de missing link tussen geld en duurzaamheid
1 Waarom dit rapport, op dit moment? “Mijn hart bloedt bij al wat ik niet redden kan. Zoveel is vernield. Ik heb mijn lot verbonden met hen die, eeuw na eeuw, tegennatuurlijk, zonder buitengewone macht, de wereld weer herstellen.” Adrienne Rich1
De mensheid – en vooral de Westerse beschaving – ligt op een onhoudbare koers. Klimaatverandering en het uitsterven van diersoorten, een vergrijzende bevolking, hoge werkloosheid en niet-duurzaam energieverbruik zijn allemaal kwesties die dringend aandacht vragen. Er is een politieke consensus van rechts tot links dat tijdens de komende tien jaar wijdverbreide en snelle veranderingen in het gedrag vereist zijn. Regeringen en bedrijven hebben van oudsher monetaire prikkels gebruikt als het primaire motivatie-instrument om niet-spontane gedragspatronen op te wekken. Alleen zit ons monetair systeem nu zelf ernstig in de knoei. Wegens de groeiende uitdagingen waar we voor staan, is de manier waarop geld vorm geeft aan onze motivaties en daden eerder een deel van het probleem geworden dan van de oplossing. Ons huidige monetaire systeem – de specifieke wijze waarop geld in onze samenleving wordt gecreëerd, in omloop gebracht en beheerd – lijkt voor zowat iedereen evident. Dit geldt evengoed voor het grote publiek, het bedrijfsleven en niet-gouvernementele organisaties (ngo’s), als voor beleidsmakers en de meerderheid van de academici. Vandaar dat na de enorme financiële crisis van 2008 – de grootste systemische financiële mislukking in de geschiedenis tot nu toe – het de enig denkbare optie was om het bankwezen te redden op kosten van de belastingbetaler, om dan zo snel mogelijk terug te keren naar ‘business as usual’. Dit scenario werd herhaald
46
geld en duurzaamheid
voor elk van de grote bankencrises en monetaire meltdowns in onze tijd.2
1 Structurele kwesties identificeren Het eerste doel van dit rapport is aan te tonen dat de instabiliteit van ons monetaire en bancaire systeem structurele oorzaken heeft. Daarom zullen de wijzigingen in regelgeving en kapitaalvereisten die nu binnen het bestaande kader worden besproken en geïmplementeerd, er niet in slagen toekomstige crashes te vermijden, juist omdat ze de eigenlijke structuur van het monetaire systeem intact laten. Deze structurele kenmerken omvatten onder meer het idee dat geld in de eerste plaats door een bancair systeem monopolistisch gecreëerd moet worden in ruil voor schulden.3 Wij stellen dat het essentieel is om dit monopolie te herbekijken als duurzaamheid enige kans wil maken tijdens de 21e eeuw. Dit betekent niet dat een dergelijke verandering zal volstaan om al deze problemen automatisch op te lossen. Er zijn duidelijk ook verschillende andere dimensies relevant – onderwijs en beleid, om er maar twee te noemen – maar deze andere dimensies zijn niet waar dit rapport op focust. In plaats daarvan willen wij aantonen dat als de kwestie van de monetaire structuur niet wordt aangepakt, alle andere beleidsdaden vruchteloos zullen blijken. Een monetair systeem is een soort besturingssysteem voor menselijke activiteiten. Wat wij dringend nodig vinden, is een upgrade van ons collectief besturingssysteem naar één waarvan de grotere robuustheid en flexibiliteit ons toelaat succesvol om te gaan met de vele grootschalige uitdagingen van de 21e eeuw. Het veranderen van onze vooronderstellingen over hoe geld wordt gecreëerd en in omloop gebracht, zou ons naar een duurzame wereld kunnen leiden; een wereld die zowel de mensheid als de biosfeer van deze planeet omvat, waarvoor de mensheid nu collectief, en zonder het goed te beseffen, verantwoordelijk is geworden. Ons huidige monetaire systeem is helemaal geen neutraal hulpmiddel ter bevordering van ruil; het stuurt menselijke drijfveren en beslissingen op alle niveaus: van kleinschalige lokale uitwisselingen en interacties, tot beslissingen van multinationals over vele miljarden dollars.
waarom dit rapport, op dit moment?
47
Wat wij voorstellen vergt evenwel een paradigmaverschuiving in het monetaire domein. Paradigmatische verschuivingen zijn controversieel, omdat ze ideeën ter discussie stellen die voor vanzelfsprekende waarheden worden gehouden, die in dit geval reeds eeuwen meegaan. Deze uitdaging aangaan is echter de moeite waard, omdat ze leidt tot een pad waarop de economie een werkelijk emancipatorische sociale wetenschap zou kunnen worden. Zelfs duurzame overvloed zou een reële mogelijkheid kunnen worden...
