De Nederlandse Huiszwaluwtillen in 2012 Voortgangsverslag i.s.m. Vogelbescherming Nederland Het afgelopen seizoen werden zes van de 81 beschikbare Nederlandse tillen door huiszwaluwen bewoond. Dit is een verdubbeling vergeleken met 2011, toen drie van de toen 66 tillen bezet werden, maar toch nog maar 7,5% van het totale tillenaanbod. De nabijheid van broedende huiszwaluwen blijkt van het grootste belang: bij alle tot nu toe bezette tillen nestelen ze binnen een paar honderd meter van de til.
In vier jaar naar 91 huiszwaluwtillen
vier jaar zeggen over de tot nu toe succesvolle zwaluwtillen?
In juni 2008 werd in Biddinghuizen de eerste zwaluwtil van Nederland geplaatst, die meteen het jaar daarop werd bezet door acht paar huiszwaluwen (1). Een prachtig begin, wat er mede toe leidde dat het aantal tillen sindsdien snel is gestegen, van twaalf in 2009, naar 36 in 2010, 66 in 2011 tot 81 aan het begin van dit seizoen (april 2012). Op dit moment (december 2012) staan er al 91 huiszwaluwtillen (zie Tabel 1 en Fig. 1) en zitten er nog de nodige in de pijplijn. Dit is het resultaat van de enthousiaste inzet van vogelwerkgroepen, IVN-afdelingen, gemeentes en particulieren. Naast veel zelfwerkzaamheid worden allerlei financiële bronnen aangeboord. Zo gingen vrijwilligers in Jubbega met koeken langs de deur om de til daar te bekostigen. Al die activiteiten leiden tot veel publiciteit in de lokale media en brengen daarmee de huisvestingsproblemen van de huiszwaluw onder de aandacht. Bij zeker vijftien tillen staan al informatieborden en in Zuidwolde zelfs een paal met QR-code. Een til in Assen is opgenomen in een fietsroute (2).
Bezetting van de tillen De til in Biddinghuizen was ook in 2010 als enige bewoond, dit keer met twaalf paar. Maar zowel in 2011 als dit jaar lieten de zwaluwen om onduidelijke redenen de til links liggen, terwijl ze wel nestelden aan de direct omliggende huizen. In 2011 werden wel drie andere tillen bezet. De tillen in Havelte (4) en Leende werden toen binnen enkele maanden na plaatsing bezet door respectievelijk twaalf en vijf paar. Na twee jaar wachten werden in 2011 ook voor het eerst vier nesten bezet van de til in Keldonk (Veghel). Dit jaar (2012) keerden de zwaluwen zoals te verwachten weer terug naar de tillen in Havelte, Leende en Keldonk, met nu respectievelijk veertien, negen en zes nesten (foto’s 1-3). In Lierop werd voor het eerst de til bewoond die daar eind 2010 geplaatst is bij een boerderij om de overlast van de daar nestelende huiszwaluwen te verminderen (foto 4). Pas vrij laat in het seizoen, vanaf begin juni, werden er uiteindelijk elf van de 25 kunstnesten bezet. Verrassend was dat in Uffelte beide tillen die daar in maart 2011 geplaatst waren dit jaar voor het eerst door drie (Uffelte 2) en één paar (Uffelte 1) bewoond werden. In Leende, Havelte en Uffelte 2 werden tweede broedsels vastgesteld en ook in Lierop was dat waarschijnlijk het geval.
Om de resultaten van deze inspanningen te volgen wordt jaarlijks bijgehouden hoe de bezetting van de zwaluwtillen zich ontwikkelt (3). Ook aan het eind van dit broedseizoen (2012) hebben de contactpersonen van de tillen hun resultaten doorgegeven. Het blijkt dat de bezetting langzaam toeneemt, van één bewoonde til in 2009 en in 2010, tot drie in 2011 en nu dan zes in 2012. Wat kunnen we na
1
halve. In Havelte werden niet alleen zes hele en vijf halve kunstnesten bezet maar ook nog eens drie natuurlijke nesten bijgebouwd (foto 5). Ook in Leende werd er naast de bezette vijf hele kunstnesten en drie casco’s dit jaar een natuurlijk nest gemaakt. Zowel in Leende als in Havelte is bij de til een speciale modderpoel gemaakt, wat het voor de zwaluwen natuurlijk makkelijker maakt om zelf aan de gang te gaan. Vrije aanvliegmogelijkheden zijn essentiëel voor de bewoning van een til. Hieraan wordt optimaal voldaan bij de tillen in Havelte, Leende, Lierop en Uffelte (1 en 2), alle gelegen op open grasvelden. Rond de tillen in Keldonk en Biddinghuizen is meer beplanting. Het is belangrijk dat omgevende bomen en struiken niet zo groot worden dat ze het in- en uitvliegen gaan belemmeren. Maar tillen moeten ook weer niet op een kale vlakte gezet worden, ver van bomen en bebouwing.
