Tijdschrift voor Economie en Management Vol. XLIV, 2,1999
De invloed van milieubesef op milieuvriendelijk gedrag van consumenten door I.T.M. ROOZEN* en P. DE PELSMACKER*
I. INLEIDING In de literatuur worden verschillende definities van milieubesef gebruikt waarbij de termen milieubesef, milieubewustheid, milieubetrokkenheid en milieubewuste consumenten veelvuldig door elkaar gehanteerd worden. Een algemene ruime definitie van milieubesef luidt dat milieubesef de mate is waarin een persoon de milieuproblemen (h)erkent en zich bereid verklaart aan een oplossing ervan bij te dragen (Ester en Van der Meer (1979)). Ook voor het meten van milieuvriendelijk gedrag bij consumenten geldt dat verschillende onderzoekers uiteenlopende definities hanteren (Roozen en De Pelsmacker (1998)). Een algemene definitie van milieuvriendelijk gedrag van consumenten luidt: "handelingen enlof gedragsveranderingenvan de consument die een bijdrage kunnen leveren aan het beperkenvan de aantasting en de verontreiniging van het milieu" (Roozen (1998)). In dit onderzoek wordt de invloed van verschillende aspecten van milieubesef op verschillendevormen van milieuvriendelijk gedrag van consumenten onderzocht. Milieubesef en milieuvriendelijk gedrag worden gemeten bij een representatieve steekproef van de Antwerpse bevolking. In paragraaf I1 wordt een overzicht van de literatuur gegeven waarin het verband tussen milieubesef en milieuvriendelijk gedrag wordt toegelicht. Vervolgens worden in paragraaf I11 de empirische onderzoeksresultaten weergegeven. Tenslotte worden in paragraaf IV de conclusies besproken. * RUCA-Universiteit, Antwerpen.
11. LITERATUUROVERZICHT
Verschillende onderzoeken tonen aan dat milieuvriendelijk gedrag veelal samengaat met een relatief hoge mate van milieubesef. Pieters e11 Verhallen (1986) definiëren milieubesef als een eerste determinant van milieuvriendelijk aankoopgedrag. Zij zien het als een attitude ten aanzien van een bepaald doel. Zij zijn van mening dat consumenten met een grotere mate van milieubesef zelf aan de milieuproblematiek werken en dat men dat kan terugvinden in hun gedrag. In een onderzoek van Balderjalin (1988) blijkt dat /'besef van de afvalproblematiek" bij consumenten het gedrag van consumenten - het aankoop- enlof consumptiegedrag - "milieiivriendelijk" kan beïnvloeden. Ook in een onderzoek naar consumenten die milieuvriendelijk gedrag uitoefenen in Singapore (Sharndasani et al. (1993)) blijkt dat "milieuvïiendelijke" consumenten een hogere score op de schaal van milieubesef hebben dan de andere consumenten. Milieubesef is in hun onderzoek onderverdeeld in persoonlijke opoffering, milieurisico's en de globale milieuproblematiek. Crosby, Gil1 en Taylor (1981) vinden geen verband tussen consumenten die zich zorgen maken over de afvalproblematiek en die recycleerbare producten aankopen. Enkel consumenten die geloven dat zij als individu een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing van een collectief probleem - ook wel 'perceived consumer effectiveness' (PCE) genoemd - zullen minder vervuilende producten aankopen (zie ook Balderjahn (1988); Berger en Corbin (1992), Corilwel1en Schwepker (1995)). Hines, Hungerford en Tomera (1986187) vinden in een meta analyse van 51 studies een correlatiecoëfficiënt tussen milieuvriendelijk besef en milieuvriendelijk gedrag van 0.35. Criteria voor het selecteren van de gebruikte studies waren dat "consumentengedrag" in een milieuvriendelijke context werd onderzocht, statistische gegevens in de onderzochte studies werden vermeld en dat deze na 1971 zijn uitgevoerd. Het is niet duidelijk hoe hierbij het voorgenomen milieuvriendelijk gedrag gemeten werd. Net zoals op andere gedragsterreinen, is er echter een duidelijke kloof tussen milieubesef (bezorgdheid, bewustzijn over de verslechtering van het milieu) en milieuvriendelijk gedrag. Het is met andere woorden niet duidelijk of een hoge mate van milieubesef direct leidt tot milieuvriendelijk gedrag of milieuvriendelijk handelen van de consument (Cornwell en Schwepker (1995); zie bijvoorbeeld het algeme-