2 Pragmatische oplossingen aanreiken Het tweede doel van dit rapport is pragmatische suggesties aan te bieden voor wat er nu gedaan kan worden. Wij stellen een aantal voorbeelden voor van monetaire innovaties die de beschikbare beleidsopties voor overheden verruimen, maar ook pragmatische financiële strategieën bieden voor bedrijven, ngo’s en burgers in het algemeen. Al bij al kan de synergie tussen dergelijke innovaties leiden tot een radicaal ander menselijk streven naar hoe, zowel collectief als individueel, op onze planeet te leven. In de praktijk biedt het nieuwe systeem dat we beschrijven aan gewone mensen meer vrijheid om een leven te leiden dat hun menselijkheid meer eer aandoet. Het geeft hen de keuze om hun behoeften te bevredigen uit een breder spectrum van activiteiten en verhoogt hun kansen om hun talenten uit te drukken en hun creatieve passies te ontwikkelen. Voor leden van de rijke elite van vandaag maakt de voorgestelde aanpak het mogelijk om financieel rijk te blijven, zonder dat dit ten koste gaat van de rest van de mensheid. Dergelijke mogelijkheden mogen op dit moment volledig utopisch klinken en zolang we gevangen blijven in het conventionele monetaire paradigma, zullen ze dat ook blijven. De hoogste prijs die we betalen voor het in stand houden van het huidige monetaire paradigma is de beperking die dit paradigma oplegt aan wat we voor mogelijk houden. De reactie van de overheden op onze huidige monetaire problemen doet denken aan een uitspraak van Winston Churchill over de Verenigde Staten tijdens de Tweede Wereldoorlog: “Je kunt altijd rekenen op de Amerikanen om het juiste te doen … nadat ze al het an-
48
geld en duurzaamheid
dere hebben geprobeerd.” Sinds de grote bankmeltdown van 2008 hebben beleidsmakers inderdaad alles geprobeerd om de financiële crisis aan te pakken, behalve de structuur van het monetaire systeem zelf ter discussie stellen. We blikken terug op recente gebeurtenissen in Europa om dit punt te illustreren. In 2012 hebben alle landen die betrokken waren bij de crisis van 2008 zich diep in de schulden gestoken om hun banksystemen te redden van een faillissement. Het financiële systeem heeft hierop ‘geantwoord’ door erop te wijzen dat deze landen nu een te hoge schuldenlast dragen; het eist nu de ontmanteling van de sociale vangnetten in Europa, die eeuwen opbouw hebben gevergd. Bezuinigingsprogramma’s worden overal tegelijkertijd opgelegd en garanderen zo dat de economische neergang langer zal duren dan gebruikelijk. Gewelddadige sociale onrust en een reeks aftredende regeringen, maar ook autoritaire en nationalistische reflexen zijn in de nabije toekomst zeer waarschijnlijk. Zelfs als de euro instort, is het enige alternatief dat wordt overwogen een terugkeer naar een systeem van nationale monopolies, elk met één nationale munt, gecreëerd door bankschuld. In de hoop te ontsnappen aan de beperkingen van de euro door terug te keren naar een munt die kan devalueren, zou elk land nog steeds opgesloten blijven in de oude dwangbuis van te proberen al zijn problemen op te lossen via het mechanisme van één enkele munt.
3 Het belang van timing Misschien is timing wel de belangrijkste factor van allemaal. Allereerst is er de kwestie van duurzaamheid. 2012 was het jaar van Rio+20, de twintigste verjaardag van de eerste vn-conferentie over duurzame ontwikkeling, waar niet veel uitkwam.4 Het is ook de veertigste verjaardag van De grenzen aan de groei, het eerste Rapport aan de Club van Rome.5 Dit decennium is ook nog op twee andere punten ongewoon kritiek. Ten eerste zullen we de ‘babyboomers’ met pensioen zien gaan. Dit leidt tot grote onopgeloste financiële problemen met pensioenen en toenemende kosten van de gezondheidszorg. In de meeste Euro-
waarom dit rapport, op dit moment?