Fig. 1: Topscorer van 2012: veertien bewoonde nesten aan de til in Havelte. Aan de laagbouw op de achtergrond broedden ook zo’n 50 paar huiszwaluwen (foto Wilfried de Jong). Mogelijke succesfactoren Net zoals in Biddinghuizen staan de tillen in Havelte en Keldonk in een nieuwbouwwijk waar huiszwaluwen nestelen aan omliggende woningen. De til in Lierop staat zo’n 50 meter van de boerderij waar jaarlijks 25 tot 40 paar huiszwaluwen nestelen. Uffelte 1 staat op een erf aan de rand van het dorp waar een tiental huiszwaluwen in de buurt nestelt. Uffelte 2 staat een stuk buiten de bebouwde kom op een weiland, waar veel zwaluwen foerageren, zo’n 80 meter van een woonboerderij. Huiszwaluwen broeden in het dorp, zo’n 200500 meter verder. Ook de til in Leende staat in een weiland, op het landgoed De Langakkers, dicht bij een manege en ca. 400 meter van de dichtstbijzijnde kolonie in het dorp.
De tillen in Biddinghuizen, Havelte en Keldonk staan in openbare plantsoenen en speelweiden. In Leende, Uffelte (1 en 2) en Lierop staan de tillen op particulier en niettoegankelijk terrein. Mogelijk dat de wat grotere rust rond deze tillen een positieve factor is, hoewel huiszwaluwen menselijke bedrijvigheid in de buurt zeker niet schuwen. Maar voetballende kinderen onder de til of verstoring door lawaaiige modelvliegtuigjes, zoals dit jaar bij de til in Heerhugowaard, gaat weer wat te ver.
De nabijheid van bewoonde huiszwaluwnesten blijkt dus van het grootste belang voor het bezet raken van een til. Maar ook als dat het geval is, zoals bij zeker de helft van alle tillen, blijven de meeste tot nu toe onbezet, want huiszwaluwen zijn bijzonder eigenzinnig in de keuze van hun nestplaatsen. Zolang een til voldoende hoog en van voldoende omvang is zal de precieze uitvoering niet veel uitmaken (zie aanwijzingen op blz. 6). In Biddinghuizen, Keldonk, Lierop en Uffelte 1 en 2 zijn door de zwaluwen alleen de aangebrachte kunstnesten gebruikt, hele en
Fig. 2: Negen paar huiszwaluwen op de til in Leende, landgoed De Langakkers (foto Roel Winters). Eén natuurlijk nest naast het casconest rechts vooraan. 2
nestplaatsen ook een zwaluwtil als mogelijkheid voor ogen hadden en dat een aantal van de Havelter jongen daardoor bij de Uffelter tillen belandden. Meestal vestigen de jongen zich binnen 350 meter van hun ouderlijke kolonie, maar afstanden van enkele kilometers zijn ook mogelijk. De Uffelter tillen liggen zo’n 4 km van de til in Havelte, dus wellicht nog binnen de actieradius van de zoekende jonge zwaluwen. Mogelijk heeft ook bijgedragen dat Havelte een relatief grote kolonie is, met niet alleen veertien bewoonde nesten in de til, maar ook zo’n 50 er omheen, en daardoor misschien toe aan vestigingen in omliggende legere gebieden. De tijd zal leren of deze veronderstellingen in de komende jaren blijken te kloppen.
