De PKA in 2025 – 4 mogelijke scenario’s
februari 2014
Met de notitie Koers 2013 heeft de AK ervoor gekozen om dóór te denken over de toekomst van de PKA. Op welke wijze willen wij als PKA present blijven in de stad en onze missie ‘de liefde van God gestalte geven in de stad’ vorm geven? Welke kant kunnen en willen we opgaan met de PKA? Daarbij speelt natuurlijk ook ons financiële dilemma mee: de spanning tussen het ruime vermogen van de PKA en het feit dat geen van de huidige wijkgemeenten er in slaagt om de kerntaken te bekostigen uit ‘levend geld’. De afgelopen jaren is de PKA een moedig proces van kerkvernieuwing ingegaan. We hebben financiële ruimte gemaakt zodat wijkkerken kunnen experimenteren met nieuwe vormen van kerkelijke presentie. Op verschillende plekken in de stad heeft dat tot nieuwe initiatieven geleid, nieuwe energie om met behulp van tijdelijke extra professionele menskracht de bakens te verzetten. De komende jaren zullen we voor de vraag worden gesteld of we doorgaan met dergelijke investeringen. Minstens zo indringend worden de keuzes die zich aandienen ten gevolge van de vergrijzing van het predikantenbestand: gaan we per wijk steeds kleinere vacatures stellen ter vervanging van elke predikant die met emeritaat gaat? Of zijn er ontwikkel-richtingen denkbaar voor de PKA, waarbij menskracht en financiën structureel anders worden benut dan tot nu toe, maar met minstens zo veel missionaire kracht en zo mogelijk meer betekenis voor de Amsterdamse burgers en samenleving?
Scenario’s Nu wordt het zaak om vanuit het ingezette beleid lijnen naar de toekomst door te trekken. Hoe zou onze Amsterdamse kerk er over ruim 12 jaar uit kunnen zien? Dat is een spannende, maar ook een uitdagende en inspirerende vraag, waarop geen eenduidig antwoord mogelijk is. De toekomst laat zich niet immers voorspellen. Om te voorkomen dat we – ‘visieloos’ - verder gaan en afwachten wat er op ons afkomt, is nu een aantal scenario’s geformuleerd1. Het zijn beelden van een mogelijke toekomstige PKA, ‘modellen’, die een hulpmiddel vormen om met elkaar in gesprek te gaan over wenselijke ontwikkelrichtingen van onze kerk. Hulpmiddel om belangrijke en ingrijpende keuzes te kunnen maken en te kunnen toetsen. En ook om te voorkomen dat we vervallen in/terugvallen op louter economische beslismodellen, als het gaat om de toekomst van de kerk. Scenario’s schetsen een realistisch én fantasierijk antwoord op vragen waar we voor staan: uitdagingen die we willen aangaan en knelpunten die we willen verhelpen. (Voor ontwikkelingen in onze samenleving, die aan deze uitdagingen te grondslag liggen en in verschillende scenario’s herkenbaar zijn, zie bijlage 1 ‘Trends’) Het is onwenselijk en ook onrealistisch te denken dat de PKA één van de scenario’s kan kiezen en vervolgens overgaat tot implementatie. De scenario’s vormen integendeel a.h.w. een kompas, waarmee we koers bepalen. Zoeken naar stippen op de horizon! De scenario’s bevatten geen theologische, noch een financiële onderbouwing. Dat is een bewuste keuze. De scenario’s schetsen mogelijke verschijningsvormen van de kerk, ingegeven door de veelkleurigheid van de huidige PKA. Modaliteiten, geloofsinhouden, theologische visies zijn, evenals financiële plaatjes, belangrijk en zullen uiteraard een rol spelen in de verschillende gesprekken over de scenario’s de komende tijd, in ieders voorkeuren en keuzes. Maar een eerste verkenning van de toekomst, met behulp van deze 1
M.b.v.: Klaar om te wenden Handboek voor de strateeg van Paul de Ruijter; Scriptum 2010
1
scenario’s, komt o.i. het meest tot zijn recht in een open en vrij gesprek, niet gedomineerd door financiële of theologische (i.c. ecclesiologische) visies.
