1
De Innovatieagenda van de Nederlandse openbare bibliotheken
achtergronden, context, creatieve geesten
2
3
Voorwoord Erna Winters: Dansen op de rand van de vulkaan
6
Achtergronden en context van de Innovatieagenda Een kwestie van durven delen
8
Innovatielandkaart 2014
10
Edwin Mijnsbergen: Bezuinigingen zijn funest voor bibliotheekinnovaties
12
Jeroen de Boer (Fab the Library!): Je bent veel relevanter dan je denkt
16
Esther Valent (Durf te Vragen!): Ik word nogal eens beschuldigd van idealisme
20
Pieter Donkers (Semcobieb) en Harriet de Man (Gevonden!): Onbeschreven blad, toch een gezicht
24
Bert Mulder: Willen de echte innovators nu opstaan?
28
Nawoord Jos Debeij: De slak, de schildpad en de cashcow
32
DANSEN OP DE RAND VAN DE VULKAAN De Innovatieraad is nu bijna een jaar aan het werk. Een jaar waarin gezocht is naar de definitie
én de verschijningsvormen van innovatie. We hebben met elkaar bediscussieerd hoe we de ingediende innovatievoorstellen zouden willen beoordelen. Na die inleidende besprekingen, soms bijna beschietingen, hebben we ons gestort op het beoordelen van lopende projecten. Er is in
2013 al geld toegekend door het SIOB aan een aantal projecten die zij belangwekkend en kansrijk
achten. Nu, in 2014, komen de projectleiders van deze projecten de Innovatieraad vertellen over
de voortgang. Dat zijn vaak hele inspirerende projecten, waarbij de bevlogenheid van de mensen, tegenover ons, ervan afspat. En soms zijn het projecten waarbij de techniek leidend is geworden, en de link naar de missie van de bibliotheek en burgers uit het zicht is verloren.
Edwin Mijnsbergen zegt in zijn interview dat de tranen hem soms in de ogen schieten, over wat er door sommige bibliotheken als innovatief wordt aangemerkt. Het is de realiteit van ons vak dat we in verschillende stadia van vernieuwing en ontwikkeling zitten. Ieder werkt vanuit zijn eigen startpositie aan innovatie, en daar zit nu eenmaal heel veel verschil in. Als voorzitter van
de Innovatieraad moet ik zeggen dat ik dat beeld wel herken. Ik weet ook dat achter de meeste
van die projecten bevlogen medewerkers zitten, die zich met hart en ziel inzetten voor ons vak. Daar word ik blij van.
Het is genoegzaam bekend dat ik een groot voorstander van ‘guerrilla-innovatie’ ben. Ik hou van medewerkers die, tegen de stroom in, bereid zijn om te gaan voor een project of voor een idee waar ze in geloven. Mensen als Esther Valent en Jeroen de Boer zijn wat mij betreft vlaggendragers van de innovatieve kracht in onze sector. Mensen waar de energie, eigenzinnigheid en gedrevenheid
van afstraalt. Die niet wachten tot een directeur of management hen gaat steunen, maar die zelf
de barricaden op gaan. En die - met de steun van een directeur, al was het maar in het geven van vrijheid en enige financiële ondersteuning - veel verder kunnen reiken dan ze vooraf hadden kunnen dromen.
In de Innovatieraad hebben we lang nagedacht over de criteria voor het toekennen van een budget
aan een project. Uiteindelijk hebben we het simpelste, maar naar ons idee meest doeltreffende,
ERNA WINTERS
VOORZITTER INNOVATIERAAD 6
criterium genomen: energie. Als wij er energie van krijgen, als we er blij en geïnspireerd door
raken, dan heeft het project naar ons idee potentie en is het de moeite waard om het een extra steuntje in de rug te geven. Het belangrijkste voor onze branche is dat we leren om te kiezen
voor de zaken waar we energie van krijgen. Ik hoop dat we als Innovatieraad met ons budget die
pioniers in ons vak de erkenning kunnen geven die ze verdienen. Dan dansen we met z’n allen
straks op de rand van de vulkaan, warmen we ons aan de resten van wat ooit was en zien we nieuw leven ontstaan op het afkoelende magma.
7
ACHTERGRONDEN EN CONTEXT VAN DE INNOVATIEAGENDA
EEN KWESTIE VAN DURVEN DELEN In 2013 kwam het SIOB met het projectplan Innovatieagenda 2013-2014. Daarmee wilde het een visie op bibliotheekinnovatie formuleren en uitdragen tegen de achtergrond van vele ontwikkelingen in media en
informatie. Bekende voorbeelden zijn het toenemend gebruik van zoekmachines, van smartphones en tablets en de enorme groei van de hoeveelheden gratis content op internet. Daarnaast zijn teruglopende budgetten en demografische ontwikkelingen aanleiding voor een voortdurende herpositionering van de bibliotheek. Vernieuwing en innovatie moet in het DNA
geïnstalleerde Innovatieraad, die zelf ook een
en een intrinsiek onderdeel van de cultuur op
raad hakken ‘knappe koppen’ uit de branche
product van de Innovatieagenda is. In die
van elke bibliotheekmedewerker gaan zitten
(bibliotheekdirecteuren en innovatoren) onder
de werkvloer worden, zo luidde een belangrijk
voorzitterschap van Erna Winters knopen door
uitgangspunt van de Innovatieagenda.
over de toekomst van deze innovatieve projecten.
Piketpaaltjes
Ze beslissen bijvoorbeeld of ze mogen rekenen
De eerste vruchten van de Innovatieagenda
op (financiële) ondersteuning uit een pot waarin
waren drie gespreksrondes in september-oktober
een ton beschikbaar is voor bibliotheekinnovatie.
2013. Tijdens deze ‘InnovatieDenkDagen’
Inmiddels heeft de raad een aantal projecten
werd het terrein intensief verkend door een
gekozen die een bijdrage ontvangen. Het is de
selecte groep van professionals. Ze sloegen de
bedoeling dat de projecten met dat geld nader
piketpaaltjes waarmee het werd afgebakend,
uitgewerkt en geborgd worden. Verderop in
en stelden actiepunten op om de innovatieve
deze uitgave komen inspirators achter enkele
slagkracht te vergroten.
van deze projecten aan het woord.
Driesporenmodel
het eerst langs een meetlat gelegd. Edwin
keuzes onder meer laten leiden door de
De
Mijnsbergen maakte een inventarisatie van
Innovatielandkaart
vernieuwende projecten die in den lande op
heeft
die
is
zich
bij
zijn
opgesteld
naar
Die lijst omvatte bijna honderd initiatieven.
uitvinden. De Innovatieraad werkt aan de hand
zeer uiteenlopende initiatieven in wisselende
van het Driesporenmodel: projecten moeten
stadia van ontwikkeling en uitvoering.
de
Innovatieraad
innovatiecultuur
versterken,
kansrijke
initiatieven moeten in aanmerking komen voor
De inventarisatie is een belangrijke voedings-
opschaling van lokaal naar landelijk niveau én ze 8
van
een
noodzakelijkerwijs iets te zeggen over de
commissie
innovatiebereidheid in de betreffende regio’s.
onder leiding van Job Cohen. Daarin staan
Misschien kiest een regio met een ‘lage score’ wel
antwoorden op de vraag in welke richting de
voor een focus op enkele grotere projecten, en zit
maatschappelijke functie van de openbare
daar een vergelijkbare investering in tijd en geld
bibliotheek zich in de toekomst (de horizon
in dan in meerdere kleinere projecten elders.
ligt in het jaar 2025) moet ontwikkelen. Het rapport is een belangrijk beleidskader voor
SIOB en Bibliotheek.nl vinden dat ideeën en
jaren.
worden: aan elkaar én aan de bestaande (digitale)
de Nederlandse bibliotheken in de komende Het
noemt
vier
projecten zoveel mogelijk gekoppeld moeten
maatschappelijke
kernfuncties: de bibliotheek verbindt mensen
infrastructuur. De Innovatieagenda wil ook
met informatie, biedt een platform voor
voorkomen dat er geld wordt gestoken in
persoonlijke ontwikkeling, staat centraal in de
projecten die alleen maar in die ene plaats werken.
lokale infrastructuur en biedt meer dan je zoekt.
