22
Mensen die overdag hun baas benadelen, liegen thuis vaak ook. Die mentaliteit verandert echt niet aan het begin of einde van de werkdag Het is een ‘way of life’ ”
de keerzijde van succes de keerzijde
23 de keerzijde van succes
Bedrijfsfraude Tekst: Sanne Tummers Foto: Eline van Schijndel
“Ik leefde in een virtuele wereld waar 1 mln Euro geen enkele waarde had. Het is als een spelcomputer: miljoenen winnen of verliezen kan in enkele seconden. De realiteit drong slechts op schaarse momenten tot me door. Op de dag van de aanslagen in Londen, stortten de aandelen van verzekerings-maatschappijen in. Ik won e 500.000 in luttele momenten. De Jackpot. Ik was uitzinnig totdat ik me realiseerde dat ik me amuseerde terwijl er mensen werden getroffen door bommen. Ik rende naar de wc en gaf over... ” (fragment uit een interview van Le Parisien met Jérôme Kerviel: ‘de man van 5 mln’)
Aan de oppervlakte lijkt het goed te gaan met succesvolle zakenmensen. Maar schijnt bedriegt. In een reeks interviews gaat Boomer’s op zoek naar die keerzijde van succes. We duiken in het leven achter de schermen waar zaken als overspel, drugs, werkdruk en fraude vaak tijdelijk zorgen voor een boost en voor succes. Tegelijkertijd verwoesten ze carrières en ontwrichten ze gezinnen.
➙
24
Bedrijfsfraude “Fraude met tijd is een opkomend fenomeen, veelal onder buitendienstmedewerkers.” De Franse effectenhandelaar Jérôme Kerviel wordt verdacht met ongeoorloofde speculaties op de futuremarkt zijn werkgever Société Générale begin 2008 met een verlies van 4,9 miljard euro opgezadeld te hebben. Kerviel was sinds 2000 werkzaam voor deze op één na grootste Franse bank. Aanvankelijk werkte hij op een controle-afdeling van de bank. Uiteindelijk kreeg hij een functie op de meer prestigieuze handelsafdeling. Hij kwam terecht op de Delta One-afdeling die zich bezighoudt met arbitrage in futures en exchange traded funds. Als handelaar bleek Kerviel geen ster, zijn salaris inclusief bonus kwam nooit boven de 100.000 euro uit per jaar uit. Dat is voor effectenhandelaren erg bescheiden. “Het begon in 2005. Ik nam een positie in op het Allianz (AZ) aandeel, anticiperend op een daling van de markt. Al snel daalde de koers vanwege de terroristische aanslagen in Londen en verdienden we een jackpot van 500.000 euro. Eigenlijk wilde ik de positie daarna meteen sluiten. Maar ik had er gemengde gevoelens over; ik was trots op het resultaat en tegelijk ook verrast. Dat bracht me ertoe toch door te gaan. Al snel ontstond een “sneeuwbal effect”. Op 31 dec 2007 bereikten mijn winsten een hoogte van 1.4 miljard euro, welke ik niet aan de bank bekend had gemaakt. Op dat moment zat ik er middenin en was er bijna geen weg meer terug. Ik wist niet hoe ik dit aan de bank bekend moest maken. Het was een onbekende 1.4 miljard euro aan cash. Niemand had eerder zo’n som geld verdiend, welke gelijk was aan 50% van de totale waarde
het simpele feit dat ik geen vrije dagen opnam in 2007 (hij nam slechts 4 dagen vrij) had het management moeten alarmeren. Het is één van de primaire regels van de interne controle: “Een handelaar die geen vakantie neemt, wil niet dat een ander in zijn posities kijkt”. Ik ontving regelmatig berichten om mij te attenderen op het feit dat ik de nominale dekking had overschreden. Hierop creëerde ik dan een fictieve tegengestelde transactie. Een aantal minuten later zou dan een tegengesteld bericht worden verstuurd. De frequentie van deze berichten verontruste mijn superieuren niet eens. Ik was immers geld aan het verdienen.”
Het onderzoek tegen Kerviel loopt nog. Hij wordt onder meer beschuldigd van misbruik van vertrouwen en valsheid in geschriften. Het zal nog enkele maanden duren voordat de onderzoeksrechters beslissen of hij zich moet verdedigen voor de rechtbank. De verwachting is dat een eventueel proces niet voor 2010 plaatsvindt Bronnen: BusinessWeek, Le Parisien en Financieel Dagblad
“De praktijk wijst echter uit dat meer dan 50% van de fraudeurs mensen zijn die tussen de 5 en 20 jaar werkzaam zijn in een bedrijf. Praktijk is ook dat 1 op de 4 fraudeurs een leidinggevende positie heeft.”
