© Sylvie De Weze - EllysEyeland.com
De ontstaansgeschiedenis van de Ilias De moeder van alle oorlogen, die de Achaiërs tegen de Trojanen voerden, vond wellicht plaats in de 12de eeuw v.C., in de vlakte voor Troje bij de ingang van de Dardanellen, economisch gezien een strategische plek. Die oorlog moet indruk hebben gemaakt in het collectief geheugen van de Grieken en het verhaal daarvan of episodes daaruit werden eeuwenlang door zangers overgeleverd. Homeros was zo’n aëde die onder begeleiding van een lier zulke gezangen improviseerde en deels ook op basis van zijn voorgangers een eigen werk componeerde, de Ilias. We schrijven dan 8ste eeuw v.C. Eenmaal de tekst van dat epos dankzij het schrift een vaste vorm aannam, werd de tekst uit het hoofd gereciteerd door rapsoden, die op het ritme van de hexameter een performance brachten. Met deze marathonlezing knopen de lezers bij die grote traditie aan op het ritme van vijfvoetige jamben.
De Ilias – het verhaal, het thema en de belangrijkste personages De Ilias, 15.693 verzen verdeeld over 24 zangen, verhaalt een episode van 51 dagen uit het tiende en laatste jaar van de belegering van Troje. De kern van het verhaal omvat slechts zes dagen. De Griekse troepen staan er niet goed voor: Achilles, hun grootste held, heeft zich na een twist met Agamemnon teruggetrokken uit de strijd. Wanneer zijn dierbare vriend Patroklos omkomt, sluit hij zich weer aan bij het leger, neemt hij wraak voor de dood van zijn strijdmakker en geeft hij uiteindelijk ook Hektors lijk terug aan zijn vader Priamos.
Het kader wordt gevormd door de oorlog zelf, die aanwezig is doorheen massale gevechten, duels, expedities, onderhandelingen, etc. Tegelijk gaat het ‘gewone’ leven zijn gang met de angst van de stadsbewoners, het verdriet van familieleden, vetes tussen helden, vriendschap, liefde, lijden… De Ilias is een epos vol oorlog en heldenmoed, eerzucht en wraak, vriendschap en liefde. Tegen die achtergrond situeert zich het eigenlijke thema: de wrok van Achilles, die het meisje Briseïs moest afstaan aan Agamemnon, die zelf zijn Chryseïs met tegenzin terug moest geven aan Apollo’s priester Chryses. Wanneer Achilles’ wrok is uitgewoed door het lijk van Hektor aan zijn vader Priamos terug te geven (een geste waartoe Agamemnon niet in staat was), is ook de Ilias ten einde. De val van Troje met de list van het paard wordt een paar keer kort aangehaald in de Odyssee en door Vergilius uitgewerkt in de Aeneis.
Belangrijke figuren bij de Trojanen (of Dardanen): •
de aanvoerder Hektor, zoon van koning Priamos en Hekabe, echtgenoot van Andromache en vader van Astyanax
•
Paris (of Alexandros), oorzaak van de oorlog nadat hij Helena van Sparta had meegevoerd
•
Aeneas, Pandaros en de Lykische vorst Sarpedon, een bondgenoot
Bij de Achaiërs (of Danaërs, Argeiërs): •
Achilles en zijn strijdmakker Patroklos
•
Agamemnon en zijn broer Menelaos (zonen van Atreus, Atriden)
•
de oude Nestor, Diomedes, Idomeneus, Odysseus, de grote en de kleine Ajas, de waarzegger Kalchas
Op de achtergrond van al het strijdgewoel zijn er natuurlijk de goden, die hun machtsspel op de Olympos maar al te graag verbeeld zien door stervelingen die in Troje gevechten op leven en dood leveren. Van de goden zijn oppergod Zeus en bode Hermes neutraal. De Trojanen worden gesteund door Apollo, Afrodite en Ares. Aan de zijde van de Achaiërs staan Hera, Athena, Poseidon en Hefaistos. Achilles krijgt uiteraard de steun van zijn moeder Thetis.