Kosteneffectiviteit is een factor van betekenis.
SIOB en Bibliotheek.nl hebben bij de
beoordeling van de 150 innovatieve projecten
Decentralisatie
Driesporenmodel. Ze gingen ook na in
teer punt tussen de Nederlandse bibliotheken.
niet alleen gekeken of ze passen in het
Overigens is delen en uitwisselen soms nog een
hoeverre die zich bewegen binnen domeinen -
Een mogelijke oorzaak is het gedecentraliseerde
karakter van het bibliotheekstelsel. Daardoor
zoals mediawijsheid, kennisdeling, community
werkt de gemiddelde bibliothecaris vooral aan
building of contextualisering van informatie -
de doelstellingen van de eigen bibliotheek.
die duidelijke raakvlakken hebben met Cohens
Die is immers sterk afhankelijk van de lokale
moeten anderen inspireren tot creatief denken.
overheid. Gemeenten steken jaarlijks liefst
deze domeinen vertegenwoordigd waren, hoe
500 miljoen in de bibliotheken, de provincies
groter de kans op steun van de Innovatieraad.
nog eens 50 miljoen en de rijksoverheid maar
Geografische verdeling
projecten over Nederland. Daarbij treffen we
dat iedere bibliotheek opnieuw het wiel gaat
projecten groeide uit naar zo’n 150. Het gaat om
onderzoeksrapport
om samenhang aan te brengen tussen zoveel drijfveer achter de Innovatieagenda: voorkomen
bijgewerkt en geactualiseerd: het aantal actieve
en oost blijven daarbij achter. Dat hoeft niet
met Bibliotheek van de Toekomst, het
Het is interessant om te kijken naar de
mogelijk projecten. Want dat is een belangrijke
In de zomer van 2014 werd de lijst nog eens
zuidelijke provincies en in het westen. Noord
zijn op hun beurt weer nauw verbonden
aanleiding van de inventarisatie. Deze kaart - hij staat afgebeeld in dit boekje - is mede gemaakt
lokaal of provinciaal niveau waren uitgezet.
bodem voor het werk van de eind 2013
Innovatieraad
Opvallend is het grote aantal projecten in de
De Innovatielandkaart en het Driesporenmodel
maatschappelijke kernfuncties. Hoe sterker
Ook in het najaar van 2013 werd het innovatieve
gehalte van de Nederlandse bibliotheken voor
Commissie-Cohen
40 miljoen. Dan ben je wellicht geneigd op
de eerste plaats te zorgen dat je goede relaties
geografische verdeling van het aantal innovatieve
hebt met plaatselijke bestuurders. Overigens
heeft decentralisatie ook voordelen, zeker als
opmerkelijke verschillen aan. Als we Nederland
afzonderlijke bibliotheken moeten vechten
indelen in de vier klassieke windstreken, komen
voor hun bestaansrecht. Dat maakt de weg
we - naast 8 niet-plaatsgebonden projecten - tot
vrij voor onorthodoxe oplossingen. Dit boekje
de volgende cijfers:
bevat een proeve van die vrijgevochtenheid, naast interviews met Edwin Mijnsbergen en
• Noord (Friesland, Groningen, Drente): 22
Bert Mulder, lector informatie, technologie
• Oost (Overijssel, Gelderland, Flevoland): 17
en samenleving aan de Haagse Hogeschool.
• West (N- en Z-Holland, Utrecht): 45
• Zuid (Limburg, N-Brabant, Zeeland): 57
Hopelijk inspireren ze tot grootse daden. 9
Zuid Wijzer met taal en media. “De Euregio leest, Die Euregio liest, l’Euregio lit” Generatie Maastricht Game / M-game Maastrichtse drukkers Schrijversschool Baby&Peuter café
Bibliotheek Eindhoven Bibliotheek Maastricht Bibliotheek Maastricht Bibliotheek Maastricht Bibliotheek Maastricht Bibliotheek Venlo
West Computerwijs Bibliotheek Bollenstreek In kaart brengen en faciliteren van regionale schrijvers Bibliotheek Eemland De Breedste Leesclub Bibliotheek Haarlemmermeer De Taalmachine Bibliotheek Hoorn Woordenwerkplaats Bibliotheek Hoorn 100 talenten Bibliotheek Kennemerwaard Bondgenootschap geletterdheid Bibliotheek Kennemerwaard Combinatiefunctionarissen PO Bibliotheek Kennemerwaard Groen en duurzaam Bibliotheek Kennemerwaard Leesplezier in Overdie Bibliotheek Kennemerwaard Platform Erfgoed Heerhugowaard Bibliotheek Kennemerwaard Raspberry Pi Bibliotheek Kennemerwaard Tablet café Bibliotheek Kennemerwaard Klaar voor de toekomst Bibliotheek Schiedam 3 decentralisaties BISC Bibliotheek in het vo/vmbo BISC Biebwinkel BISC Boekspot op het station BISC Boekspots.nl BISC Digitaal lidmaatschap BISC Gebruikersreviews BISC Google Glass BISC Maatschappelijke kosten-baten analyse (Mkba) BISC Social CRM BISC Utrecht voor cultuur BISC Vrienden van-donateurs database BISC Wikipedia BISC Boekbuster DOKLAB bv Extreme Library Makeover DOKLAB bv Heritage Browser DOKLAB bv Narrowcasting DOKLAB bv Nextlevel catalogus DOKLAB bv Verhaal Lokaal DOKLAB bv MediaMaffia Eigenraam, Looman, Stutgard Durf te vragen! Esther Valent Bibliotheek uit de kast! OBA Database analyse DCS Probiblio Flexibele Collecties Probiblio Google Glass in de Bieb Probiblio Loyaliteitsmodellen Landelijk Lidmaatschap Probiblio Onderzoek BiebPanel landelijk Probiblio Onderzoeksapp voor de bibliotheek Probiblio Trendanalyse Spreiding&Bereik beleid Probiblio Verhaal Lokaal Probiblio Moving Objects Studio Diep bv
Walk and Talk Debbie Heyne Intelligente displaytafel HSPro Don Quichotte Jeroen de Boer Gevonden! Karen Jong et al Spelen met Taal Lex Hupe SEMCO-bieb Pieter Donkers et al MNF concept Plan B / Innovation Booster Biebnavigatie Studio Linkid
Individu Bedrijf PSO BIB
Noord Oost West Zuid