1. Wijkgemeenten versterken zich De PKA is rond 2025 een verzameling van wijkgemeenten die ieder voor zich vorm geven aan hun bestaan. Elke wijk heeft een theologisch team, bestaande uit 2 predikanten – in 2016 is besloten de bestaande matrix te verdubbelen (elke wijkkerk heeft 2x zoveel predikantsformatie als in 2015 op grond van de ledenaantallen de wijkgemeente werd toegerekend). Kern van het gemeentezijn is de zondagmorgendienst en het pastoraat; in elke wijk is een groep diakenen actief om minderbedeelden in de eigen wijk, binnen de stad en in de wereld bij te staan met het geld dat de wijkgemeente inzamelt onder haar leden. Sommige wijkkerken hebben in de jaren 10 van deze 21e eeuw geëxperimenteerd (met geld van het durffonds) met nieuwe vormen van kerkelijke presentie; hoewel deze uiteindelijk financieel en qua inzet van vrijwilligers toch niet duurzaam zijn gebleken, hebben ze op verschillende plekken geleid tot het regelmatig organiseren van kleinschalige tijdelijke activiteiten binnen de eigen wijk, gekoppeld aan de hoogtijdagen van het kerkelijk leven. Het kerkbezoek is stabiel gebleven. Het ledenaantal vormt een risicofactor. Om het besluit voor verdubbeling van de predikantsformatie per wijk te kunnen financieren is in 2016 het durffonds opgeheven. Er is besloten geen grote projecten meer aan te gaan en structureel te bezuinigen. Het kerkelijk bureau werd zo smal mogelijk gemaakt door vacatures bij vertrek/pensionering van werkers zo beperkt mogelijk te houden. Bestaande projecten werden afgebouwd en ook het experiment met het uitgebreide scribaat werd gestopt. De AK-bijeenkomsten werden teruggebracht tot 2x per jaar; belangrijkste agendapunt is het bekrachtigen van de voorstellen van het CKR m.b.t. financiële randvoorwaarden, onderhoud van gebouwen en investeringen. Voor professionalisering maken predikanten gebruik van het aanbod in den lande, van de PKN en PThU. Voor advies en procesbegeleiding in de wijken worden de gemeente-adviseurs van de PKN benut. De Protestantse Diaconie is in 2025 een zelfstandige Stichting geworden, die op stedelijk niveau pleitbezorger is voor mensen aan de onderkant van de samenleving en die er steeds weer in slaagt met hulp van fondswerving betekenisvolle diaconale projecten te financieren waarmee kansarmen in de samenleving worden geholpen. Het gevoel dat de gefuseerde stadskerk weinig meerwaarde biedt, mondt rond 2030 uit in bestuurlijke ontvlechting. Het resultaat is in 2030, dat Amsterdam circa 15 kleine tot middelgrote zelfstandige protestantse gemeenten kent, die elk zelf hun administratie en vermogensbeheer regelen Elke Amsterdamse protestantse gemeente is actief vertegenwoordigd in de classis. Deze gemeenten zijn primair meer intern dan extern (context) georiënteerd. Het missionaire karakter en de ‘zichtbaarheid’ van de gemeente staan hierdoor onder druk. De predikanten zijn de ‘trekkers’.
