. 241

SADC. Declaration and Treaty, http://www.sadc.int/index/browse/page/119. Geraadpleegd

op 21/05/2010. 90

na te komen zoals overeengekomen in het verdrag. Ook in het geval van het implementeren van een beleid dat ingaat tegen de doelstellingen van het SADC of als de jaarlijkse financiële bijdrage niet betaald wordt, kunnen er sancties volgen. In het geval van overtredingen zal de Summit geval per geval bekijken en een passende sanctie opleggen.

6.4.2. SADC en Zimbabwe

De SADC heeft de Zimbabwaanse regering meestal gesteund en heeft eveneens gefaald om de schending van de mensenrechten tijdens de landhervormingen en verkiezingscampagnes te veroordelen, terwijl dit nochtans in het SADC verdrag vermeld staat. Dit kan te verklaren zijn door het belang dat door de lidstaten wordt gegeven aan het soevereiniteitsconcept, waarachter ze zich maar wat graag wegstoppen. Door actie te ondernemen tegen Zimbabwe, stellen de SADC staten zichzelf kwetsbaar op, aangezien ze in de toekomst ook hetzelfde lot kunnen ondergaan. 243 Dezelfde beslommeringen die NEPAD in hun greep hield, doken in het licht van de SADC evenzeer op. De reden dat de SADC niet altijd even krachtdadig optrad in de Zimbabwaanse crisis, komt volgens Jacob Chikuhwa, een politiek en cultureel historicus, omdat het zelf baat heeft bij de ellende die Zimbabwe teistert. Toeristen vonden namelijk niet langer de weg naar Zimbabwe en trokken liever naar de buurlanden. Ook economische investeringen zag Zimbabwe aan haar neus voorbijgaan en getalenteerde arbeiders boden hun diensten elders aan. Dit proces zorgde voor een braindrain en een economische aderlating. 244 Andere landen zagen hierdoor hun kans schoon en profiteerden van de braindrain om de eigen economie van verse zuurstof te voorzien. Reuel Khoza steunt in tegenstelling tot Jacob Chikuhwa de these dat nationale instabiliteit het risico met zich meedraagt dat er een spillover plaatsvindt naar de buurlanden. Afrika zelf 242

SADC. Declaration and Treaty of SADC Artikel 33,

http://www.sadc.int/index/browse/page/119#article33. Geraadpleegd op 21/05/2010. 243

Dube, Memory, en Rob Midgley. “Land reform in Zimbabwe: Context, Process, Legal and

Constitutional Issues and Implications for the SADC Region.” In Monitoring Regional Integration in Southern Africa, Yearbook 2008, geredigeerd door Anton Bösl, Willie Breytenbach, Trudi Hartzenbergn, Colin McCarthy, en Klaus Schade, 303-41 (Stellenbosch: Trade Law Centre for Southern Africa, 2008), p. 33. 244

Chikuhwa, Jacob. A Crisis of Governance (New York: Algora Publishing, 2004), p. 128. 91

moet volgens hem tonen dat het zich niet langer akkoord verklaart met matig economisch en politiek leiderschap. Incompetente en brutale regimes blijken namelijk onstabiel te zijn.245 Hierdoor komen ook de doelstellingen van de verschillende organisaties en initiatieven zoals de SADC en NEPAD in het gedrang. Dat de SADC niet overging tot het sanctioneren van Zimbabwe, betekent evenwel niet dat de kwestie werd stilgezwegen. 246 De leiders van de regio uitten in 2001 na de bijeenkomt in Blantyre in Malawi hun bezorgdheid over Zimbabwe zelf en de mogelijke impact op de rest van de regio. De SADC erkent dat de economie van Zimbabwe in het verleden tot de sterkste van de regio behoorde. Dit was goed voor de Zimbabwanen zelf en voor de groei en ontwikkeling van de ganse regio. Toch stelt de SADC vast dat de economie nu zwaar getroffen wordt, en daardoor moet iedereen samenwerken om de problemen op te lossen. Naast de landkwestie zijn er volgens de SADC problemen die voortkomen uit de moeilijkheden om de koloniale erfenis een plaats te geven. Deze erfenis heeft er volgens het SADC net als in andere Afrikaanse landen voor gezorgd dat de oorspronkelijke bevolking veroordeeld is tot het leven in slechte omstandigheden. Opvallend hierbij is dat de problemen quasi uitsluitend worden toegeschreven aan externe factoren, terwijl de rol van Mugabe niet in vraag werd gesteld. Zo wordt de Zimbabwaanse overheid geprezen voor het verbeteren van de levensstandaard van de mensen en om de ongelijkheid die voortkwam uit het koloniale verleden te overbruggen. Hiervoor was echter een grotere ambtenarij noodzakelijk, en dit plaatste uiteindelijk de begroting onder zware druk. De SADC is de mening toegedaan dat de internationale gemeenschap Zimbabwe moet bijstaan om de objectieven te behalen door de beloftes uit het verleden na te komen, waarmee ze verwijzen naar de beloftes om de landhervormingen te financieren. Hoewel de overheid zelf weinig tot geen kritiek te verwerken krijgt in dit statement, is de SADC er wel van overtuigd dat Zimbabwe, net als alle andere landen in de regio, de democratie hoog in het vaandel dient te dragen. Dit houdt in het recht na te leven en de onafhankelijkheid van justitie en pers te vrijwaren. Ieder lid van het SADC is het ermee eens dat er samengewerkt moet worden om de democratische waarden binnen de regio te verwezenlijken. 245

Khoza, Reuel. Let Africa Lead (Johannesburg: Vezubuntu Publishing, 2007), 138-139.

Geciteerd in Parsons, After Mugabe Goes, p. 603. 246

De volgende alinea is gebaseerd op Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Region

Unites to Support Zimbabwe's Efforts at Progress.” ANC Today 1, no. 33 (2001). 92

De leden van de SADC hebben op verschillende tijdstippen ook de antikoloniale retoriek bijgetreden. Zo werd Mugabe in het verleden geruggensteund door de toenmalige president van Namibië, Sam Nujoma. Hij schreef de problemen in Zimbabwe, de onderontwikkeling en armoede van het Afrikaanse continent, toe aan Groot-Brittannië en andere koloniale mogendheden. 247 Ondanks het geweld tegen sympathisanten van de oppositie en na een meeting van de SADC in Harare op 3 april 2003 was er in het officiële communiqué dat volgde geen verwijzing naar de politieke crisis en de schendingen van de mensenrechten. Er stond wel te lezen dat “…those opposed to Zimbabwe have tried to shift the agenda from the core issue of land by selective diversion of attention on governance and human rights issues.” 248 De SADC kantte zich verder ook tegen de sancties vanwege de Europese Unie en de Verenigde Staten. Zo verklaarde de voorzitter en president van Tanzania Benjamin Mkapa in 2003 dat de sancties vanwege de EU en de VS ongegrond en zelfs vruchteloos waren. De SADC riep dan ook op om de sancties per direct op te heffen. Mkapa benadrukte wel dat de claim van de SADC niet mocht gezien worden als een excuus voor arbitraire, illegale, ongrondwettelijke en economische onproductieve en ongebalanceerde poging tot herstel in Zimbabwe. 249 Het feit dat de SADC de sancties veroordeelde, betekende dat Mugabe zich geen zorgen hoefde te maken en nog steeds op de overgrote steun kon rekenen van de SADC. Toch stond de SADC niet altijd als één man achter het beleid van Mugabe en tijdens de laatste jaren zijn er breuken ontstaan in het hechte Afrikaanse blok dat normaal gezien Afrikaanse solidariteit belichaamde. In het openbaar andere Afrikaanse leiders met de vinger wijzen was over het algemeen not done, toch bleef de kritiek niet altijd binnenskamers. Volgens president Obasanjo van Nigeria vonden er in 2002 nog steeds schendingen tegen de mensenrechten plaats, waardoor hij besloot dat Mugabe niet welkom was op de eerstvolgende top van de Commonwealth. Mugabe zou uiteindelijk de eer aan zichzelf houden, toen Zimbabwe besliste om in 2003 de organisatie definitief te verlaten. Hij weigerde hiermee naar eigen zeggen om

247

Phimister, en Raftopoulos, Mugabe, Mbeki & the Politics of Anti-imperialism, p. 389.

248

SADC. Communique of the Third Session of the Committee of Ministers of the Organ on

Politics, Defence and Security Cooperation, http://www.sadc.int/archives/read/news/35. Geraadpleegd op 21/05/2010. 249

“US slams SADC call on Zimbabwe sanctions,” South Scan 18, no. 18, September 5,

2003. 93

nog langer deel uit te maken van “een club van blanke racisten”. 250 Botswana was een andere tegenstander van de Zimbabwaanse regering binnen de SADC. De relaties tussen de twee zijn danig verzuurd geraakt door de toevloed van vluchtelingen die de grens oversteken. 251 In het licht van de verkiezingen in 2005 had de SADC zichzelf ertoe verplicht om hoge eisen te stellen. Als Zimbabwe er niet in zou slagen om de verkiezingen op een eerlijke manier te laten verlopen, bestond de kans dat het uit de SADC zou gezet worden. Thabo Mbeki verklaarde dat een uitsluiting tot de mogelijkheden behoorde als bepaalde lidstaten zich niet aan de nieuwe richtlijnen hielden. De reden dat de SADC haar houding bijstuurt, moet gezien worden in een poging om de relaties met de EU en de VS te normaliseren. Mugabe reageerde positief op deze richtlijnen door te bogen op zijn geliefkoosde anti-imperialistisch discours. Nieuwe politieke systemen, zoals afgesproken binnen de SADC op de regionale top in Mauritius, zouden Westerse naties zoals Groot-Brittannië ervan weerhouden om zich te bemoeien met de aangelegenheden van de landen in zuidelijk Afrika. 252 Ondanks de steun waarop Mugabe in verschillende gevallen kon rekenen vanwege zijn SADC collega’s, was hij niet altijd even opgezet met hun uitspraken. In 2006 weigerde Mugabe een statement te onderteken inzake handel en investeringen. Hij verliet de samenkomst vroegtijdig, volgens sommige analyses omdat hij het onaanvaardbaar vond dat Zimbabwe als een belemmering voor investeringen in de regio werd aanzien. 253 Dit scenario herhaalde zich toen de SADC in 2007 een reddingspakket voor de Zimbabwaanse economie voorstelde. Mugabe werd razend en verliet de zitting. Hij meende dat hij het zonder de hulp van de SADC ook wel kon redden en de situatie niet zo erg was als men liet uitschijnen. 254

250

Phimister, South African Diplomacy and the Crisis in Zimbabwe, p. 280.

251

“Problem issues kept off agenda at delayed jobs summit,” South Scan 18, no. 08, April 3,

2003. 252

“SADC sets itself a high standard for forthcoming election,” South Scan 19, no.17,

Augustus 20, 2004. 253

“SADC again displays its paralysis on Zimbabwe,” South Scan 21, no. 17, Augustus 25,

2006. 254

Agence France Presse. “SADC: Mugabe Enraged.” Africa Research Bulletin: Political,

Social and Cultural Series 44, no. 9: 17222A-17222B (2007), p. 17222. 94

De machtsbalans in de SADC is de voorbij drie jaar verschoven toen Zambia Zimbabwe in het openbaar aanmaande om verandering teweeg te brengen. 255 President Levy Mwanawasa was ook uiterst kritisch voor het quiet diplomacy beleid van Mbeki. Het had volgens hem gefaald om de politieke chaos en de economische ineenstorting te helpen oplossen. Hihikepunye Pohamba, voorzitter van het veiligheidsorgaan van de SADC, bleef wel de houding van Zuid-Afrika verdedigen en vond dat de crisis in Zimbabwe een binnenlandse aangelegenheid was en dat het ook zo moest blijven. Aziz Pahad, viceminister van Buitenlandse Zaken in de Zuid-Afrikaanse regering, bleef daarenboven vasthouden aan quiet diplomacy en was van mening dat het Westen de crisis nog had verergerd. Hiermee verwijst hij naar de economische sancties die tegen Zimbabwe werden opgelegd. Ondanks de politieke verzwakking van Mbeki en de toegenomen invloed van een beweging binnen de SADC die zich tegen Mugabe gekant heeft, bleef de houding van de SADC lauw naar aanleiding van de verkiezingen in 2008. Er werd wel gefluisterd dat Levy Mwanawasa (Zambia), Ian Khama (Botswana) en Bingu wa Mutharika (Malawi) bereid waren om Mugabe te veroordelen. Khama supporterde zelfs openlijk voor oppositieleider Morgan Tsvangirai. Medestanders van Mugabe waren Armando Guebuza (Mozambique), Joseph Kabila (DRC) en Pohamba (Namibië). Angola, nochtans een grote medestander in het verleden, bleef wat op de vlakte. De poging van Tsvangirai om Mbeki, nadat hij als tussenpersoon om een oplossing te zoeken was aangesteld, te vervangen door Mwanawasa heeft een averechtse uitwerking gekend en de rangen werden opnieuw gesloten. De soms onvoorspelbare Tsvangirai heeft er misschien ook voor gezorgd dat het idee ontstond dat hij niet de juiste man was om Zimbabwe te leiden en te zorgen voor een stabiele regering. ZANU-PF had ook nog altijd enkele machtige paramilitaire groeperingen en bedrijven die afhankelijk waren qua middelen van hen. De onzekere toekomst was dan ook bepalend voor het beleid dat Zuid-Afrika, en bij uitbreiding de SADC, heeft gevoerd. Mocht Mugabe ontheven worden uit zijn functie, dan waren de gevolgen misschien niet te overzien. 256

255

De volgende alinea is gebaseerd op “SADC power shifts in response to Zimbabwe crisis,”

South Scan 22, no. 06, Maart 23, 2007. 256

“As SADC credibility fades key to crisis remains with ANC,” South Scan 23, no. 8, April

25, 2008. 95

6.5. Conclusie

Het buitenlandse beleid onder Thabo Mbeki werd beïnvloed door de karakteristieken van de Afrikaanse renaissance. Hierbij borduurde hij verder op de idealen van Nelson Mandela en voegde hij er nog enkele waarden zoals gelijkheid tussen de verschillende landen aan toe. Zijn bedoeling was om de eenentwintigste eeuw door het leven te laten gaan als de Afrikaanse eeuw. Mbeki drong er ook op aan dat de hoogste echelons zich niet zouden vergrijpen aan corruptie en misbruik van hun macht. Op economisch vlak wilde hij de Afrikaanse economie nieuw leven inblazen en de afhankelijkheidsrelaties ten opzichte van de industrielanden terugdringen. Onder Mbeki trad Zuid-Afrika ook op als de initiatiefnemer en voorvechter bij uitstek van nieuwe initiatieven. Zo werd het New Partnership for Africa’s Development in het leven geroepen die de economische samenwerking en de regionale integratie moest bespoedigen. Het akkoord zocht ook financiële steun bij donoren in ruil voor het respecteren van de waarden van good governance. NEPAD kwam onder zware druk te staan door de Zimbabwaanse crisis en de lauwe reactie van andere Afrikaanse landen en de houding van Zuid-Afrika in het bijzonder. De Zimbabwaanse presidentsverkiezingen van 2002 waren dan ook belangrijk voor het welslagen van NEPAD, aangezien de donoren hiermee een beter beeld kregen wat de doelstellingen in de praktijk waard bleken te zijn. Dat de financiële steun onzeker was, bleek uit de conclusies van verschillende internationale waarnemerrapporten die de verkiezingen als onvrij bestempelden. Door de onderlinge Afrikaanse solidariteit werd het einde van NEPAD al snel na de oprichting voorspeld. Het African Peer Review Mechanism (APRM) diende om elkaar als Afrikaanse landen aan een evaluatie te onderwerpen. Dat dit voor Zimbabwe niet meteen positief zou zijn was duidelijk, maar omdat het enkel op vrijwillige basis kan plaatsvinden, is Zimbabwe nooit aan een dergelijk proces blootgesteld. Het lijkt enkel in het leven geroepen om de donoren gunstig te stemmen, maar veel zal er in de praktijk niet veranderen als enkel de beste leerlingen van de klas zich laten evalueren door de andere leden. Door de flauwe respons op de Zimbabwaanse crisis is de Afrikaanse renaissance er niet gekomen en bleven de donoren weigerachtig om andere initiatieven van Thabo Mbeki en het Afrikaanse continent financieel te ondersteunen. Via de Southern African Development Community kreeg Robert Mugabe de nodige steun en werden alarmerende verslagen van de internationale waarnemingscommissies van antwoord 96

gediend. Volgens de SADC werd Mugabe steeds verkozen op een eerlijke wijze en was hij en niemand anders de legitieme leider van Zimbabwe. Ondanks nieuwe richtlijnen en het dreigement bij monde van Thabo Mbeki dat Zimbabwe een schorsing zou kunnen oplopen, heeft Mugabe steeds op de nodige bescherming kunnen rekenen van de andere SADC-leden. Toen Mugabe ook nog kritiek begon te uiten op de SADC, werd het duidelijk dat hij weinig schrik had van de andere leden en nog steeds zijn eigen zin deed.

97

7. Praktijk beleid Mbeki 7.1. Quiet diplomacy

Het beleid dat Zuid-Afrika voerde onder Thabo Mbeki naar aanleiding van de crisis in Zimbabwe wordt veelal bestempeld als quiet diplomacy. 257

De problemen in Zimbabwe vroegen volgens Mbeki om dit soort aanpak. Hoewel Mbeki dit nooit openlijk heeft toegeven, probeerde hij wanhopig ZANU-PF aan het hoofd van Zimbabwe te houden. Om dit te bereiken liet hij zich vaak in het openbaar zien hand in hand met Mugabe als een teken van hun broederlijke solidariteit. Tezelfdertijd was hij zich ook heel goed bewust dat het openlijk steunen van Mugabe beschadigend kon zijn voor zijn eigen imago buiten het continent. Door deze contradictie vond hij het noodzakelijk om het concept quiet diplomacy toe te passen op zijn buitenlands beleid ten aanzien van Zimbabwe. 258 Het beleid van Mbeki werd ook ingegeven door de ervaringen uit het verleden en het falen van het agressief promoten van de mensenrechten onder Nelson Mandela. Volgens minister van Buitenlandse Zaken Alfred Nzo in 1994 waren de mensenrechten nog de hoeksteen van het Zuid-Afrikaanse buitenlandse beleid. Maar toen Zuid-Afrika zich hevig verzette tegen de Abacha administratie (cfr. supra) in Nigeria en hiervoor op geen enkele steun kon rekenen van andere landen, was het voor specialisten inzake het buitenlandse beleid duidelijk dat hieruit 257

ABC, Een symbolisch beeld, Mbeki kijkt stilzwijgend toe terwijl Mugabe zich laat gelden

(afbeelding).