IdeaStore Limburg Bibliotheek Venlo IkLeesLiteratuur (ILL) en de Digitale leesclub Bibliotheek Venlo Profielwerkstuk Bibliotheek Venlo Grenzeloos Tilburg 1914-1918, maak het mee! BMB Tilburg Kennismakerij Spoorzone (proeftuinbibliotheek) BMB Tilburg Kunstproject Bibliotheek van de Toekomst BMB Tilburg Slim omgaan met beperkingen BMB Tilburg De kenniscloud BMB Tilburg De Spoorzone ontdekt BMB Tilburg Digilab BMB Tilburg Pop-up Bibliotheek BMB Tilburg #Durf E-Magazines Cubiss B@ttleweters Cubiss B2020 Cubiss BieppStore Cubiss Boek een beleving, ontdek de wereld Cubiss Brabantse Collecties en Content Cubiss Cultuur in de bibliotheek Cubiss Digidorpen Cubiss Digitale community voor Limburgse Maatschappelijke Organisaties Cubiss DURF!Kapitaal Cubiss Eigenwijs Mediawijs Cubiss Expertisepool Cubiss Innovatie van de Logistiek Cubiss Innovatieplatform Colibre Cubiss Kenniskaravaan Cubiss Makersbuzz Cubiss Makersplaatsen Cubiss Mediabar Cubiss Meer weten app Cubiss MOOC je Mee? MOOC Mediawijsheid Cubiss MOOC Transitie in de Limburgse mijnstreek Cubiss Nederland Schrijft Cubiss Online Academy Cubiss Paradigma Cubiss Pop-up Bibliotheek Cubiss Regie 3.0 Cubiss Smart & Fit Cubiss Spelmakers Cubiss SPICE Cubiss Werken in de bibliotheek van de toekomst: ’van collectie naar connectie’ Cubiss Werkplekken in de bibliotheek Cubiss Middelburg Dronk en Vlissingen Dronk/ Veere Dronk/Tholen Dronk Edwin Mijnsbergen KennisMakers NO Brabantse Bibliotheken Lezers van Stavast NO Brabantse Bibliotheken Wijsheid in crisistijd NO Brabantse Bibliotheken Encyclopedie van Zeeland Zeeuwse Bibliotheek Epinie Zeeuwse Bibliotheek Fablab Zeeland Zeeuwse Bibliotheek Kennispunt Zeeland Zeeuwse Bibliotheek Zeeland Centraal Zeeuwse Bibliotheek
Oost Appelstore Bibliotheek Rivierenland De vrolijke bibliotheek zonder boetes Bibliotheek Rivierenland Kinderpersbureau Bibliotheek Rivierenland Cultuur(educatie) Rijnbrinkgroep De Verhalencoach Rijnbrinkgroep E-participatie Rijnbrinkgroep Innovatie samenwerking Bibliotheek en Volksuniversiteit Rijnbrinkgroep Leven lang leren Rijnbrinkgroep Maatschappelijke waarde bibliotheken (verdienmodellen/SROI) Rijnbrinkgroep Ontwikkeling G!DS applicatie ‘Beelden van …. ‘ Rijnbrinkgroep Ontwikkeling G!DS Mobile Middleware Rijnbrinkgroep Samen onder één dak Rijnbrinkgroep Sociaal Domein Rijnbrinkgroep Sociale media (pilot) Rijnbrinkgroep Actualiteit koppelen met de collectie Samenwerkende Flevolandse Bibliotheken Mediawijzer in twee of drie minuten Samenwerkende Flevolandse Bibliotheken Mijnleeskring.nl Samenwerkende Flevolandse Bibliotheken
Noord Drentse e-books Biblionet Drenthe Factor-L Biblionet Drenthe Kunst in de bieb Biblionet Drenthe Leesklik Biblionet Drenthe www.drenthe.nl Biblionet Drenthe www.museaindrenthe.nl Biblionet Drenthe Beleefhetindebieb.nl Bibliotheek Drachten Architectoon Bibliotheek Hoogezand Bijzondere portretten Bibliotheek Hoogezand Het land dat in mij leeft / Roots 3.0 Bibliotheek Hoogezand Terug naar de bron Bibliotheek Hoogezand Augmented Reality (AR) dossiers Bibliotheekservice Fryslan AwesomeBox Bibliotheekservice Fryslan Fab the Library! Bibliotheekservice Fryslan FryskLab Bibliotheekservice Fryslan Linked open data kennisbank FryskLab Bibliotheekservice Fryslan Linked open data slavernij Bibliotheekservice Fryslan Onderwijsomgeving voor uitvinders, denkers en doeners Bibliotheekservice Fryslan Platform Fryske (E)boeken Bibliotheekservice Fryslan Printing on Demand in Friese Bibliotheken Bibliotheekservice Fryslan SocialMediaCaster Bibliotheekservice Fryslan XplorApp Bibliotheekservice Fryslan
INNOVATIELANDKAART 2014
‘ BEZUINIGINGEN ZIJN FUNEST VOOR BIBLIOTHEEKINNOVATIES
‘
EDWIN MIJNSBERGEN INFORMATIEPROFESSIONAL
‘Maak een momentopname van de innovatieve projecten die in de Nederlandse bibliotheken worden
Subsidie
vormen Innovatieraad straks kansrijke initiatieven kan omarmen en ondersteunen.’ Zo ongeveer luidde de
bezuinigingen die de bibliotheeksector op zijn
uitgevoerd en zet ze op een rij. Zodat we de Innovatieagenda gericht kunnen uitvoeren en de nieuw te
Volgens
vraag die Edwin Mijnsbergen in de zomer van 2013 van het SIOB kreeg voorgelegd. Het leverde een lijst
bord krijgt, funest voor de overlevingskansen
op met 96 projecten. Een jaar later zijn het er, na een actualiseringsronde, zo’n 150. En? “De tranen stonden in mijn ogen.” Om er onmiddellijk aan te voegen: “Ik prikkel. Bewust.”
Edwin Mijnsbergen noemt zich nu eens bibliothecaris, dan weer informatieprofessional, blogger of journalist. “Informatiemanagement, dat is de vlag die de lading dekt.” Tien jaar lang werkte hij voor de Zeeuwse
Bibliotheek, met het internet - en vooral de sociale interactie die daar plaatsvindt - als zijn uiteindelijke
passie. Sinds 2010 staat hij met M.I. Webwerk op eigen benen. “Ik werk nu breder. Opdrachtgevers variëren van lokale ondernemers tot ministeries. Al blijven de bibliotheken mijn belangrijkste doelgroep.”
Hoe ging Mijnsbergen te werk en kwam hij
niet blij van wat er doorgaans als ‘innovatief ’ werd
geplaatst via alle denkbare kanalen: van de
vooral op de kernfuncties: lezen, de collectie en het
gepresenteerd. De gemiddelde bieb richt zich
vakbladen en de hele trits aan sociale media tot
gebouw. Mijn indruk is dat leuke, nieuwe dingen
mail. En van websites, platforms en fora tot mijn
er maar een beetje bij bungelen. Bovendien staan
eigen blog. Ik heb er, denk ik, alles uitgehaald
of vallen ze met de creatieve geesten in het team.
wat mogelijk was gezien het tijdsbestek en
Het gevoel van urgentie is er overigens wel degelijk
de zomerperiode waarin de momentopname
en er is zeker het nodige verbeterd, bijvoorbeeld
gevraagd werd. In de vraagstelling heb ik het
op het gebied van de e-books. Bibliotheken
begrip ‘innovatie’ bewust niet afgebakend. De
bieb van Appelscha hanteert andere criteria dan
die van Amsterdam. Maar juist daardoor krijg je een heel levendig beeld van hoe
lappendeken van uiteenlopende initiatieven in wisselende stadia van ontwikkeling. Een kleine club
als
vooral
jongere
medewerkers die dóór willen. Ik heb mensen kapot zien gaan door
het
structuren en hiërarchiën. Als ze
Brabantse Cubiss komt doodleuk
dan teleurgesteld afhaken, sterven
met 25 professionele projecten
die projecten een vroege dood.
aanzetten.”
Niemand die het overneemt. Wie wel blijft, wordt
Creatieve geesten
om slimme jongens en meiden gaat die je wat
te zwaar belast. Directies hebben wel door dat het
Wat leverde de inventarisatie op? “Tranen in mijn
kunt vrágen. Geef ze liever wat ruimte en lucht
ogen. Nou ja, ik chargeer natuurlijk en prikkel
bewust. Maar ik ben wel kritisch en werd bepaald
om kansrijke ideeën ook echt uit te werken, zou 14
zijn.
