1
De Moderne Devotie, leven in gemeenschap met het gezamenlijk verlangen Jezus na te volgen. Ds. Henk de Jong, Windesheim
Elspeet, Mennorode, tweedaagse IZB, 26 jan. 2012.
Geliefde broeders en zusters, Mij is gevraagd een inleiding te houden over de Moderne Devotie. Omdat de Bijbelse notie ‘navolging’ in het werk van de IZB een belangrijke plaats inneemt en deze in de toekomst mogelijk nog belangrijker zal worden, is het belangrijk naar het verleden te kijken. In de 14e eeuw was binnen de beweging van de Moderne Devotie ‘navolging’ een centraal thema. Ik wil daarom over de Moderne Devotie in het algemeen iets vertellen en vervolgens een en ander toespitsen op de vraag: Is er van de Moderne Devotie vandaag nog iets te leren? Ik hoop dat u vanmorgen zelf kunt vaststellen of dit wel of niet zo is. Zelf meen ik dat dit zeker het geval is.
De volgende aanpak staat mij nu voor ogen: 1. Een beknopte Geschiedkundige inleiding over de Moderne Devotie (Geert Grote); 2. Thomas a Kempis en zijn De Imitatione Christi; 3. De doorwerking van de Moderne Devotie (o.a. bij de Nadere Reformatie en de gereformeerde theologie; vervolgens ondermeer bij D. Bonhoeffer); 4. Lezen van een tekst uit De Imitatione Christi; 5. Bespreking van wat we gevonden hebben in de tekst van hoofdstuk 1 van De Imitatione Christi . Vervolgens willen het geheel toespitsen op ‘Navolging nu’. Het begrip Moderne Devotie1 Moderne Devotie is de benaming van een beweging waarvan Geert Grote de grondlegger is geweest. Het begrip is altijd een beetje moeilijk en vraagt om uitleg. Het woord Devotie 1
Benaming die Joh. Busch gebruikte en die en kan vertaald worden als: ‘hedendaagse manier van God dienen’ Het gaat om een beweging die zich kenmerkte door innerlijke vroomheid en die zich verzette tegen het steeds meer veruitwendigen van het geloofsleven. Het ging hem om praktische geloofsbeleving waarvan ingetogenheid een kenmerk is.
2 (vroomheid, innige geloofsbeleving) levert geen probleem op. Maar ‘modern’? De beweging heette modern, niet omdat ze modieus wilde zijn, of wilde breken met de traditie, nee, ze wilde eigentijds zijn. De tijd vroeg om een vernieuwde spiritualiteit.
Ontstaan Geert Grote leefde van 1340-1384. Hij kan als de grondlegger van de Moderne Devotie worden beschouwd. Geert stamde uit een vooraanstaand geslacht van kooplieden in de Hanze stad Deventer. Zijn vader Werner Grote was daar lakenkoopman en schepen (burgemeester). Geert verloor op 10-jarige leeftijd zijn ouders. Zij stierven aan de pest. Geert werd daarna opgevoed door zijn oom die ook zijn voogd was. Hij werd na een vooropleiding te Deventer in de gelegenheid gesteld in Parijs (1355) te studeren. Daar mocht hij na drie jaar de magisterbul in de artes liberales in ontvangst nemen. Na voortgezette studie koos Geert, hoewel vooral juridisch geschoold, voor een kerkelijke loopbaan. Hij verwierf een kanunnikenplaats in Aken en in Utrecht. Hieraan inkomsten waren verbonden, wat betekende dat zijn toekomst verzekerd leek. Hoewel hij kerkelijke functies had, was zijn levenswijze daarmee niet echt in overeenstemming.