2
Samengevat
Het bestaande in stand houden en uitbouwen van de wijkgemeenten met extra geld Elke wijkkerk dubbele predikantsformatie (vergeleken met de matrix1 x 2015 ) Stabiel kerkbezoek; ledenaantal vormt een groot risico Geen durffonds, geen stedelijke projecten lokaal leiderschap regio’s adequaat ondersteund door het kerkelijk Bureau Geen 0,5 fte scriba; groot appel op de PKN (Utrecht) 2 x per jaar AK: financiële randvoorwaarden, onderhoud gebouwen Ontvlechting in 2030: 15 losse, zelfstandige gemeenten in Amsterdam
2. Mixed economy kerk In 2025 is de PKA doorgegroeid naar een stedelijke, missionaire kerk voor veel verschillende doelgroepen en met heel verschillende verschijningsvormen. Een aantal wijkgemeenten heeft met behulp van door het durffonds gefinancierde experimenten een nieuwe, sterk missionaire identiteit ontwikkeld, gekenmerkt door gerichtheid op de context, door diversiteit (en het benutten daarvan) en samenwerking met naburige wijkgemeenten (regiovorming). De PKA kent in 2025 acht middelgrote wijkgemeenten, die relatief zelfstandig opereren – de meesten met een breed palet aan activiteiten. Allemaal hebben ze activiteiten in de 2 brandpunten (resp. interne kerkelijke doelgroep, externe doelgroep). Ze zijn zichtbaar voor de buurt en gesprekspartner in hun regio van niet-kerkelijke partijen en de overheid in hun stadsdeel. Meer mogelijkheden door schaalvergroting.
Vier regionale gemeenten in de 19e en 20e eeuwse gordel met een breed ‘mixed economy’ aanbod voor verschillende doelgroepen: - oud west/zuid, - nieuw west. - noord - PKA-O/IJburg. Kenmerken: één herkenbaar kerkgebouw met één zondagmorgenviering per regio; de andere kerkgebouwen hebben een functie gekregen als huis van de wijk (met een mogelijkheid om kleine vieringen te houden), waarvan de kosten worden gedeeld met diverse niet-kerkelijke organisaties. Brede presentie voor/met verschillende doelgroepen, orthodox én vrijzinnig, met sociale én culturele activiteiten, soms met een leefgemeenschap die zich sterk verbindt aan de eigen buurt. Deze regionale gemeenten kunnen zich identificeren met verschillende dimensies en vragen, zowel spiritueel als diaconaal, maatschappelijk, etc. Op diverse plekken wordt nauw samengewerkt met andere kerkgenootschappen.
De regionale wijkgemeente in Amsterdam zuid, waarin een aantal wijkkerken samenwerken aan gemeente-opbouw en een aanbod voor buitenstaanders met een sterk accent op de relatie geloof en cultuur.
In het centrum van Amsterdam zijn in 2025 drie wijkgemeenten. - Twee van de vier huidige wijkgemeenten hebben elkaar gevonden en geven samen vorm aan een bijzonder ‘mixed economy’ profiel, waarmee vanuit twee historische
3
kerkgebouwen verschillende doelgroepen worden bereikt en verschillende vormen van duurzame gemeenschapsvorming groeien. - Daarnaast zijn in het centrum van de stad twee wijkkerken met een bijzonder profiel met stedelijke en zelfs landelijke uitstraling. Elke wijkgemeente wordt geleid door een multidisciplinair professioneel team dat de motor is achter de verschillende activiteiten en de vrijwilligers inspireert en ruimte geeft voor hun inbreng en bestuurd door én gezamenlijke wijkraad. De wijkgemeenten zijn er in geslaagd de activiteiten zo te ontwikkelen, dat er inkomsten uit voort vloeien. Daarmee slagen zij erin uit levend geld (contributies en vergoedingen voor activiteiten) de kerntaken die de wijkgemeente voor zichzelf ziet, te bekostigen. Daarnaast vormt het gezamenlijk gebruik van gebouwen een kleine inkomstenbron. De wijken hebben dan ook een sluitende begroting. Daarbij