Dat
vind
ik zeggen.”
de Middelburgse horeca, ik ben gek op dat
soort cultureel erfgoed. Het platform krijgt een ongekende dynamiek, er worden
ik
bijvoorbeeld de kracht van
FryskLab in Leeuwarden. Maar ze zijn zo overtuigd
heel veel nieuwe documenten en foto’s
‘IK MIS REURING, DE BUZZ’
aangedragen.”
Boekenmusea Welke
projecten
Mijnsbergen
van hun FabLab dat ze er
hebben
verrast
in
Edwin
zijn
inventarisatie? “Naast FryskLab zijn dat
heel veel vrije tijd in hebben
de dingen waar de jongens van Doklab
gestoken. Het opdrogen
in Delft mee bezig zijn. Voortgekomen
van de geldstroom is nog
uit de bibliotheek, werken ze heel
te vaak een excuus om de
stekker eruit te trekken. Zeker als een project
voortvarend met multi-touchtechnologie om aan
zand tussen je vingers weg.”
voorbeeld. Het verbindt historische verenigingen,
storytelling te doen. Verhaal Lokaal is een goed
niet geborgd is in de organisatie, glipt het als los
heeft 50 miljoen in de digitale infrastructuur
frustreert
een wiki begonnen over de geschiedenis van
moet altijd je vertrekpunt
old boys netwerken zorgen voor
Dat
lokaal geworteld bent. Zelf ben ik bijvoorbeeld
Dan kies je de verkeerde startpositie. Het idee
spelopvatting? “Misschien wel ja. Bibliotheek.nl
dat we concrete stappen maken.
centraal stelt, moet je laten zien dat je ook
veel vanuit het beschikbare geld, de subsidie.
Kampen de bibliotheken met een te defensieve
een congres of een rapport, dan
van de Toekomst de maatschappelijke functie
deel ook aan de mensen zelf. Ze redeneren te
en internetzoekmachines. Maar structuren en
‘IK CHARGEER NATUURLIJK EN PRIKKEL BEWUST’
niveau. Daar waar Cohen in zijn Bibliotheek
van innovatieve projecten. “Dat ligt voor een
innemen in deze wereld van streaming, wiki’s
stroperige processen. Liever eerst
mogelijk aan dwarsverbanden, vooral op lokaal
de
Dwarsverbanden
bieb komt met een simpele mediabar, een
zijn
beseffen heel goed dat ze nieuwe posities moeten
er over innovatie gedacht wordt
in den lande. Het resultaat is een
Mijnsbergen
Daar begonnen ze met niks.
Appelscha de projecten op het spoor? “Ik heb een oproep
Edwin
het publiek en de bieb op lokaal niveau via het verzamelen en presenteren van historisch
beeldmateriaal in diezelfde bieb. ProBiblio in Noord- en Zuid-Holland ondersteunt het
en probeert het in zoveel mogelijk plaatsen te
gestoken. De website ziet er nu goed uit. Maar
introduceren. Het lijkt op wat ik doe met mijn
de inhoud? De openingstijden zijn bij wijze van
horecaplatform in Middelburg. Ik noem het ook
spreken nog steeds het hoofdthema. Ik vind
niet toevallig”, grijnst Mijnsbergen.
toch dat bibliotheken veel te weinig content creëren. Op websites als Wikipedia en in de
Hoe ziet het Nederlandse bibliotheeklandschap
afwezig terwijl ze zoveel kennis en bronnen in
eigenlijk uit? “Ik denk dat we een aantal flexibele
zoekresultaten van Google zijn ze zo goed als
er in 2025 - het horizonjaar van Cohen -
huis hebben. Langzamerhand wordt de bieb
vestigingen krijgen waarin de bieb naast andere
wat zichtbaarder in de sociale media, maar je
publieke informatiediensten opereert. In 10,
kunt nog veel sterker de dialoog met je klanten
15 steden houden we grotere vestigingen over.
zoeken. Ik mis reuring, de buzz. Er is zoveel meer
Misschien worden het wel boekenmusea...”
‘Bibliotheekinnovatie is... roeien met de riemen die je nog niet hebt’ Frank Huysmans, lid Innovatieraad, bijzonder hoogleraar Bibliotheekwetenschap (UvA) 15
‘ JE BENT VEEL RELEVANTER DAN JE DENKT
‘
FAB THE LIBRARY!
JEROEN DE BOER
Als eerste bibliotheekorganisatie in Europa kwam Bibliotheekservice Fryslân twee jaar geleden met een
heus FabLab. Het werd ook nog eens een bijzondere variant want de makersplaats werd ingericht in een
hoe je ontwerpen wereldwijd met elkaar kunt
bezig met linked open data-systemen. Daardoor
uitrollen naar andere regio’s. Om bibliotheekmedewerkers te scholen in de opzet en het gebruik van een
laten we in de derde module zien hoe je het
echt iets betekenen! We vroegen Troxler en
voormalige bibliobus. Daarmee kun je niet alleen door de provincie trekken maar het FabLab ook letterlijk
FabLab ontwikkelden de Friezen bovendien een leergang: Fab the Library! Al voor de Innovatieraad er was, ontvingen ze van SIOB een bedrag van 20.000 euro om de leergang nader uit te werken.
Jeroen de Boer, domeinspecialist nieuwe media bij Bibliotheekservice Fryslân, is de onvermoeibare initiator
zelf is Fab the Library!
Caviavoerdispenser
hand de bus uit. Er moest alleen nog iemand
Wie het FryskLab instapt, ziet werkbanken
een appje verzinnen om het ding aan te sturen.”
met 3D-printers, een laser- en een vinylsnijder, laptops, soldeerstations en videoschermen.
Modules
bedenkt, zo luidt het algemene principe van
te liggen op de techniek. “Dat veroorzaakte ook
Daarmee kun je (bijna) alles maken wat je
Met alle apparatuur lijkt de nadruk in het FabLab
het FabLab én van Jeroen de Boer. “Aan dat
de nodige scepsis onder de medewerkers toen ik het idee van het FabLab lanceerde. ‘Kunnen
idee moeten we nog enorm wennen, maar hier
we dit? Moeten we dit wel willen?’ Natuurlijk,
wordt het realiteit. We stonden op het ROC in
als je het concept van digitale
Leeuwarden en er stapte een man
fabricage gaat aanhangen, kun je
in de bus die leren handschoenen
niet zonder het instrumentarium.
voor de kaatssport maakt. Hij was
helemaal gebiologeerd door de lasersnijder. Die handschoenen
maakte hij altijd met de hand, maar hij zag ineens mogelijkheden
‘ALLES DRAAIT OM, EN BEGINT MET, EEN IDEE’
voor machinale fabricage met
een veel geringere leerafval. Hij
Maar alles draait om, en begint met, een idee. Met denken in design. Dat is waar Fab the
nagedacht over een ‘op afstand bestuurbare
principes van open design en digitale fabricage.
kennis met het FabLab-concept en de
We geven ook de meerwaarde aan van het FabLab in de relatie tussen bieb en het
waarmee hij Pukkie vanuit school alsnog kon
cultureel erfgoed. Daarna leren de deelnemers
voeren. Met het tekenprogramma ontwierp hij
in module 2 hoe ze kunnen werken met de
het bakje en het valluikmechanisme. Dankzij de 3D-printer stapte hij met een prototype in de
18
“Mág het? Van al het werk
dat ons team in het FabLab heeft gestoken, is 75% gedaan
buiten
machines, hoe de software functioneert en
Stichting Pica. Zo is FryskLab dus ook betrokken bij de inrichting van
een open systeem waarin alle FabLabs daadwerkelijk
van
alles
kunnen
uitwisselen. Elk digitaal fabricageproces
kun je dan uploaden met gegevens over ontwerp, materiaal, type printer... noem maar op. De bieb heeft de FabLabs dus
werktijd.
echt wat te bieden. Ofwel: je bent veel
Maar de prijzen zijn heel
relevanter dan je denkt! Dat is ook de
schappelijk: voor de eerste
en de derde module betaal je 1200 euro, de
motor achter de groeiende belangstelling van de
groepjes van zes tot tien personen meedoen.