ne attitudemodelvan Fishbein en Azjen (1980)). In de literatuur over milieuvriendelijk gedrag en sociale marketing is deze causaliteit tot nu toe niet afdoende aangetoond (Rothschild (1979); Gill, Crosby en Taylor (1986); Cornwell en Schwepker (1995)). De kloof tussen besef en gedrag wordt volgens Grunert en Rohme (1992) gedomineerd door twee fenomenen, namelijk de tegenspraak ('contradiction') - men heeft een bepaalde opinie maar gedraagt zich er niet naar - en de sociale wenselijkheid ('social desirability'), veel mensen zijn zich bewust van de milieuproblematiek en geven toe veelal onder druk van de (sociale) omgeving - dat een schoon milieu noodzakelijk is, maar gedragen er zich niet naar. Smith en Haugtvedt (1995) definiëren vijf mogelijke factoren die de Moof tussen attitude en gedrag ten aanzien van de milieuproblematiek verklaren, namelijk: 1. Verschil tussen opbouw van de attitude bij consumenten; attitude kan opgebouwd zijn via de centrale route (op informatievenverking gebaseerd) en de perifere route (op reclamekenmerken gebaseerd) (Petty en Cacioppo (1986)). Zij zijn van mening dat een attitude opgebouwd via de centrale route consistenter is, en eerder aanleiding geeft tot milieuvriendelijk gedrag dan een attitude, opgebouwd via de perifere route. 2. Verschillende factoren die gerelateerd zijn aan de "sterkte" (stabiliteit, tijdsduur) van een attitude zijn van invloed op de relatie tussen attitude en gedrag. 3. De functie van een attitude. Een attitude opgebouwd ten aanzien van sociale doeleinden (hier de milieuproblematiek) leidt tot een minder consistent gedragspatroon dan een attitude opgebouwd met betrekking tot utilitaristische (nuttigheids) doeleinden. 4. Psychologische elementen bij attitude-opbouw. Een attitude-opbouw ten aanzien van "oughts" (direct tastbare begrippen) voorspelt eerder gedrag dan attitudes ten aanzien van "ideals" (abstracte begrippen). De milieuproblematiek wordt hier als een 'ideal' aspect opgevat. 5. Een individu met een door affectieve invloed opgebouwde attitude reageert vaak minder consequent op strategieën die uiteindelijk milieugedrag proberen te verwezenlijken dan een door cognitieve invloed opgebouwde attitude. Attitude-opbouw omtrent de milieuproblematiek wordt als een affectieve attitude-opbouw gezien.
Op basis van de literatuur kan men concluderen dat er een relatie tussen milieubesef en milieuvriendelijk gedrag is. Deze varieert echter al naargelang de gehanteerde definities van gedrag en besef. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat verschillende aspecten van milieubesef verschillende vormen van gedrag op een onderscheiden manier beïnvloeden en daardoor aanleiding geven tot verschillende verbanden in de sterk uiteenlopende resultaten in de literatuur. In dit onderzoek is dus getracht de verschillende componenten van milieubesef en gedrag te meten en het verband ertussen na te gaan. De basisonderzoeksvraag luidt dan ook: in welke mate oefenen verschillende aspecten van milieubesef een onderscheiden invloed uit op verschillende vormen van milieuvriendelijk gedrag. 111. ONDERZOEKSOPZET EN EMPIRISCHE RESULTATEN Het onderzoek is gebaseerd op een steekproef van 175 inwoners van Antwerpen. De gegevensverzamelingvond plaats gedurende de maanden april, mei en junï1997. In Tabel 1wordt een beschrijving van de steekproef weergegeven. De steekproef is representatief voor Vlaanderen naar geslacht en leeftijd. Voor de overige variabelen geldt dat er in deze steekproef sprake is van een oververtegenwoordiging van respondenten die als hoogst behaalde diploma universitair of gelijkgesteld diploma hebben behaald. Bovendien is ook het aantal kiezers van "linkse" partijen wellicht