De wereld van Homeros: eer – epitheta en homerische vergelijkingen In de wereld van de homerische helden staat de eer (timè) centraal. Homeros zong voor aristocratische heren en hield hen een adelsethiek voor ogen waarin het accent ligt op roem en eer, uitmunten in wat je doet (aretè) en gedrevenheid (thymos). Hektor zegt tot zijn vrouw Andromache: “… ik leerde / me altijd dapper te gedragen, altijd / vooraan in de gelederen van Troje / te vechten om veel glorie te verwerven / voor vader Priamos en voor mezelf.” Dat is tegelijk zijn tragiek: de keuze tussen stam en stad, tussen familie en plicht. Daar ligt ook de tragiek van Achilles. Hij had gekozen voor een kort maar roemrijk leven, maar als hij zich uit de strijd terugtrekt, kan hij die roem niet verwerven. Tot zijn moeder Thetis zegt hij: “Moeder, jij bracht me voor een kort bestaan / ter wereld. Dus had de Olympiër, / die dondert in de hoogte, mij tenminste / eer moeten geven.” Homeros verwoordt die wereld van goden en helden met tal van stereotiepe verzen waarin bepaalde handelingen steeds op dezelfde manier worden weergegeven, én met vaste bijvoeglijke naamwoorden (epitheta) bij goden, mensen en dingen: Hera heeft steeds blanke armen, Achilles snelle voeten, een schip is hol of snel. Die herhaling van zinnen of woorden heeft iets magisch. Bijzonder aantrekkelijk zijn de zogenaamde homerische vergelijkingen, poëtische miniaturen die iets kunnen verduidelijken, wat rust brengen in gevechtsscènes ofwel gewoonweg een sfeer scheppen.
Priamos op weg naar het kamp van de Achaiërs van Jan Cox © Zwarte Panterarchief
Homeros, Ilias. Wrok in Troje Patrick Lateur De wrok van Achilles, het afscheid van Hektor en Andromache, de dood van Patroklos, het gesprek tussen Priamos en Achilles: het zijn episodes die deel uitmaken van ons collectieve geheugen. De prachtige nieuwe vertaling van Patrick Lateur biedt de lezer de kans opnieuw kennis te maken met de beroemde verhalen uit de Ilias.
© Ny Carlsberg Glyptotek, Kopenhagen
Patrick Lateur (°1949) is dichter, vertaler en bloemlezer. Hij studeerde klassieke filologie aan de Katholieke Universiteit Leuven en was van 1973 tot 2007 leraar Grieks en Latijn aan het Sint-Vincentiusinstituut in Gijzegem (Aalst). Als auteur debuteerde hij op latere leeftijd met de dichtbundel Catacomben (1991). Patrick Lateur vertaalt poëzie en literatuur uit het Italiaans, het Latijn en het Grieks uit de klassieke tijd, de renaissance en de moderne tijd. Hij vertaalde onder meer werk van Pindaros, Ausonius en Leonardo da Vinci. In 2015 verschijnt zijn vertaling van de Odyssee.
De jury van de Vlaamse Cultuurprijs voor Letteren – Vertalingen: “Ilias – Wrok in Troje is een evenwichtige vertaling die dicht genoeg bij het origineel blijft en toch een moderne, frisse toets heeft, die voor voldoende vaart zorgt. Deze vertaling geeft ook blijk van een groot vertaal-historisch besef en een kennis van de Nederlandse dichtgeschiedenis.” “Patrick Lateur heeft de oorlog, gramschap en liefde uit de Ilias levendig en tastbaar gemaakt, met oog voor ritme en authenticiteit”, aldus minister Joke Schauvliege.