Fab the Library! allemaal op in.”
bibliotheken voor het FabLab. Nou, dáár speelt
tweede kost 1350 euro. Voor dat geld kun je met
We zijn in de zomer van 2014 met de leergang gestart. We voeren die zelf uit, aangevuld met
Krimpregio’s
nauwelijks iets aan marketing gedaan en toch is
uitgerekend te zien is tegen de achtergrond van
hulp van derden, waar nodig. We hebben nog
Dat het eerste bieb-FabLab van Europa
de belangstelling al groot.”
Friese weiden, meren of de kerk van Workum, is minder vreemd dan het lijkt. “De eerste
FabFoundation
Foundation. Jeroen de Boer: “De uitwisseling
eerste module maken bibliotheekmedewerkers
caviavoerdispenser’ - zo noemde hij het echt -
inkomsten te genereren.
‘MISSCHIEN LEID JE DE MENSEN ZELFS WEL OP VOOR DE BANEN DIE ZE ZELF CREËREN’
De leergang bestaat uit drie
neem dat joch van tien jaar dat steeds vergat om zijn cavia te eten te geven. Hij had al eens
ook een manier om extra
nu financieel wordt ondersteund door
FryskLab is officieel erkend als FabLab. Sterker
volgen zijn. Jeroen de Boer: “In de
er met een businessmodel uit. Of
omheen. Voor FryskLab
vertaald in een begrijpelijk projectvoorstel dat
Library! ook op inzoomt.”
modules die ook los van elkaar te
stapte blanco de bus in, en kwam
waar behoefte aan was. Dat verhaal hebben we
verdienmodel.”
uitdragen. Daarom kiezen we het offensief, trekken we erop uit. Achter het FabLab zitten ideeën van open overeen met die van de bieb!”
Roland Cornelissen, om precies op te schrijven
kunt neerzetten, compleet met business- en
Jeroen de Boer draait er niet
source, van kennisdeling en van de verbeelding aan de macht. Die waarden komen wat mij betreft naadloos
een van onze specialisten in linked open data,
FabLab organisatorisch, zakelijk en strategisch
en pleitbezorger van het FryskLab en de leergang. Dat uitrollen, dat doet hij dus écht. “Als we niet door Friesland rijden, bezoeken we scholen, festivals, symposia en collega-bibliotheken in het land. Wij willen dit
viel bij ons het kwartje: hé, hier kunnen wij
uitwisselen, verbeteren of aanvullen. Tot slot
bibliobus reed hier destijds ook rond. Los daarvan ben ik ervan overtuigd dat FabLabs
nog: het is omarmd door de internationale Fab
een grote rol kunnen spelen in het creëren van werkgelegenheid en het behoud van
van kennis, het koppelen van bronnen is een
voorzieningen in krimpregio’s als de onze. Die
van die punten waar de FabLab-gemeenschap
caviavoerdispenser, die kaatshandschoenen...
nog mee worstelt. Dat werd tot onze verrassing
Je brengt dynamiek op gang, je stimuleert
naar voren gebracht door de Rotterdamse lector
denkkracht en zelfwerkzaamheid. Misschien
Peter Troxler tijdens een FabLab-conferentie in
leid je de mensen zelfs wel op voor de banen die
Aken. In de bibliotheekwereld zijn we al langer
ze zelf creëren.”
‘Bibliotheekinnovatie is... klein beginnen, groot denken’ Erna Winters, voorzitter Innovatieraad, directeur Bibliotheek Kennemerwaard 19
‘IK WORD NOGAL EENS BESCHULDIGD VAN IDEALISME ESTHER DURF TE/ VRAGEN! VALENT @DEBIBLIOTHEEK1 20
‘ 21
In het voorjaar van 2012 begon het te kriebelen bij Esther Valent. “Het zat me nog steeds dwars dat Al@
Piratenlogo
moesten we weer oppakken, vond ik. Zeker omdat we allemaal de mond vol hadden van innovatie.” Het
van
din, de vragendienst van de openbare bibliotheken, twee jaar eerder een stille dood was gestorven. Dat
Esther
resultaat: @DeBibliotheek1. Het account stelt er een eer in actief op zoek te gaan naar antwoorden op
‘bibliotheekhoogleraar’
algemene kennisvragen die het publiek via de bekende hashtag #dtv stelt op Twitter. De Innovatieraad
ondersteunt het (nu nog) vrijwilligersinitiatief: afhankelijk van de uitwerking stelt die maximaal 20.000 euro ter beschikking om het idee te borgen.
“Ga nou eens wat dóen!!!” Ineens, uit het niets, schalt het door de ruimte. De hartekreet van Esther Valent komt
uit het diepst van haar tenen. Die is op dat moment tegen niemand in het bijzonder gericht, maar volgt op de
constatering dat het eindeloos duurt voordat er wat van de grond komt. Innovatie in de bibliotheekwereld? Ze zou willen dat het vijf voor twaalf was. “Maar soms denk ik wel eens dat het al kwart over is...”
Kietelen
Dat mag zo zijn, maar @DeBibliotheek1
De
erachter? “Ik word nogal eens ‘beschuldigd’
@DeBibliotheek1. “Dat had ik al verzonnen om
draait al een tijdje mee. Welke drive zit
er een account aan om als beantwoorder van
de Bibliotheek Zuid-Kennemerland, met de
publieksvragen te boek te kunnen staan. Maar
spreekwoordelijke knipoog. “Ik ben inderdaad
ik wilde méér.” Esther Valent verzamelde een
bibliothecaris geworden omdat ik mensen wil
aantal gelijkgestemden om zich heen. Samen
helpen zich te handhaven in de maatschappij.
filterden ze vragen uit Twitter met de hashtag
Mediawijsheid hoort daarbij: je kunt niet
dtv waarop de bieb bij uitstek het antwoord
zonder goede, betrouwbare informatie. Ik wil
kon geven. “Of over onderwerpen waarover de
mensen helpen om die te vinden: daar is de
deelnemers zelf toevallig ook een hoop wisten,
bieb namelijk heel goed in. Dat was ook de
muziek of ICT bijvoorbeeld. Een voorbeeld?
insteek van Al@din, waar ik
Laatst vingen we een tweet op
servicemanager was. Het gevoel
van mensen die er vroeger niet
zo gauw kwamen. Omdat ze
een socialmediatraining volgen,
Vraag’
na Al@din geen gat te laten vallen. Ik maakte
aan de Bibliotheek Kennemerwaard en aan
bieb krijgt steeds meer bezoek
‘Goeie
fungeerde nog even als hub tussen Al@din en
van idealisme”, zegt Esther Valent, verbonden
wordt ook alleen maar sterker. De
website
‘JE KUNT NIET ZONDER GOEDE, BETROUWBARE INFORMATIE’
vanuit het UWV op zoek zijn
is
blij
Innovatieraad
met -
Frank
de
steun
financiert nu voor een deel het Social Media
Huysmans
ervan uit dat die het team blijft ondersteunen.