oververtegenwoordigd, hoewel het aantal respondenten dat deze vraag niet heeft ingevuld aanzienlijk is. Vroegere onderzoeken geven aan dat consumenten met een relatief hogere opleiding, hoger inkomen en met een linkse politieke voorkeur, relatief hoog scoren op de schaal van milieubesef en milieuvriendelijk gedrag (Grunert en Rohme (1992); Balderjahn (1988); Samdahl en Robertson (1989); Becker et al. (1996); Roozen (1998)). Het is om die reden goed mogelijk dat hierdoor in deze steekproef de gemiddelde score op milieubesef en milieuvriendelijk gedrag significant hoger ligt dan die van de Vlaamse bevolking. Aangezien in dit onderzoek echter de nadruk ligt op de relatie tussen de twee variabelen milieubesef en milieuvriendelijk gedrag, heeft deze oververtegenwordiging geen directe invloed op de onderzoeksresultaten. Milieubesef is onderzocht aan de hand van 21 items die gemeten werden op een 5-puntenschaal (Becker et al. (1996); De Pelsmacker en Roozen (1998)). Milieuvriendelijk gedrag bij consumenten is ge-
TABEL 1 Beschrijving van de steekproef percentage (N=175) Geslacht: vrouwen Leeftijd: 18-24 25-29 30-34 35-44 45-54 55 Opleiding: lager onderwijs lagerihoger middelbaar onderwijs hoger niet-universiair onderwijs universiair onderwijs of gelijkgesteld Netto gezinsinkomen (BEF per maand): F= 50.000 50.001 - 75.000 75.001 - 100.000 100.001 - 150.000 d 150.001 niet ingevuld Politieke voorkeur SP CVP VLD VU AGALEV Vlaams Blok Niet ingevuld
+
48.6 13.8 12.1 12.6 24.1 19.5 17.8 5.8 39.3 22.0 32.9 14.4 16.7 21.3 16.1 5.2 26.4 22.6 12.6 17.6 11.9 13.8 7.5 13.8
meten aan de hand van 18 items die gemeten werden op een 5-puntenschaal (Becker et al. (1996); De Pelsmacker en Roozen (1998)). Op basis van principale componenten analyse, gevolgd door een varimax rotatie, werden zowel voor milieubesef als voor milieuvriendelijk gedrag 4 factoren gevonden met eigenwaarden groter dan 1, waarbij 58.3% van de totale variantie van milieubesef en 65.9% van de totale variantie van milieuvriendelijk gedrag verklaard wordt.
Voor de eerste factor van inilieubesef geldt dat de items met hoge factorladingen gerelateerd zijn aan algemene aspecten van milieubesef. De belangrijkste items voor de tweede factor hebben voornamelijk betrekking op de mate waarin consumenten bereid zijn een offer te doen om zich milieuvriendelijk te gedragen. De derde factor van milieubesef betreft bezorgdheid om de uitputting van de verschillende energiebronnen in België. Tenslotte heeft de vierde factor van milieubesef betrekking op de beschikbaarheid van afvalverwerkingsplaatsen en het verkeerslawaai in België. In Tabel 2 worden de verschillende items met hun factorladingen gegeven. Voor milieuvriendelijk gedrag geldt dat de eerste factor betrekking heeft op het aankopen van milieuvriendelijke producten en het milieuvriendelijk autogebruik. Dit laatste aspect behelst minder rijden omwille van het milieu enlof omwille van de energiebesparing. Items van milieuvriendelijk aankoopgedrag hebben betrekking op het feit dat consumenten bij het aankopen van producten er op letten of het product schadelijk is voor het milieu. De tweede factor van milieuvriendelijk gedrag betreft recyclagegedrag van consumenten. Verschillende items over het apart selecteren van afval - het scheiden van glas, plastic, papier - bepalen samen deze factor. Voor de derde factor geldt dat de verschillende items allemaal 'collectief' milieuvriendelijk gedrag' aangeven: het tekenen van een petitie, het meedoen aan een protest of demonstratie voor het milieu en het geven van een financiële bijdrage aan een milieugroepering. De laatste factor behelst verschillende vormen van milieuvriendelijk gedrag die betrekking hebben op het water- en energiegebruik van consumenten. Het gaat hier om consumenten die beweren minder te stoken omwille van het milieu en het gebruik van warm water te beperken omwille van het milieu.