Beschikbaar

via:

http://www.abc.net.au/unleashed/stories/s2243106.htm

(geraadpleegd op 27/07/2010). 258

Johnson, Brave, p. 235. 98

dringend lessen dienden getrokken te worden. Het kon namelijk niet zijn dat Zuid-Afrika geïsoleerd werd en als de bullebak werd beschouwd. 259 Beschuldigingen in die richting dat Zuid-Afrika zich als een bullebak gedroeg kwamen er ook vanuit Zimbabwe bij monde van minister Jonathan Moyo. 260 In een schrijven uit 1998 deed Moyo zijn beklag over Zuid-Afrika omdat hij vond dat het zich arrogant gedroeg. Volgens hem deed Zuid-Afrika alsof het het recht had om voor het hele Afrikaanse continent te spreken, wat bij Moyo in het verkeerde keelgat was geschoten. Hij vond zelfs dat Zuid-Afrika nog veel te leren had van het continent, en dat terwijl het zichzelf distantieerde en een zekere vorm van superioriteit ten opzichte van de rest aannamen. In 2003 herhaalde diezelfde Moyo dit nog eens, door te stellen dat Zuid-Afrika een marionettenregering op de been trachtte te brengen die alle orders vanuit Pretoria opvolgt. 261 Toen Mbeki in 1999 aan de macht kwam had hij wel enkele klare en duidelijke doelstellingen. “We must rebel against the tyrants and the dictators, those who seek to corrupt our societies and steal the wealth that belongs to the people.” 262 Deze nobele gedachte valt dan ook moeilijk te rijmen met de steun die Thabo Mbeki verleende aan het regime van Mugabe en diens landhervormingsprogramma. Het buitenlandse beleid jegens Zimbabwe was doorheen de jaren ook aan verandering onderhevig. Daar waar er eerst nog sprake was om de administratie van Mugabe te beïnvloeden via contacten tussen ZANU-PF en het ANC die bol stonden van een soort broederlijke kameraadschap, drukten Mbeki en zijn ministers op bepaalde tijdstippen wel hun bezorgdheid uit over de situatie in hun buurland. Dit werd ingegeven doordat ze op zoek waren naar steun om de landhervormingen op een ordentelijke manier te laten plaatsvinden. Toen duidelijk werd dat Zimbabwe zich niet hield aan de bepalingen van het akkoord gesloten in Abuja om de illegale invasies een halt toe te roepen, gingen er stemmen op om een hardere koers te varen. Deze verzuchtingen van figuren als Moeletsi Mbeki, de broer van de president, werden echter al snel in de kiem gesmoord door

259

Lodge, Tom. Politics in South Africa: From Mandela to Mbeki (Cape Town: David Philip

Publishers, 2002), p. 234. 260

De volgende alinea is gebaseerd op Barber, Mandela's World, pp. 190-191.

261

“Opposition to Mugabe shifts from land to rights issues,” South Scan 18, no. 08, April 3 ,

2003. 262

Freeman, South Africa's Zimbabwe Policy, p. 147. 99

een delegatie van het SADC die van mening was dat de atmosfeer in Zimbabwe verbeterd was en dat de stabiliteit leek wedergekeerd te zijn. 263 Toch mogen we niet vergeten dat Zuid-Afrika moest balanceren op een dunne koord. Aan de ene kant diende het de verschillen te accentueren tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika om de steun niet te verliezen van buitenlandse investeerders en mogendheden, terwijl ze tezelfdertijd ook rekening diende te houden met de Afrikaanse opinie. 264 Daarnaast wilde Mbeki dat ZuidAfrika op het Afrikaanse continent een leidinggevende rol vervulde en ook op het globale toneel een zeker aanzien behield. Door Zimbabwe en Mugabe dus te ondersteunen, ontstond er een potentieel gevaar voor de eigen doelstellingen. Daarnaast bestond ook het gevaar dat Zuid-Afrika als de Big Brother van Zimbabwe, en bij uitbreiding van het ganse continent, zou aanzien worden. Mbeki was zich daar heel goed van bewust en verwoordde dit als volgt in het parlement.

“I would like to take this opportunity to assure our neighbours and the peoples of the rest of Africa that the government we lead has no great power pretensions. We claim no right to impose our will on any independent country. We will not force anything on anybody but will act within the context of our international agreements approved by this Parliament, which oblige us to respect the obligations that fall on us in the context of our bilateral relations, SADC, the African Union, the Non-Aligned Movement, the Commonwealth and the United Nations. Whatever we may think of ourselves, none of these give us the unilateral right to force anything on any other independent country.” 265

Uit deze woorden is het dus duidelijk dat Mbeki ook rekening diende te houden met de meningen van het Afrikaanse continent en zich daar heel goed bewust van was. Een groot deel van de leiders, de Afrikaanse intellectuele elite en de publieke opinie keurden het beleid van Robert Mugabe namelijk goed. Mugabe had het nodige aanzien verworven door zijn rol 263

Lodge, Politics in South Africa, pp. 234-235.

264

Freeman, Policy, p. 148.

265

Mbeki, Thabo. “Response to the Parliamentary Debate on The State of The Nation

Address National Assembly, Cape Town, Februari 18, 2003.” http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/2003/tm0218.html. 19/05/2010.

100

Beschikbaar via:

Geraadpleegd

op

in de onafhankelijkheidsstrijd in Zimbabwe zelf en zijn verzet tegen het apartheidsregime. Hij kreeg ook applaus voor de landhervormingen en zijn hevige taal tegen de voormalige kolonisatoren. Als de kritiek vanwege Pretoria te hevig zou zijn of als bedreigend ervaren zou worden, bestond het gevaar dat de regionale eenheid in het gedrang kwam en dat Zuid-Afrika werd aanzien als de bron van alle kwaad. Om te onderstrepen dat Zuid-Afrika geen plannen had om hun wil op te dringen aan de andere Afrikaanse landen, maakte Mbeki van elke gelegenheid gebruik om dit te onderstrepen en de bezorgdheid van het continent weg te nemen. Een voorzichtige aanpak in verband met Zimbabwe was dus aangewezen. Door deze realiteit kon Mbeki niet anders dan zich aan te passen en de banden met Harare opnieuw sterker aan te halen, nadat deze onder spanning stonden na het einde van de apartheid en tijdens het leiderschap van Mandela. Het buitenlandse beleid stond dan ook in het teken van compromissen en consensus met de andere Afrikaanse naties, zonder daarbij de eigen belangen uit het oog te verliezen. 266 Ook buiten het continent vestigden grote naties hun hoop op het leiderschap van Mbeki. Volgens de Verenigde Staten en Groot-Brittannië was Mbeki de geknipte persoon om de Zimbabwaanse crisis een halt toe te roepen. De relaties tussen Groot-Brittannië en Zimbabwe zijn namelijk danig verzuurd, waardoor Mugabe zeer weigerachtig staat tegen advies van de Britse regering. Hij verwijt hen namelijk imperialisten te zijn en houdt hen verantwoordelijk voor de hedendaagse problemen en het niet nakomen van de beloftes over de landkwestie na de onafhankelijkheid. Daarenboven is Zuid-Afrika de directe buur, vervullen ze een regionale leidersrol en zijn ze een van de belangrijkste handelspartners van Zimbabwe. 267 Om deze verwachtingen in te lossen, rekening houdend met de gevoeligheden van het continent, heeft Mbeki voor zijn beleid ten aanzien van Zimbabwe een beroep gedaan op wat bestempeld kan worden als quiet diplomacy. Deze stille diplomatie staat lijnrecht tegenover megaphone diplomacy. Dit laatste gaat gepaard met openlijk uiten van kritiek en het heffen van economische sancties. In het geval van quiet diplomacy probeert men de situatie te bespelen door zijn invloed te laten gelden. Om de invloed aan te wenden is het voorzichtig wat betreft publieke statements en worden de gesprekken achter de schermen gevoerd in plaats van voor de ogen van camera’s en journalisten. Met quiet diplomacy als richtlijn hoopt Zuid-Afrika om het geweld en de intimidatie een halt toe te roepen en weigert het, in 266

Freeman, Policy, p. 150.

267

Adelmann, Martin. “Quiet Diplomacy: The Reasons behind Mbeki’s Zimbabwe Policy.”

Afrika Spectrum 39, no. 2: 249-276 (2004), p. 251. 101

tegenstelling tot bijvoorbeeld de Europese Unie, om mee te stappen in het verhaal van economische sancties tegen het beleid van Mugabe. De kritiek, als die er al is, houdt men het liefst binnenskamers. 268 Dit wordt ook bevestigd door toenmalig minister van buitenlandse zaken Dlamini-Zuma in 2001, toen de media haar bestookte met kritische vragen omtrent het buitenlandse beleid ten aanzien van Zimbabwe. 269 Ze beantwoordde deze kritische vragen door te stellen dat het een belangrijk aspect van goed buitenlands beleid is om een goede verstandhouding na te streven met de directe buurlanden, dus ook met Zimbabwe. Het doel van Zuid-Afrika is om Zimbabwe bij te staan en zeker niet aanzien te worden als een vijand. Want oorlog met Zimbabwe wil men absoluut proberen te vermijden. Ze stelt ook dat ZuidAfrika het beleid van Mugabe en Zimbabwe zeker niet zal veroordelen, aangezien dit niet tot oplossingen leidt. Deze passieve houding is frappant, in die zin dat de landhervormingen en de invasies van de boerderijen door oorlogsveteranen een schending van de mensenrechten inhielden en indruisten tegen de gedachten van de Afrikaanse renaissance. Ook de manier van samenwerken en ondersteuning was aan verandering onderhevig. Daar waar er eerst nog sprake was van quiet diplomacy, dat gekenmerkt werd door elektriciteit- en brandstofsubsidies en occasionele uitingen van kritiek, veranderde de stijl omstreeks 2002. De steunbetuigingen werden nu openlijk geuit ten aanzien van het beleid van de landhervormingen en hoe groter de interne oppositie werd, des te luider de steunbetuigingen vanwege het ANC klonken. 270 Zo stak de secretaris-generaal van het ANC, Kgalema Motlanthe, zijn bewondering voor de landhervormingen in Zimbabwe niet onder stoelen of banken. Hij vond het een bewonderenswaardig initiatief dat ook navolging moest kennen in andere landen. 271 Diezelfde Motlanthe kreeg in 2002, samen met de Nigeriaanse professor Adebayo Adedeji, de taak toegewezen om samen te werken met ZANU-PF en het MDC om de toekomst van Zimbabwe te bespreken. 272 Dat Morgan Tsvangirai niet altijd even blij was

268

Adelmann, Quiet Diplomacy, p. 254.

269

Media Briefing: International Affairs Cluster: Foreign Affairs, Environmental Affairs &

Tourism; Trade & Industry; Defence Ministries. Februari 16, 2001. Beschikbaar via: http://www.archive.pmg.org.za/briefings/briefings.php?id=121. Geraadpleegd op 28/06/2010. 270

Phimister, Diplomacy, p. 272.

271

Barber, Mandela’s, p. 192.

272

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Chance for Zimbabwe to turn over a new leaf.”

ANC Today 2, no. 10 (2002). 102

dat de mediatiepogingen geleid werden door Zuid-Afrika, mag door uitspraken als deze niet verwonderen. Een andere uiting van deze openlijke steunbetuigingen was de uitnodiging van een ZANU-PF delegatie om het eenenvijftigste nationale congres van het ANC bij te wonen dat plaatsvond tussen 27 en 30 september 2002. 273 Het ANC wees er tijdens de conferentie ook op dat het versterken van de relaties met de historische tegenhangers in Zuidelijk Afrika, zoals SWAPO, MPLA, FRELIMO en ZANU-PF, een doel op zich is. Wat hier blijkbaar wel vergeten wordt, is dat ZANU-PF niet de historische tegenhanger is van het ANC en dat deze rol in feite weggelegd was voor ZAPU. Veel leden van ZAPU steunden op het einde van de jaren negentig zelfs de nieuwe oppositiepartij MDC. Daar de historische banden niet meteen een overtuigend argument zijn voor de voorkeur voor ZANU-PF, moet er doorheen de retoriek van het ANC gekeken worden. De voorkeur voor de partij van Mugabe heeft namelijk ook te maken met binnenlandse aangelegenheden. Op het thuisfront krijgt het ANC af te rekenen met de harde oppositie van het Congress of South African Trade Unions (COSATU). De angst dat het MDC, dat geïnspireerd was door de vakbonden, de macht zou grijpen in Zimbabwe, zat er dik in bij het ANC. Zeker met het aan de macht komen van de Movement for Multi-Party Democracy (MMD) in Zambia, waardoor goede vriend Kenneth Kuanda in 1991 een stap opzij moest zetten. 274 Achille Mbembe meende evenwel dat zelfs als Mugabe aan de kant werd geschoven, dat nog geen garantie was voor een betere toekomst. “… Mugabe, et tous les autres, doivent partir. Mais qui peut jurer aujourd’hui que leurs successeurs feront nécessairement mieux?” 275 Thabo Mbeki heeft altijd volgehouden dat het beschermen van de Zimbabwaanse economie een van de belangrijkste redenen van quiet diplomacy is. In het geval van een ineenstorting van de economie zou Zuid-Afrika het namelijk zwaar te verduren krijgen door een toevlucht van economische vluchtelingen. Ten tijde van het apartheidsregime was de raciale en etnische politiek die ZANU-PF nastreefde veel minder een bedreiging voor de interne stabiliteit van Zuid-Afrika zoals Moeletsi Mbeki opmerkt. Zuid-Afrika was namelijk verboden terrein voor potentiële 273

Phimister, en Raftopoulos, Mugabe, p. 390.

274

Southern African Liaison Office, Paper, p. 72.

275

Mbembe, Achille. “Zimbabwe: Le cynisme des nations.” Beschikbaar via:

http://www.mediapart.fr/club/blog/achille-mbembe/240408/zimbabwe-le-cynisme-desnations. Geraadpleegd op 19 mei 2010. 103

vluchtelingen onder het bewind van het blanke regime. Enkel migratiearbeiders mochten naar Zuid-Afrika trekken. Met het verdwijnen van het apartheidsregime was dit niet langer het geval en vonden vluchtelingen gemakkelijk hun weg naar Zuid-Afrika. 276 Het ANC was zich daar wel degelijk bewust van en vond dat ten tijde van het eenenvijftigste nationale congres de wetten om met het vluchtelingenprobleem om te gaan niet adequaat genoeg waren. Daarenboven beschikten ze ook niet over de nodige infrastructuur om de vluchtelingen op te vangen. 277 Toch werd Zuid-Afrika geconfronteerd met een niet aflatende stroom vluchtelingen vanuit Afrikaanse landen. De Zimbabwaanse vluchtelingen waren op zoek naar een hoopvoller bestaan door de stijgende werkloosheid, de aanvallen op de commerciële landbouwbedrijven en de torenhoge inflatie. 278 Door het regime van Mugabe te ondersteunen hoopten ze confrontaties te vermijden en de crisis die Zimbabwe teistert te beëindigen. 279

7.2. Zuid-Afrika, Zimbabwe en de Commonwealth

Mbeki kwam aan de macht in de periode dat ZANU-PF voor het eerst in bijna twintig jaar met een stevige oppositiepartij geconfronteerd werd na de oprichting van het MDC en het duidelijk werd dat de economische situatie dramatische proporties begon aan te nemen. De uitgaven in de DRC campagne en de uitbetalingen aan de war veterans zorgden voor financiële moeilijkheden. Door deze nieuwe interne tegenstand tegen het beleid, reageerde Mugabe op verschillende tijdstippen uiterst gewelddadig en deed hij er alles aan zijn macht niet te zien tanen. Om zijn positie als onbetwiste nummer één in Zimbabwe te consolideren, kon hij de steun van Zuid-Afrika binnen internationale organisaties dan ook heel goed gebruiken. Zuid-Afrika begon het beleid dat steun verleende aan Mugabe ook in de praktijk te brengen binnen de Commonwealth. Aan de vooravond van de verkiezingen in 2002 kwam de 276

Mbeki, Moeletsi. “Zimbabwe and South Africa: Anatomy of a Crisis Revisited.”