waarbinnen
van
Schaick-Initiatiefprijs
Als we er naartoe kunnen werken dat de
mee, waardoor
deelnemers aan het Social Media Team ook
ze ook werd genomineerd als Bibliothecaris
algemene kennisvragen kunnen beantwoorden
van het Jaar. Toch draagt
@DeBibliotheek1 nog het piratenlogo, een variant op het logo van de bieb. Alsof
nog niet is ontgroeid. “Ons initiatief moet inderdaad
met betrouwbare bronnen, zou dat
‘HET KOMT NU AAN OP HET ONTWIKKELEN VAN EEN GOEDE BUSINESSCASE’
nog een structurele borging
om
insteek is daar ook heel servicegericht en de aantrekkingskracht van een
online vragendienst is dat die heel snel schakelt, dat je mensen hebt die het oprecht leuk vinden om de vragensteller komt nu aan op het ontwikkelen van
heeft ons als opdracht meegegeven
een fantastische combinatie zijn. De
direct een goed antwoord te geven. Het
krijgen. De Innovatieraad
een goede businesscase.”
het
account onder te brengen bij het landelijk
Grondrecht
ons ook logisch. Het Social Media Team (met
van Open Bibliotheken. “Dat is een site
Social Media Team van Bibliotheek.nl. Dat lijkt
Het piratenlogo is feitelijk overgenomen
het account @bibliotheek), beantwoordt vooral
waarop
voor het hoofd te stoten. Maar het gaat
Snel schakelen
het internet kon vinden. Tja, dan
verankerd zien? “Het zou mooi zijn als de
Hoe zou Esther Valent haar idee het liefst
kietel je ons. We konden die man
hele
gewoon om openbare bronnen. Op de site
heeft @DeBibliotheek1 ook een tab gekregen. Dat is niet toevallig: het recht op informatie
organisatorisch
beschouwen we als een grondrecht. Is dat
en financieel draagt. Bibliotheek.nl (BNL)
idealisme? Prima.”
vragen niet rechtstreeks aan ons
op het gebied van leesbevordering
stelt, maar wel steeds vaker van
of... om te leren lezen en schrijven, jazeker, dat
ons het antwoord krijgt. Zo maak je de bieb
groeit, ook al omdat de overheid wil dat we
werk je aan je bestaansrecht en word je steeds
‘Bibliotheekinnovatie is... b ittere noodzaak, ook als die aanvankelijk als verstorend wordt ervaren.’
als eerste naar toe gaat voor informatie.”
Jacques Malschaert, lid Innovatieraad, directeur Bibliotheekservice Fryslân
ook. De maatschappelijke betekenis van de bieb
in de digitale omgeving steeds zichtbaarder,
straks alles digitaal doen. Dat leer je dus ook bij ons.”
vanzelfsprekender de instantie waar je voortaan 22
Jeroen
lopen auteursrechten te schenden en uitgevers
is hartstikke leuk om te doen.”
dit concept is dat het publiek zijn
naar een baan, voor activiteiten
en
voorzichtig mee omdat ze niet het gevaar wil
Kennemerwaard draai ik mee in dat team. Het
het
Mijnsbergen
databases ontsluiten. De bieb is daar nog altijd
gesteld worden en spoort ze ook al op. Vanuit
bibliotheeksector
Edwin
de Boer een heleboel externe bronnen en
de bibliotheekgerichte vragen die rechtstreeks
waar hij gratis bladmuziek op
Hij blij, wij blij. Het leuke van
Naar ik hoop met nog wat extra middelen.
initiatief. In 2012 won ze daar al de Victorine
van iemand die zich afvroeg
een aantal suggesties meegeven.
Team. BNL gaat straks op in de KB en we gaan
haar coach is - voor het Durf te Vragen-
het de status van vrijbuiter
Mediawijsheid
commerciële
de
Valent
23
HARRIET DE MAN GEVONDEN!
ONBESCHREVEN BLAD, TOCH EEN GEZICHT 24
PIETER DONKERS SEMCOBIEB
Twee ideeën. Spontaan, beetje wild, lekker gek. Ze werden in mei 2014 geboren tijdens een InnovatieDoeDag waar zo’n 35 deelnemers uit diverse disciplines ‘speelden’ met sociale innovatie. De Innovatieraad vond Semcobieb en Gevonden! interessant genoeg voor een bijdrage van 2500 euro. Met dat bedrag werden ze uitgenodigd om hun ‘ingeving’ nader uit te werken en vervolgens uitgebreider te presenteren aan diezelfde raad. 25
Waar we eindigen weten wij niet. Geen stip op de horizon. Geen einddoel. We weten alleen dat het anders moet. Het
Harriet de Man, in het dagelijks leven
publiek dat de poster tegenkomt op stations,
invulling van het idee. Een wíld idee, zo realiseert Pieter Donkers zich. “We waren uit op een schokeffect,
Openbare Bibliotheek Amsterdam, maakt
in de supermarkt. De ansichtkaarten worden
citaat is te vinden op het internetplatform/blog van Semcobieb. Iedereen kan er meedenken over de nadere zeker. Maar er zit wel degelijk een heel serieuze gedachte achter: het doorbreken van structuren, het mijden van gebaande paden.”
Proeftuin
Wat er dan zo wild is aan Semcobieb? Och,
Semcobieb bestaat uit een groep ‘jonge honden’
“Echt alles eruit, ja. We gaan namelijk opnieuw
zijn studie in Tilburg) ook dialoogbegeleider
waarin naast Pieter Donkers (net klaar met
beginnen. Waarmee? Dat hangt van de buurt
Marlies de Vet de boel flink aanjaagt. Maar
af, want we denken in eerste instantie op
iedereen kan meedenken. “We zijn verrast door
wijkniveau. We zoeken het gesprek met de
de steun van de Innovatieraad en de manier
mensen die er wonen. Wat willen ze van de
waarop het idee ‘gevallen’ is in de sector. Het is
bieb? Waar hebben ze behoefte aan? Wat
toch een behoorlijk disruptief concept waarmee
moeten we zeker doen, wat niet? En dan kan het
we bestaande structuren willen doorbreken.
best zijn dat er toch weer boeken terugkomen,
Dat doen we overigens heel basic en efficiënt.
maar toegespitst op nieuwe maatschappelijke
Beschikbare gelden moet je zo goed mogelijk
functies, lokale activiteiten of interesses.”
inzetten. We denken aan een bescheiden, eerste
vestiging als proeftuin. Iedereen kan op het blog
Semcobieb borduurt losjes voort op de filosofie
- innovatie.wordpress.com - ideeën aandragen
van de Braziliaanse ondernemer Ricardo
voor de inrichting. Denkruimte? Droomruimte?
Semler. Pieter Donkers kwam tijdens zijn
Of toch oefen-, speel- of leesruimte?”
studie aan de Tilburg University in aanraking
Vraaggestuurd
dat je werknemers geen geestdodende deeltaken groepen
tussen
zijn voor het hele proces. Dat werkplezier en de kwaliteit van de output. Nou, je kunt lijnen trekken
met
de
bibliotheek.
behoeftegericht.
Die
Man als de grote overeenkomst
eindverantwoordelijk
vergroot de betrokkenheid, het
en
uitgangspunten ziet Harriet de
laat verrichten, maar dat ze in
‘DE HELE BIBLIOTHEEK MOET LEEG’
project
Semcobieb
en
Gevonden!