Fig. 3: Keldonk voor het tweede jaar bezet, nu met zes paar (foto Will van Berkel). Lokgeluid
Inwoning
De til in Leende werd vorig jaar bezet nadat er lokgeluid werd afgespeeld. Dit jaar werd bij geen van de zes bezette tillen lokgeluid toegepast. Bij zeker tien andere tillen is dit jaar wel geluid afgespeeld, in een aantal gevallen met draadloze apparatuur met zonnepaneel, maar zonder succes. Wel meldden verschillende contactpersonen een duidelijke aantrekking op rondvliegende huiszwaluwen. Lokgeluid kan er dus toe bijdragen dat huiszwaluwen geïnteresseerd raken in een til en uiteindelijk tot bewoning besluiten.
Bij verschillende zwaluwtillen is plaats voor medebewoners. Zoals in een vogelhuisje aan de tillen in Groningen (Stadstuinen) en Molenaarsgraaf, een vlinderkast in Soestdijk, een gierzwaluwkast in IJsselmuiden en een vleermuisruimte in de kap van de nieuwe til in Jubbega. Omgekeerd kan ook, in Soest wordt geprobeerd de huiszwaluwen naar een ooievaarsnest te lokken (foto 6). In Moergestel staat sinds kort een prachtige zwaluwtoren die zowel huiszwaluwen als gierzwaluwen woonruimte biedt (5). En wie weet of de eerste gierzwaluwtil van Nederland, dit jaar in Den Helder ‘geopend’ (6), misschien ook wel aantrekkelijk is voor huiszwaluwen ;). In Oostvoorne hebben zich ten slotte al enkele huiszwaluwen gevestigd in gierzwaluwkasten (7).
Het raadsel van Westerveld Heel opvallend is dat maar liefst drie van de dit jaar bezette tillen in de gemeente Westerveld (Drenthe) staan en de overige drie verspreid in Noord-Brabant. Begin 2011 zijn in Westerveld door Vogelwacht Uffelte i.s.m. Landschapsbeheer Drenthe vier tillen geplaatst, twee in Uffelte, één in Havelte en één in Diever. Dat de til in Havelte, in 2011 al bezet, dit jaar weer opgezocht werd was geen echte verrassing. Maar de grote vraag is waarom nu ook de twee tillen in het nabije Uffelte bezet werden, terwijl elders in Nederland er maar één bezette til bij kwam, in Lierop. Dat is niet wat je verwacht. Een echte verklaring is hier niet voor. Maar men kan speculeren dat de jonge zwaluwen die verleden jaar uit de Havelter til vlogen als ‘zoekbeeld’ voor hun eigen nieuwe
Fig. 4: Na een jaar werd de til in Lierop door elf paar bezet (foto Koos van de Mortel). 3
huiszwaluwen’ aan de til gehangen, nog zonder onmiddellijk resultaat. Eenmaal geplaatst vragen de tillen ook aandacht en onderhoud. De til in Terneuzen (Hoek), waar geen huiszwaluwen in de buurt broeden, wordt verplaatst naar Biervliet als opvang voor een kolonie die daar moet wijken wegens afbraak van een school. In Molenschot staat de til te dicht bij grote bomen en wordt daarom verplaatst. Ook in Midwolda wil men graag verplaatsen, maar dat hangt nog af van de benodigde omgevingsvergunning. De vijfkantige til in Elsendorp (Gemert) bleek niet waterdicht en kreeg een nieuw dak. Trouwens, naast de gebruikelijke vier- en zes-kantige tillen is er nu ook een zeven-kantige: de nieuwe til in Brummen. Voor een drie-kantige til moet u naar Neerpelt, in Vlaanderen.
Fig. 5: Drie natuurlijke nesten aan de til in Havelte (foto Greet Glotzbach). Maar ook zonder speciale voorzieningen komen de medebewoners al graag in de kunstnesten aan de zwaluwtillen. Het aantal bezette tillen wordt meer dan verdubbeld als we ook de andere bewoners meetellen. Hardenberg spant de kroon dit jaar met witte kwikstaart, pimpel- en koolmees. Huismussen werden gemeld uit IJsselmuiden, Baarn (gemaal Zeldert) en Rotterdam. En een ringmuspaartje in Soestdijk. In Drimmelen zat een dwergvleermuis in de holle binnenkant van de til en in Opeinde kwam een vleermuis te voorschijn uit een kunstnest. En aan de til in Keldonk werd een wespennest gebouwd. De zwaluwtillen blijken dus multifunctioneel.