TABEL 2 Factol-eiz van nzllieubesef van corzsumenten Mil 'Offerhereiciheitl'
Mei eigen ogen zicii dai het iiiilicu acliieruitgaat Lucliii~zn~uiliiig dooi- auto's ia te11 gevaar v0111onte Iecî'onigcvirig Lochtvcrviiiliiig door de industrie is eeii gcvaar \'oor onzc Icefomgeviiig Al die drukte rond hei milieu is zeker niet overdicvcii Ut. venluiling vaii ineren en rivicreii zijn een gevaar viior onze Iecfonigeviiig D e aaniasting van liet milieu vormt ccn risico voor dc tockonisi van kinderen Luclitvervuiling door de iiidiistrie is zeer gcvaarlijk De toestand van hct milieu is een bedreiging voor riiijn gczondlieid Doe wat goed is voor Iict milieu, zelfs als niii dai iiieer geld of tijd koai. Bcrcid eeii lagere levensstandaard [c accepteren om het niilicu te sparen Bcrcid om veel hogcrc belasiiiigeii te Iietalcii ciiu hei milieu te spareii Iii de koniendc hviiitig jaar zal een verhoging van de temperatuur iii de wereld, veroorzaakt door het broeikasetfcct. EEii uaii de ernstige prohlemeii vormen in België In ongcvccr de komende hviiitig jaar zal eeii tekort aan iilie en gas één van de ernstige probleinen gaan vormcn voor Uelgic Kcriicenirales zijn ccn gevaar voor onzc Iccfomgeviiig In dc komende tivintig jaar zal de beschikhaarlieid vaii af~3alvcrwcrkings-plaatsen Eéii van de eriistige problemen gaaii vormeii in Belgie 111ongeveer de komende twintig jaar zal verkeerslawaai één van de crnstige problemen gaan vomen iii Belgic De temperatuurstijgiiig door liet broeikaseffect is een gevaar voor onze lcefomgcviiig Be11 ongerust over de tocstaiid van liet milieu In de koinciidc tien jaar is een vcrslcclitcring van de gczondheid in de Belgische steden, als gevolg van luclitvervuiling door auto's zeer waarschijiilijL Besirijdingsmiddcleii die in de landbouw gebruikt worden zijn een gevaar voor onze leefomgeving Dc aciitcruitgang van milieu iiccft gev«l,geii voor mijn eigen leveii Eigenwaarden Verklaarde variantie ('2 totaal)
besef 'Energiehronneii'
0.36 0.28 0.15 11.21 0.15 -0.05 -0.02 0.33 -0.04
al'val\'enverking& verkccrslawaai 0.10 0.06 0.24 -0.12 0.25 0.17 0.25 0.32 0.27
In de Tabel 3 worden de verschillende items met hun factorladingen weergegeven. TABEL 3 Factoren van milieuvriendelijk gedrag van consumenten Aankoop gedrag en gebruik van auto Rijdt minder met de auto omwille van het milieu Rijdt minder met de auto omwille van energiebesparing Leest u tijdens het winkelen op de verpakking in welke mate het product of de verpakking van invloed kan zijn op het milieu alvorens iets te kopen? Bij het aankopen, kijk ik of dat product schadelijk is voor het milieu? Weiger plastic tasjes van winkeliers omwille van het milieu? Let er op of het product schadelijk is voor het milieu'? Let u tijdens het winkelen speciaal op de hoeveelheid verpakking of soort verpakking van producten alvorens u besluit iets te kopen? Troost u zichzelf de moeite om glas, metaal, plastic, papier en dergelijke te scheiden voor recycling? Getroost u zich de moeite van afvalscheiding om het milieu te sparen? Gooit u dikwijls gedurende het afgelopen half jaar oud papier met het overige huisvuil weg? Tekende u al eens een petitie over een milieuaspect wanneer de gelegenheid zich voordeed? Nam u deel aan een protest of demonstratie voor het milieu wanneer de gelegenheid zich voordeed? Geeft u al eens een financiële bijdrage aan een milieugroepering wanneer de gelegenheid zich voordeed? Let u er op minder te stoken om het milieu te sparen? Draait u de verwarming 's winters lager of geheel uit als u meer dan vier uur van huis bent? Denkt u eraan het gebruikvan warm water te beperken om het milieu te sparen? Denkt u eraan het gebruik van electrische huishoudelijke apparaten te beperken om het milieu te sparen? Doet u het licht uit in kamers die u voor korte tijd verlaat? Eigenwaarden Verklaarde variantie (% totaal)
4.62
Milieuvriendelijk gedrag Recyclage collectief energie-en gedrag water besparend
a61
0.16 0.13 0.02
0.07 0.04 0.48
0.37 0.32 0.13
aB12
0.13
0.21
0.06
aU
0.18
0.19
-0.01
a86 1L68
0.05 0.01
0.25 0.33
0.05 0.13
0.18
Q@.