49
pese landen worden de pensioenen opgebracht door het werkende deel van de bevolking, zoals in Nederland (in principe) met de aow gebeurt, en niet, zoals in Nederland, door zelf vooruit te sparen met pensioenfondsen. De Bank voor Internationale Betalingen (bis) voorspelt dat op basis van deze extra leeftijdgebonden uitgaven alleen al tegen 2020 de schuld/bnp-verhoudingen zullen stijgen tot meer dan 300% in Japan, 200% in het Verenigd Koninkrijk, en meer dan 150% in België, Frankrijk, Ierland, Griekenland, Italië en de Verenigde Staten.6 Ten tweede is men het er in wetenschappelijke en zakelijke kringen over eens dat binnen diezelfde periode, om de ergste klimaatscenario’s7 te voorkomen, nooit vertoonde investeringen nodig zijn om de overstap te maken naar een postkoolstofeconomie. Zo’n snelle invoering van de noodzakelijke technologieën zal van de overheid ongekend leiderschap en enorme subsidies vergen. Beide kwesties dulden geen uitstel. We kunnen ons niet veroorloven ze pas aan te pakken wanneer de overheidsfinanciën zijn verbeterd. Missen we dit decennium de deadline, dan zal dat ernstige gevolgen hebben: beloften, gedaan aan een hele generatie die een leven lang trouw heeft bijgedragen aan pensioenfondsen en zorgverzekering, worden misschien geofferd. De potentiële schade aan de biosfeer van de planeet is zelfs kritiek, en de effecten ervan zouden meer dan duizend jaar aanslepen! Het tijdschrift Nature publiceerde onlangs waarschuwingen over de gevolgen van wat nog slechts een gematigde klimaatverandering is.8 Enkele fragmenten van deze tekst: “Een fundamentele voorspelling van de klimaatwetenschap is dat veel delen van de wereld langere en diepere droogtes zullen krijgen, wegens de synergie-effecten van het verdrogen, de opwarming en het smelten van sneeuw en ijs. Neerslagpatronen zullen naar verwachting verschuiven, wat leidt tot uitbreiding van de droge subtropen. De neerslag die er dan wel is zal waarschijnlijk als extreme stortvloeden neerkomen, wat resulteert in wegvloeiing, eerder dan verlichting van de droogte. Opwarming veroorzaakt grotere verdamping en zodra de grond droog is, gaat de
50
geld en duurzaamheid
Afbeelding 1.1 Wereldkaart van de pdsi-verwachting (pdsi = Palmer Drought Severity Index) in het decennium van 2060-2069 voor een scenario van gematigde klimaatverandering. Ter vergelijking: in de Grote Vlakten van de Verenigde Staten tijdens de Dust Bowl van de jaren 1930, piekte de pdsi heel kort tot -6, maar voor de rest overschreed hij in dat decennium zelden de -3. Dit was voldoende om op grote schaal het opgeven van landbouwgrond te veroorzaken. Bron: Aiguo Dai, “Drought under Global Warming: A Review”, Climate Change, volume 2, issue 1, pp. 45-65, januari/februari 2011.
waarom dit rapport, op dit moment?
51
droog -20
nat -10
-6
-3
-1
1
3
6
10
20
Legenda droog -20
nat -10
-6
-3
-1
1
3
6
10
20
52
geld en duurzaamheid zon de bodem bakken wat leidt tot nog hogere temperaturen. Dat is de reden waarom bijvoorbeeld voor de Verenigde Staten tijdens de Dust Bowl in de jaren 1930 zoveel temperatuurrecords gevestigd werden, en waarom in 2011 een door droogte geteisterd Texas de heetste zomer zag die ooit gemeten werd voor een Amerikaanse staat. Tot slot: in veel regio’s wordt een eerder smelten van de sneeuw verwacht; zo zal er minder water opgeslagen liggen op bergtoppen voor het droge seizoen in de zomer... Paleo-klimaatgegevens, teruggaande tot de Middeleeuwen, tonen droogtes die vele decennia aanhielden. Maar de extreme droogtes waarmee we deze eeuw zullen worden geconfronteerd zullen veel heter zijn dan de ergste daarvan: onze laatste decennia waren warmer dan het droogste decennium van de ergste droogte in de afgelopen 1.200 jaar... Meest prangend echter: wat zal er gebeuren met de mondiale voedselzekerheid als stofstormcondities de norm worden voor zowel de voedselinvoerende als de voedseluitvoerende landen? Extreme, wijdverspreide droogte zal heersen op een moment dat zeespiegelstijging en verzilting enkele van de rijkste agrarische delta’s in de wereld bedreigen, zoals die van de Nijl en de Ganges. Ondertussen kunnen verzuring van de oceanen, opwarming en overbevissing het voedsel dat de zee ons biedt ernstig doen verminderen... Menselijke aanpassing aan langdurige, extreme droogte is moeilijk of onmogelijk. Historisch gezien was de primaire aanpassing aan stofstormperiodes verhuizen naar elders... Halverwege deze eeuw zo’n 9 miljard mensen voeden in het aangezicht van een snel verslechterend klimaat, is misschien wel de grootste uitdaging waar de mensheid ooit voor stond.”