Bekering Op dertigjarige leeftijd voltrekt er zich in het leven van Geert Grote een innerlijke crisis. Vermoedelijk door een ernstige ziekte. Gesprekken met goede vrienden, o.a. met Hendrik Egher van Kalkar, later prior van het kartuizerklooster te Monnikhuizen, brengen in zijn leven een ommekeer. Een ware bekering! Hij beseft hoe vergankelijk het leven is en krijgt oog voor de enorme misstanden in de kerk. Vooral ziet hij die bij de kerkleiding en in de kloosters. Steeds meer staat hem het materialisme en de veruiterlijking van het geloof tegen. Geert trekt zich voor bezinning een bepaalde tijd terug in de kartuize Monnikhuizen bij Arnhem en laat zich daar tot diaken wijden, waardoor hij preekbevoegdheid ontvangt. Als volks- of boeteprediker trekt hij vervolgens door het land, de mensen oproepend tot bekering. De eerste christengemeente uit de Bijbeltijd is het voorbeeld waar hij zijn hoorders op richtte. Het samen een geloofsgemeenschap vormen zal hij als een belangrijke christelijke waarde hebben gezien. Hij stelt dan ook zijn ouderlijk huis te Deventer ter beschikking om als ‘vrijwoning’ te dienen voor behoeftige vrouwen. Een vorm van liefdadigheid. Zelf blijft hij enkele kamers ervan bewonen. Zijn vriend Florens Radewijns stelt eveneens zijn woning beschikbaar, te weten voor de opvang van jonge studenten die aan de stadsschool studeerden. Zij hielden zich bezig met het afschrijven van boeken. Uit beide huizen ontwikkelen zich de
3 huizen van de Zusters en Broeders des Gemene Leven. Het waren dus leken die ervoor kozen naar Hand 4:32 te leven in gemeenschapsverband zonder voor een kloosterlijke status te kiezen. Dat kon ook niet, want Geert Grote was niet bevoegd daartoe over te gaan. Zijn beweging van ‘vernieuwde innerlijkheid’ wordt later aangeduid als de Moderne Devotie.
Optreden van Geert Grote In zijn preken en geschriften riep Geert Grote niet alleen op tot navolging van Christus, maar stelde daarbij ook de misstanden in de kerk aan de kaak, ondermeer dat priesters zich niet hielden aan het celibaat, kloosterlingen persoonlijk bezit hadden en clerici kerkelijke ambten en prebenden kochten en verkochten. Bovendien leken vaak een losbandig leven leidden. Fel trok Geert tegen dit alles van leer. Kerkelijk was het een verwarrende tijd. Er resideerden twee pausen: paus Urbanis VI in Rome en Clemens VII in Avignon. Het gebrek aan gezag had heel negatieve gevolgen. Door het optreden van Geert Grote kwamen veel mensen tot inkeer. Hij hechtte grote waarde aan de persoonlijke verantwoordelijkheid van ieder mens. Maar ook aan de heelheid der kerk, het mystieke lichaam van Christus. De nadruk op de waardigheid van de mens, van een gedoopt christen, is kenmerkend voor de Moderne Devotie. Geert Grote heeft wat betreft de spiritualiteit onder invloed gestaan van de mysticus Jan van Ruusbroeck in Vlaanderen met wie hij contact onderhield. In 1383 mocht Geert Grote als diaken de preek op de Utrechtse synode houden. Dit was een eervolle taak. Hij nam echter geen blad voor de mond. Stelde in zijn preek contra focaristas, de misstand aan de kaak dat veel geestelijken zich niet hielden aan het celibaat. Dat werd hem niet in dank afgenomen. Men drong er bij de bisschop op aan, dat diakenen hun preekconsent zouden worden ontnomen. En dat gebeurde ook. Op deze wijze werd Geert Grote monddood gemaakt. Geert kwam hier niet tegen in opstand, hoewel hij wel schriftelijk protest aantekende. Hij had de hoop recht gedaan te worden. Zelfs met een beroep op de paus. Maar tevergeefs. Hij trok zich terug in Woudrichem. Hier ontwikkelde hij zich tot de beschouwende mens die hij in feite was.