0.10
0.13
0.21
M
0.10
0.13
-0.05
Q&
0.05
0.07
0.18
0.11
QX .
0.16
0.25
0.03
Aï.7
0.17
0.19
0.09
1LZZ
0.01
0.49 -0.08
0.13 0.15
0.25 0.10
ILM
0.38
0.13
0.09
_aU
0.55
0.14
0.32
0.49
0.27 7.10 39.3
0.28 2.21 12.3
-0.00 1.33 7.4
0.15 1.26 7.0
QJB
aB12
In Tabel 4 worden de gemiddelde waarden van de verschillende factoren gegeven. Daaruit blijkt dat de gemiddelde waarden voor milieubesef hoger liggen dan die van milieuvriendelijk gedrag van consumenten. Dit suggereert dat consumenten zich wel bewust zijn van de milieuproblematiek maar zich er niet altijd naar gedragen. Zoals aangegeven in het literatuuroverzicht bestaan hier verschillende verklaringen voor. Dit blijkt ook uit de lage score van de factor "offerbereidheid" van milieubesef. De factor "algemeen milieubesef" heeft de hoogste gemiddelde waarde van alle factoren die betrekking hebben op milieubesef, deze vorm van milieubesef is dus het sterkst bij consumenten. Voor milieuvriendelijk gedrag geldt dat de meest voorkomende vorm van milieuvriendelijk gedrag recyclagegedrag is. Dit is precies de gedragscomponent die reeds het langst gepromoot wordt. TABEL 4 Gemiddelde waarden van de verschillende factoren van milieubesef en milieuvriendelijk gedrag van consumenten Factoren van milieubesef:
* Algemeen milieubesef Milieubesef dat zich uit in offerbereidheid Milieubesef mbt energiebronnen * Milieubesef mbt de toekomst van afvalvenverkingsplaatsen en verkeerslawaai Factoren van milieuvriendelijk gedrag * Milieuvriendelijk aankoopgedrag en autogebruik e Recyclagegedrag * Collectief milieuvriendelijk gedrag * Energie- en waterbesparend gedrag
gemiddelde waarde') 3.83 2.76 3.05 3.45
2.49 3.71 1.97 2.89
1) Gemiddelde waarde zijn berekend van een 5-puntenschaal waarbij 5 'hoog' milieubesef resp. milieuvr. gedrag betekent.
Naast het algemeen milieubesef, scoren milieubesef ten aanzien van de beschikbaarheid van afvalvenverkingsplaatsen en verkeerslawaai, en energiebronnen relatief hoog. Opvallend is dat collectief milieuvriendelijk gedrag ten opzichte van de andere vormen van milieuvriendelijk gedrag gemiddeld genomen laag scoort hetgeen betekent dat deze vorm van gedrag relatief weinig voorkomt. Zelfs als de gelegenheid zich voordoet om zich collectief milieuvriendelijk te gedragen, zijn er relatief weinig consumenten die petities tekenen, een fi-
nanciële bijdrage leveren of meedoen met een demonstratie voor een schoon milieu. Aan de hand van een regressie-analyse is getracht de verschillende vormen van milieuvriendelijk gedrag (gemeten aan de hand van 4 factorscores) te relateren aan de verschillende componenten van milieubesef (eveneens 4 factorscores). In de eerste vergelijking wordt milieuvriendelijk aankoopgedrag en autogebruik geanalyseerd. Vervolgens is het recyclagegedrag, het collectief milieuvriendelijk gedrag en het gebruik van water en energie onderzocht. In tabel 5 worden de geschatte coëfficiënten weergegeven.