Vooruitzichten Na een lichte toename in de laatste jaren was 2012 een minder jaar voor de huiszwaluw. Voorlopige cijfers tonen een afname van 10% vergeleken met vorig jaar (8). Verschillende tillenhouders meldden een opvallende terugval van het aantal bewoonde nesten rond hun til. Zo broedden dit jaar maar acht paartjes aan de woning nabij de til in Bedum, terwijl dat er vorig jaar wel 90 waren. In Uithuizen kwamen de huiszwaluwen erg laat terug en werden maar 33 nesten bewoond rond de til, tegen 60 in 2011. Mogelijk dat deze, hopelijk tijdelijke inzinking van de huiszwaluwstand dit jaar ook de behoefte verminderde om de aangeboden tillen te benutten.
Aanpassingen en voorzieningen De nabijheid van modder maakt een til aantrekkelijker voor huiszwaluwen. Bij veel tillen zijn al genoeg modderplaatsen en vijverranden in de buurt, maar in Sneek is extra klei aangebracht en in Groningen (Stuurboordwalsvijver) zijn geulen gegraven en kleiwandjes afgestoken (waar nog geen zwaluwen maar wel metselbijtjes van profiteerden). Bij een aantal tillen op zandige gronden zijn ook speciale leempoelen gemaakt die, zoals in Leende, ijverig benut worden. Vroeger zaten de zwaluwen graag op electriciteitsdraden. Voor zwaluwen met heimwee naar die tijden zijn er bij twee recent geplaatste tillen, in Woudenberg en Sterksel, telefoondraden aangebracht. En de zwaluwen weten dat te waarderen (foto 7). In Molenaarsgraaf werden twee houten ‘lok-
Fig. 6: Huiszwaluwkunstnesten aan ooievaarsnest in Soest (foto Martine Helleman). 4
Vogelbescherming Nederland is een campagne begonnen “om onze zwaluwen vooruit te helpen” (Vogels, herfstnummer 04/2012) en organiseert op 19 januari 2012 een speciaal huiszwaluwsymposium. Hopelijk zorgt al deze aandacht er voor dat de huiszwaluwen wat nestelmogelijkheden betreft niets te kort zullen komen in ons land. Verantwoording en dankwoord De inventarisatie van en verslaglegging over de Nederlandse zwaluwtillen wordt uitgevoerd door Wilfried de Jong en Will van Berkel in samenwerking met Jip Louwe Kooijmans (Vogelbescherming Nederland). De gegevens over het broedseizoen 2012 zijn verkregen dank zij de medewerking van de contactpersonen van de Nederlandse zwaluwtillen. Vragen en opmerkingen over dit verslag kunnen gericht worden aan Wilfried de Jong (
[email protected]).
Fig. 7: Aantrekkelijke telefoondraden bij de til in Sterksel (foto Gerard Noordman)
Er is in 2012 de nodige aandacht geweest voor de zwaluwtillen. Zoals in VogelNieuws (juni 2012), met als kop ‘Huiszwaluwtillen nog geen doorslaand succes’. Ook Natuurbericht.nl had enkele keren een bericht over de Nederlandse tillen. Op www.vogelbescherming.nl/zwaluwen worden verschillende tillenprojecten vermeld. -------------------------------------------------Voetnoten
(1) Filmpjes Biddinghuizen http://www.youtube.com/watch?v=17UjjSNExgU&feature=related en http://www.youtube.com/watch?v=8xoS90BsAhE&feature=related (2) http://www.waymarking.com/waymarks/WMF9B8_18_Assen_NL_Fietsroute_Drenthe. (3) Vorige verslagen http://members.ziggo.nl/jaaplangenbach/Huiszwaluwtillen%202009-2011.pdf en http://www.ivneemland.nl/Actueel/Nieuws/Default.aspx?nwsid=27&titel=Inventarisatie%20Huiszwaluwtillen
(4) Filmpje Havelte http://www.youtube.com/watch?v=Jr8mEt27tVc&feature=youtube_gdata_player (5) http://ivnoisterwijk.nl/documents/klgayz1bw24.pdf (6) Vogels 04/2012, blz. 3 (7) http://www.radioactiverobins.com/swiftsoostvoorne/swifts%20on%20the%20loose%20and%20saved.htm (8) Mededeling Joost van Bruggen, Sovon.