van de aandelen-index divisie van Societe Generale. Ik wist niet wat ik ermee moest doen. Ik was blij en trots op mezelf, maar ik wist niet hoe ik het moest rechtvaardigen. Ik besloot het niet openbaar te maken en het bedrag te verbergen. Ik creëerde een fictieve omgekeerde transactie. Ik maakte valse documenten voor deze transacties. Ook maakte ik een valse email en gebruikte de mogelijkheden van het interne email systeem om met een speciale functie, de header van een email die aan mij was gestuurd, te hergebruiken. Ik veranderde de inhoud van het bericht. Door de tekst aan te passen naar wat ik wilde, leek de email op een origineel. Ik geloof niet dat mijn superieuren niet op de hoogte waren van de bedragen die ik verhandelde. Het is onmogelijk zulke winsten te maken met kleine posities. Ik neig dan ook te zeggen dat zij hun ogen sloten voor mijn methodes en bedragen, zolang ik winst maakte. Een handelaar die normale activiteiten ontplooid kan niet zoveel winst maken. Alleen al
Al zolang er mensen samen leven en werken, zijn er individuen die zich ten koste van anderen willen verrijken en hun handelingen om dat te bereiken willen verdoezelen. Steeds vaker komen we in de media berichten over bedrijfsfraude tegen. De meest sluwe praktijken komen aan het licht. Tegelijkertijd ontstaan nog steeds op de meest bizarre en onnodige plekken binnen bedrijven gaten in
25 de keerzijde van succes
procedures. Bedrijfsfraude blijft daarmee een verschijnsel van elke tijd en voor elke hiërarchische laag binnen een organisatie. “Het is niet zo dat bedrijfsfraude tegenwoordig per definitie vaker voorkomt, maar het bestaan wordt makkelijker toegegeven. Steeds meer directeuren van bedrijven begrijpen inmiddels dat fraude niets te maken heeft met slecht ondernemerschap. Het wordt ‘normaler’ gevonden om open over te spreken.” Aan het woord is Gert van Beek, die samen met zijn compagnon, René ter Haar RA, leiding geeft aan het forensisch onderzoeksbureau 4iTrust Integrity Services. “Fraude blijft nog steeds een onderschat fenomeen. Er wordt iets vaker gescreend, maar nog steeds veel te weinig. Hoe hoger de functie, hoe minder er gescreend wordt. De mensen uit de top zijn vaak afkomstig uit een ‘Old Boys Network’. Men vertrouwt erop dat mensen in zo’n functie geen fraude plegen; ‘ons kent ons’. Bij het ontdekken van fraude wordt dan ook al snel gedacht aan iemand van buitenaf; de schoonmaker, uitzendkracht of iemand die pas kort in het bedrijf werkzaam is. De praktijk wijst echter uit dat meer dan 50% van de fraudeurs mensen zijn die tussen de 5 en 20 jaar werkzaam zijn in een bedrijf. Praktijk is ook dat 1 op de 4 fraudeurs een leidinggevende positie heeft.” Als we het begrip fraude terugzoeken in het Wetboek van Strafrecht staakt onze zoektocht al vrij snel, want daar vinden we het niet terug. Fraude blijft daarmee een ondefinieerbaar begrip. Het is een verzamelnaam voor een aantal delicten zoals valsheid in geschrifte, verduistering, diefstal en oplichting. In veel bedrijven wordt verschillend gedacht
te doorbreken is door hen te confronteren met hun daden en ze van hun opstapje af te gooien. Ze kunnen dat zelf onmogelijk doorbreken. Poenfraude is een vorm van fraude die gepleegd wordt ten behoeve van het verkrijgen van de geneugten des levens (drugs, drank, gadgets, dames en gokken) die men normaal niet zou kunnen betalen. Hij of zij heeft extra geld nodig. De derde categorie, ‘Pret’, is een vreemde categorie daders. Dat zijn vaak de mensen die al lange tijd (vaak al vanaf het begin) werkzaam zijn binnen een bedrijf. In de loop van de jaren zijn er veel mensen bijgekomen in hogere functies, terwijl zij vastzitten op dezelfde (lage) functie. Zijn gedachtengang: ‘als ik er niet was geweest indertijd hadden jullie nu die mooie baan niet gehad’. Hij neemt het liefste iedereen bij de neus door producten te stelen. Niemand verwacht dat van hem. Hij vindt zijn inzet en werkverleden daarvoor een goed excuus, denkt zo iedereen te slim af te zijn en heeft daar lol in. Het gaat bij deze fraudevorm dus niet om wát hij doet, maar dát hij het doet. Volgens Van Beek begint fraude vaak met iets kleins, dat ‘per ongeluk’ gebeuren kan omdat gaten in de organisatie daar gelegenheid toe bieden. De fraude ontwikkelt zich in rap tempo: steeds meer geld en goederen worden in steeds hogere frequentie gestolen. Gert: “Frauders hebben vaak een heel rare mindset. Ze overgieten zichzelf met een sausje van arrogantie en denken dat ze onaantastbaar zijn en er recht op hebben. Vaak zie je ook dat deze mensen problemen hebben om op vakantie te gaan (dan komt immers een vervanger in hun keuken kijken met het risico van ontdekking) en dus stellen zij zich als onmisbaar op. Het lijkt commitment, maar ondertussen doen ze er alles aan om hun eigen illegale activiteit zo goed mogelijk te verhullen.”