TABEL 5 Geschatte coëfficiënten van verschillende aspecten van milieubesef en milieuvriendelijk gedrag van consumenten
Milieubesef over toekomstige afvalverwerkingsplaatsei~en vcrkeerslawaai Constante F-waarde R2-(adjustcd)
0.19** (2.79)
0.15" (1.94)
0.02 (0.26)
0.03 (0.40)
0.02 (0.29) 15.81*' 0.28
0.00 (0.04) 8324a.P 0.16
0.00 (0.03) 5.16** 0.10
0.03 (0.34) 2.34" 0.06
(....) gevonden t-waarde11 " significant voor p<0.05 * significant voor piO.10
D e afzonderlijk geschatte modellen zijn allemaal significant (zie de gevonden F-waarden). Verschillende aspecten van milieubesef spelen een significante rol voor de verklaring van de onderscheiden di-
mensies van milieuvriendelijk gedrag. Opvallend is dat milieubesef dat zich uit in offerbereidheid een significant positief verband vertoont met alle vormen van milieuvriendelijk gedrag. Voor de overige aspecten van milieubesef geldt dat zij niet altijd een significante bijdrage leveren aan het verklaren van milieuvriendelijk gedrag. Milieuvriendelijk aankoopgedrag en autogebruik wordt vooral verklaard door milieubesef dat zich uit in offerbereidheid. Consumenten die bewust zijn van het verkeerslawaai en van het broeikaseffect, zullen significant milieuvriendelijker met het gebruikvan de auto omgaan. Het zich bewust zijn van de toekomstige problemen rond de beschikbaarheid van afvalvenverkingsplaatsen zal tevens een significante positieve invloed op deze vorm van milieuvriendelijk gedrag uitoefenen. Recyclagegedrag van consumenten wordt hoofdzakelijk verklaard door het milieubesef dat zich uit in offerbereidheid van de consument. Zoals tevenvachten is, oefenen het besef dat consumenten hebben over de toekomstige beschikbaarheid van afvalvenverkingsplaatsen ook een significante positieve invloed uit op het recyclagegedrag van consumenten. De onderzoeksresultaten tonen aan dat het recyclagegedrag van consumenten significant negatief wordt beïnvloed door het milieubesef dat consumenten hebben over het gebruik van energiebronnen en het broeikaseffect. Men zou verwachten dat deze vorm van milieubesef geen of slechts een lichte positieve invloed zou uitoefenen op het recyclagegedrag van consumenten daar er geen direct verband bestaat tussen deze vorm van milieubesef en recyclagegedrag. Collectief milieuvriendelijk handelen wordt vooral verklaard door algemeen milieubesef van consumenten. Consumenten die algemene milieuproblemen zoals lucht-, water- en bodemvervuiling relatief sterk (h)erkennen zijn eerder geneigd om collectief milieuvriendelijk te handelen. Voor de laatste vergelijking geldt dat het besparen op het gebruik van energie en water enkel verklaard kan worden door het milieubesef dat zich uit in offerbereidheid. Algemeen milieubesef, milieubesef specifiek over energiebronnen of over de beschikbaarheid van afvalvenverkingsplaatsen en verkeerslawaai oefenen geen significante invloed uit op het milieuvriendelijk gedrag. Men zou verwachten dat consumenten die besparen op het gebruik van energie en water, een relatief hoog milieubesef hebben ten opzichte van de gebruikte energiebronnen. De onderzoeksresultaten tonen echter aan dat deze vorm