Zijn sterven In 1384 stierf Geert Grote te Deventer aan de pest, 44 jaar oud. Kort voor zijn dood moet hij opdracht hebben gegeven o.a. aan Florens Radewijns over te gaan tot het stichten van een kloostergemeenschap. Mogelijk heeft hij geadviseerd een convent volgens de leefregel van
4 Augustinus te stichten, welke kerkelijk erkend werd en waar lekengemeenschappen bescherming bij konden vinden. Te Windesheim kon na een aantal jaren een klooster worden gerealiseerd. Maar ook de huizen van het gemene leven bleven bestaan. De Moderne Devotie stond niet op zichzelf. Er was een netwerk van soortgelijke bewegingen in Europa. Ze gaan terug op het midden van de 12e eeuw. Armoedebewegingen, waar vooral vrouwen bij betrokken waren, kwamen toen veel voor. De Moderne Devotie is niettemin een specifiek Nederlandse beweging! De ‘Zusters en Broeders van het Gemene leven’ kun je zien als een variant van de begijnengemeenschappen in de zuidelijke Nederlanden.
2. Thomas a Kempis en De Imitatione Christi Tot de stichters van het klooster te Windesheim behoorde Johannes van Kempen, afkomstig uit de Duitse stad Kempen. Zijn jongere broer Thomas kwam na enige tijd ook naar Salland. Hij verbleef een poosje in Deventer, om daarna blijvend zijn intrek te nemen in het klooster op de Agnietenberg te Zwolle. Hij is wel de meest bekende vertegenwoordiger van de Moderne Devotie door het boek De Imitatione Christi (Over de navolging van Christus) dat door hem werd geschreven. Het is een bundeling van een aantal traktaatjes. In 1441 werd het boek afgerond.
De Imitatione Christi Toen ik in 1990 predikant werd in Windesheim, werd ik bij mijn bevestiging toegesproken door pater dr. Rudolf van Dijk die meedeelde dat de zusters van de Windesheimer congregatie (toen nog wonend in het klooster Soeterbeek bij Ravenstein) blijvend bidden voor de voortgang van het evangelie te Windesheim. U begrijpt, dat maakt je dag meteen al goed. Mij werd een (moderne) uitgave van De Navolging van Christus aangeboden. Ik bezat echter al een oud exemplaar dat ik ooit gekocht had om vervolgens het in mijn boekenkast een plaats te geven. Ik denk dat dit symptomatisch is voor wat velen met dit boek doen nadat ze het hebben aangeschaft. Ik ben in Windesheim de Immitatio goed gaan lezen. Iedere dag een kort gedeelte ter overdenking. Dit heeft mijn preken beïnvloed. Meer dan voorheen klinkt er in door dat het Evangelie weliswaar oproept tot geloof, waardoor we worden gerechtvaardigd, maar dat dit onlosmakelijk verbonden is met de oproep tot navolging. Het één kan niet zonder het ander.
5 Inhoud Over de inhoud van De Imitatione Christi kan veel gezegd worden. Graag wijs ik op wat prof dr. A. de Reuver in zijn boek Verborgen omgang (Zoetermeer, 2002) heeft geschreven. Hij wijst op de volgende kenmerkende motieven.