Umrabulo, no. 11 (2001). 277

International Relations Overview of ANC Policy. Beschikbaar via:

http://www.anc.org.za/ancdocs/history/conf/conference51/index.html. 20/05/2010 278


279

Freeman, Policy, p. 155. 104

Geraadpleegd

op

Commonwealth Heads of Government Meeting (CHOGM) samen in Coolum, Australië. Toenmalig premier van Groot-Brittannië Tony Blair stelde voor om Zimbabwe een schorsing op te leggen voor deelname aan de Commonwealth. Hij vond dat Zimbabwe de democratische waarden openlijk genegeerd had en werd hierin bijgestaan door Australië, Canada en NieuwZeeland. Thabo Mbeki slaagde er toch in om zich te verzetten tegen dit schorsingsvoorstel met de steun van het Afrikaanse blok, dat zowat een derde van alle leden belichaamde. Dankzij het verzet van Mbeki en het Afrikaanse blok kwam de veroordeling er uiteindelijk niet. Er werd wel beslist dat een driekoppige commissie een aanbeveling moest formuleren op basis van het verslag van de waarnemingscommissie van de Commonwealth. Deze commissie bestond uit Mbeki, John Howard van Australië en Olusegun Obasanjo van Nigeria. Hoewel Mbeki er in geslaagd was om de Commonwealth te blokkeren met betrekking tot de eventuele schorsing van Zimbabwe, stond Mbeki toch onder een enorme druk om andere initiatieven niet gehypothekeerd te zien. Als hij NEPAD wilde zien slagen, had hij onvermijdelijk ook de steun van Groot-Brittannië nodig. De Verenigde Staten, Canada en Australië vonden daarenboven dat het zo niet verder kon en dreigden ermee dat Mbeki een hoge prijs zou betalen indien hij Mugabe bleef beschermen en hem zo de dans liet ontspringen. 280 Mbeki vond het wel betreurenswaardig dat het trojka die een aanbeveling moest formuleren over Zimbabwe, beschreven werd als "two blacks and one white". 281 Dat er een onderscheid zou bestaan binnen de Commonwealth tussen een blank en zwart blok is volgens Mbeki pertinent onwaar. Hij voegt er nog aan toe dat als beslissingen binnen de Commonwealth geïnspireerd zullen worden door deze foutieve denkwijze, er geen reden meer is om gemeenschap nog langer te behouden. De Commonwealth zou zelfs met de nodige trots moeten kijken naar de rol die de leden van de “black Commonwealth” hebben gespeeld om de uitdagingen in Zimbabwe het hoofd te bieden. Verder is hij er ook van overtuigd dat alle leden hun verantwoordelijkheden niet uit de weg zullen gaan, zodat het implementeren van het Coolum Statement verzekerd zal zijn. In het geval van Zuid-Afrika zelf vindt Mbeki dat het er alles aan gedaan heeft om de bevolking van Zimbabwe bij te staan om haar een democratisch land dat gekenmerkt wordt door vrede, stabiliteit en voorspoed te garanderen. De belofte wordt ook gemaakt om dit in de toekomst te blijven doen, niet in het minst doordat 280

Johnson, Brave, pp. 346-347.

281

De volgende alinea is gebaseerd op Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Zimbabwe:

'two blacks and one white'.” ANC Today 2, no. 10 (2002). 105

er van een buurland verwacht wordt dat het volhardend is. Tot slot roept hij de burgers van Zimbabwe ook nog eens op om niet te verzaken aan hun democratisch recht en te gaan stemmen om hun president te kiezen. De hands-off aanpak van Mbeki kon op weinig steun rekenen binnen de Commonwealth. Een vertrouwelijk rapport van de secretaris-generaal Donald McKinnon maakte brandhout van Mbeki’s en Obasanjo’s claim dat de situatie in Zimbabwe sterk verbeterd was. Hij stelde dat Harare niet positief heeft gereageerd op de eisen van de Commonwealth en dat de algemene politieke, economische en sociale situatie zelfs nog verslechterd was. 282 De aanhoudende kritiek bleef en toen uiteindelijk ook Obasanjo moest toegeven dat het zo niet verder kon en het nemen van actie zich opdrong, moest Mbeki uiteindelijk toch inbinden. Toch boekte hij nog een klein succes door een eenjarige schorsing uit de brand te slepen, terwijl Howard Zimbabwe liever voorgoed uit de Commonwealth had willen zien verdwijnen. 283 Als Zimbabwe wilde terugkeren naar de Commonwealth, zouden ze wel aan een aantal voorwaarden onderworpen worden. 284 De wetgeving die de vrije meningsuiting beknotte, diende te worden afgeschaft, de pesterijen tegen de oppositie moesten ophouden, de aanbevelingen van de verkiezingswaarnemers van de Commonwealth dienden geadresseerd te worden, de landhervormingen dienden in overleg met de Commonwealth en de Verenigde Naties te gebeuren. De bezorgdheid werd ook geuit over de mogelijk nadelige gevolgen voor de buurlanden. Zo werden Zuid-Afrika, Mozambique en Botswana geconfronteerd met Zimbabwanen die hun land ontvlucht waren. Nieuw-Zeelander Donald McKinnon, toen secretaris-generaal van de Commonwealth, vond dat de situatie uit de hand aan het lopen was. Een onmiddellijke terugkeer zat er dus niet snel aan te komen, maar uiteindelijk hield Mugabe de eer aan zichzelf en trok hij eind 2003 de deur van de Commonwealth definitief achter zich dicht. 285

282

“Opposition to Mugabe shifts from land to rights issues,” South Scan 18, no. 08, April 3,

2003. 283


284

De volgende alinea is gebaseerd op “EU glosses over sanctions, Commonwealth holds to

exclusion,” South Scan 18, no. 21, Oktober 17, 2003. 285

BBC News, “Zimbabwe quits Commonwealth,” BBC, December 8, 2003. Beschikbaar via:

http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3299277.stm. Geraadpleegd op 16/05/2010. 106

7.3. Zuid-Afrika en de Zimbabwaanse presidentsverkiezingen in 2002

Voor de presidentsverkiezing van 2002 had Mbeki het Zimbabwaanse volk opgeroepen om hun engagement ten opzichte van de democratie opnieuw te bevestigen.

Once more, we appeal to all our brothers and sisters beyond the Limpopo river and province to reaffirm their commitment to democracy during this weekend, when they choose their President. The decision is theirs to take. We trust that all those who have the right to vote will do so and vote as their consciences and convictions dictate. 286

Toen de verkiezingsuitslag bekend werd gemaakt, was het ANC ervan overtuigd dat de wil van het Zimbabwaanse volk het gehaald had. 287 President Mugabe zegevierde volgens het ANC met een overweldigende meerderheid, ondanks de hevige polarisatie, meldingen van wijdverspreide intimidatie en de duidelijke tekortkomingen van het electoraal proces. De keuze om te spreken over een overweldigende meerderheid, waarmee de indruk wordt gewekt dat Mugabe nog steeds op enorm veel steun kan rekenen bij de bevolking, is opmerkelijk als we de resultaten van de verkiezingen onder de loep nemen. 288

286

Mbeki Thabo. “Letter from the President: Zimbabwe: 'two blacks and one white'.” ANC

Today 2, no. 10 (2002). 287

African National Congress. “Zimbabwe Presidential Elections: Time for Healing! Time for

Reconstruction and Development!” ANC Today 2, no. 11. (2002). 288

Getty Images, Stembiljet van de presidentsverkiezingen van 2002 (afbeelding).

Beschikbaar via: http://travelwithfvi.blogspot.com/2008_04_01_archive.html (geraadpleegd op 27/07/10). 107

Hoewel Mugabe nog steeds op zesenvijftig procent van de uitgebrachte stemmen kon rekenen, tegenover tweeënveertig procent voor Morgan Tsvangirai van het MDC, was het resultaat niet te vergelijken met de vorige presidentsverkiezingen in 1996. In die verkiezingen boekte Mugabe een monsteroverwinning met maar liefst tweeënnegentig procent van de stemmen (zie bijlage – tabel 3). 289 Daarbij komen ook nog eens de vernietigende rapporten van verschillende waarnemersmissies, waardoor spreken over een overweldigende meerderheid al heel wat minder waarheidsgetrouw blijkt te zijn. Deze rapporten werden al snel gecounterd en in twijfel getrokken door Zuid-Afrika. Volgens het ANC zijn er verschillende pogingen geweest om het electorale proces in Zimbabwe in diskrediet te brengen, zelfs voor de stemming effectief van start was gegaan. In een statement van de ANC Observer Mission een week voor de verkiezingen werd er melding gemaakt dat: “The issue of isolated violence in Zimbabwe could not and should not be used as a stumbling block in the elections process in the country.” 290 Er wordt met andere woorden niet ontkend dat er tijdens de aanloop naar de verkiezingen geweld werd gebruikt, maar ze voegen er wel fijntjes aan toe dat dit geweld uitging van de verschillende kampen en dat verschillende klachten ofwel overdreven zijn en in sommige gevallen zelfs vervalst. Het enige punt van kritiek is volgens het ANC dat het verkiezingsproces niet voor de volle honderd procent perfect verlopen is. Ondanks het geweld blijft het er wel rotsvast van overtuigd dat de wens van het Zimbabwaanse volk gerespecteerd werd en dat Mugabe dus op legitieme wijze herkozen werd als president. Om de spanning niet op de spits te drijven dienden Afrika en de rest van de wereld Zimbabwe ook de kans te gunnen om oplossingen te vinden voor de problemen. Nadat de verkiezingen achter de rug waren, was het belangrijkste doel van ZuidAfrika om samen met de regering van Zimbabwe samen te werken om het economische herstel te adresseren en een oplossing te vinden voor de voedselschaarste. Stabiliteit op zowel sociaal als politiek vlak in Zimbabwe is niet enkel in het belang van het Zimbabwaanse volk, maar ook voor Zuid-Afrika zelf in de regio. Tot slot worden de verschillende waarnemers bedankt die hun bevindingen hebben geformuleerd in vaak moeilijke omstandigheden en ze zijn er zeker van dat het Zimbabwaanse volk de periode die op de verkiezingen volgt met dezelfde rust en kalmte zal aanvatten als tijdens de verkiezingen. 289

Cijfers van African Elections Database.

290

De volgende alinea is gebaseerd op African National Congress. “Zimbabwe Presidential

Elections: Time for Healing! Time for Reconstruction and Development!” ANC Today 2, no. 11 (2002). 108

Met deze visie op de verkiezingen stonden het ANC en de ANC Observer Mission quasi alleen, doch werden ze gesteund door andere Afrikaanse waarnemingsmissies. Dit maakte de polarisatie enkel nog groter. De OAU Observer Mission meldde in een perscommuniqué dat op basis van hun observaties tijdens het stemmen, het verifiëren en het tellen van de stemmen de verkiezing over het algemeen transparant, geloofwaardig, vrij en eerlijk was. 291 De SADC Ministerial Task Force on Zimbabwe, die samengesteld was uit Angola, Namibië, Malawi, Mozambique, Zuid-Afrika en Botswana, kwam tot de conclusie dat het verkiezingsresultaat een ware weerspiegeling was van de wil van het Zimbabwaanse volk. De Namibian Government Observer Team en Nigerian Observer Team kwamen tot soortgelijke conclusies. 292 Het rapport van de Commonwealth daarentegen was niet mals voor de verkiezingen van 2002. In haar conclusies meldt het rapport dat “… the Presidential election in Zimbabwe was marred by a high level of politically motivated violence and intimidation, which preceded the poll.” 293 Het rapport concludeert verder dat hoewel het geweld van aanhangers van beide partijen uitging, het toch de leden en aanhangers van de oppositie waren die het hardst te verduren kregen. De verkiezingen van 2002 zijn dus volgens het rapport niet vrij en eerlijk verlopen. Toch was Mbeki hierdoor niet van zijn stuk te brengen en bleef hij erop aandringen om geen maatregelen tegen Mugabe en Zimbabwe te treffen, temeer nog door de verklaringen van het ANC in verband met de presidentsverkiezingen die erop moeten wijzen dat de wil van het Zimbabwaanse volk gezegevierd heeft. 294 Toch heeft deze standvastigheid niet kunnen baten en werd Zimbabwe voor de duur van 1 jaar geschorst van verdere deelname aan de Commonwealth. Mbeki probeerde wel, met de steun van president Obasanjo van Nigeria, de Commonwealth ervan te overtuigen om Zimbabwe opnieuw in de armen te sluiten na een eenjarige schorsing. Toen de secretaris-generaal van de Commonwealth aankondigde dat de 291

“Presidential Poll Free, Fair,” The Herald, Maart 14, 2002.

292

Electoral Institute for the Sustainability of Democracy in Africa. “Excerpts from the 2002

African

observer

mission

reports.”

Beschikbaar

via:

http://www.eisa.org.za/WEP/zim2002om1.htm. Geraadpleegd op 17/07/2010. 293

Commonwealth. Report of the Commonwealth Observer Group Zimbabwe Presidential

Election 9 To 11 March 2002 (Commonwealth Secretariat, 2004), p. 68. 294

African National Congress. “Zimbabwe Presidential Elections: Time for Healing! Time for

Reconstruction and Development!” ANC Today 2, no. 11 (2002). 109

schorsing van Zimbabwe verlengd zou worden, reageerde Zuid-Afrika furieus. Daarnaast verkondigde het ook steeds opnieuw dat Mugabe wel degelijk legitiem het presidentschap kon claimen. Als ook Kgalema Motlanthe, de secretaris-generaal van het ANC, argumenteerde dat de problemen van Zimbabwe niet te wijten zijn aan het beleid en de acties van een persoon of van een hebzuchtige elite, was het voor de oppositie duidelijk dat Zuid-Afrika bevooroordeeld was ten opzichte van ZANU-PF.

7.4. Verklaringen voor het beleid

Mbeki heeft zijn beleid altijd verdedigd door te stellen dat Mugabe voor de enige levensvatbare regering kan zorgen. Als Mugabe zou falen, bestond volgens hem ook de mogelijkheid dat er een strijd zou losbarsten tussen de Shona en Ndebele. Een ander veelgehoord argument is dat Zimbabwaanse economie ondersteund moet worden omdat het een van de belangrijkste handelspartners is. De instorting van de economie zou een vluchtelingenstroom richting Zuid-Afrika op gang brengen, waardoor de eigen maatschappij met problemen geconfronteerd zou worden. In 2001 al veegde Johnson deze argumenten van tafel. Hij was van mening dat iedereen die vertrouwd is met de Zimbabwaanse maatschappij heel goed beseft dat een etnische strijd tussen Shona en Ndebele eerder onwaarschijnlijk is. De immigranten waren ondanks het ondersteunde beleid van Mbeki al op weg naar ZuidAfrika op het moment dat hij waarschuwt voor vluchtelingenstromen vanuit Zimbabwe. Johnson is er verder ook nog van overtuigd dat er niets intrinsiek aanwezig is in het Afrikaanse nationalisme dat Mbeki’s houding ten opzichte van Zimbabwe en Mugabe noodzakelijk maakt. Zowel Mandela als Mbeki hebben het ANC geleid, met als grootste verschil dat Mandela veel heftiger reageerde op inbreuken tegen de mensenrechten. Voor Mbeki is dit blijkbaar veel minder een drijfveer of een twistpunt. 295 Toen Mbeki aan de macht kwam en tijdens de verkiezingen van 2000, die Mugabe met een kleine meerderheid won, beschikte Mugabe nog over een stevige achterban. Het zwaartepunt van deze steun lag ook in de rurale gebieden, waar de bevolking het talrijkst was. Deze situatie indachtig, was Mbeki ervan overtuigd dat hij omzichtig te werk diende te gaan. Sadie en Schoeman hoopten dat quiet diplomacy en het verlenen van hulp de druk op de economie zou doen afnemen. 296 Het zou voor Mugabe ook de weg vrijmaken om zich terug te 295

Johnson, Shadow, p. 73-74.

296

De volgende alinea is gebaseerd op Sadie, en Schoeman, Zimbabwe, p. 266. 110

trekken van het politieke toneel waardoor hij zijn status intact zou kunnen houden. Bovendien zou hij ook nog kunnen pochen met het feit dat hij het land van de economische ondergang gered had. De oppositie zou zich ook rustig kunnen voorbereiden op de toekomst. Dat dit laatste belangrijk is, heeft Zambia pijnlijk duidelijk gemaakt. De oppositie is er veel te snel aan de macht gekomen en is er door de gebrekkige ervaring niet in geslaagd om de nodige structurele hervormingen door te voeren die zich nochtans opdrongen Ongeveer tien jaar na het verschijnen van het artikel van Sadie en Schoeman met de mogelijke toekomstscenario’s kunnen we enkel vaststellen dat de economie verre van gered is en Mugabe nog steeds de touwtjes stevig in handen heeft. De politieke constellatie is wel enigszins gewijzigd door het in dienst treden van de regering van nationale eenheid, met Morgan Tsvangirai als eerste minister. Wie dus dacht of hoopte dat Mugabe zijn macht zomaar uit handen ging geven door een stap opzij te zetten, had het mis. Een veel gehoord argument om Zuid-Afrika op te dragen iets te ondernemen, zijn de mogelijk nadelige effecten voor Zuid-Afrika zelf ten gevolge van de Zimbabwaanse crisis. Mbeki was het daar in 2001 al duidelijk niet mee eens en verwees naar een rapport van een grote internationale bank die melding maakte van de goede economische cijfers van Zuid-Afrika.297 Waar Mbeki blijkbaar veel minder rekening mee hield, was de mogelijke duur van de crisis en het feit dat Zuid-Afrika in die tijd al geconfronteerd werd met een grote stroom vluchtelingen uit Zimbabwe, Mozambique, Lesotho, Swaziland en Malawi. Door deze immigratie was er sprake van xenofobie. In oktober 2001 kwam het toch tot gewelddadige acties van ZuidAfrikaanse bendes gericht tegen de Zimbabwaanse immigranten in Zandspruit. De Zimbabwanen hadden een ultimatum vanwege de lokale gemeenschap genegeerd om binnen de tien dagen de nederzetting in de buurt van Johannesburg te verlaten. Dat precies Zimbabwanen het doelwit waren, komt door de moord op een Zuid-Afrikaanse vrouw, waarbij er vermoedens waren dat de dader een Zimbabwaanse immigrant was. 298 De aanvallen werden wel streng veroordeeld door het ANC in een mededeling: “No person has

297

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: World Economic Forum separates negative

perceptions from challenging reality.” ANC Today 1, no. 20 (2001). 298

Ndaba Baldwin, “Raging mob evicts Zimbabweans, burns homes,” Independent Online,

Oktober 21, 2001. Jane Flanagan, “South Africa turns on Zimbabwe's fugitives,” The Telegraph, Oktober 28, 2001. 111

the right to take the law into their own hands. Mob justice is absolutely unacceptable.” 299 Er werd geopperd dat de gemeenschap door hun frustraties verkeerdelijk de buitenlanders verantwoordelijk houdt voor de socio-economische problemen die hen teisteren of dat ze er op zijn minst toe bijdragen. Volgens het ANC is het nodig dat de echte oorzaken voor de daden van xenofobie worden vastgesteld. Het ANC wijst de erfenis van de apartheid en kolonialisme, de snelle urbanisatie en de ongunstige economische situatie met de vinger. 300 Maar dat de situatie in Zimbabwe mee aan de basis lag van de opstoten van xenofobie, wilde het niet gehoord hebben. Mbeki vond ook dat Zuid-Afrikaanse politici de Zimbabwaanse kwestie gebruikten om hun eigen politieke carrière te lanceren of om hun partij te lanceren. 301 Zimbabwe is tot nader order geen provincie van Zimbabwe, dus vindt Mbeki het niet zijn taak om Mugabe op de vingers te tikken. De reden dat veel landgenoten bezorgd zijn over de Zimbabwaanse kwestie heeft volgens hem zijn wortels in het racisme. Het feit dat beide landen bestuurd worden door zwarte Afrikaanse regeringen maakt de blanke Zuid-Afrikanen angstig omdat ze vrezen voor contagion en de Zimbabwe factor. Maar Mbeki weigerde zich over te geven onder de druk. Hij benadrukt nog maar eens dat Zimbabwe geen Zuid-Afrikaanse provincie is en Zuid-Afrika niet in de positie verkeert om Mugabe te veroordelen. Mbeki belooft wel dat hij er alles aan zal doen om de Zimbabwaanse bevolking bij te staan, maar dat dit via het principe van quiet diplomacy zal gebeuren, wat voor hem een evidentie is. Pallo Jordan, lid van het nationaal uitvoerend comité van het ANC, heeft in een opiniestuk ook zijn ideeën kenbaar gemaakt in verband met Zimbabwe. 302 Aangezien de regering onder leiding van ZANU-PF door een meerderheid is verkozen tijdens verkiezingen, verdient ze het volgens hem niet om op dezelfde manier behandeld te worden als de Nigeriaanse militaire 299

African National Congress. “Anc Statement on Xenophobic Attacks on Zimbabweans.”