worden ze ondersteund door een financieel adviseur van het kerkelijk bureau/CKR (1,0 fte bij het kerkelijk bureau). De Algemene Kerkenraad (waar de acht wijkgemeenten zitting in hebben) komt 4x per jaar bijeen. Daarnaast zijn er twee bijzondere tweemaandelijkse overlegvormen: - de drie wijkgemeenten in het centrum delen hun ervaringen in een binnenstad-beraad; - de vier wijkgemeenten met een mixed economy beleid hebben een actieve kenniskring waar ervaringen worden gedeeld en werkvormen uitgewisseld. Aan de beide 2-maandelijkse overleggen/kenniskring nemen professionals en vrijwilligers deel – er ligt een sterk accent op leren van elkaars ervaringen. Facilitering door kerkelijk bureau; er zijn ook altijd 2 vertegenwoordigers van de Protestantse Diaconie bij deze overleggen. Bijzonder is dat ook de protestantse wijkgemeente Watergraafsmeer en Amsterdam Zuid/oost regelmatig participeren in de kenniskring van de vier mixed economy wijkgemeenten. Protestantse Diaconie is organisator van stedelijke diaconale projecten en gesprekspartner van de gemeente Amsterdam op actuele sociaal-maatschappelijke vraagstukken. Protestantse Diaconie en kerkelijk bureau werken effectief samen, exploiteren de Amstelhoven . Samengevat
8 wijkgemeenten, en dus 8 wijkkerkenraden o 4 regionale gemeenten in de 19e en 20e eeuwse gordel met ‘mixed economy’; (brede presentie, verschillende doelgroepen/vragen; verschillend aanbod aan vieringen, e.a. orthodox t/m vrijzinnig, sociaal en cultureel – kort gezegd: ‘Laat 1000 bloemen bloeien’) o 3 city-gemeenten o Wijkgemeente zuid Elke wijkgemeente geleid door een multidisciplinair professioneel team. Uitstekend verdienmodel > voldoende levend geld Regionaal en stedelijk leiderschap 3 vormen van stedelijk overleg: AK, binnenstadsberaad en kenniskring mixed-economy Belangstelling van Watergraafsmeer en zuid/oost voor de kenniskring mixed economy.
4
3. Een diaconale kerk In 2025 vult de PKA in toenemende mate, op verschillende plekken en op verschillende manieren het gat op dat in de samenleving is gevallen met de afbouw van de welvaartsstaat. Haar presentie kenmerkt zich door helpen (in de rafelrand van de samenleving) én protesteren (door profetisch te spreken). Ieder die in aanraking komt met de PKA ervaart dat de leden van deze gemeenschap hun inspiratie ontlenen aan de Bijbelse overtuiging dat hun kerk er niet is voor zichzelf, maar voor de ander. In verschillende wijkgemeenten zijn leefgemeenschappen ontstaan, die actief participeren in de wijk waar ze wonen. Op veel plekken hebben ze de rol van de voormalige buurtcentra en ‘huizen van de wijk’ overgenomen, maar sommigen fungeren ook als sociale opvangcentra. De kern van het werk van de PKA: helpen waar geen helper is, de leidende presentie: de helpende en dienende kerk. In woord en daad is de kerk sterk sociaal, present als het gaat om zwakken en rechtelozen in de stad te helpen tot hun recht te komen en volwaardig aan de samenleving deel te kunnen nemen. Vieren, gemeenschap en pastoraat zijn essentieel, maar de kerk is voornamelijk gericht op diaconaat, op de vragen uit de context (vraaggericht). De diaconieën vormen de ‘trekkers’ in deze kerk. De PKA omvat in 2025 acht wijkgemeenten: vijf grote diaconale gemeenten: een in Amsterdam-Noord, een in oost, een in nieuwwest en een in oud-west; één in het centrum van de stad. Deze gemeenten hebben elk de beschikking hebben over één regiokerkgebouw. Deze regiokerken voorzien enerzijds in de behoefte om op zondagmorgen gezamenlijk het geloof te belijden en te vieren; anderzijds zijn ze uitvalsbasis voor