over fraude. Het moment waarop er sprake is van fraude is dus ook verschillend per bedrijf. Van Beek: “In feite kun je stellen dat degene die de fraude pleegt, weet wanneer het wel of niet acceptabel is wat hij doet. Fraude begint op het moment dat je iets doet of nalaat dat je niet zou doen als een baas of collega om de hoek komt. Er komen steeds meer bedrijven die richtlijnen hebben en werken met een integriteits- en/of gedragscode. Het is ook een opkomend verschijnsel dat bedrijven een ‘zero tolerance’ beleid hanteren, maar dat is nog lang niet overal. Ik heb de overtuiging dat mensen eerlijk of niet eerlijk zijn, daar zit niets tussenin. Als iemand buiten werktijd oneerlijk is, is hij dat van 9 tot 5 ook. Mensen die overdag hun baas benadelen, liegen thuis vaak ook. Die mentaliteit verandert echt niet aan het begin of einde van de
Geld, Goederen, Gegevens en Tijd In de basis is sprake van vier vormen van fraude; met geld, goederen, gegevens en tijd. Elke vorm van fraude begint met een van deze zaken. Iemand begint met dat onderdeel dat in het verlengde ligt van zijn dagelijkse werkzaamheden. Werkt iemand achter een kassa, dan is fraude met geld een logische eerste stap, maar zeker niet de laatste stap. Je ziet dat iemand die bijvoorbeeld geld uit de kassa steelt op een zeker moment zijn maximum bereikt. Ogenschijnlijk is daarmee de situatie ‘onder controle’, wat natuurlijk beslist niet zo is. Van Beek: “Als iemand eenmaal begint met frauderen zal hij het naar verloop van tijd niet laten
werkdag. Het is een ‘way of life’ ”
om zich ook op andere terreinen te begeven en in de hele breedte te
Prestige, Poen & Pret
indien mogelijk, ook met goederen en/of tijd te frauderen en vise versa.
Een van de belangrijkste aanleidingen voor het plegen van fraude is prestige. Het verkrijgen van meer macht en aanzien op de werkvloer, maar ook daarbuiten. Iets of iemand willen zijn die je eigenlijk niet bent. Prestigedaders belanden vaak in een vicieuze cirkel die alleen nog maar
frauderen. Immers, iemand die fraudeert met geld zal het niet laten om, Fraude met tijd is overigens een opkomend fenomeen, veelal onder buitendienstmedewerkers.”
26
Bedrijfsfraude “De gemiddelde HR-manager of directeur gaat nog te veel op iemands blauwe ogen af om in te schatten of hij of zij te vertrouwen is.”
Bedrijven gaan voor het oplossen van fraudezaken steeds vaker naar
gevraagd wordt, is vaak onmogelijk. Er wordt gezocht naar het ‘schaap
particuliere recherchebureaus in plaats van aangifte te doen bij de poli-
met vijf poten’, terwijl die genetisch gezien heel weinig voorkomen. Met
tie. Dit omdat ondernemers bang zijn voor negatieve publiciteit, maar
als gevolg dat ‘schapen met vier poten’ solliciteren op een functie voor
ook om de grip op de zaak niet te verliezen. Bij aangifte van diefstal bij
een ‘schaap met vijf poten’. En daar begint het al met het ‘oppoetsen’
de politie volgt een strafrechterlijke procedure. Een aanpak door justitie
van een CV (CV-fraude). Wees dus als werkgever al realistisch tijdens de
leidt helaas vaak niet tot het gewenste resultaat, het gaat meestal om
werving, anders is de start van de relatie met de nieuwe werknemer al
een snelle afhandeling en door strafrechtelijke regels kan er vaak weinig
op drijfzand gebouwd. Daarnaast wordt vaak niet de moeite genomen
worden gedaan. Ook wordt vaak door Justitie geoordeeld dat de aan-
om te informeren bij een ex-werkgever. De Nederlandse corporate
gifte geseponeerd wordt omdat de openbare orde en veiligheid immers
governance regelgeving, de code Tabaksblat, zegt dat bestuurders van
niet in het gedrang zijn. ‘U had als ondernemer beter op uw zaak moe-
beursgenoteerde ondernemingen ‘in control ‘moeten zijn. Maar hoe kan
ten passen’ is de veelgehoorde opmerking. Indien de ondernemer met
dat als men slechts beperkt weet wie men binnen haalt omdat scree-
een particulierbureau in zee gaat, laat hij onderzoek in eigen beheer
ning, helemaal van bestuurders, overbodig wordt geacht? Je zou dus
uitvoeren. Daarna kan men altijd nog besluiten om aangifte bij justitie te
elk onderdeel van de procesgang moeten beheersen, maar dat kan op
doen. Maar vaak ook treedt daarnaast een civielrechtelijke procedure
deze wijze nooit. Terwijl de bestuurder van die beursgenoteerde onder-
in werking en wordt naast de justitiële ook een andere route gevolgd.