Beschikbaar via: http://www.queensu.ca/samp/migrationresources/xenophobia/press/ancoct.htm. Geraadpleegd op 23/03/2010. 300

African National Congress. “Zandspruit attacks: No justification for violent acts of

intolerance.” ANC Today 1, no. 40 (2001). 301

De volgende alinea is gebaseerd op Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Clamour

over Zimbabwe reveals continuing racial prejudice in SA.” ANC Today 1, no 9 (2001). 302

De volgende alinea is gebaseerd op Jordan, Pallo. “Much ado about Zimbabwe.” ANC

Today 1, no. 11 (2001). 112

dictatuur van Sani Abacha. Sancties zijn alvast niet de oplossing voor Zuid-Afrika, omdat ze de relaties met Zimbabwe zouden bevriezen. Hij vindt het ook frappant dat er verwacht wordt dat Zuid-Afrika tegen haar eigen belangen ingaat. Want als de economie in Zimbabwe verder blijft dalen, verliest Zuid-Afrika haar belangrijkste handelspartner op het continent. De maatregelen die geëist worden door de oppositie zullen niet enkel de mensen in Zimbabwe treffen, maar ook Zuid-Afrika zou hierdoor geraakt worden. Jordan geeft wel toe dat de empathie van het ANC meer in de richting van ZANU-PF uitgaat, doordat ze nu eenmaal de regerende partijen zijn en de contacten van langere duur zijn. Tot slot maakt hij de lezers van ANC Today erop attent dat de puinhoop door de mensen van Zimbabwe zelf zal moeten opgeruimd worden. De aanpak van zijn president verdedigt hij door de noisy diplomacy van George W. Bush en Tony Blair een veeg uit de pan te geven. Het feit dat ze nog steeds on speaking terms zijn met Harare pleit volgens hem dan ook in het voordeel van de voorzichtige aanpak. Dat het volk van Zimbabwe zelf met oplossingen voor de dag moest komen, bleef in het discours van Zuid-Afrika een veel voorkomend argument, zoals in het opiniestuk The people of Zimbabwe must decide their own future naar voor geschoven werd. 303 Mbeki laat hierin zijn ongenoegen blijken over het feit dat bepaalde mensen in Zuid-Afrika erop aandringen om hun eigen agenda’s op te dringen aan de regering. Ze wierpen onverantwoorde verwachtingen op die enkel hun eigen wensen weerspiegelden. Volgens de president heeft deze manier van handelen ervoor gezorgd dat de algemene opvattingen over de Zimbabwaanse situatie in de war gestuurd zijn. Hij verwijt hen ook dat ze hun eigen agenda maskeren door hoogdravende principes eraan te verbinden. Ze zijn er blijkbaar rotsvast van overtuigd dat ze over het goddelijk recht beschikken om de Zimbabwaanse bevolking te dicteren wat te doen in hun eigen land. Ze overdrijven volgens Mbeki ook de reële invloed van Zuid-Afrika. Ze zijn ervan overtuigd dat als de Zuid-Afrikaanse regering instructies uitvaardigt ten aanzien van de Zimbabwaanse regering, de politieke leiders gedwee zullen gehoorzamen. Maar de eigen ervaring als beweging vertelt hem dat een blijvende oplossing voor de problemen waarmee Zimbabwe geconfronteerd wordt enkel mogelijk is als deze uitgaat van de bevolking zelf. Geen enkele Zimbabwaan met zelfrespect zal volgens Mbeki aanvaarden dat iemand anders hun lot komt bepalen. De maatregelen die voorgesteld worden door de oppositie treffen niet enkel de bevolking van Zimbabwe, maar zal ook haar weerslag hebben in Zuid-Afrika. Thabo 303

De volgende alinea is gebaseerd op Mbeki, Thabo. “Letter from the President: The people

of Zimbabwe must decide their own future.” ANC Today 3, no. 18 (2003). 113

Mbeki en het ANC zullen Zimbabwe nooit als tiende provincie beschouwen en dus houden ze vast aan het standpunt dat de eigen bevolking zelf haar toekomst dient te bepalen. Toch heb ik niet het gevoel dat de bevolking van Zimbabwe op eigen houtje de bakens kan verzetten. Niet enkel door de economische beperkingen, maar des te meer door het politieke landschap. Zeker in 2003 was het duidelijk dat ondanks de sterke oppositie vanwege het MDC, Mugabe nog lang niet zinnens was om een stap opzij te zetten. Enkel hierdoor zouden de Zimbabwanen over de nodige manoeuvreerruimte beschikken om daadwerkelijk de toekomst in eigen handen te nemen. De huidige regering van nationale eenheid kan dan wel een stap in de goede richting zijn, toch blijft Mugabe nog steeds een belangrijke politieke factor. De houding die het ANC aanneemt ten opzichte van de problemen blijft in de meeste gevallen eerder vaag. Het maakt wel de belofte om overleg te plegen met alle politieke partijen en met de verschillende andere sectoren zonder daarbij iemand uit te sluiten. Dat het met iedereen overleg wil plegen is logisch, maar uitspraken dat zijn sympathie uitgaat naar ZANU-PF is natuurlijk geen manier om de oppositie vertrouwen in te boezemen. Toch blijft het ANC ervan overtuigd dat er enkel een economische crisis woedt in Zimbabwe. Dat er ook sprake is van een politieke crisis en een democratisch deficit, is hen blijkbaar volledig ontgaan. Mbeki vindt dat de huidige economische crisis niet het gevolg is van hopeloze acties van een roekeloos politiek leiderschap of van corruptie. De financiële moeilijkheden kwamen volgens hem namelijk voort uit een oprechte bezorgdheid om tegemoet te komen aan de noden van de arme zwarte bevolking. 304 De ruime aandacht die geschonken werd aan beter onderwijs en een goede gezondheidszorg hield echter geen rekening met de harde economische realiteit dat er moet betaald worden voor datgene dat geconsumeerd wordt. Nochtans was het op het moment van schrijven geen geheim dat de zogenaamde war veterans Mugabe in 1997 zover hebben gekregen om hen grote sommen geld toe te kennen voor hun aandeel in de onafhankelijkheidsstrijd. Hierdoor kreeg de precaire economische situatie een serieuze klap te incasseren. De militaire campagne in de DRC had ook verregaande gevolgen voor de overheidsfinanciën. Nadat het onderwijs en de gezondheidszorg te grote budgetten in verhouding met de beschikbare middelen kregen, is

304

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: The people of Zimbabwe must decide their own

future.” ANC Today 3, no. 18 (2003). 114

de balans nu in de omgekeerde richting overgeheld. Dat de levensverwachting nu lager is dan net na de onafhankelijkheid is daarvan het gevolg. 305 Dat deze twee illustraties niet meteen het toonbeeld zijn van een nobel streven lijkt mij vrij duidelijk. Toch was het in de optiek van Mbeki niet nodig om dit te vermelden. Liever wijst hij het Economic Structural Adjustment Programme (ESAP) van het IMF dat uit de jaren negentig stamt met de vinger. Dat dit plan zeker niet de gewenste effecten heeft gehad, werd na een interne audit van de Wereldbank niet onder stoelen of banken gestoken. 306 Toch is het onmogelijk om de huidige crisis in Zimbabwe aan de hand van deze ene oorzaak te verklaren. In een andere verklaring uit 2003 wijst hij de Britse Labour regering met de vinger die het naliet om te interveniëren toen Ian Smith de unilaterale onafhankelijkheid (UDI) aankondigde.

“The current Zimbabwe crisis started in 1965 when the then British Labour Government, under Prime Minister Harold Wilson, refused to suppress the rebellion against the British Crown led by Ian Smith. This was because the British Government felt that it could not act against its white "kith and kin", in favour of the African majority.” 307

Toch zijn er nog verschillende andere componenten onlosmakelijk verbonden met de economische crisis, die Mbeki liever niet bij naam noemt. Mbeki besluit nog eens dat door de historische band tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika, het altijd bereid zal zijn om een helpende hand te verlenen, maar hoe hij die helpende hand concreet ziet, daar wordt met geen woord over gerept. Dat een aantal problemen in Zimbabwe wel degelijk het gevolg zijn van beslissingen uit het verre verleden, toen Mugabe nog niet aan de macht was, zal niemand ontkennen. Toch helpt het volgens mij niet dat ook Zuid-Afrika Mugabe voedt en bijstaat in zijn hevige antikoloniale retoriek. De problemen zullen er niet door opgelost raken, en de aandacht van actuele problemen wordt er enkel maar verder door afgeleid. 305

Cijfers Verenigde Naties, UNData. Gegevens Zimbabwe. Beschikbaar via:

http://data.un.org/Data.aspx?q=zimbabwe&d=PopDiv&f=variableID%3a68%3bcrID%3a716. Geraadpleegd op 08/04/2010. 306

Sachikonye, Lloyd M. “Whither Zimbabwe? Crisis & Democratisation.” Review of African

Political Economy 29, no. 91: 13-20 (2002), p. 14. 307

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: We will resist the upside-down view of Africa.”

ANC Today 3, no. 49 (2003). 115

7.5. Kritiek op beleid van Mbeki

Quiet diplomacy en Thabo Mbeki kregen vaak de wind tegen. De Zuid-Afrikaanse Sunday Times vond dat de Zuid-Afrikaanse regering Mugabe niet mocht toelaten om de democratie nog maar eens te ondermijnen. Gedurende alle jaren van quiet diplomacy heeft de ZuidAfrikaanse regering niets anders gedaan dan Mugabe in de watten gelegd. Mugabe toonde volgens hen geen respect voor zijn collega en Mbeki werd het doelwit van spot in de diplomatieke wereld. 308 Quiet diplomacy kreeg het niet alleen hard te verduren van buitenlandse waarnemers, maar ook in Zuid-Afrika zelf gingen stemmen op om harder op te treden tegen Zimbabwe. Voormalig aartsbisschop Desmond Tutu vond dat de geloofwaardigheid van de ZuidAfrikaanse democratie afhankelijk was van de reactie ten aanzien van de schendingen van de mensenrechten in Zimbabwe. Een jaar later vond hij dat de zachte aanpak van Mbeki ontoereikend was en tot geen enkel resultaat leidde. Het uitoefenen van economische druk zou een veel beter middel zijn volgens Tutu. 309 In 2008 haalde hij in een interview opnieuw fors uit naar het beleid van Mbeki. 310 Het Zimbabwaanse volk was volgens hem niet tevreden met de manier waarop Mbeki de crisis heeft aangepakt. Hij vond het daarenboven ook niet kunnen dat Mbeki ervoor koos om stilzwijgend toe te kijken op het moment dat de crisis haar hoogtepunt bereikte. Omdat Mbeki zijn invloed blijkbaar niet kon of wilde aanwenden om Mugabe te waarschuwen om geen dictatoriale acties meer te ondernemen, zou hij aan Koffi Annan, de voormalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties, vragen om als tussenpersoon te ageren. Tot slot richtte Tutu zich nog tot Mugabe, die hij aanraadde om op een waardige manier afstand te nemen van zijn macht, zodat de bevolking in de toekomst gespaard zou blijven. De Congress of South African Trade Unions (COSATU) was van mening dat Thabo Mbeki Mugabe moest dwingen om af te treden en te ijveren voor een interim-regering als voorbode van een nieuw politiek bestel. Nochtans was COSATU een bondgenoot van het ANC tijdens de strijd tegen het apartheidsregime en maakte ze deel uit van de Tripartite Alliance samen 308

Jonathan Clayton, “Frustration mounts at South Africa's failure to criticise Zimbabwe

poll,” The Times, April 7, 2008. 309 310

Geldenhuys, Relationship, p. 122. De volgende alinea is gebaseerd op Alex Bell, “Tutu lashes out at Mbeki for ‘quiet

diplomacy’ policy,” SW Radio Africa, Juni 16, 2008. 116

met het ANC en de South African Communist Party (SACP). 311 Om de situatie met hun eigen ogen te monsteren en om niet afhankelijk te zijn van andere waarnemingsrapporten, wilde het in 2004 een zogenaamde fact finding mission sturen naar Zimbabwe. Op de missie hoopte het zelfs op een ontmoeting met de president zelf. Dit stuitte op hevig verzet vanwege het ANC, dat geschokt was door de manier waarop een staatshoofd als Mugabe benaderd werd. Ondanks het verzet van het ANC en president Mugabe ging de fact finding mission toch gewoon door. Vicesecretaris-generaal Bheki Ntshalintshali van COSATU gaf aan dat het ANC en de regering haar eigen ideeën heeft over de aanpak van de problemen van Zimbabwe, maar dat COSATU niet noodzakelijk akkoord gaat met deze visie. 312 In een persmededeling meldt COSATU dat ze samen met het ANC het gemeenschappelijk doel heeft om de democratie in Zimbabwe te herstellen. De weg die ze in gedachten heeft om dit te verwezenlijken is echter verschillend. Terwijl het ANC haar pijlen richt op quiet diplomacy, opteerde COSATU voor een hardere aanpak. 313 Opvallend is wel dat deze persmededeling, net zoals alle andere persmededelingen uit 2004, niet langer online te vinden is. Op mijn vraag wat de reden hierachter is, kwam echter geen respons. Gelukkig werd de integrale versie wel gearchiveerd door een NGO en verwijzingen naar de mededeling zijn ook steeds terug te vinden in een editie van ANC Today. 314 Het ANC ziet ondanks de vaak hevige kritiek geen reden om zijn beleid een andere richting uit te sturen. Het beloofde om op een eerlijke manier alle leiders van Zimbabwe bij te staan om de problemen op te lossen. Hierbij probeert het ook elke actie te vermijden die ook maar enige vorm van arrogante superioriteit zou opwekken van Zuid-Afrikaanse zijde over het volk van Zimbabwe.