een klein team van professionals dat de diverse gemeenschappen en werkgroepen in hun regio ondersteunt en faciliteert. - een regionale wijkgemeente in Amsterdam zuid, waarin een aantal wijkkerken samenwerken aan gemeente-opbouw en een aanbod voor buitenstaanders met een sterk accent op de relatie geloof en cultuur, waarbij moet worden opgemerkt dat ook in het welvarende Amsterdam zuid de diaconale vraag toeneemt - twee city-kerken in de historische binnenstad. De acht wijkgemeenten hebben zitting in de Algemene Kerkenraad; AK en College van Diakenen hebben een gedeelde agenda en vergaderen meestal gezamenlijk (5x per jaar). De stedelijke kerk (inclusief de Protestantse Diaconie en het KB ) werkt op basis van een gezamenlijk diaconaal plan. De Protestantse Diaconie ondersteunt en faciliteert stedelijke diaconale projecten en is gesprekspartner van de gemeente Amsterdam en zorgverleningsinstanties op actuele sociaalmaatschappelijke vraagstukken. In 2025 exploiteert de Diaconie in Nieuw-west en Noord stadsmoestuinen, waar buurtbewoners op ecologisch verantwoorde wijze groenten kunnen telen. Er wordt nauw samengewerkt met organisaties die bezig zijn met sociale rehabilitatie van verstandelijk beperkten en ex-psychiatrische patiënten. Hun cliënten vinden hier werk als tuinier, waardoor de moestuinen ook kunnen produceren voor verkoop: 2x in de week kunnen buurtbewoners op die manier lokaal geproduceerde seizoensgroenten kopen. Ook deze markt/winkel is een werkervarings- en rehabilitatieplek. Onderzocht wordt of PKA en Protestantse Diaconie een stadsboerderij zullen opzetten, waar ook dagopvang voor ouderen, kinderopvang en brede school activiteiten kunnen plaats vinden als dienst aan de samenleving.
5
Samengevat -
-
-
Vult het gat dat valt met de afbouw van de verzorgingsstaat Leefgemeenschappen actief in de wijk, sociale opvang; leren van ontmoeting (multicultureel) 2025: zeven wijkgemeenten 5 grote diaconale wijkgemeenten (1 zondagsdienst in de centrale regiokerk; uitvalsbasis voor het team professionals dat de gemeenschappen en werkgroepen faciliteert en ondersteunt) een regionale wijkgemeente in Amsterdam zuidmet een sterk accent op de relatie geloof en cultuur. Twee city-kerkgemeenten Stedelijk en wijkgebonden leiderschap AK en College van Diakenen hebben en gedeelde agenda en vergaderen minimaal 5x per jaar gezamenlijk Protestantse Diaconie: Stedelijke activiteiten (vrnl. Aansturen en faciliteren) Gesprekspartner van A’dam (beleid, profetisch, protesteren) Stadsmoestuinen: ecologie en lokaal! Gezamenlijk geproduceerd eten. Kerk heeft aandacht voor de ecologische voetstap
4. Dynamisch en veelkleurig netwerk van geloofsgemeenschappen In 2025 laat de PKA zich kennen als een feitelijk (fysiek) en virtueel netwerk van activiteiten van diverse snit. De vrijwilligers en professionals zijn ondubbelzinnig over de bron waaruit zij leven en waardoor zij zich laten inspireren. Alle activiteiten dragen de naam PKA. In het netwerk2 zijn vijf hoofdcategorieën te onderscheiden:
Diverse verbanden/gemeenschappen (kringen, huiskamergemeenschappen, andere vormen; interreligieus, misschien ook intercultureel)3, kleinschalig, divers en ervaringsgericht, in een regionale infrastructuur, die zich inzetten voor maatschappelijke actie in de eigen regio (bv duurzaam leven) maar ook spiritueel present zijn (vieringen, avondgebeden, geloofsgesprek enz.). De PKA laat zich hiermee kennen als een gemeenschap waar mensen elkaar persoonlijk kennen en waar commitment aan elkaar en aan de samenleving de grondtoon van/voor alle activiteiten is.