Boekinfo Homeros, Ilias. Wrok in Troje. Vertaald door Patrick Lateur. Met een nawoord door Tom Holland, Athenaeum, Amsterdam, 2010, 827 p. € 32,50 - ISBN 978 90 253 6732 9 / NUR 302 Verschijnt als luisterboek, voorgelezen door Patrick Lateur, in mei 2014. € 34,99 - ISBN 978 90 253 0359 4
www.patricklateur.be - www.facebook.com/patrick.lateur
Ilias marathonlezing: speeldata, locaties en praktische info Met één ticket van 10 euro kan je de Ilias marathonlezing op de vijf avonden op de vijf plekken volgen. Je koopt je ticket bij één van de partners, maar reserveert best ook een plaatsje op de andere locaties waar je wilt gaan kijken en luisteren. Dat ene ticket houd je ook bij om als toegangsbewijs op de andere plekken te kunnen tonen. De avonden starten telkens om 19u en eindigen, naargelang het aantal zangen per locatie, rond 23u30, 0u30 of zelfs 1u15. Elke zang duurt gemiddeld een uur. Tussen elke zang is een korte pauze van tien minuutjes voorzien. Het beste is natuurlijk op één avond alle zangen te kunnen volgen. Voor wie dat niet lukt, is binnengaan of buitengaan bij het einde van elke zang mogelijk.
1/ dinsdag 21 januari (19u) - Mechelen t,arsenaal mechelen - 015 42 25 44 - tarsenaal.be zangen 1 t/m 6 (in chronologische volgorde): Wine Dierickx, Tuur De Weert, Nathalie Meskens, Nico Sturm, Sabri Saad El Hamus en Hilde Van Mieghem einduur ca. 1u15
2/ woensdag 22 januari (19u) - Brussel Literatuurhuis Passa Porta - 02 226 04 54 - passaporta.be zangen 7 t/m 11 (in chronologische volgorde): Chris Lomme, Annemie Tweepenninckx , Gène Bervoets, Kristien De Proost en Joost Vandecasteele einduur ca. 0u30
3/ donderdag 23 januari (19u) - Tielt Theater Malpertuis - 051 40 62 90 - malpertuis.be zangen 12 t/m 15 (in chronologische volgorde): Jorre Vandenbussche, Chris Lomme, Ingrid De Vos en Tania Van der Sanden einduur ca. 23u30
4/ vrijdag 24 januari (19u) - Leuven 30CC/Schouwburg i.s.m. Braakland/ZheBilding 016 30 09 00 – braakland.be & 30CC.be zangen 16 t/m 20 (in chronologische volgorde): Dirk Buyse, Kris Cuppens, Jonas Van Thielen, Wine Dierickx en Johan Leysen einduur ca. 0u30
5/ zaterdag 25 januari (19u) - Antwerpen HETPALEIS - 03 202 83 60 - hetpaleis.be
zangen 21 t/m 24 (in chronologische volgorde): Dimitri Leue, Bas Teeken, Mieke De Groote en Johan Leysen einduur ca. 23u30
De Ilias: overzicht van de 24 zangen 1/ De wrok van Achilles – Wine Dierickx 2/ De droom van Agamemnon – Tuur De Weert 3/ Duel tussen Menelaos en Paris – Nathalie Meskens 4/ Het verdrag geschonden – Nico Sturm 5/ Heldendaden van Diomedes – Sabri Saad El Hamus 6/ Hektor in Troje – Hilde Van Mieghem 7/ Tweegevecht tussen Hektor en Ajas – Chris Lomme 8/ De Trojanen bij de wal – Annemie Tweepenninckx 9/ Een gezantschap bij Achilles – Gène Bervoets 10/ De nachtelijke expeditie van Diomedes en Odysseus – Kristien De Proost 11/ Heldendaden van Agamemnon – Joost Vandecasteele 12/ De bestorming van de wal – Jorre Vandenbussche 13/ De strijd bij de schepen – Chris Lomme 14/ Zeus door Hera verschalkt – Ingrid De Vos 15/ De strijd om de schepen – Tania Van der Sanden 16/ Patroklos sneuvelt – Dirk Buyse 17/ De strijd om Patroklos’ lijk – Kris Cuppens 18/ Achilles’ nieuwe wapens – Jonas Van Thielen 19/ Achilles en Agamemnon verzoend – Wine Dierickx 20/ Godengevecht – Johan Leysen 21/ De strijd bij de rivier – Dimitri Leue 22/ De dood van Hektor – Bas Teeken 23/ Lijkspelen voor Patroklos – Mieke De Groote 24/ Het einde van de wrok – Johan Leysen Specifieke info over de zangen per avond, per locatie: zie apart infoblad.