311

Godfrey Marawanyika, “COSATU lobby Mugabe ouster,” The Financial Gazette, Juni 26,

2003. 312

McKinley, Dale T. “South Africa: Behind the COSATU-ANC spat over Zimbabwe,”

Green Left Weekly, November 24, 2004. 313

Congress of South African Trade Unions. “COSATU statement on Zimbabwe fact-finding

mission,” Oktober 28, 2004, Beschikbaar via: http://www.kubatana.net/html/archive/lab/041028cosatu.asp?sector=lab&year=2004&range_s tart=1. Geraadpleegd op 25/04/2010. 314

De volgende alinea is gebaseerd op African National Congress. “ANC Statement: Finding

facts about Zimbabwe.” ANC Today 4, no. 44 (2004). 117

Dat de missie van COSATU finaal toch de toegang tot Zimbabwe werd ontzegd en de leden het land werden uitgezet, vond minister van Defensie Mosiuoa Lekota “clearly a bit embarrassing” voor het ANC. 315 De reactie van Zimbabwe liet ook niet lang op zich wachten. Terwijl de Zimbabwaanse Minister van Informatie Jonathan Moyo zijn lof voor het ANC niet onder stoelen of banken stak, vond hij dat de missie van COSATU getuigde van het verdedigen van neokoloniale belangen. Hij zag er ook een verdoken manoeuvre in vanwege Groot-Brittannië om zich te bemoeien met de politiek en binnenlandse aangelegenheden van Zimbabwe. Met de kritiek dat Zimbabwe als een dictatuur bestuurd wordt, wordt er op sarcastische wijze mee omgegaan door een belangrijk lid van het ANC en toenmalig voorzitter van de ANC Youth League, Fikile Mbalula. 316 Als het al een dictatuur zou zijn, is het wel een heel speciale dictatuur volgens hem. Er nemen verschillende partijen deel aan de verkiezingen, die de voorschriften van de grondwet naleven. Er is een verkozen parlement, er zijn veel onafhankelijke publicaties die regelmatig verschijnen en soms uitermate kritisch zijn voor de regering. Van deze argumentatie werd al snel brandhout gemaakt door een wederwoord van de South African Communist Party. Zo wordt het systeem op de korrel genomen waarbij de president dertig van de honderdvijftig zetels zelf mag aanduiden. 317 Door dit systeem is het natuurlijk onmogelijk om te spreken over een gezonde parlementaire democratie. In de aanloop naar de verkiezingen van 2005 was oppositieleider Morgan Tsvangirai van mening dat het beleid van Zuid-Afrika niet getuigde van veel oprechtheid. Dat Mbeki weigert om bestraffende maatregelen te treffen, stoot hem tegen de borst. De strategie waarbij hij Mugabe probeert te overtuigen om zijn beleid bij te sturen heeft veel mensen in Zimbabwe gefrustreerd achtergelaten omdat ze tot op dat moment nog geen significante resultaten hadden opgeleverd. Ook voor de andere Afrikaanse leiders heeft Tsvangirai weinig goede woorden in petto. Hij beticht hen ervan dat de praktijk gangbaar is om collega’s in

315

De volgende alinea is gebaseerd op Hopewell Radebe en Wyndham Hartley, “Cosatu

Threatens to Blockade Zimbabwe,” Business Day, Oktober 28, 2004. 316

De volgende alinea is gebaseerd op Fikile, Mbalula. “COSATU and Zimbabwe: Signalling

left, turning right.” ANC Today 4, no. 45 (2004). 317

South African Communist Party. “The Zimbabwean situation – an SACP response to cde

Fikile Mbalula.” Umsebenzi Online 3, no. 22 (2004). 118

bescherming te nemen. 318 Hoewel er veel waarheid in de woorden van Tsvangirai zit, zijn uitlatingen als deze weinig verstandig. Want als hij Zimbabwe in de toekomst wil leiden, zal hij met diezelfde leiders geconfronteerd worden. Voor de eigenlijke verkiezingen werd duidelijk dat Mbeki de resultaten niet in twijfel zou trekken. Hij zag naar eigen zeggen namelijk geen enkele indicatie dat de richtlijnen die door de SADC werden opgelegd, met de voeten zijn getreden. 319 Uiteindelijk werd de verkiezing door de SADC, zoals verwacht, bestempeld als transparant en geloofwaardig en dat de wil van het volk gerespecteerd werd. De roep om een strengere diplomatieke rol aan te nemen ten aanzien van Zimbabwe blijft Zuid-Afrika achtervolgen. Maar ondanks tekenen dat de onrust bleef toenemen en de verzuchtingen van de internationale gemeenschap ten spijt, weigerde Mbeki om zijn beleid te heroriënteren in 2007. Het probleem is volgens hem van multilaterale aard en moet daarom geadresseerd worden door de SADC. En ondanks het feit dat er nog steeds gesprekken plaatsvonden tussen beide landen, was minister van Defensie Mosiuoa Lekota op zijn hoede. Hij vreesde dat Zuid-Afrika zich in een confrontatiepositie met Zimbabwe zou bevinden, indien het met eigen speciale verklaringen naar buiten zou komen zonder daarbij de SADC te consulteren. Ondanks alle kritiek bleven figuren als Angela Merkel erop aandringen dat ZuidAfrika haar invloed aanwendde om een einde te maken aan het lijden ten gevolge van Mugabes beleid. 320 Zuid-Afrika bevond zich dus opnieuw in een moeilijke positie. Aan de ene kant werd er geijverd voor een hardere aanpak en het opleggen van economische sancties, terwijl er door andere Afrikaanse landen en door instituties zoals de Afrikaanse Unie en de SADC geen vraag was om economische sancties op te leggen. Om de steun van zowel de internationale gemeenschap als andere Afrikaanse landen niet te verliezen, dacht men dat quiet diplomacy de beste oplossing was. Als dit ook de beste keuze was om de Zimbabwaanse crisis te beëindigen valt echter sterk te betwijfelen. Wat de mogelijkheden van Zuid-Afrika ook mogen zijn, het wil koste wat het kost de confrontatie met Zimbabwe vermijden en vindt het niet zijn taak om Mugabe te dwingen zijn beleid te herzien. Een hardere aanpak met economische sancties en eventueel militair 318

“Tsvangirai sees no ‘seriousness’ in SA role.” South Scan 19, no. 25, December 10, 2004.

319

“More signs that Mbeki is backing Mugabe to win election.” South Scan 19, no. 5, Maart

11, 2005. 320

“IMF and EU keep sanctions going.” South Scan 22, no. 4, Februari 23, 2007. 119

machtsvertoon zag het evenmin als een optie. Het was ook niet aan hen om regime change na te streven, aangezien de oplossing volgens het ANC vanuit het Zimbabwaanse volk zelf moest komen. Dat Zuid-Afrika niet te vinden was voor een omverwerping van Mugabe, maakte Mbeki op verschillende momenten duidelijk toen de roep om in te grijpen steeds luider werd.

“And when people say: Do something, we say to them: Do what? And nobody gives an answer, because they know that when they say: Do something, what they mean is march across the Limpopo and overthrow the government of President Mugabe, which we are not going to do.” 321

Enkel door middel van initiatieven via de SADC is Zuid-Afrika bereid om een rol als tussenpersoon op te nemen, maar verder dan dat wil het niet gaan. Met dit in het achterhoofd is het misschien geen slecht idee dat de internationale gemeenschap eerder een rechtstreekse oproep doet aan de SADC, dan te blijven hopen op Zuid-Afrika om de socio-economische crisis definitief een halt toe te roepen.

7.6. Mediatierol Mbeki in de Zimbabwaanse crisis

Intussen was Mbeki door de SADC aangeduid om als bemiddelaar op te treden en een oplossing te zoeken voor de interne verschillen tussen ZANU-PF en de oppositie, zijnde de twee facties van het MDC rond respectievelijk Morgan Tsvangirai (MDC-T) en Arthur Mutambara (MDC-M). De eerste belangrijke uitdaging voor Mbeki was dat de verkiezingen van 2008 echt als “vrij een eerlijk” konden bestempeld worden. Dat Mbeki als bemiddelaar werd aangesteld om de problemen op te lossen tussen Mugabe en Tsvangirai was problematisch in die zin dat de oppositieleider zich in het verleden al uiterst kritisch had uitgedrukt over de rol die Thabo Mbeki had gespeeld. Er werden afspraken gemaakt, die door beide partijen dienden nageleefd te worden, zodat de verkiezing als legitiem kon beschouwd worden. Dat Mugabe zich weinig aantrok van het akkoord en er geen enkel probleem mee had dat de rol van Thabo Mbeki als bemiddelaar ondermijnd zou worden, werd duidelijk toen de Zimbabwaanse president aankondigde dat de verkiezingen dienden plaats te vinden op 29 321

Interview met Thabo Mbeki. Gehouden door Mathatha Tsedu and Ranjeni Munsamy. In

The Sunday Times, Oktober 8, 2002. 120

maart 2008, ondanks tegenkanting van het MDC tegen deze datum. De oppositie wilde dat er eerst een aanpassing van de grondwet tot stand kwam, terwijl de regering vond dat er eerst verkiezingen moesten plaatsvinden. Pas na de verkiezingen kon er volgens Mugabe een referendum plaatsvinden over het ontwerp van een nieuwe grondwet. 322 Deze unilaterale oproep tot verkiezingen toonde duidelijk aan dat de bemiddelingsrol van Mbeki ondermijnd werd en dat de invloed van Zuid-Afrika ten aanzien van Zimbabwe niet zo groot was als door velen werd gedacht en gehoopt. Ondanks het protest van het MDC vonden de verkiezingen toch plaats op 29 maart. En hoewel Tsvangirai zichzelf uitriep tot winnaar, duurde het maar liefst tot 2 mei, en na herhaaldelijke aanmaningen van het ANC, Thabo Mbeki en nieuwbakken ANC-voorzitter Jacob Zuma, eer de resultaten bekend werden gemaakt. Tsvangirai kwam als overwinnaar uit de kiesstrijd, maar dat betekende evenwel niet dat het einde voor Mugabe in zicht was. De Zimbabwaanse Electoral Act stipuleerde namelijk dat er een absolute meerderheid noodzakelijk was en dus drong een tweede ronde zich op tussen Mugabe en Tsvangirai. Ook voor deze beslissende verkiezingsronde tussen de twee hoofdrolspelers, die gepland stond op 27 juni, maakte Mbeki het nogmaals duidelijk dat dit moest gebeuren in omstandigheden die “free and fair” waren. 323 Toch had deze tweede ronde misschien helemaal niet plaats moeten vinden als de mensen die hebben gestemd met hun voeten in rekening werden gebracht. Maar doordat ze andere oorden hebben opgezocht, konden ze niet langer stemmen. In de aanloop naar de tweede ronde flakkerde het geweld opnieuw op en in een persmededeling kondigde Morgan Tsvangirai aan dat hij niet langer kandidaat was om het op te nemen tegen Mugabe. 324 De reden hiervoor was volgens hem dat er geweld werd gebruikt om potentiële kiezers af te schrikken en dat dit door de overheid gesteund werd. Naast het geweld door milities van ZANU-PF betreurde hij ook het feit dat de campagne van het MDC 322

“Mugabe announces poll date, disregards opposition and Mbeki.” South Scan 23, no. 02,

Februari 01, 2008. 323

Department of Foreign Affairs. “South African Government Statement Regarding

Situation in Zimbabwe.” Juni 6, 2008, Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/speeches/2008/08060616151002.htm. Geraadpleegd op 17/05/2010. 324

De volgende alinea is gebaseerd op Tsvangirai, Morgan. “MDC resolves to not participate

in election run-off.” Juni 22, 2008, Beschikbaar via: http://www.kubatana.net/html/archive/polpar/080622mt.asp?sector=POLPAR. Geraadpleegd op 03/06/2010. 121

geboycot werd. Zo werden verkiezingsbijeenkomsten verboden, weigerde de publieke media om advertenties van het MDC aan de bevolking te laten zien en werd Tsvangirai gevangengenomen. De voorwaarden die het SADC had opgesteld werden hierdoor geschonden en een interventie van de SADC drong zich dan ook op volgens Tsvangirai. Ondanks alle onheilspellende waarschuwingen over mogelijk geweld besloot hij zijn aankondiging om niet langer deel te nemen aan de tweede ronde wel met een positieve noot. “Victory is certain, it can only be delayed.” Ondanks de druk van verschillende internationale instanties om de verkiezingen uit te stellen na de terugtrekking van Tsvangirai, besloot de Zimbabwe Electoral Commission (ZEC) om de verkiezingen toch zoals gepland op 27 juni 2008 te laten plaatsvinden. 325

Het ANC vreesde dat deze tweede ronde geen oplossing zou bieden en integendeel de al sterk gepolariseerde samenleving nog verder uiteen zou drijven. Legitimiteit was ook niet meer mogelijk door de acties van ZANU-PF militanten. 326 De opkomst lag een flink pak lager dan tijdens de eerste ronde, maar de uitslag bleef even voorspelbaar en Mugabe haalde maar liefst 85.5% van de stemmen. 325

Getty Images, stembiljet tijdens de tweede ronde van de presidentsverkiezingen in 2008,

terwijl Morgan Tsvangirai zich al had terugtrokken (afbeelding). Beschikbaar via: http://www.dailymail.co.uk/news/worldnews/article-1029881/ (geraadpleegd op 27/07/2010). 326

African National Congress. “Zimbabwe: Finding a Workable Solution to the Crisis.” ANC

Today 8, no. 25 (2008). 122

Niet enkel internationale waarnemers, maar ook de SADC was nu van mening dat de aanloop naar de tweede ronde niet conform de SADC Principles and Guidelines Governing Democratic Elections was, ondanks het feit dat er op de dag van de verkiezingen zelf geen noemenswaardige incidenten plaatsvonden. De conclusie was dan ook duidelijk: The elections did not represent the will of the people of Zimbabwe. Toch drong de SADC erop aan dat de pogingen om te bemiddelen voortgezet werden en greep men niet naar strengere middelen. 327 Tsvangirai had er na de eerste ronde van de verkiezingen op 15 april wel al op aangedrongen dat Mbeki vervangen zou worden als bemiddelaar door de Zambiaanse president Mwanawasa. De crisis bleef namelijk aanslepen en de rol van Mbeki was volgens Tsvangirai volledig uitgespeeld, aangezien er gedurende al die jaren geen concrete resultaten werden geboekt door de Zuid-Afrikaanse bemiddelingspogingen. Hij riep de SADC op om uitzonderlijke maatregelen te treffen in verband met de Zimbabwaanse crisis, aangezien de omstandigheden ook van een uitzonderlijke aard waren. 328 Ook Mbeki erkende nu dat er problemen waren en hij uitte zijn bezorgdheid over het aanhoudende geweld in Zimbabwe. 329 Ondanks deze erkenning van de problemen was de maat voor het MDC al een poos vol en enige tijd later zegde het definitief het vertrouwen in Mbeki als onderhandelaar op. Het beschuldigde hem van een bevooroordeelde houding ten aanzien van ZANU-PF en zag het dan ook niet langer zitten om met hem te onderhandelen over de toekomst van Zimbabwe. “His partisan support of Zanu PF, to the detriment of genuine dialogue, has made it impossible for the MDC to continue negotiating under his facilitation.” 330 Ondanks dit gebrek aan vertrouwen bleef Mbeki optreden als tussenpersoon. En in een ultieme poging om de situatie in Zimbabwe te ontmijnen, waarschuwde Mbeki Mugabe dat hij moest vrezen voor een internationale vervolging, indien hij weigerde om een

327

Southern African Development Community. “SADC Preliminary Statement on

Presidential Run-off.” Juni 27, 2008, Beschikbaar via: http://www.eisa.org.za/PDF/zim2008sadc2.pdf. Geraadpleegd op 30/05/2010. 328

“Mbeki must go, says Tsvangirai,” Mail & Guardian, April 17, 2008.

329

Mbeki, Thabo. “President's speech on the occasion of the Presidency Budget Vote.” Juni

11, 2008, Beschikbaar via: http://www.pmg.org.za/briefing/20080611-presidents-speechoccasion-presidency-budget-vote. Geraadpleegd op 21/06/2010. 330

Lebo Nkatazo, “Mbeki, Tsvangirai trade barbs as Zimbabwe talks threatened,”

Newzimbabwe.com, November 27, 2008. 123

overeenkomst te tekenen die zijn effectieve macht drastisch zou terugschroeven. 331 Na maandenlange en moeilijke onderhandelingen tekende Mugabe de overeenkomst met Morgan Tsvangirai op 15 september 2008. 332 Deze overeenkomst resulteerde in de creatie van de post van eerste minister, die aan Morgan Tsvangirai werd toegekend, en zorgde ervoor dat Mugabe toch kon aanblijven als president. Van de in totaal eenendertig ministersposten gingen er vijftien naar ZANU-PF, dertien naar de factie van Tsvangirai (MDC-T) en drie naar de factie van Arthur Mutambara (MDC-M). Toch betekende het akkoord en de vorming van een regering van nationale eenheid niet dat er een einde gekomen is aan de politieke strijd en is de toekomst van Zimbabwe nog steeds hoogst onzeker. Achter de schermen woedt een hevige machtsstrijd tussen president Mugabe en eerste minister Tsvangirai over de politieke controle over Zimbabwe. 333 Ondanks het verlies tijdens de eerste ronde en de winst tijdens de tweede ronde, waarbij hij de enige kandidaat was, houdt Mugabe de touwtjes dus nog altijd stevig in handen.

7.7. Opvolging van Thabo Mbeki door Jacob Zuma

Ook huidig president Jacob Zuma gaf in 2008 zijn visie op het beleid ten aanzien van Zimbabwe weer. Volgens hem heeft geen enkel ander land het beter gedaan dan Zuid-Afrika, aangezien de talloze sancties, alsook mondelinge veroordelingen niet geholpen hebben. ZuidAfrika heeft ervoor gekozen om met de Zimbabwanen zelf rekening te houden, net omdat de problemen in een buurland plaatsvonden. 334

331

Richard William Johnson, “South Africa tells Robert Mugabe to surrender,” The Sunday

Times, Juli 27, 2008. 332

Agreement Between the Zimbabwe African National Union-Patriotic Front (ZANU-PF)

and the two Movement for Democratic Change (MDC) Formations, on Resolving the Challenges Facing Zimbabwe. Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/issues/zimbabwe/zzimbabwe_global_agreement_20080915.pdf. Geraadpleegd op 25/04/2010. 333

Muleya Dumisani. “No Aid for Zimbabwe as Leaders Struggle to Overcome Political

Impasse,” Business Day, April 28, 2009. 334

African National Congress. “Zimbabwe Elections: The Will of the People Must Be

Heard.” ANC Today 8, no. 15 (2008). 124

Ondanks deze positieve visie op het Zuid-Afrikaanse beleid, kreeg ook Jacob Zuma kritiek te verwerken op het beleid ten aanzien van Zimbabwe, bijvoorbeeld van de oppositiepartij Democratic Alliance. Deze partij vond dat het al meermaals aangetoond was dat Mugabe niet te vinden was om de macht te delen. Ze vond dat president Zuma op de vlakte bleef, terwijl Mugabe wel verschillende afspraken uit het Global Political Agreement (GPA) niet nageleefd heeft. Als voorstander van de Afrikaanse democratie en leider op het continent is Zuid-Afrika gemachtigd voor de rol die ze moet spelen, maar Zuma blijft afkerig om actie te ondernemen. Daarnaast juicht het ook de hernieuwde sancties van de Europese Unie toe. 335 Het ANC blijft zich echter kanten tegen het opleggen van sancties en vindt de houding van de EU van hypocrisie getuigen, aangezien de lakse adressering van het conflict tussen Israël en Palestina. 336 In dit politieke steekspel tussen oppositie en regering wordt duidelijk dat ZuidAfrika lang niet altijd met één stem spreekt in verband met Zimbabwe. In het verleden had COSATU zich ook al bijzonder scherp uitgelaten over het quiet diplomacy beleid van Thabo Mbeki. Hierdoor bevindt het ANC zich vaak in een lastig parket door de verschillende meningen, zowel in Zuid-Afrika zelf als op het internationale speelveld, omtrent de problemen in Zimbabwe. Deze moeilijke positie, samen met de hoge verwachtingen die gekoesterd worden, verklaart ook waarom het op het ene moment steun vraagt van de internationale gemeenschap om op een ander moment bijzonder scherp te reageren op het beleid van diezelfde internationale gemeenschap.