‘haar’
“Wat
Semcobieb doet, is boeiend en
avontuurlijk. De bieb als tabula rasa. Bij ons is de bieb geen
onbeschreven blad: er staat nog
Daar zijn het dan de leden die
wel degelijk een boekenkast.
een eigen invulling geven aan de
Maar de bibliothecaris en de
nieuwe bieb. Niemand heeft de
informatieprofessional
controle maar je vult elkaar aan,
moeten
stelt bij, voegt toe. Een beetje in lijn van de
daar nu wel eens uit komen. Niet als de
creatieve broedplaats van Kyteman in Utrecht.”
en als de grote verbinder. De kennis en passie
verheven expert, wel als het gezicht van de bieb
makersplaatsen. Of van Kytopia, de muzikale,
die verborgen zit in ieder mens, dát is het goud 26
bibliotheek. Dat kan in de bieb zelf zijn, maar
mensen die Gevonden! bedacht tijdens de
ook op een cultureel evenement of in diezelfde
waarnaar Gevonden! op zoek is.”
supermarkt. In ieder geval is het de plek waar
onder informatie en tegelijkertijd gaat de
de mensen elkaar ontmoeten, waar het gesprek
techniek steeds meer ons leven bepalen.
gevoerd wordt, waar de uitwisseling plaatsvindt.
Wij willen de klant van de bieb juist in dit
De ansichten kunnen uitgedeeld of verstuurd
tijdsgewricht ontmoeten. In eerste instantie
worden, en kunnen uitnodigen voor een event
om hem te leiden naar de juiste bronnen van
met Gevonden! In de bieb natuurlijk.”
informatie, maar ook - zeker zo belangrijk om een gesprék te krijgen. Uitwisseling staat centraal: van kennis, contacten of ingangen
De mens centraal
op inhoud met verwijzingen naar websites, naar
raakvlakken
naar netwerken. We willen mensen verbinden
Volgens Harriet de Man heeft Gevonden!
geopende deuren in de politiek, naar podia en
bibliotheekprojecten. “Onze vraaggestuurde
waarbij vooral mensen van de
over het aanboren van energie,
bieb zelf laten zien waarover ze
passie en dynamiek.”
middelen in het concept dat
innovatieve
Geek the Library! is meer aanbodgericht
hebben. Gevonden! gaat over waardecreatie,
up bibliotheek’ zijn belangrijke
andere
letterlijk bij Durf te Vragen! Het internationale
bieb én klant samen zoveel kennis in huis
Posters, ansichtkaarten en de ‘pop-
met
visie zit dus ook bij Semcobieb, en heel
platforms. We delen nog veel te weinig terwijl
Posters
De grote verbinder
met diens gedachtegoed. “De kern daarvan is
ter plekke gemaakt en afgedrukt in de pop-up
deel uit van een groep van zeven bevlogen InnovatieDoeDag. “Mensen worden bedolven
Alles eruit de hele bibliotheek moet leeg, dat is alles...
in de hal van het theater of op het prikbord
teamleider informatiemanagement aan de
‘WE WILLEN MENSEN VERBINDEN OP INHOUD’
Gevonden! op verzoek - en met
veel weten. In dezelfde lijn ligt Superbibliothecaris.nl. Op die
site presenteren bibliothecarissen zichzelf met een specifiek terrein
waarop ze deskundig zijn. Het
ligt voor de hand om te zien of
steun - van de Innovatieraad nader
een samenwerking mogelijk is.”
uitwerkte. Harriet de Man: “Het idee is dat de bibliothecaris of de
“Een sterk verhaal”, zo reageert
lezer op een poster wordt afgebeeld met een
Pieter Donkers op de uiteenzetting van Harriet
achtergrond van boeken of de bieb. In de wolk
de grote overeenkomst met Gevonden! is dat
gedachtewolk erboven, tegen een herkenbare
de Man. “Met Semcobieb gaan we erg ver, maar
staat een onderwerp waarover die persoon vanuit
we samen niet de structuur, niet de technologie,
een passie veel te vertellen heeft, vergezeld van
maar de méns centraal stellen in de bieb van
een adres op een van de sociale media. Zo wordt
de toekomst. Dat lijkt me een uitstekend
hij of zij persoonlijk benaderbaar voor het grote
vertrekpunt.”
‘Bibliotheekinnovatie is... fouten durven maken’ Erna Winters, voorzitter Innovatieraad, directeur Bibliotheek Kennemerwaard 27
‘WILLEN DE ECHTE INNOVATORS NU OPSTAAN? BERT MULDER
LECTOR INFORMATIE, TECHNOLOGIE EN SAMENLEVING AAN DE HAAGSE HOGESCHOOL 28
‘
“De bibliotheekwereld is de laatste acht jaar sterk veranderd. Het serviceconcept is vernieuwd en de
En dus ligt er een nieuwe uitdaging te wachten.
innovatief denken over de toekomst van de
de ‘periode van de versnelde verandering’ noem. Maar als innovatie gemeengoed wordt, is het hoog tijd voor
wat Mulder betreft, de ‘productie van betekenis’.
houdt elke stad en elk dorp zijn bieb alsof er
digitalisering zo’n beetje afgerond. Prachtig. Moest allemaal gebeuren, en het werkt nu ook door in wat ik een tweede ronde van échte vernieuwing. Daarin moet de productie van betekenis centraal staan.”
Met gemengde gevoelens neemt Bert Mulder - lector Informatie, Technologie en Samenleving aan De
Haagse Hogeschool - de temperatuur van de Nederlandse openbare bibliotheken op. De innovatiekoorts is wat gezakt, constateert hij. “Na de bestuurlijke reorganisatie kregen we het vernieuwde serviceconcept
met zijn ‘franchiseformule’. Die heeft de bieb zeker verfrist. De openingstijden zijn verruimd, we doen aan marketing, leggen de boeken mooier neer en we hebben aansprekende displays. Vervolgens is er veel werk
verzet in de digitalisering, vooral ook van bestaande diensten overigens. Goed, het was wel werk dat moest gebeuren. Fijn ook dat het hele landelijke aanbod gevonden kan worden via de NBC. Maar de bieb heeft
ook, nee júist, een lokale functie. Uit onderzoek blijkt dat de bieb de grootste culturele netwerker in de
plaatselijke gemeenschap is. Wordt die functie versterkt omdat we overal dezelfde boeken en platen kunnen
lenen? Ik denk het niet. Er moet meer gebeuren: de komende jaren draait het om de maatschappelijke functie van de bieb.”
Functionele kennis
profileren als de leverancier van, en verwijzer
Dat is mooi, want daar legt de commissie-
naar, betrouwbare kennis. Waar mediawijsheid
Cohen in het rapport Bibliotheek van de
voorheen vooral betrekking had op operationele
Toekomst immers ook de nadruk op? Bert
‘knoppenkennis’ of op veilig internetten, gaan
Mulder: “Dat klopt. In de komende 10, 15 jaar
we nu toe naar het strategisch inzetten van
gaat de Nederlandse samenleving dramatisch
veranderen.
aantal medewerkers in de zorg
en andere openbare diensten loopt sterk terug. Op die overheid
kunnen we straks niet meer als vanzelfsprekend
bouwen.
informatie. Zo gaan we de doelen
Het
- en daarmee de kwaliteit - in ons
‘WE MOETEN VOOR ONSZELF GAAN ZORGEN’
We
leven ondersteunen. Selecteren, keuzes maken en informatie op de juiste waarde schatten... dát gaan we leren.”