1. Navolging Hierbij gaat het om de innerlijke overdenking van het leven en met name het lijden van Jezus. Imitari heeft niet de betekenis van nabootsen. Het gaat om zich oefenen en inleven van het allerheiligste leven van de Man van smarten. 2. Kruisdragen Dit kan bij de navolging niet ontbreken. Thomas wijdde er een afzonderlijk hoofdstuk aan. Het kruisdragen voltrekt zich in de gelijkvormigheid van Christus die in zijn leven geen uur zonder lijden was. Het gaat om de mortificatio. 3. Deemoed De humilitas, is onder invloed van Augustinus een sleutelwoord geworden in de geschriften van de spirituelen. Omdat God alleen goed en groot is, past geringschatting van zichzelf bij zijn dienaren. De inkeer in onszelf geeft zelfkennis en zal ons nederig maken. 4. Innerlijkheid Devotus er internus, het gaat om de waarheid in het binnenste. In de wereld heeft men vooral aandacht voor het uiterlijke van een mens, maar het gaat om het innerlijk. God ziet het hart aan. 5. Liefde tot God De geschriften zijn doortrokken van liefde tot God en met name tot zijn Zoon Jezus Christus. Het betreft een wederliefde tot God. Thomas zegt: ‘Hierin hebt Gij mij de zoetheid van Uw liefde het meest getoond, dat Gij mij, toen ik nog niet bestond, hebt geschapen, en dat ge mij, toen ik ver van U wegdoolde, hebt teruggehaald om U te dienen en mij hebt bevolen u lief te hebben. 6. De hemelse dingen Het zal na het voorgaande niet verbazen dat Thomas dit aardse bestaan min of meer afschrijft. Men heeft zichzelf te beschouwen als een pelgrim die in ballingschap verkeert en die uitziet naar de hemelse woonplaats. Daar dient men dus op gericht te zijn.
6
3. DOORWERKING VAN DE MODERNE DEVOTIE Hoe komt het dat dit Rooms Katholieke boek in protestantse kring zo’n goed onthaal heeft gevonden? Hierover zou ik het volgende willen zeggen. Over de vraag in hoeverre De Moderne Devotie invloed heeft gehad op de Reformatie, wordt verschillend gedacht. Veel duidelijker zijn we geïnformeerd als het gaat over de Nadere Reformatie, de beweging die in de 17 eeuw in Nederland sterk zich beijverde voor de Praxis Pietatis (= de vroomheid in de praktijk), of wel: de praktijk der godzaligheid. Hierbij gaat het om het daadwerkelijk leven met God in een persoonlijke omgang met Hem en in de praktijk over het leven van alle dag. U begrijpt, dit komt erg overeen met wat we hoorden van de Moderne Devotie.
De Nadere Reformatie De vader van de Nadere Reformatie, Willem Teellinck is vermoedelijk bij de puriteinen in Engeland in aanraking gekomen met het werk van Thomas a Kempis. Hij was daar zeer van onder in druk. Hij heeft in een van zijn eigen boeken, Sleutel der Devotie, belangrijke stukken uit de Navolging letterlijk overgenomen. Hierdoor werd de grote gereformeerde theoloog Voetius, de spil van de Nadere Reformatie, er ook voor ingewonnen. Hij noemde Teellinck: ‘Een tweede Thomas a Kempis, doch gereformeerden’. We zien daarna een doorwerking van deze spiritualiteit in de gereformeerde theologie. De Nadere Reformatie heeft tot op de dag van vandaag een grote invloed op de kerk van ons land. Het boek van Thomas kreeg daardoor ook een ruime ingang. Invloed in de 20e eeuw is duidelijk aan te wijzen bij: 1. Dietrich Bonhoeffer die in zijn cel te Berlijn zich intensief heeft bezig gehouden met De Immitatio Christi en daardoor geïnspireerd zijn bekende boek Nachfolge heeft geschreven. 2. Dag Hammarskjold die zich sterk liet leiden door Thomas’ boek en bij zijn tragische dood een exemplaar van De Navolging bij zich had. 3. Ook paus Johannes Paulus 1. Van hem wordt gezegd dat hij stierf terwijl hij las in De Immitatio Christi. Evaluerend kom ik tot een aantal bevindingen: 1. De Moderne Devotie had boven alles het streven: We moeten terugkeren naar de essentie van het evangelie, te weten het leven mèt en vòòr God! 2. De notie dat het gaat om Jezus navolgen klinkt bij Geert Grote al door. Hij heeft daarvoor de kerk rigoureus wakker geschut. Alle halfheid moest worden afgelegd.