7.8. Conclusie

In de praktijk deed Thabo Mbeki een beroep op quiet diplomacy. Door ervaringen uit het verleden, was Zuid-Afrika onder Mbeki niet langer de vurige verdediger van de mensenrechten die het ooit geweest was onder Mandela. Mbeki wou namelijk niet aanzien worden als een bullebak en was niet van plan om in het openbaar kritiek te spuien over de

335

Mubu, Kennet. “European Union Sanctions on ZANU-PF (Member’s Statement).”

Februari 18, 2010. Beschikbaar via: http://www.pmg.org.za/node/20233. Geraadpleegd op 17/05/2010. 336

Merwe van der, Susan. ”European Union Sanctions On ZANU-PF (Minister’s Response).”

Februari 18, 2010. Beschikbaar via: http://www.pmg.org.za/node/202331. Geraadpleegd op 17/05/2010. 125

gang van zaken in Zimbabwe. Hij was zich er namelijk van bewust dat Mugabe zowel in Zuid-Afrika als in andere Afrikaanse landen nog steeds op veel steun kon rekenen. Rekening houdend met het aanzien van Mugabe koos Mbeki ervoor om compromissen te sluiten en te streven naar een consensusmodel. Om dit te bereiken probeerde hij de gespannen relaties onder Mandela terug gemoedelijker te maken en weigerde hij om Mugabe in het openbaar met de vinger te wijzen. Ook had de internationale gemeenschap hun hoop gevestigd op Mbeki om de situatie in Zimbabwe te verbeteren en drong ze erop aan dat ook Mbeki zich aansloot bij de economische sancties. Mbeki hield echter voet bij stuk en was van mening dat quiet diplomacy de enige manier was om Zimbabwe te benaderen. Hij wilde er voor zorgen dat de economie niet nog verder instortte, waardoor Zuid-Afrika en andere landen in de regio overspoeld zouden worden door vluchtelingen. Het was dan ook vreemd toen hij in het openbaar zijn steun betuigde voor de landhervormingen in Zimbabwe, waardoor Mugabe nog meer overtuigd was van zijn eigen grote gelijk. Binnen de Commonwealth deed Mbeki er alles aan om de schorsing van Zimbabwe teniet te doen. In eerste instantie slaagde hij hierin doordat de sanctie slechts één jaar bedroeg, maar het was uiteindelijk Mugabe die de eer aan zichzelf hield en de deuren van de Commonwealth achter zich toetrok. Mbeki steunde Mugabe ook in zijn anti-imperialistisch discours door Groot-Brittannië op zijn verantwoordelijkheden te wijzen. Op het vlak van verkiezingen probeerde Mbeki weerwerk te bieden tegen de rapporten van internationale waarnemers die zich steeds opnieuw vragen stelden bij de gang van zaken. Ondanks verschillende meldingen van geweld tegen de oppositie en vervalsingen van stembiljetten, weigerde Mbeki om zijn waarnemingen bij te stellen. Volgens hem waren de verkiezingen steeds free and fair verlopen en was Mugabe de legitieme president van Zimbabwe. Volgens Mbeki is zijn beleid er hoofdzakelijk op gericht om de situatie in Zimbabwe niet nog erger te maken, aangezien hij een strijd vreesde tussen Shona en Ndebele. Toch lijkt het erop dat Mbeki niet over voldoende invloed beschikt om effectief veranderingen te verwezenlijken. Mugabe geniet namelijk flink wat aanzien en Mbeki moest rekening houden met zijn eigen positie binnen Zuid-Afrika. Zeker in tijden van verkiezingen zou het onverstandig geweest zijn om tegen Robert Mugabe in te gaan of om hem te dwingen om op te stappen. Ook de economische banden en de onzekere toekomst over wat er na Mugabe komt, is een verklaring 126

voor zijn beleid, dat er ultiem wel voor gezorgd heeft dat Mugabe zich kon blijven vastklampen aan de macht, ondanks de kritiek en de sancties. Op het beleid van Mbeki is doorheen de jaren zowel van buitenlandse als Zuid-Afrikaanse waarnemers stevige kritiek gekomen. Volgens hen was Mugabe nog steeds aan de macht net doordat Mbeki niet voor een steviger beleid opteerde. Mbeki diende zijn criticasters wel altijd van antwoord door erop te wijzen dat hij nog altijd met Mugabe in interactie treedt en dat sancties ook niet tot het gewenste resultaat hebben geleid. De kritiek binnen Zuid-Afrika zag hij als een goedkope manier om hun eigen positie te versterken, terwijl hij het beste voorhad met de Zimbabwaanse bevolking. Dat er van Zuid-Afrika en Thabo Mbeki steeds veel verwacht wordt, toont de bemiddelingsrol aan die hij verschillende malen heeft aanvaard. Toch werd de rol niet door iedereen aanvaard. Morgan Tsvangirai liet zich op verschillende tijdstippen kritisch uit over de rol die Mbeki speelde. Hij vond dat net Mbeki al te lang de hand boven het hoofd van Mugabe heeft gehouden en had daarom weinig vertrouwen in hem als bemiddelaar. Ook Mugabe toonde dat er nog steeds rekening met hem diende gehouden te worden. Hij besliste op eigen houtje wat de datum van de verkiezing werd en ook Mbeki kon daar niets aan veranderen. Toen het tot een tweede ronde kwam en Tsvangirai zich teruggetrokken had, probeerde Mbeki opnieuw te onderhandelen tussen de twee rivaliserende partijen. Het resultaat was het Global Political Agreement dat voorzag in een regering van nationale eenheid. Mugabe bleef hierbij wel nog steeds president en Morgan Tsvangirai kreeg de functie van premier toegewezen. Deze regering van nationale eenheid, waarbij de eenheid vaak ver te zoeken is, was dus het uiteindelijke resultaat van Mbeki’s quiet diplomacy.

127

8. Algemene conclusie Aan de hand van mijn onderzoek heb ik de relaties op verschillende vlakken tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika onderzocht. Hiervoor heb ik eerst de historische context van de relatie tussen beide landen geschetst om vervolgens ook de historische context van de landkwestie en de economische relaties van dichterbij te bekijken. Door de historische relaties tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika te onderzoeken wordt het duidelijk dat er lange tijd sprake is van een speciale relatie tussen beide landen. Opmerkelijk hierbij is wel dat de vermeende historische relaties tussen het African National Congress en de Zimbabwe African National Union (ZANU) niet corresponderen met de werkelijkheid. Onder Nelson Mandela en vooral onder Thabo Mbeki waren deze banden een drijfveer om met de partij van president Robert Mugabe in interactie te treden. Toch ging de sympathie van het ANC in de eerst plaats uit naar de historische tegenhanger van ZANU, namelijk de Zimbabwe African People’s Union (ZAPU). ZANU steunde dan weer het Pan Africanist Congress (PAC). De landkwestie loopt als een rode draad doorheen de geschiedenis van Zimbabwe en ook in Zuid-Afrika waren landhervormingen geen onbekend gegeven. Deze parallel beïnvloedde dan ook het Zuid-Afrikaans discours onder president Thabo Mbeki en zijn ministers. Zij steunden niet alleen Mugabes vaak uiterst gewelddadige landhervormingsbeleid verbaal, maar droegen ook financieel hun steentje bij. Het Zuid-Afrikaanse hulppakket in het licht van het verloren referendum is daar een duidelijke uiting van. Economisch gezien zijn Zimbabwe en Zuid-Afrika ook sterk aan elkaar gebonden. Zo verleende het apartheidsregime tegen alle adviezen van de Verenigde Naties in steun aan het geplaagde Rhodesië van Ian Smith. Er waren ook de bilaterale handelsovereenkomsten die het mogelijk maakten dat er aan sterk gereduceerde toltarieven handel gedreven werd. Ook toen de politieke constellatie een drastische wijziging onderging en Robert Mugabe aan de macht kwam van het onafhankelijke Zimbabwe bleven de handelsrelaties intact, ondanks de gespannen verhouding. Zimbabwe kon Zuid-Afrika namelijk maar moeilijk buitenspel zetten, wilde het de eigen economie niet de afgrond insturen. Tussen Mugabe en Nelson Mandela was de relatie gespannen doordat ze dezelfde ambities koesterden in verband met het regionale en continentale leiderschap. Deze verbeten strijd zorgde ervoor dat nieuwe handelsovereenkomsten maar heel moeizaam tot stand kwamen. Mugabe was ook niet te beroerd om het Zuid-Afrikaans leiderschap uit te dagen door een interventie in de 128

Democratische Republiek Congo op het getouw te zetten. Uit het buitenlands beleid onder Mandela werden ook de nodige lessen getrokken door zijn opvolger Thabo Mbeki. Mandela was in de context van de Nigeriaanse crisis onder Abacha’s regime namelijk volledig geïsoleerd geraakt en kreeg geen steun van andere Afrikaanse leiders. Het maakte pijnlijk duidelijk dat Zuid-Afrika de nodige ervaring miste en bovendien afhankelijk was van de steun van de andere Afrikaanse leiders. Het hoge verwachtingspatroon dat Mandela op zijn schouders torste, kreeg hierdoor een fikse knauw. Van de idealistische visie van Mandela was onder Mbeki nog maar bitter weinig terug te vinden, tenzij in de oprichtingsdocumenten van verschillende organisaties en initiatieven die hij ook onderschreef. De vele intentieverklaringen, die vooral de donoren gunstig moeten stemmen, zijn meestal ook het eindpunt en hebben flink aan geloofwaardigheid moeten inboeten. De idealistische benadering maakte onder Mbeki plaats voor een realpolitieke visie, die ook de relatie met Zimbabwe sterk heeft beïnvloed. Deze realpolitieke visie werd ingegeven door de angst om zelf de steun te verliezen van de achterban en de andere Afrikaanse leiders. Op deze manier moest de mythe dat onafhankelijkheidsbewegingen nooit de macht verliezen standhouden. Door Mugabe een hand boven het hoofd te houden, heeft Mbeki proberen te verhinderen dat de Movement for Democratic Change het laken naar zich toe zou trekken en Mugabe buitenspel kwam te staan. Het ANC houdt namelijk niet van nieuwe partijen en met Mugabe wist Mbeki tenminste waar hij en Zuid-Afrika aan toe waren. Quiet diplomacy was dan ook in hoofdzaak bedoeld om de mythe in stand te houden, terwijl dit wel ten koste ging van de socio-economische situatie in Zimbabwe. En zelfs als Mbeki echt de intentie heeft gehad om de Zimbabwaanse situatie daadwerkelijk te verbeteren, wat ik sterk betwijfel gezien zijn expliciete steun aan de landhervormingen en het legitimeren van de verkiezingen, werd hij geconfronteerd met het prestige dat Mugabe nog steeds geniet. Zowel in zijn eigen land, als in de regio, werd Mbeki geconfronteerd met de sympathie voor Robert Mugabe. Inzake economische en militaire middelen kan Zuid-Afrika dan wel als een hegemonie beschouwd worden, toch moeten ze steeds rekening houden met de mening van organisaties zoals de Southern African Development Community. Via deze organisatie heeft Thabo Mbeki verschillende keren de rol van bemiddelaar op zich genomen, maar Tsvangirai heeft nooit echt veel vertrouwen gehad in deze bemiddelingsgesprekken. Ook Mugabe zelf verhinderde dat Zuid-Afrika zich opwerkte tot hegemonie. Zowel onder Mandela als onder Mbeki, heeft hij het politieke leiderschap van Zuid-Afrika op verschillende 129

ogenblikken voor het blok geplaatst door zijn eigen wil door te drukken. Zo besliste hij en niemand anders op welke datum de presidentsverkiezingen van 2008 plaatsvonden. Dat de verzuchtingen van Tsvangirai en Mbeki daar niets aan konden veranderen, bewijst volgens mij dat de macht en invloed van Zuid-Afrika in feite veel geringer is dan algemeen wordt aangenomen. Dat de ganse wereld dan ook blijft hopen dat Zuid-Afrika iets aan de Zimbabwaanse crisis wil en kan verhelpen, lijkt me dan ook misplaatst. Het discours van Mbeki en het ANC bewijst ook duidelijk dat Mugabe steeds op de nodige steun kon rekenen. Ze verklaarden namelijk dat ze Mugabe nooit zullen veroordelen, ondanks duidelijke signalen dat de verkiezingen niet eerlijk verliepen. Omdat Zuid-Afrika verschillende akkoorden mee heeft ondertekend die verkiezingsfraude formeel veroordeelt, bleven ze steeds volhouden dat de verkiezingen eerlijk verliepen. Mbeki was op bepaalde momenten ook de gevangene van zijn eigen retoriek. Hij deed er eerst alles aan om de donoren en de internationale gemeenschap het hof te maken door het bepleiten van de Afrikaanse renaissance met respect voor de waarden van good governance. Hij besefte namelijk maar al te goed dat hij om de eigen doelstellingen te verwezenlijken de steun van deze donoren nodig had. Op andere momenten verleende hij dan weer steun aan de anti-imperialistische retoriek van Robert Mugabe, hield hij rekening met de regionale gevoeligheden en ging hij lijnrecht in tegen de waarnemingsmissies van diezelfde donoren in tijden van Zimbabwaanse verkiezingen. Door deze ambigue houding was de kritiek op Mbeki nooit ver weg, kwamen de donoren lang niet altijd over de brug en bleef de situatie in Zimbabwe onveranderd. Deze ambigue houding kan volgens mij verklaard worden door een gebrek aan ervaring gekoppeld aan de hoge verwachtingen die door de internationale gemeenschap gekoesterd worden. Zuid-Afrika zal in de toekomst dan ook voor zichzelf een bepaalde richting moeten kiezen. Ofwel gaat het volop voor het propageren van morele waarden zoals Nelson Mandela dat deed ofwel trekt het volop de kaart van de regionale belangen. Maar de crisis in Zimbabwe heeft duidelijk aangetoond dat een combinatie van de twee in de praktijk steeds moeilijker verdedigbaar blijft. De enige verandering die Mbeki in Zimbabwe wel teweeg heeft gebracht is het Global Political Agreement, waardoor Tsvangirai de functie van eerste minister kreeg toegewezen. Toch is de politieke strijdbijl hierdoor nog lang niet begraven, houdt Mugabe nog steeds stand op het politieke toneel en lijkt momenteel niets of niemand bij machte om hem op andere ideeën te brengen. De internationale sancties schoten ook aan hun doel voorbij, aangezien de belangrijkste handelspartner van Zimbabwe, Zuid-Afrika, nooit de intentie heeft gehad om 130

gelijkaardige sancties te heffen. Het lijkt er dus steeds meer en meer op dat de mythe intact zal blijven, aangezien Mugabe de intentie heeft om te blijven regeren over Zimbabwe tot aan zijn dood. Door de steun van andere Afrikaanse leiders, hoewel er de laatste jaren toch wat breuken zijn ontstaan in het hechte Afrikaanse blok, voelt Mugabe zich voorlopig onaantastbaar en fulmineert hij maar wat graag tegen al zijn politieke tegenstanders. Toch is het evident dat aan het de heerschappij van Robert Mugabe vroeg of laat een eind zal komen. Het moment dat dit gebeurt zal cruciaal zijn en kan voor Zuid-Afrika dan ook een uitgelezen kans betekenen om van het momentum gebruik te maken en daadwerkelijk de hegemonische aspiraties kracht bij te zetten. Hopelijk heeft Zuid-Afrika ook de nodige lessen getrokken uit het verleden, aangezien de opvolging van Mugabe bepalend zal zijn voor de verdere toekomst van alle Zimbabwanen.

131

9. Bibliografie 9.1. Primair bronnenmateriaal

9.1.1. Interviews

Interview met Thabo Mbeki. Gehouden door Mathatha Tsedu and Ranjeni Munsamy. In The Sunday Times, Oktober 8, 2002.

Websites

Interview met Thabo Mbeki, 2006. Gehouden door Zeinab Badawi. Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/speeches/2006/06053108451001.htm. Geraadpleegd op 24/05/2010.

Interview met Thabo Mbeki, na de State of the Nation Address, 2007. Gehouden door Siki Mgabadel. Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/speeches/2007/07021315151002.htm. Geraadpleegd op 24/05/2010.

9.1.2. Documenten van overheid, internationale organisaties en NGO's

Commonwealth. Report of the Commonwealth Observer Group Zimbabwe Presidential Election 9 To 11 March 2002. Commonwealth Secretariat, 2004.

International Crisis Group. Blood and Soil. Land, politics and conflict prevention in Zimbabwe and South Africa. Brussel: ICG, 2004.

Internationaal Monetair Fonds. “IMF Country Report No. 09/139,” Mei 4, 2009.

Southern African Liaison Office. Country Focus Paper: Zimbabwe-South Africa Relations. Johannesburg: SALO, 2009.

Solidarity Peace Trust. A Difficult Dialogue: Zimbabwe-South Africa economic relations since 2000. Kwazulu-Natal, 2007. 132

South African Democracy Education Trust. The Road to Democracy in South Africa: 19601970. Cape Town: Struik Publishers, 2005.

Websites

Electoral Institute for the Sustainability of Democracy in Africa. “Excerpts from the 2002 African

observer

mission

reports.”

Beschikbaar

via:

http://www.eisa.org.za/WEP/zim2002om1.htm. Geraadpleegd op 17/07/2010.

G8. G8 Africa Action Plan. Beschikbaar via: http://www.spa-psa.org/resources/afraction-en.pdf. Geraadpleegd op 14/04/2010.

GCIS Media Briefing, Foreign Affairs, Augustus 13, 2002. Beschikbaar via: http://archive.pmg.org.za/briefings/briefings.php?id=74. Geraadpleegd op 15/05/2010.