Winterse zonsondergang bij de til aan de Stuurboordswalvijver in Groningen (foto Peter Kruijt). 5
Voorwaarden voor plaatsing van een huiszwaluwtil
Een huiszwaluwtil biedt nestgelegenheid voor huiszwaluwen, zoals een nestkast. In het Duits en in het Nederlands is verschillende informatie beschikbaar over huiszwaluwtillen. De bronnen spreken elkaar soms tegen. Hieronder zijn elf punten waar een huiszwaluwtil aan moet voldoen op een rijtje gezet. Bestaande tillen kunnen op deze punten worden gecheckt om te kijken of constructie en locatie goed zijn.
De locatie van de huiszwaluwtil: 1. Huiszwaluwen vestigen zich doorgaans binnen 350 meter (max. 11 km) van de geboortekolonie. Plaats de huiszwaluwtil bij voorkeur in de directe omgeving van een bestaande kolonie. 2. De til moet op een logische plek worden geplaatst. De til moet bv. niet worden geplaatst in een volgebouwde wijk waar geen voedsel en nestmateriaal te vinden is. 3. Modder voor nestmateriaal moet bij voorkeur binnen 200 (max. 500) meter afstand aanwezig zijn, de modder moet nat zijn of nat worden gehouden aan het begin van het broedseizoen als de zwaluwen de nesten bouwen. 4. De huiszwaluw zoekt voedsel tot 450 meter rond de kolonie, vaak boven water of in de windluwte van grote gebouwen of een bomenrij. 5. De huiszwaluwtil moet goed vrijstaan om zo voldoende aanvliegmogelijkheden rondom te til te hebben. Dus niet te dicht op bomen of gebouwen. Geen obstakels, zoals bomen, vlaggenmasten en gebouwen in een straal van 6 meter rond de huiszwaluwtil. 6. Indien de til in de openbare ruimte komt te staan: wordt het door de omwonenden geaccepteerd? Constructie en onderhoud van de huiszwaluwtil 1. De huiszwaluw houdt van hoogte. Zorg dat de til op minimaal 4,2 meter, maar bij voorkeur op 5 à 6 meter hoogte komt te staan. 2. De kap van de til moet voldoende groot zijn, minimaal 2,2 x 2,2 meter. 3. De overstek is bij voorkeur wit gekleurd, voldoende diep tegen regeninslag en geïsoleerd tegen zomerse oververhitting. 4. Kunstnesten (hele, halve of zg. casco’s) trekken huiszwaluwen aan. Soms worden ze gebruikt om in te broeden, vaak maakt de huiszwaluw er zelf nesten naast. Zorg dat de til niet volledig is bezet met kunstnesten. 5. Bedenk dat de til onderhouden moet worden en dat bezette nesten om het jaar schoon gemaakt moeten worden (i.v.m. parasieten).
Jip Louwe Kooijmans Vogelbescherming Nederland
6
Tabel 1. De 91 Nederlandse zwaluwtillen (stand oktober 2012) per provincie in volgorde van plaatsing. Bezette tillen, met jaar van bewoning, in rood en vet.