Een beperkt aantal (maximaal 5) stedelijke zondagmorgendiensten van hoge kwaliteit, interessant, krachtig profiel in een herkenbaar, aansprekend, meestal monumentaal kerkgebouw. Uit de hele stad komen mensen die die zich verbonden weten met de netwerkgemeenschappen op de zondagen naar deze diensten.
Er is een team van professionals en vrijwilligers, samengesteld uit de diverse regio-teams, aangevuld met theatermakers en musici) dat zorgt voor deze wekelijkse zondagmorgen2
Dit netwerk kan worden getypeerd als een complex adaptief systeem. Deze ‘netwerkorganisatie’ is een vorm om de vele initiatieven binnen de meer of minder geïnstitutionaliseerde kerk te helpen ondersteunen, o.a. in hun gemeenschapsleven en geloofsbeleving. 3 Zie www.simplechurch.eu 6
evenementen. Mensen uit de regio gaan hier naar toe, maar de diensten hebben een dusdanige kwaliteit ( én er wordt op professionele wijze aan pr gedaan) dat ze ook buitenstaanders trekken (mensen die zich niet tot de regionale netwerk-gemeenschappen rekenen). Het is inmiddels vanzelfsprekend dat mensen een toegangsprijs betalen voor deze bijeenkomsten.
Een stadsklooster: spiritueel centrum, waar mensen tegen betaling stadsretraites kunnen doen en een stilteplek vinden. Een herkenbare en vindbare plek, waar de getijdegebeden meertalig worden gelezen.
De stichting Diaconie is organisator van stedelijke diaconale projecten en gesprekspartner van de gemeente Amsterdam op actuele sociaal-maatschappelijke vraagstukken.
Het dynamische netwerk heeft gekozen voor enige ordening, namelijk een globale regionale infrastructuur met vijf regio’s noord, oost, oud-west, nieuw-west, zuid, centrum. Elke regio wordt ondersteund, gefaciliteerd en gevoed door een regionaal team van professionals van diverse snit (theologisch, sociaal agogisch, sociaal-cultureel). Per regio wordt één kerkgebouw onderhouden en gebruikt als identificatiepunt; de overige worden samen met buitenkerkelijke organisaties geëxploiteerd en drukken niet meer op de PKA-begroting. De wijkgemeenten hebben zich opgeheven; er zijn geen kerkenraden (de instituties voorbij). De regionale teams houden met elkaar een professionele ondersteuningsorganisatie in stand die de naam PKA draagt en die zich richt op communicatie en kennisdelen binnen het netwerk en zo de verbinding tussen de faciliteert. Voornaamste taken: ontwikkelen, laten vaststellen en uitvoeren van pr-campagnes voor de vijf stedelijke zondagsdiensten; het voeden van de professionals, synergie bewerkstelligen, onderhouden/beschikbaar stellen van een uitstekende website en digitaal netwerk. De stedelijke organisatie coördineert alle vormen van kerkelijke presentie in de stad en stimuleert de flexibiliteit en toegankelijkheid van het netwerk. Ze onderhoudt de relaties met de PKN en andere kerkgenootschappen. In dit scenario worden 8 tot 10 monumentale kerkgebouwen geëxploiteerd.
Samenvatting
Fysiek naast virtueel ‘Small churches’ (kringen, huiskamergemeenschappen), ondersteund door 6 regio-teams van professionals van diverse snit. Gemeenschapsleven als uniek ‘sellingpoint’ en als geleefde tegencultuur Complex adaptief systeem Gedecentraliseerd leiderschap; ‘energizers’ en informele leiders, sterk missionair gericht (‘de instituties voorbij’) 5 (max.) stedelijke zondagmorgendiensten van hoge kwaliteit, interessant en krachtig profiel; toegangsprijs vanzelfsprekend Stadsklooster Stichting Diaconie (losser van de PKA) Een bescheiden maar uiterst professionele stedelijke ondersteuningsorganisatie
7