neming dat wel moet verklaren en hij daarvoor vervolgens aansprakelijk
Die duurt weliswaar langer, maar biedt wel meer mogelijkheden. Het is
is. Dat is zo krom! Bestuurders worden steeds vaker in persoon aange-
aan te raden om bij vermoedelijke fraude een professionele partij in de
sproken. Kijk maar naar de zaak rond voormalige Aholdbestuurders. Dit
arm te nemen om zo de goede procedures te kunnen volgen, de juiste
soort bedrijven ontkomt er niet aan om meer te gaan screenen zelfs tot
bewijsvoering boven tafel te krijgen en niet in allerlei valkuilen te stap-
op het hoogste niveau. De hele screeningproblematiek komt dan vanzelf
pen. Door emotie en frustratie kan een werkgever al snel onderuit gaan
topdown naar de rest van het bedrijf.”
en fouten maken die uiteindelijk alleen maar tegen hem/haar kunnen werken in de zaak. Bedrijfsfraude is een verschijnsel van elke tijd, het kan in ieder bedrijf
Preventie Fraude ontstaat vaak door onvolkomenheden en onnodige gaten in de bedrijfsvoering. Iemand ontdekt een ‘gat’ in de procedures en doet daar zijn voordeel mee, totdat de fraude ontdekt wordt, Het kalf is vaak allang verdronken als men begint met het dempen van de put. Je kunt beter op voorhand (laten) kijken welke gaten en risico’s er in je (procedurele) bedrijfsorganisatie te onderkennen zijn. Hoewel we langzaam een verschuiving zien, is het nog steeds slecht gesteld met de preventie in Nederlandse bedrijven. De belangrijkste voorzorgsmaatregel die je als bedrijf kunt nemen is zorgen voor
voorkomen en op elk niveau binnen een organisatie. En in een wereld waarin financiële, fysieke en imagorisico’s aan de orde van de dag zijn, staat het vertrouwen in ondernemingen en ondernemers, van overheden en bestuurders misschien wel steeds vaker op het spel. In hoeverre kunnen we nog zomaar uitgaan van het goede van de mens? Alertheid, preventie, screening, zomaar een paar termen die voorbij zijn gekomen en die tegenwoordig niet meer kunnen ontbreken in de bedrijfsvoering. Ook niet binnen de top van een bedrijf. Een manager, een CEO, directeur; net als alle andere mensen in een onderneming, zijn tenslotte ook gewoon een afspiegeling van de maatschappij.
betrouwbaar personeel door adequate screening en daar ontbreekt het nog te veel aan. Van Beek: “De gemiddelde HR-manager of directeur gaat nog te veel op iemands blauwe ogen af om in te schatten of hij of zij te vertrouwen is. Hoe hoger je instapt in een bedrijf, hoe minder er gescreend wordt. Dat vind ik verbijsterend. Bedrijven die echt structureel screenen zijn er nog veel te weinig. Je moet verder kijken bij het aannemen van mensen, dan pas kun je het kaf van het koren scheiden. Valse diploma’s zijn tegenwoordig gemakkelijk via internet te krijgen. Ook het CV moet beter bekeken worden; kan het wel wat er allemaal op staat of is er sprake van schijnwerkelijkheid? Men formuleert het CV dan zodanig dat het lijkt alsof het CV sluitend is. Op dat gebied ligt overigens deels een oorzaak bij de werkgever zelf. Er moet reëler geworven worden. Wat er tegenwoordig in vacatures van kandidaten
4iTrust Integrity Services B.V. onderzoekt (vermoedelijke) fraude en adviseert over de bestrijding van niet-integer gedrag. Forensische accountants onderzoeken, risk management, forensisch IT-onderzoek en integrity management behoren eveneens tot het brede pallet van de 4iTrust dienstverlening. Voor meer informatie zie: www.4itrust.com