Afbeelding 1.1 illustreert de verbreiding van stofstormen in de wereld in de jaren 2060-2069 op basis van een scenario van gematigde klimaatverandering. De auteur benadrukt: “Deze voorspellingen zijn geen worst case scenario’s; ze gaan uit van de uitstoot van broeikasgassen als alles gewoon zijn gang blijft gaan. We kunnen hopen dat de modellen te pessimistisch zijn, maar sommige veranderingen, zoals de uitbreiding van de subtropen, lijken zich al sneller voor te doen dan modellen voorspelden.”
waarom dit rapport, op dit moment?
53
Deze kaart geeft hen die geloven dat het niet nodig is om klimaatverandering frontaal aan te pakken, stof tot nadenken. De klimaatverandering zal niet alleen Mediterraan Europa treffen, maar ook zowat heel Frankrijk, zuidelijk Duitsland, Engeland en bijna de hele vs (met uitzondering van Alaska), Brazilië, de helft van Afrika en China en bewoond Australië. Stel je droogtecondities voor vergelijkbaar met die in NoordAfrika vandaag, erger dan de Dust Bowl van de jaren 1930, zo noordelijk als Parijs, Londen, Berlijn, Beijing, of San Francisco. Verwacht wordt dat deze stofstormtoestanden nog vele tientallen jaren zullen verslechteren en “nog duizend jaar min of meer onomkeerbaar zijn nadat de emissies zijn gestopt.”9 Tel bij deze droogtes een stijgende zeespiegel door smeltend ijs in Groenland en de polen, en een groot deel van de biosfeer en veel van de plaatsen waar mensen sinds onheuglijke tijden hebben gewoond, staan op het spel. Bijlage B geeft nadere informatie over klimaatverandering en de gevolgen voor de planeet.10 Als we gevangen blijven in het huidige monetaire paradigma, moet de overheid streng bezuinigen precies tijdens de tien jaar waarin geïnvesteerd moet worden in een postkoolstofeconomie. Het monetaire systeem wordt in stand gehouden dankzij een krachtige en uitgekiende banklobby, die natuurlijk het liefst alles bij het oude laat. Maar heeft het zin financiële rijkdom te blijven vergaren? Welk nut heeft het de helft van Manhattan, Londen of Shanghai te bezitten als die een meter onder water of middenin een grote stofstorm staan? Tot slot, de dollar en de euro, ’s werelds eerste en tweede belangrijkste munteenheid, zijn nu allebei wankel om verschillende redenen. Als en wanneer er een euro- of dollarcrisis uitbreekt, kunnen we weer een nieuwe ronde bancaire noodtoestanden verwachten. Maar sinds de schuldencrisis van 2010 is het merendeel van de regeringen niet langer kredietwaardig genoeg om het financiële systeem nog eens uit de brand te helpen. Wat dan? We kunnen ons niet permitteren te wachten tot het klimaat verder verslechtert, maar we kunnen er ook geen nieuwe monetaire en bancaire crash bij hebben. Tegelijk leert vijfduizend jaar monetaire geschiedenis dat belangrijke wijzigingen op monetair gebied alleen plaatsvinden als het
54
geld en duurzaamheid
vorige systeem is ingestort. De meest kritieke tijd voor een andere invulling van het monetaire systeem zal dan ook komen net na grote onrust. Kortom, we zullen gedwongen worden een totaal onorthodox monetair terrein te betreden – een terrein van het soort als dit rapport onderzoekt. Wordt u geplaagd door twijfels over hoe ketters een deel hiervan wel klinkt, vergeet dan alstublieft niet dat het orthodoxie is die tot onze huidige problemen heeft geleid... *** Ten slotte nog een verduidelijking over de stijl van dit document. Omdat dit een rapport is en geen verhandeling, ligt de nadruk op bondigheid en duidelijkheid in plaats van op uitputtende bewijsvoering of academische referenties. Soms geven we in bijlagen een extra argumentatie of meer bewijs voor wat we beweren. Wij zijn er ons echter volledig van bewust dat wat wordt voorgesteld in deze tekst niet alle antwoorden kan geven. Het is eerder een uitnodiging om een nieuwe aanpak te overwegen die mogelijkheden biedt die tot op heden onvoldoende zijn onderzocht. Daarom nodigen we u, lezer, uit tot vragen en debat over de punten die we hier behandelen. De website www.money-sustainability.net maakt deel uit van dit verslag. Hij biedt gedeelten van deze tekst, af en toe updates, evenals alle bijlagen in het Engels. U kunt er ook uw reacties kwijt. Kijk verder ook op www.hitte.nu.