GCIS Media Briefing, Foreign Relations Cluster, Februari 13, 2002. Beschikbaar via: http://archive.pmg.org.za/briefings/briefings.php?id=87. Geraadpleegd op 15/05/2010.

Internationaal Monetair Fonds. “Statement at the Conclusion of the 2010 Article IV Consultation Mission to Zimbabwe,” Maart 23, 2010, Beschikbaar via: http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2010/pr10107.htm. Geraadpleegd op 04/06/2010.

IRPS Cluster Media Briefing Notes: Parliamentary Media Briefing by Minister of Defence, Lekota, Mei 24, 2004. Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/speeches/2004/04052616151002.htm. Geraadpleegd op 27/06/2010.

Media Briefing: International Affairs Cluster: Foreign Affairs, Environmental Affairs & Tourism; Trade & Industry; Defence Ministries. Februari 16, 2001. Beschikbaar via: http://www.archive.pmg.org.za/briefings/briefings.php?id=121. Geraadpleegd op 28/06/2010.

133

Merwe van der, Susan. ”European Union Sanctions On ZANU-PF (Minister’s Response).” Februari 18, 2010. Beschikbaar via: http://www.pmg.org.za/node/202331. Geraadpleegd op 17/05/2010.

Mubu, Kennet. “European Union Sanctions on ZANU-PF (Member’s Statement).” Februari 18, 2010. Beschikbaar via: http://www.pmg.org.za/node/20233. Geraadpleegd op 17/05/2010.

NEPAD. Framework. Beschikbaar via: http://www.nepad.org/framework/lang/en. Geraadpleegd op 03/03/2010.

South African Department of Foreign Affairs. “South African Government Statement Regarding Situation in Zimbabwe.” Juni 6, 2008, Beschikbaar via: http://www.info.gov.za/speeches/2008/08060616151002.htm. Geraadpleegd op 17/05/2010.

South African Department of International Relations and Cooperation. New Partnership for Africa's Development Document. Laatst bekende locatie: www.dfa.gov.za/events/nepad.pdf. Niet langer online.

South African Department of Trade and Industry. Share of South African Exports/Imports in World Countries' Trade. Beschikbaar via: http://www.dti.gov.za/econdb/raportt/SATradeinWorld.html. geraadpleegd op 15/06/2010.

Southern African Development Community. Communique of the Third Session of the Committee of Ministers of the Organ on Politics, Defence and Security Cooperation. Beschikbaar via: http://www.sadc.int/archives/read/news/35. Geraadpleegd op 21/05/2010.

Southern African Development Community. Country Profile Lesotho. Beschikbaar via: http://www.sadc.int/index/browse/page/133. Geraadpleegd op 05/05/2010.

Southern African Development Community. Declaration and Treaty. Beschikbaar via: http://www.sadc.int/index/browse/page/119. Geraadpleegd op 21/05/2010.

134

Southern African Development Community. Institutional Framework. Beschikbaar via: http://www.sadc.int/index/browse/page/62. Geraadpleegd op 21/05/2010.

Southern African Development Community. SADC Heads of State and Government Summit Communiqué, Blantyre, Malawi, Augustus, 2001. Beschikbaar via: http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/ar/libros/iss/pdfs/oau/13HoS01.pdf.

Geraadpleegd

op

12/06/2010.

Southern African Development Community. “SADC Preliminary Statement on Presidential Run-off.” Juni 27, 2008, Beschikbaar via: http://www.eisa.org.za/PDF/zim2008sadc2.pdf. Geraadpleegd op 30/05/2010.

United Nations. Final report of the Panel of Experts on the Illegal Exploitation of Natural Resources and other Forms of Wealth of the Democratic Republic of the Congo. Beschikbaar via: http://www.undemocracy.com/S-2002-1146.pdf. Geraadpleegd op 14/05/2010.

United Nations, Security Council. Resolution 216 (1965) of 12 November 1965, S/RES/216 (1965).

Beschikbaar

via:

http://www.unhcr.org/refworld/docid/3b00f20f54.html.

Geraadpleegd op 13/03/2010.

United Nations, UNData. Gegevens Zimbabwe. Beschikbaar via: http://data.un.org/Data.aspx?q=zimbabwe&d=PopDiv&f=variableID%3a68%3bcrID%3a716. Geraadpleegd op 08/04/2010.

Zimbabwaanse Ambassade in Zweden. Background to Land Reform in Zimbabwe. Beschikbaar via: http://www.zimembassy.se/land_reform_document.html. Geraadpleegd op 28/06/2010.

Zimbabwe. Agreement Between the Zimbabwe African National Union-Patriotic Front (ZANU-PF) and the two Movement for Democratic Change (MDC) Formations, on Resolving the Challenges Facing Zimbabwe. Beschikbaar via:

135

http://www.info.gov.za/issues/zimbabwe/zzimbabwe_global_agreement_20080915.pdf. Geraadpleegd op 25/04/2010.

Zimbabwe. Cijfers landhervormingsprogramma’s. Laatst bekende locatie: http://www.lands.gov.zw/departments/land%20acquisition%20and%20transferee%28contd% 29.htm. Niet langer online.

Zimbabwe. Lancaster House Agreement. Beschikbaar via: www.zwnews.com/Lancasterhouse.doc. Geraadpleegd op 24/06/2010.

9.1.3. Documenten en publicaties van het ANC en andere politieke partijen

African National Congress. “Accelerating the Pace of Change: Assessing the Balance of Forces in 1999.” Umrabulo, no. 7 (1999).

African National Congress. “ANC Statement: Finding facts about Zimbabwe.” ANC Today 4, no. 44 (2004).

African National Congress. “Discussion Documents for ANC National Conference (July 1997), Developing a Strategic Perspective on South African Foreign Policy.” Umrabulo, no. 3 (1997).

African National Congress. “Interview in Luanda after Summit Meeting of Presidents of Frontline States And Southern African Liberation Movements, 1977.” Sechaba 11, no. 4 (1977).

African National Congress. “Speech at Conference of the International Committee Against Apartheid, Racism and Colonialism in Southern Africa, Stockholm, April 1980.” Sechaba 15, no. 7 (1980).

African National Congress. “The ANC and Challenges facing the African Continent.” Umrabulo, no.16 (2002).

136

African National Congress. “Zandspruit attacks: No justification for violent acts of intolerance.” ANC Today 1, no. 40 (2001).

African National Congress. “Zimbabwe Elections: The Will of the People Must Be Heard.” ANC Today 8, no. 15 (2008).

African National Congress. “Zimbabwe: Finding a Workable Solution to the Crisis.” ANC Today 8, no. 25 (2008).

African National Congress. “Zimbabwe Presidential Elections: Time for Healing! Time for Reconstruction and Development!” ANC Today 2, no. 11. (2002).

Fikile, Mbalula. “COSATU and Zimbabwe: Signalling left, turning right.” ANC Today 4, no. 45 (2004).

Jordan, Pallo. “Much ado about Zimbabwe.” ANC Today 1, no. 11 (2001).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Chance for Zimbabwe to turn over a new leaf.” ANC Today 2, no. 10 (2002).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Clamour over Zimbabwe reveals continuing racial prejudice in SA.” ANC Today 1, no 9 (2001).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Let us Contribute Everything to the Success of the African Renaissance.” ANC Today 2, no. 13 (2002).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: NEPAD is Africa's Response to Globalization.” ANC Today 2, no. 23 (2002).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Region Unites to Support Zimbabwe's Efforts at Progress.” ANC Today 1, no. 33 (2001).

137

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: South Africa can't afford to 'live now, pay later'.”ANC Today 2, no. 8 (2002).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: The people of Zimbabwe must decide their own future.” ANC Today 3, no. 18 (2003).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: We will resist the upside-down view of Africa.” ANC Today 3, no. 49 (2003).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: World Economic Forum separates negative perceptions from challenging reality.” ANC Today 1, no. 20 (2001).

Mbeki, Thabo. “Letter from the President: Zimbabwe: 'two blacks and one white'.” ANC Today 2, no. 10 (2002).

South African Communist Party. “The Zimbabwean situation – an SACP response to cde Fikile Mbalula.” Umsebenzi Online 3, no. 22 (2004).

Websites

African National Congress. “Anc Statement on Xenophobic Attacks on Zimbabweans.” Beschikbaar via: http://www.queensu.ca/samp/migrationresources/xenophobia/press/ancoct.htm. Geraadpleegd op 23/03/2010.

African National Congress. International Relations Overview of ANC Policy. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/conf/conference51/index.html. Geraadpleegd op 20/05/2010.

African National Congress. “Obituary Joe Nzingo Gqabi.” Sechaba 15, no. 09 (1981). Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/people/jngqabi.html. Geraadpleegd op 16/03/2010.

138

African National Congress. Strategy and Tactics as Amended at the 50th National Conference, December 1997. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/conf/conference50/strategyamend.html. Geraadpleegd op 17/04/2010.

African National Congress. The Freedom Charter Adopted at the Congress of the People, Kliptown, Juni 26, 1955. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/charter.html. Geraadpleegd op 17/06/2010.

African National Congress. The Reconstruction and Development Programme, A Policy Framework. Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/rdp/rdpall.html. Geraadpleegd op 29/05/2010.

Mandela, Nelson. “Extracts Taken from the President's Speech to Coloured People in the Western Cape.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/show.php?doc=ancdocs/speeches/1994/sp940000.html. Geraadpleegd op 22/07/2010.

Mandela, Nelson. “Speech by Nelson Mandela Announcing the ANC Election Victory.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/show.php?doc=ancdocs/speeches/1994/sp940502.html. Geraadpleegd op 22/07/2010.

Mbeki, Thabo. “Statement by Deputy President Mbeki at the African Renaissance Conference’, Johannesburg, September 28, 1998.” www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1998/tm0928.htm. Geraadpleegd op 14/12/2009.

Mbeki, Thabo. “Statement of Deputy President Thabo Mbeki, On Behalf Of The African National Congress, on the Occasion of the Adoption by the Constitutional Assembly of “The Republic of South Africa Constitution Bill 1996”, Cape Town, Mei 8, 1996.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1996/sp960508.html. Geraadpleegd op 16/06/2010.

139

Tambo, Oliver Reginald. “Speech at the Funeral of Joe Gqabi, Harare, Augustus 9, 1981.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/speeches/1980s/sp810809.html. Geraadpleegd op 16/03/2010.

Tambo, Oliver Reginald. “Speech at the Second National Conference of Solidarity with the Peoples of Southern Africa, Rome, Februari 26-28, 1982.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/speeches/1980s/or82-4.html. Geraadpleegd op 18/04/2010.

Mandela, Nelson. “Statement of the President of the Republic of South Africa, Nelson Mandela, at the OAU Meeting of Heads of State and Government, Tunis, Juni 13-15, 1994.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mandela/1994/sp940613.html. Geraadpleegd op 16/06/2010.

Mbeki, Thabo. “President's speech on the occasion of the Presidency Budget Vote. Juni 11, 2008.”

Beschikbaar

via:

http://www.pmg.org.za/briefing/20080611-presidents-speech-

occasion-presidency-budget-vote. Geraadpleegd op 21/06/2010.

Mbeki, Thabo. “Response to the Parliamentary Debate on The State of The Nation Address national Assembly, Cape Town, Februari 18, 2003.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/2003/tm0218.html.

Geraadpleegd

op

19/05/2010.

Mbeki, Thabo. “Statement by Deputy President Mbeki at the African Renaissance Conference.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1998/tm0928.htm. Geraadpleegd op 14/05/2010.

Mbeki, Thabo. “The African Renaissance Statement of Deputy President, Thabo Mbeki SABC, Gallagher Estate, Augustus 18, 1998.” Beschikbaar via: http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mbeki/1998/tm0813.htm. 17/04/2010.

140

Geraadpleegd

op

9.2. Primaire literatuur

9.2.1. Kranten

Agence France Presse. “SADC: Mugabe Enraged” Africa Research Bulletin: Political, Social and Cultural Series 44, no. 9: 17222A-17222B (2007), p. 17222.

Baldwin, Ndaba. “Raging mob evicts Zimbabweans, burns homes” Independent Online, Oktober 21, 2001.

Baumann, Julius. “Van Schalkwyk leads the way to Zimbabwe” Business Day, April 16, 2010.

Bell, Alex. “Tutu lashes out at Mbeki for ‘quiet diplomacy’ policy” SW Radio Africa, Juni 16, 2008.

Clayton, Jonathan. “Frustration mounts at South Africa's failure to criticise Zimbabwe poll” The Times, April 7, 2008.

Dumisani, Muleya. “No Aid for Zimbabwe as Leaders Struggle to Overcome Political Impasse” Business Day, April 28, 2009.

Flanagan, Jane. “South Africa turns on Zimbabwe's fugitives,” The Telegraph, Oktober 28, 2001.

Jaspreet, Kindra. “ANC Secretary General Motlanthe Endorses Zanu-PF Land-Grab Policy” Mail & Guardian, Juni 2, 2000.

Johnson, Richard William. “South Africa tells Robert Mugabe to surrender” The Sunday Times, Juli 27, 2008.

Mail & Guardian “Mbeki must go, says Tsvangirai,” Mail & Guardian, April 17, 2008.

141

Marawanyika, Godfrey. “COSATU lobby Mugabe ouster” The Financial Gazette, Juni 26, 2003.

Muleya, Dumisanin. “Zimbabwe must undergo peer review” Zimbabwe Independent, November 14, 2003.

Nevin, Tom. “Nepad: What is it and what can it really do” African Business, April 1, 2003.

Nkatazo, Lebo. “Mbeki, Tsvangirai trade barbs as Zimbabwe talks threatened” Newzimbabwe.com, November 27, 2008.

Rose, Rob. “Free-Market Approach to Land Reform Stressed” Business Day, December 3, 2001.

Radebe, Hopewell, en Wyndham Hartley. “Cosatu Threatens to Blockade Zimbabwe” Business Day, Oktober 28, 2004.

Sizwe, Samayende. “Pan Africanist Congress a Threat to Stability” African Eye News Service, Juni 10, 2001.

The Herald. “Presidential Poll Free, Fair,” The Herald, Maart 14, 2002.

The Times. “SA picking up a crippling tab for Zimbabwean crisis,” The Times South Africa, Mei 11, 2008.

9.2.2. Tijdschriften

“As SADC credibility fades key to crisis remains with ANC,” South Scan 23, no. 8, April 25, 2008.

“EU glosses over sanctions, Commonwealth holds to exclusion,” South Scan 18, no. 21, Oktober 17, 2003.

142

“IMF and EU keep sanctions going.” South Scan 22, no. 4, Februari 23, 2007.

“More signs that Mbeki is backing Mugabe to win election.” South Scan 19, no. 5, Maart 11, 2005.

“Mugabe announces poll date, disregards opposition and Mbeki.” South Scan 23, no. 02, Februari 01, 2008.

“Mugabe criticises South Africa on regional role,” South Scan 22, no.5, Maart 9, 2007.

“Opposition to Mugabe shifts from land to rights issues,” South Scan 18, no. 08, April 3, 2003.

“Problem issues kept off agenda at delayed jobs summit,” South Scan 18, no. 08, April 3, 2003.

“SA again rules out sanctions,” South Scan 19, no. 12, Juni 11, 2004.

“SADC power shifts in response to Zimbabwe crisis,” South Scan 22, no. 06, Maart 23, 2007.

“SADC again displays its paralysis on Zimbabwe,” South Scan 21, no. 17, Augustus 25, 2006.

“SADC sets itself a high standard for forthcoming election,” South Scan 19, no.17, Augustus 20, 2004.

“Tsvangirai sees no ‘seriousness’ in SA role.” South Scan 19, no. 25, December 10, 2004.

“US slams SADC call on Zimbabwe sanctions,” South Scan 18, no. 18, September 5, 2003.

143

Websites

Amosu, Akwe, en Charles Cobb Jr. “Don't Hold Nepad Hostage Over Zimbabwe says Minister” allAfrica.com, Maart 27, 2002. Beschikbaar via: http://allafrica.com/stories/200203270498.html. Geraadpleegd op 24/06/2010.

BBC News, “Zimbabwe quits Commonwealth,” BBC, December 8, 2003. Beschikbaar via: http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3299277.stm. Geraadpleegd op 16/05/2010.

One World, “Reactie op Mugabe: Arrogantie Westen steekt in Afrika,” Beschikbaar via: http://www.oneworld.nl/Nieuws/Actueel/article/1840/. Geraadpleegd op 02/05/2010.

Congress of South African Trade Unions. “COSATU statement on Zimbabwe fact-finding mission,” Oktober 28, 2004, Beschikbaar via: http://www.kubatana.net/html/archive/lab/041028cosatu.asp?sector=lab&year=2004&range_s tart=1. Geraadpleegd op 25/04/2010.

Independent Online, “SADC states 'will sink or swim together',” Augustus 19, 2005. Beschikbaar via: http://www.iol.co.za/index.php?set_id=1&click_id=68&art_id=qw112445514084B232. Geraadpleegd op 18/07/2010.

Machipisa, Lewis. “Sun Sets on Zimbabwe Tourism” BBC News, Maart 14, 2001, Beschikbaar via: http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/1220218.stm. Geraadpleegd op 10/04/2010.

Pearce, Justin. “Mbeki's quiet approach” BBC News, Mei 5, 2000. Beschikbaar via: http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/737611.stm. Geraadpleegd op 14/04/2010.

Tsvangirai, Morgan. “MDC resolves to not participate in election run-off” Juni 22, 2008, Beschikbaar via: http://www.kubatana.net/html/archive/polpar/080622mt.asp?sector=POLPAR. Geraadpleegd op 03/06/2010. 144

9.3. Secundaire literatuur

Adar, Korwa, Rok Ajulu, en Moses Onyango. “Post-Cold War Zimbabwe’s foreign Policy and Foreign Policy-Making Process.” In Globalization and Emerging Trends in African States’ Foreign Policy-making Process: A Comparative Perspective of Southern Africa, geredigeerd door Korwa Adar en Rok Ajulu. Aldershot: Ashgate, 2002.