De schilderijen van Jan Cox De Belgische schilder Jan Cox (Den Haag, 1919 - Antwerpen, 1980) vestigde zich na een verblijf in Boston in 1974 te Antwerpen voor een samenwerking met galerie De Zwarte Panter. Hij beschouwde zijn kunstenaarschap als een artistiek en humanistisch project. Zijn werken nodigen uit tot reflectie.
De bloedregen van Jan Cox © Zwarte Panterarchief
De kunst van Jan Cox neemt in de naoorlogse kunstgeschiedenis een aparte plaats in door de zorgvuldige compositie, het magische of surreële karakter en een zeer persoonlijk kleurenpalet. Maar bovenal onderscheidt Jan Cox zich van zijn tijdgenoten door zijn keuze voor klassieke thema’s: Orpheus, de Ilias van Homeros, de Passie van Christus, thema’s waarin hij met de toeschouwer wil nadenken over de ‘menselijke conditie’ en de verschrikkingen en de wanhoop van de moderne tijden. Jan Cox had de Tweede Wereldoorlog meegemaakt. In 1975 beslist hij om een reeks schilderijen te wijden aan de oorlog tussen de Grieken en de Trojanen. De Ilias is door de omvang zijn meest ambitieuze artistieke project. In tal van expressieve close-ups voert hij de bekende krijgers en helden op: Menelaos, Achilles, Patroklos, Hektor, Priamos,… Cox wil in schilderijen als De bloedregen duidelijk wijzen op de gruwel van het oorlogsgeweld. Maar in sommige taferelen is hij ook gefascineerd door de menselijkheid en verschrikkelijke schoonheid van de oorlog. Met dank aan Adriaan Raemdonck, galerie De Zwarte Panter. Meer info: www.dezwartepanter.com
Ilias marathonlezing: nooit eerder in Vlaanderen! Om de twee decennia wordt in ons taalgebied een vertaling van het Griekse epos Ilias gemaakt die er echt toe doet. Momenteel is dat ongetwijfeld de vertaling van Patrick Lateur. Hij werd er terecht voor bekroond met de Prijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Letteren - Vertalen. Samen met HETPALEIS (Antwerpen), Braakland/ZheBilding (Leuven), 30CC (Leuven), Theater Malpertuis (Tielt), Literatuurhuis Passa Porta (Brussel) en Behoud de Begeerte zet t,arsenaal mechelen zich aan de integrale lezing van dit boek der boeken. Op vijf verschillende avonden en plekken in Vlaanderen word je meegesleept door de verzen van Homeros en kom je alles te weten over de wrok van Achilles, de moed van Hektor en het verdriet van Andromache. Je beleeft dit heroïsche, diepmenselijke verhaal dat onze hele cultuur heeft bepaald.
Zeven partners realiseren samen dit bijzondere project, op vijf avonden, op vijf plekken: • t,arsenaal mechelen – tarsenaal.be • Literatuurhuis Passa Porta – passaporta.be • Theater Malpertuis – malpertuis.be • Braakland/ZheBilding i.s.m. 30CC Leuven – braakland.be en 30cc.be • HETPALEIS – hetpaleis.be • Behoud de Begeerte – begeerte.be Met de steun van de Vlaamse overheid, de provincies West-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en Antwerpen, de Vlaamse Gemeenschapscommissie, de steden Mechelen, Brussel, Tielt, Leuven en Antwerpen en het Vlaams Fonds voor de Letteren.