van gedrag onafhankelijk is van de verschillende aspecten van milieubesef. Consumenten die zich bereid tonen om offers te leveren om de milieuproblematiek tegen te gaan zullen die significant eerder leveren door zuinig om te gaan met het gebruik van energie en water. IV BESLUIT In dit onderzoek wordt de invloed van milieubesef op milieuvriendelijk gedrag van consumenten onderzocht. Aan de hand van principale componenten analyse zijn verschillende factoren van milieubesef en milieugedrag geanalyseerd. Over het algemeen kan men concluderen dat milieubesef onder consumenten aanzienlijk groter is dan het milieuvriendelijke gedrag van consumenten. Dit wordt teruggevonden in andere onderzoeken. Vooral 'het algemeen milieubesef' - het (h)erkennen van lucht-, water- en bodemvervuiling - heeft op dit gebied een hoge gemiddelde score onder de Antwerpse bevolking. Milieubesef dat zich uit in offerbereidheid komt daarentegen minder voor. Voor de verschillende vormen van milieuvriendelijk gedrag geldt dat recyclagegedrag het meest voorkomt1. Collectief milieuvriendelijk gedrag - het tekenen van petities over milieu-aspecten, het geven van een financiële bijdrage aan een milieugroepering enlof het deelnemen aan een demonstratie ten behoeve van het milieu - wordt het minst uitgeoefend door de consumenten. Milieubesef dat zich uit in offerbereidheid komt relatief het minst voor bij de consumenten maar blijkt het beste milieuvriendelijk gedrag bij consumenten te verklaren. Deze vorm van milieubesef ligt dan ook het dichtst bij een gedragsintentie. Zowel voor milieuvriendelijk aankoopgedrag en autogebruik, als voor recyclagegedrag, collectief milieuvriendelijk en energie- en waterbesparend gedrag, oefent deze vorm van milieubesef een significant positieve invloed uit. Voor algemeen milieubesef geldt dat consumenten met een relatief hoog algemeen milieubesef gemiddeld meer collectief milieuvriendelijk gedrag uitoefenen dan de overige consumenten. Opvallend is dat milieubesef over de energiebronnen op bijna alle vormen van milieuvriendelijk gedrag een significante invloed uitoefent behalve op het water- en energiebesparend gedrag van consumenten. Consumenten die besparen op energie door bijvoorbeeld minder te stoken, hebben blijkbaar geen meer dan gemiddeld besef over het toekomstig tekort aan energiebronnen en het gevaar dat kern-
centrales voor onze leefomgeving kunnen hebben. Milieubesef over toekomstige afvalvenverkingsplaatsen speelt een significante rol bij het verklaren van recyclagegedrag van consumenten. Milieubesef over het verkeerslawaai speelt een significante rol bij het verklaren van het milieuvriendelijk gebruik van de auto. Deze resultaten geven duidelijk aan dat voor het verklaren van de verschillende vormen van milieuvriendelijk gedrag verschillende aspecten van milieubesef een onderscheiden rol spelen. Dit vormt een mogelijke verklaring voor de wisselende resultaten die in de literatuur worden gevonden bij het aangeven van de relatie tussen milieubesef en milieuvriendelijk gedrag, waarbij sterk verschillende definities worden gehanteerd die verschillende aspecten van besef en gedrag benadrukken. Overheden, consumenten organisaties en andere instellingen die milieuvriendelijk gedrag bij consumenten proberen te stimuleren zouden op basis van deze onderzoeksresultaten kunnen concluderen dat bij verschillende vormen van milieuvriendelijk gedrag specifieke aspecten van milieubesef aangewakkerd dienen te worden. NOTEN 1. D e recente verplichte scheiding van huishoudelijk afval in Antwerpen kan geen invloed uitoefenen op de onderzoeksresultaten daar de gegevensverzameling heeft plaatsgevonden in 1997.