Adelmann, Martin. “Quiet Diplomacy: The Reasons behind Mbeki’s Zimbabwe Policy.” Afrika Spectrum 39, no. 2 (2004): 249-276.

Akokpari, John. “The AU, NEPAD and the Promotion of Good Governance in Africa.” Nordic Journal of African Studies 13, no. 3 (2004): 243-263.

Alden, Chris, en Mills Soko. “South Africa’s Economic Relations with Africa: Hegemony and its Discontents.” The Journal of Modern African Studies 43, no. 3 (2005): 367-392.

Alexander, Jocelyn. “State, Peasantry and Resettlement in Zimbabwe.” Review of African Political Economy 21, no. 61 (1994): 325-345.

Barber, James. Mandela's World: The International Dimension of South Africa's Political Revolution 1990-99. London: James Currey Ltd, 2004.

Barber, James, en John Barratt. South Africa's Foreign Policy: The Search for Status and Security, 1945-1988. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.

Baregu, Mwesiga, en Christopher Landsberg, eds. From Cape to Congo: Southern Africa's evolving security challenges. Boulder: Lynne Rienner Publishers, 2003.

Bieler, Andreas, en Adam David Morton. “A Critical Theory Route to Hegemony, World Order and Historical Change: Neo-Gramscian Perspectives in International Relations.” Capital & Class, no. 82 (2004): 85-114.

145

Bond, Patrick, en Masimba Manyanya. Zimbabwe's Plunge: Exhausted Nationalism, Neoliberalism and the Search for Social Justice. University of Kwazulu Natal Press, 2002.

Burgess, Stephen. “Regional Hegemony and it’s Discontents: South Africa and India Compared.” Paper gepresenteerd tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van the International Studies Association, Le Centre Sheraton Hotel, Montreal, Quebec, Canada, 17 maart 2004.

Butko, Thomas. “Terrorism Redefined.” Peace Review 18, no. 1 (2006): 145-151.

Chabal, Patrick. “The Quest for Good Government and Development in Africa: Is NEPAD the Answer?” International Affairs 78, no. 3 (2002): 447-462.

Chan, Stephen. “Commonwealth Residualism and the Machinations of Power in a Turbulent Zimbabwe.” Commonwealth and Comparative Politics 39, no. 3 (2001): 51-74.

Chaumba, Joseph, Ian Scoones, en William Wolmer. “New Politics, New Livelihoods: Agrarian Change in Zimbabwe.” Review of African Political Economy 30, no. 98 (2003): 585608.

Chikuhwa, Jacob. A Crisis of Governance. New York: Algora Publishing, 2004.

Cox, Robert. “Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory.” Journal of International Studies 10, no. 1 (1981): 126-55.

Danaher, Kevin. “The Political Economy of Hunger in Rhodesia and Zimbabwe.” A Journal of Opinion 11, no. 3-4 (1981): 33-35.

Dayal, Rajeshwar. “Zimbabwe's Long Road to Freedom.” Third World Quarterly 2, no. 3 (1980): 466-486.

Doig, Alan. “Dirty Hands and the Donors: Dealing with Corruption in a Post-Mugabe Zimbabwe.” Political Quarterly 78, no. 1 (2006): 71-78.

146

Dube, Memory, en Rob Midgley. “Land reform in Zimbabwe: Context, Process, Legal and Constitutional Issues and Implications for the SADC Region.” In Monitoring Regional Integration in Southern Africa, Yearbook 2008, geredigeerd door Anton Bösl, Willie Breytenbach, Trudi Hartzenbergn, Colin McCarthy, en Klaus Schade, 303-41. Stellenbosch: Trade Law Centre for Southern Africa, 2008.

Esterhuysen, Pieter. “Zimbabwe’s External Relations.” In State Failure: The Case of Zimbabwe, geredigeerd door Mike Hough, en Anton du Plessis, 48-60. Pretoria: University of Pretoria, 2004.

Fage, John Donnelly. A History of Africa. Londen: Routledge, 1995.

Floyd, Barry N. “Land Apportionment in Southern Rhodesia.” Geographical Review 52, no. 4 (1992): 566-582.

Freeman, Linda. “South Africa's Zimbabwe Policy: Unravelling the Contradictions.” Journal of Contemporary African Studies 23, no. 2 (2005): 147-172.

Gavin, Michelle D. Planning for Post-Mugabe Zimbabwe. New York: Council on Foreign Relations Press, 2007.

Geldenhuys, Deon. The Diplomacy of Isolation: South-African Foreign Policy Making. Johannesburg: Macmilian, 1984.

Geldenhuys, Deon. “The Special Relationship between South Africa and Zimbabwe.” In State Failure: The Case of Zimbabwe, geredigeerd door Mike Hough, en Anton du Plessis, 102-44. Pretoria: University of Pretoria, 2004.

Graham, Victoria. “How Firm the Handshake? South Africa's Use of Quiet Diplomacy in Zimbabwe from 1999 to 2006.” African Security Review 15, no. 4 (2006): 114-127.

147

Habib, Adam en Nthakeng Selinyane. “South Africa's Foreign Policy and a Realistic Vision of an African Century.” In Apartheid Past, Renaissance Future: South Africa's Foreign Policy, 1994-2004, geredigeerd door Elizabeth Sidiropoulos, 49-60. Johannesburg: South African Institute of International Affairs, 2004.

Hanlon, Joseph. SADCC: Progess, Projects and Prospects. The Trade and Investment future of the Southern African Development Coordination Conference. London: The Economist Intelligence Unit, 1984.

Herbst, Jeffrey. State Politics in Zimbabwe. California: University of California Press, 1990.

Johnson, Richard William. “Mugabe, Mbeki and Mandela’s Shadow.” The National Interest 63 (2001): 59-75.

Johnson, Richard William. South Africa’s Brave New World: The Beloved Country Since the End of Apartheid. New York: Allen Lane, 2009.

Kagwanja, Peter, en Kwandiwe Kondlo, eds. State of the Nation: South Africa 2008. Cape Town: HSRC Press, 2009.

Keohane, Robert. After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy. New Jersey: Princeton University Press, 1984.

Khoza, Reuel. Let Africa Lead. Johannesburg: Vezubuntu Publishing, 2007.

Kugker, Jaced, en Abramo Organski. The War Ledger. Chicago: University Press, 1980.

Landsberg, Chris. “Promoting Democracy: The Mandela-Mbeki Doctrine.” Journal of Democracy 11, no. 3 (2000): 107-121.

148

Landsberg, Chris. “South Africa and the Making of the African Union and NEPAD: Mbeki’s ‘Progressive African Agenda.” In South Africa in Africa: The Post-Apartheid Era, geredigeerd door Adekeye Adebajo, Adebayo Adedeji, en Chris Landsberg. University of Kwazulu Natal Press, 2007.

Laurie, Nathan. “Consistency and Inconsistencies in South African Foreign Policy.” International Affairs 81, no. 2 (2005): 361-372.

Leistner, Eric. “Economic Interdependence in Southern Africa.” Afrika Instituut Bulletin 26, no. 4 (1986).

Leistner, Eric. “South Africa and Zimbabwe – Time for a rethink?” Afrika Instituut Bulletin 27, no. 4 (1987).

Lodge, Tom. Politics in South Africa: From Mandela to Mbeki. Cape Town: David Philip Publishers, 2002.

Logan, Ikubolajeh. “Land Reform, Ideology and Urban Food Security: Zimbabwe’s Third Chimurenga.” Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie 98, no.2 (2007): 202-224.

Lyman, Princeton Nathan. “Zimbabwe: The Limits of Influence.” African Renaissance 3, no. 2 (2006): 8-16.

Mandela, Nelson. “South Africa's Future Foreign Policy.” Foreign Affairs 72, no. 5 (1993): 86-97.

Mbeki, Moeletsi. “Zimbabwe and South Africa: Anatomy of a Crisis Revisited.” Umrabulo, no. 11 (2001).

McKinley, Dale T. “South Africa: Behind the COSATU-ANC spat over Zimbabwe,” Green Left Weekly, November 24, 2004.

149

McKinley, Dale T. “South African Foreign Policy towards Zimbabwe under Mbeki.” Review of African Political Economy 31, no. 100 (2004): 357-364.

Meredith, Martin. Mugabe: Power, Plunder, and the Struggle for Zimbabwe. New York: The Perseus Books Group, 2007.

Mills, Greg, en Christopher Clapham. Southern African Security after Apartheid: A Framework for Analysis. Cape Town: Centre for Southern African Studies, 1991.

Mills, Soko, en Neil Balchin. “South Africa's Policy towards Zimbabwe: A Nexus between Foreign Policy and Commercial Interests.” South African Journal of International Affairs 16, no. 1 (2009): 33-48.

Nest, Michael. “Ambitions, Profits & Loss: Zimbabwe’s Economic Involvement in the Democratic Republic of the Congo.” African Affairs 100, no. 400 (2001): 469-490.

Norman, Andrew. Mugabe: Teacher, Revolutionary, Tyrant. Gloucestershire: The History Press Ltd, 2008.

Nugent, Paul. Africa Since Independence. Hampshire: Palgrave MacMillian, 2004.

Onslow, Sue. “A Question of Timing: South Africa and Rhodesia’s Unilateral Declaration of Independence, 1964–65.” Cold War history 5, no. 2 (2005): 129-159.

Parsons, Raymond. “After Mugabe Goes – The Economic and Political Reconstruction of Zimbabwe.” South African Journal of Economics 75, no. 4 (2007): 599-615.

Phimister, Ian. “South African Diplomacy and the Crisis in Zimbabwe: Liberation Solidarity in the 21st Century.” In Zimbabwe: Injustice and Political Reconciliation, geredigeerd door Brian Raftopoulos en Tyrone Savage, 271-91. Cape Town: Institute for Justice and Reconciliation, 2005.

150

Phimister, Ian, en Brian Raftopoulos. “Mugabe, Mbeki & the Politics of Anti-imperialism.” Review of African Political Economy 31, no. 101 (2004): 385-400.

Rotberg, Robert. “Africa’s Mess, Mugabe’s Mayhem.” Foreign Affairs 79, no. 5 (2000): 4761.

Rupiya, Martin R. “Eight Years of Tension, Misperception and Dependence from April 1994 to December 2002, Zimbabwe-South Africa Foreign Relations: A Zimbabwean Perspective.” Alternatives: Turkish Journal of International Relations 1, no. 4 (2002): 158-175.

Sachikonye, Lloyd M. “From 'Growth with Equity' to 'Fast-Track' Reform: Zimbabwe's Land Question.” Review of African Political Economy 30, no. 96 (2003): 227-240.

Sachikonye, Lloyd M. “South Africa’s Quiet Diplomacy: The Case of Zimbabwe.” In The State of the Nation: South-Africa 2004-2005, geredigeerd door John Daniel, Roger Southall, Jessica Lutchman. Cape Town: HSRC Press, 2005.

Sachikonye, Lloyd M. “Whither Zimbabwe? Crisis & Democratisation.” Review of African Political Economy 29, no. 91 (2002): 13-20.

Sadie, Yolanda, en Maxi Schoeman. “Zimbabwe: Lessons for and Response from South Africa and the Region.” In South African Yearbook of International Affairs 2000/2001, geredigeerd door Delien Burger, 261-67. Johannesburg: South African Institute of International Affairs, 2000.

Sellström, Tor. Sweden and National Liberation in Southern Africa. Vol. 2: Solidarity and Assistance, 1970-1994. Uppsala: Nordic Africa Institute, 2002.

Subotzky, George. “Redefining Equity: Challenges and Opportunities Facing South Africa's Historically Black Universities Relative to Global and National Changes.” The Journal of Negro Education 66, no. 4 (1997): 496-521.

151

Taylor, Ian, en Paul Williams. “South African Foreign Policy and the Great Lakes Crisis: African Renaissance Meets Vagabondage Politique.” African Affairs 100, no. 399 (2001): 265-286.

Taylor, Ian, en Paul Williams. “The Limits of Engagement: British Foreign Policy and the Crisis in Zimbabwe.” International Affairs 78, no. 3 (2002): 547-565.

Taylor, Ian. “Zimbabwe’s Debacle, Africa’s Response and the Implications for the New Partnership for Africa’s Development (NEPAD).” In Zimbabwe’s Presidential Elections 2002. Evidence, Lessons and Implications, geredigeerd door Henning Melber, 68-75. Uppsala: Nordiska Afrikainstitutet, 2002.

Taylor, Scott D. “Business and Politics in Zimbabwe’s Commercial Agriculture Sector.” African Economic History, no. 27 (1999): 177-215.

Thomas, H. Neil. “Land Reform in Zimbabwe.” Third World Quarterly 24, no. 4 (2003): 691712.

Van Der Walt, Lucien. “The First Globalisation and Transnational Labour Activism in Southern Africa: White Labourism, the IWW, and the ICU, 1904–1934.” African Studies 66, no. 2–3 (2007): 223-251.

Websites

Mbembe, Achille. “Zimbabwe: Le cynisme des nations.” Beschikbaar via: http://www.mediapart.fr/club/blog/achille-mbembe/240408/zimbabwe-le-cynisme-desnations. Geraadpleegd op 19 mei 2010.

Taylor, Ian. “The Failure of the New Economic Partnership for Africa's Development.” Contemporary Review (01/05/2003). Beschikbaar via: http://findarticles.com/p/articles/mi_m2242/is_1648_282/ai_102747654/. Geraadpleegd op 03/03/2010.

152

Taylor, Ian. ‘“We are the Democrats”: The Crisis in Zimbabwe and the Death of NEPAD.” Foreign Policy in Focus. Beschikbaar via: http://www.fpif.org/articles/we_are_the_democrats_the_crisis_in_zimbabwe_and_the_death_ of_the_nepad. Geraadpleegd op 15/05/2010.

9.4. Illustraties

ABC, Een symbolisch beeld, Mbeki kijkt stilzwijgend toe terwijl Mugabe zich laat gelden (afbeelding).

Beschikbaar

via:

http://www.abc.net.au/unleashed/stories/s2243106.htm

(geraadpleegd op 27/07/2010).

Cecil Rhodes (afbeelding). Beschikbaar via: http://brysonburke.com/people_cecil_rhodes.html (geraadpleegd op 27/07/2010).

Corbis Images, Mugabe net na de onafhankelijkheid in 1980 (afbeelding). Beschikbaar via: Time Magazine http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1726919_1557741,00.html. (geraadpleegd op 27/07/2010).

Getty Images, stembiljet tijdens de tweede ronde van de presidentsverkiezingen in 2008, terwijl Morgan Tsvangirai zich al had terugtrokken (afbeelding). Beschikbaar via: http://www.dailymail.co.uk/news/worldnews/article-1029881/ (geraadpleegd op 27/07/2010).

Getty Images, Stembiljet van de presidentsverkiezingen van 2002 (afbeelding). Beschikbaar via: http://travelwithfvi.blogspot.com/2008_04_01_archive.html (geraadpleegd op 27/07/10).

153

Frederik Willem de Klerk Foundation, Mbeki, Mandela en Frederik Willem de Klerk na de verkiezingen van Mandela tot president (afbeelding). Beschikbaar via: https://www.givengain.com/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=70947&ca use_id=2137 (geraadpleegd op 27/07/10).

Kaart Zimbabwe (afbeelding). Beschikbaar via: Perry Castaneda Bibliotheek van de Universiteit

van

Texas

http://www.lib.utexas.edu/maps/africa/zimbabwe_pol_2002.jpg

(geraadpleegd op 26 juli 2010).

Mugabe en Joshua Nkomo tijdens The Lancaster House gesprekken (afbeelding). Beschikbaar via: The Independent, http://www.independent.co.uk/news/world/africa/young-mugabe-themaking-of-a-despot-852789.html (geraadpleegd op 27/07/2010).

Mugabe op een vergadering van de SADC (afbeelding). Beschikbaar via: U.S. Department of State Blog http://blogs.state.gov/index.php/entries/q_zimbabwes_neighbors/ (geraadpleegd op 15 april 2010).

President Mbeki tijdens zijn “I am an African” speech in 1996 (afbeelding). Beschikbaar via: www.newzimbabwe.com/pix/mbekisadc16082008.jpg (geraadpleegd op 27/07/2010).

Reuters, Howard Burditt, Ontmoeting tussen Nelson Mandela en Robert Mugabe (afbeelding). Beschikbaar via: http://www.rue89.com/2008/06/27/mandela-mugabe-deux-destins-opposesen-afrique-australe (geraadpleegd op 27/07/2010).

Reuters, Mugabe verwelkomt Thabo Mbeki op de luchthaven van Harere op 30 juli 2008 (afbeelding). Beschikbaar via: http://africanpress.wordpress.com/2008/08/09/zimbabwe-power-sharing-deal-close-saysreport/?referer=sphere_related_content/ (geraadpleegd op 15 april 2010).

154

United Nations Economic Commission for Africa, Status APRM, Oktober 2009 (afbeelding). Beschikbaar via: http://www.uneca.org/aprm/images/APRM_Status.gif (geraadpleegd op 27/07/10).

Voorpagina van de krant The Rhodesia Herald op 12 november 1965, een dag na de Unilateral Declaration of Independence (afbeelding). Beschikbaar via: http://www.zimbabweinpictures.com/node/144 (geraadpleegd op 27/07/2010).

155

10.Bijlagen Tabel 1 Land Apportionment in Southern Rhodesia in 1930. 337

Tabel 2 Estimates of African and European Population in Southern Rhodesia, 1890-1960 Central African Statistical Office. 338

337

Zimbabwaanse Ambassade in Zweden. Background to Land Reform in Zimbabwe,

Beschikbaar via: http://www.zimembassy.se/land_reform_document.html. Geraadpleegd op 28/06/2010. 338

Floyd, Land Apportionment in Southern Rhodesia p.567. 156

Tabel 3 Presidentsverkiezingen 1990 / 1996 / 2002. 339

339

Cijfers van African Elections Database. 157

De socio-economische crisis van Zimbabwe onder Robert Mugabe en de invloed van Zuid-Afrika

Recommend Documents