Groningen 1 Groningen 2 Groningen 3 Groningen 4 Midwolda Bedum Uithuizen
Groningen Stadstuincomplex Stuurboordswalvijver Zadelpad, Beijum Prof. Uilkensweg Hoofdweg 22 Ellerhuizen 7 Middenweg 2
sep-09 feb-11 mrt-11 mrt-11 mrt-11 apr-11 mei-11
Friesland Balk 1 Hindeloopen 1, 2, 3 Joure Sondel Hindeloopen 4 Hallum Balk 2 Hindeloopen 5 Surhuisterveen Opeinde Leeuwarden Sneek 1 Sneek 2 Sneek 3 Jubbega
Jachthaven Lutsmond langs Stadsweide De Swel Swaaigat Meenscharsweg 26 Singel 10 Wilhelminastraat Meenscharsweg 6 Boskbei Wijtze Brandsmaloane Nijlansdyk 229 De Strikel Het Oosterom Rasterhoffpark Leidijk 22
apr-09 apr-09 apr-09 feb-10 mrt-10 apr-10 apr-10 sep-10 mrt-11 mrt-11 apr-11 apr-11 apr-11 sep-11 apr-12
Hoogeveen Meppel 1 Meppel 2 Meppel 3 Assen 1 Assen 2 Assen 3 Assen Faunaflat Uffelte 1, 2012 Havelte, 2011-12 Diever Uffelte 2, 2012 Zuidwolde Echten
Drenthe Hoogeveense Vaart Garstenweg Eekhorstweg Oosterbroekenweg Baggelhuizerplas woonwijk Kloosterveen woonwijk Marsdijk Witterstraat Schoolstraat Klaproosweg Raadhuislaan 1 Dorpstraat Looizand 28 Vakantiepark Westerbergen
jul-09 aug-09 aug-09 aug-09 sep-09 sep-09 sep-09 nov-10 feb-11 feb-11 feb-11 mrt-11 apr-12 mei-12
7
Overijssel Wijhe Hardenberg IJsselmuiden Bornerbroek IJhorst
Omloop/Raalterweg Park Kruserbrink Touwslagerslaantje 1 bedrijfsterrein langs A35 bij de kerk
sep-10 apr-11 apr-11 mrt-12 jun-12
Gelderland Sinderen Boven-Leeuwen Brummen
Toldijk 11 Park Groenewoud Meengatstraat
apr-12 jun-12 okt-12
Flevoland Biddinghuizen 1 Biddinghuizen 2 Swifterbant Dronten 1 Dronten 2 Almere Ketelhaven
Weidehof, bezet in 2009-10 Fruithof Bambihof Stuurboord, De Zuid De Oost, Het Spectrum Stadslandgoed De Kemphaan hoek Ketelweg-Lindenlaan
jun-08 jun-08 sep-09 dec-09 dec-09 okt-10 apr-11
Utrecht Soestdijk 1 Baarn Benschop Harmelen Soest-Zuid Soestdijk 2 Woudenberg 1 Soest Woudenberg 2
Korte Brinkweg Naast gemaal Zeldert Benedeneind NZ Haanwijk 33 De Paardenkamp Volkstuinen Jachthuislaan Ekris 38 A.P. Hilhorstweg Magnoliasingel
okt-09 apr-10 mrt-11 mrt-11 sep-11 mrt-12 apr-12 mei-12 jun-12
Noord-Holland Huizen 1 Heerhugowaard Huizen 2 Huizen 3
Zomerkade Oregano Zwaardklamp, oude haven RWZI IJsselmeerstraat
apr-10 mrt-11 mrt-12 mrt-12
Zuid-Holland Rotterdam Zoetermeer Molenaarsgraaf Lekkerkerk Bergambacht 1 Bergambacht 2
De Blijde Wei de Weidemolen Kweldamweg Tiendweg Oost Lekweidepark Secr. Schipperstraat
feb-10 feb-10 mrt-11 mrt-12 mrt-12 okt-12
Zeeland Biervliet
Schoolstraat, verplaatst okt-12 8
apr-09
Noord-Brabant Oudenbosch Keldonk, 2011-12 Drunen Aarle-Rixtel Vught Drimmelen Elsendorp Molenschot Zijtaart Eindhoven Lierop, 2012 Leende, 2011-12 Son en Breugel Chaam Sterksel Moergestel
Bornhemweg / Wolvenstraat Speelveld Den Dries Honderdbunderweg Omgeving kasteel Croy Peellandstraat 1 t Fort 8 St Christoffelstraat Schoolstraat 27 Jekschotstraat 5a Eckartdal Verhagenstraat 4 Landgoed de Langakkers Sonniuswijk Elsakkerpad Pastoor Thijssenlaan 33 Akkerweg, Zwaluwtoren
jan-09 mrt-09 apr-09 mei-09 jun-09 mrt-10 apr-10 apr-10 sep-10 sep-10 dec-10 mrt-11 apr-12 jun-12 jul-12 jul-12
Limburg Belfeld Venlo
Markt (voor oude raadhuis) Floriade (alleen in 2012)
sep-11 mrt-12
Wat wil een huiszwaluw nog meer? Modder, insecten, telefoondraden en een overstek voor z’n nest (Sterksel, foto Gerard Noordman).
9
Fig. 1. Verspreiding van de Nederlandse huiszwaluwtillen (december 2012).
* Tillen die bezet zijn geweest (zie Tabel 1).
10