REFERENTIES Balderjahn, I., 1988, Personality Variables and Eilvironmental Attitudes as Predictors of Ecologically Responsible Consumption Patterns, Jourrznl of Business Research, 17, 5156. Becker, J.W., A. van der Broek, P. Dekker en M. Nas, 1996, Publieke opinie en milieu, Een verkenning van het sociale draagvlak voor het milieubeleid op grond van survey-gegevens, (Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag). Berger I.E. en R.M. Corbin, 1992, Perceived Consumer Effectiveness and Faith in Others as Moderators of Environmeiltally Responsible Beliaviors, Jourrzal of P~~blicPolicy & Mnrketirzg, 11, 2, 79-100. Cornwell, TB. en C.H. Schwepker, 1995, Ecologically Concerned Consumers and their Product Purchases, in M.J. Polonsky and A.T. Minutu-Wimsatt, eds., Environmental Marketing, Strategies, Practice, Theory, and Research, (The Haworth Press, New York), 119153. Crosby, L.A. J.D. Gil1 en J.R. Taylor, 1981, Consumer/Voter Behavior in the Passage of the Micliigan Container Law, Jo~~rrzal of Marketing, 45 (Spring), 19-32. D e Pelsmacker, P. en I.S.M. Roozen, 1998, ATaxonomy of Environmentally-Conscious Coilsumers and Environmentally-Friendly Behaviour, Track 6 Consumer Behaviour, 27th EMAC Conferencc Marketing Research and Practice, (Stockholm School of Economics, Sweden), 349-368. -- -
Ester, P. en van der Meer, F., 1979, Milieubesef en milieugedrag: enkele oiiderzoeksbevindingen, in P. Ester, ed., Sociale aspecten van het milieuvraagstuk, (Van Gorcum, Assen), 39-60. Fishbein, M. en I. Ajzen, 1980, Predicting and Understanding Cons~imerBehavior: Attitude-Behavior Correspondence, in I. Ajzen en M. Fishbein, eds., Understanding Attitudes and Predicting Social Behavior, (Englewood Cliffs, Prentice-Hall, New Jersey), 149172. Gil1 J.D., L.A. Crosby and J.R. Taylor, 1986, Ecological Concern, Attitudes, and Social Norms in Voting Behavior, Public Opiniorz Quarterly, 50 (Winter), 537-554. Grunert, S. C. en Nils Rehme, 1992, Consumers' Environmental Concern: Are We Really Tapping True Concern that Relates to Environmentally Ethic Behavior?, E.S.O.M.A.R. Conference, (Tokyo, Japan), 6th-8th July. I-Iines, J.M., Hungerford, H.R. and Tomera, A.N., 1986187, Analysis and Synthesis of Research on Responsible Environmelital Behavior: a Meta-Analysis, The Journal of Erzvirorzmerltal Education, 18(2), 1-8. Petty, R.E. en Cacioppo, J.T., 1986, Communication and Persuasion: Central and Periphera1 Routes to Attitude Change, (Springer-Verlag, New York.). Pieters, R.G.M. en T.M.M. Verhallen, 1986, Milieuvriendelijk aankoopgedrag door de consument, Tijdsclzrijt voor Marlceting, 718, 2- 10. Rothschild, M.L., 1979, Marketing Communications in Nonbusiness Situations or Why It's So Hard to Se11 Brotherhood Like Soap, Jonrnal of Marketing, 43, 11-20. Roozen I.S.M., 1998, Milieu en consument. Determinanten van milieuvriendelijk gedrag van consumenten, Literatuurstudie, (RUCA Universiteit Antwerpen). Roozen, I.T.M. en P. D e Pelsmacker, 1998, Attributes of Environmentally Friendly Consuiner Behavior, Jouïnal of Internatiortal Conszlmer Marketing 10, 3. Samdahl D.M. en R. Robertson, 1989, Social Determinants of Environmental Concern, Specification and Test of the Model, Environment aizd Behavior, 21 l , 57-81. Shamdasani, Prem, Gloria Ong Chon-Lin en Daleen Richmond, 1993, Expoling Green Consumers in an Oriental Culture: Role of Personal and Marketing Mix Factors, Advances irt Consumer Researclz, 20, 488-493. Smith, S.M. en C.P. Haugtvedt, 1995, Implications of Understanding Basic Attitude Chanee Processes and Attitude Structure for Enhancin~Pro-Environmental Behaviors. in M.J. " Polonsky and A.T. Minutu-Wimsatt, eds., Environmental Marketing, Strategies, Practice, Theory, and Research, (The Haworth Press, New York), 155-176