7 3. We zien bij hem een praktische vroomheid die zich uit in bewogenheid over zijn medemens. 4. Geert Grote heeft ondanks zijn felle kritiek niet gedacht aan breken met de kerk. Ook zet zij zich niet in alles af tegen kerkelijke instellingen (soms adviseert hij personen toch in een klooster in te treden). Hij durfde echter een eigen weg in te slaan, door gemeenschappen te vormen van mensen die niet gebonden waren aan geloften. De gemeenschapvorming achtte hij waardevol. Hij vond dat je die op eigentijdse wijze tot stand mocht brengen. Een moderne aanpak! 5. Een minder positieve kant vind ik persoonlijk van hem dat hij (en zijn navolgers) niet schuwden op angstgevoelens van mensen in te spelen en hen er door onder druk te zetten. 6. Een genuanceerder beeld zien we bij Thomas a Kempis. Als kloosterling leidde hij een ander bestaan dan Geert Grote. Lezend in de Navolging valt op dat Thomas zich tot het uiterste inspant heilig voor God te leven. Hij grijpt als het ware naar het hoogste. Toch kan ook hij dat niet bereiken. Ook hij moest uiteindelijk leven van genade. 7. Geloven en navolgen is m.i. bij hem identiek. Dat is een punt om over na te denken! Velen zeggen in onze tijd: ‘Ik geloof wel’. Maar wanneer iemand de vraag wordt voorgelegd: Wil je ook Jezus navolgen? wordt het veel concreter. 8. Bij Thomas is alles erop gericht dat we leven mèt en vòòr God en eenmaal door Hem de zaligheid beërven. Daar moet een mens zich wel tot het uiterste voor inspannen volgens hem. 9. Bij de Nadere Reformatie en bij Bonhoeffer gaat het eveneens om terugkeer naar de essentie het leven mèt en vòòr God. De oproep van de Nader Reformatie om ‘waarheid in het binnenste’ gaat daarop terug. Ook Bonhoeffers kritiek op de Billige Gnade heeft daar m.i. mee te maken. 10. Moderne Devotie houdt in: eigentijdse vroomheid. In 2012 mag die dus anders zijn dan in de 14e en 15e eeuw. Dat betekent dat wij erover na dienen te denken hoe we in onze tijd weer een Moderne (passend in 2012) Devotie kunnen bevorderen. 4. Lezen van de tekst uit De Navolging. Kopieën uit Navolging in jonge taal (vert. Mink de Vries) en de nieuwste uitgave van dr. Van Dijk (Latijn /Ned). Niet alles kun je uit een dergelijke korte tekst halen, maar mogelijk toch enige bruikbare noties.
Vraag: Wat spreekt u aan, waar kunt u iets mee? Straks inventariseren we wat jullie gevonden hebben. Graag hoor ik dan waarom u iets aanspreekt en wat u ermee zou kunnen.
5. Navolging nu. Uit de eerste bladzijden van de Navolging kan dit worden vastgesteld: 1. Christus navolgen is onze roeping, te weten: Zijn leven en gedrag uitbeelden. Een Christen blijft ‘kruisdragen’ (het volmaakte geluk vindt men niet op aarde!). 2. Als je Jezus navolgt kom je aan de weet wat Hij echt bedoelde. 3. Berouw ervaren is van groter belang dan er enkel diepzinnige kennis van hebben; 4. Zonder de liefde te kennen is alle kennis, ook Bijbelkennis, nutteloos. 5. Beter goed leven, dan lang leven!
8 6. Een bescheiden boer die met God rekening houdt gaat de filosoof met zijn diepzinnige kennis te boven. 7. Blijf liever onbekend (op de achtergrond), dan te streven naar eer en aanzien. (Deze gedachte staat haaks op het denken van onze tijd waarbij ‘bekendheid’ heel belangrijk wordt gevonden. Slotopmerking: Kenmerkend voor de Moderne Devotie is het verlangen in eenvoud mèt en vóór God te leven naar het voorbeeld van de Here Jezus.