Spin in het web
moeten voor onszelf gaan zorgen,
Volgens Bert Mulder is er in
het burgerinitiatief komt eraan!
de bieb dus genoeg werk aan
Op heel veel gebieden - zorg,
veiligheid, opvoeding, welzijn en democratie
de winkel. “Het helpt niet echt dat boeken
functionele kennis. Daar moet de bieb zich veel
Iemand die wil lezen over rouwverwerking,
- krijgen we steeds meer behoefte aan nieuwe, sterker bewust van worden.”
discussie. Punt. Nederland is zich veel sterker
máken. Mede omdat de bieb de spin in het
bewust van de ontwikkelingen in informatie en
culturele web is, kan ze zinvolle verbindingen
samenleving. Wij maken een transitieperiode
leggen tussen de verschillende geledingen in het
door waarin we bezig zijn een nieuw soort
dorp, de wijk of de stad. Je ziet dat bibliotheken
wiel uit te vinden. We benaderen
- uit nood geboren - steeds
die uitdaging heel conceptueel.” Hij
vaker onderdeel worden van
multifunctionele
centra.
Maar
meestal
wordt alleen de toiletgroep met Nu
elkaar
moeten
instellingen
de
gedeeld.
elkaar
lokale
‘BEZUINIGINGEN KUNNEN LEIDEN TOT CREATIEVE OPLOSSINGEN’
de nood - budgetkortingen - een
deugd maakte door samen met het Streekarchief
Midden-Holland
letterlijk verhalen verteld in samenhang
met elkaar. Een goed voorbeeld van
parochiebestuur
hoe bezuinigingen kunnen leiden tot creatieve
in hetzelfde gebouw? Dan stemt de bieb het
oplossingen.”
aanbod af op de katholieke samenstelling van het dorp: mystieke werken van Thomas van Aquino, werken van katholieke denkers of
Elan
De parochie vergroot de belangstelling voor de
Bibliotheekinnovatie voor de periode 2009-
boeken over waarden in opvoeding en onderwijs.
Bert Mulder was lid van de Adviescommissie
bieb. En die biedt op haar beurt een platform
2012, die het idee van een Innovatieraad al opperde. “Het duurde even, maar goed dat die
voor reflectie, verdieping in de context van
er nu is. Ik hoop dat de raad erin slaagt een
het dorp of de wijk. Zo stel je iets tegenover
nieuw elan in te brengen. Wat vier jaar geleden
de vervlakking van de high culture en het
innovatie was, is dat nu natuurlijk niet meer. Op
supermarktdenken en voorkom je dat de bieb
dit moment hebben we weer behoefte aan échte
het generieke aanbod van de doorsnee AKO-
innovators. Daar zijn er niet zoveel van hoor, in
winkel kopieert.”
Nederland. Ik schat dat er zo’n 15 rondlopen.
Voorloper
over inrichting van de mantelzorg in een wijk
internationaal opzicht, een voorloper is in
als samenleving al wel regelen - je krijgt op je
een tijdperk waarin de hoeveelheid informatie op het internet explodeert. “De verwachting
Mulder
benadrukt
dat
Nederland,
Wat mij betreft mogen ze nú opstaan.”
in
verjaardag een boek met de boodschap ‘dat leek
‘Bibliotheekinnovatie is... eindeloos bijschaven, het verhaal vertellen en verbeteren’
soms nog achter de feiten aan.”
Jacques Malschaert, lid Innovatieraad, directeur Bibliotheekservice Fryslân
me nou echt handig voor jou’ - loopt de bieb
is dat die de komende jaren verveertigvoudigt. 30
en
trekken naar één locatie. “Daar worden
gemeenschap te vitaliseren. het
Gouda waarin de bieb inderdaad van
de Drukkerswerkplaats Gouda op te
ook
echt gaan versterken om de Zit
wijst op De Chocoladefabriek in
geen idee waar hij moet zoeken. Waar we dat
Bovendien speelt deze ontwikkeling zich af in
Met die wetenschap moet de bieb zich
niets aan de hand is. Wettelijk bepaald. Geen
“De collectie staat dan in het teken van kennis
nog steeds op auteursnaam in de kast staan.
of over leven na een beenamputatie, heeft
openbare bibliotheken. “In een land als België
Core-business van de toekomstige bieb wordt,
31
DE SLAK, DE SCHILDPAD EN DE CASHCOW ‘De wereld verandert, de bibliotheek verandert’ was ‘ooit’ al het motto van het procesbureau bibliotheekvernieuwing. In 2005 kregen de openbare bibliotheken de Aselect Award van Stichting SURF voor de ‘Virtuele Nationale Bibliotheekkaart’. Bij de uitreiking werden de bibliotheken vergeleken met slakken en schildpadden. ‘Het lijkt niet op te schieten bij ze’, zei de directeur van SURF, ‘maar in een tijd van
vernieuwing waar de hazen alle kanten uit schieten, hebben de bibliotheken een duidelijke en gezamenlijke
koers, en zijn ze de hazen al lang voorbij’. En zo is het nog steeds. Innovatie is een strategische noodzaak en hoort bij de dagelijkse praktijk van bibliotheken. Daar merken we te weinig van, zo wordt vaak gezegd. Mijn observatie is dat bibliotheken zich stelselmatig en fundamenteel aanpassen aan de veranderende wereld. We zetten flinke stappen en boeken robuuste resultaten. Er zijn er vele te noemen. Ik licht er drie uit.
1. De eerste is de innovatie en daarmee de borging van de spreiding van fysieke vestigingen. Die vindt
plaats op basis van een cashcowstrategie om gericht te investeren en de levensduur te verlengen. De combinatie van vergaande zelfbediening, het onderbrengen van de bibliotheekfunctie in het dorpshuis, kulturhus of de school, en het doorvoeren van nieuwe concepten en retailformules heeft het oude type bibliotheekfiliaal fundamenteel vernieuwd. We kennen nu maatwerkvestigingen tegen
veel lagere kosten en naar verhouding hogere opbrengsten. Platenzaken zijn gesloten, boekwinkels
stoppen. Maar de spreiding van bibliotheken is vrijwel overeind gebleven. Ondertussen wordt de ene na de andere nieuwe superstedelijke bibliotheek geopend en zeer succesvol gebruikt als een publieke plek voor ontmoeting, kennis en cultuur.
2. Met het programma ‘Kunst van lezen’ is het bibliotheekwerk voor de kinderen van 0-12 jaar aangepakt. Met de programma’s Boekstart en de Bibliotheek op School is het jeugdbibliotheekwerk
fundamenteel geïnnoveerd. En met de uitbouw naar programma’s voor VO en laaggeletterde
volwassenen – het aantal taal- en digipunten in bibliotheken groeit snel – innoveert de bibliotheek de educatieve en maatschappelijke functie.
JOS DEBEIJ
HOOFD AFDELING BIBLIOTHEEKSTELSEL KB 32
3. Het huidige Bibliotheek.nl is de uitkomst van de digitale bibliotheekinnovatie van de openbare bibliotheek. Feitelijk is de eerste fase goed en wel afgerond. De koppeling van Bibliotheek.nl met
de lokale bibliotheeksystemen zorgt voor 158 gezamenlijke webshops voor de fysieke bibliotheek. En ze zijn nog succesvol ook: bibliotheken die de brede catalogus met een grote fysieke collectie
aanbieden tegen aantrekkelijke randvoorwaarden, realiseren 15% van hun uitleenomzet via de website. Dat zijn clicks & bricks waar veel winkels jaloers op zouden zijn. Met de grootschaliger introductie van lenen van e-books via bibliotheken is ook ons marktaandeel in de Nederlandse e-bookmarkt substantieel aan het groeien. Daarmee is een eerste stap gezet naar een duidelijke
positie van de digitale bibliotheek in het digitale domein. Door de combinatie met de KB liggen veel kansen voor innovatie en het invullen van de rol van de bibliotheek in het digitale domein.
‘Het schiet niet op!’ roept deze en gene, ‘de wereld om ons heen staat niet stil’. Dat klopt. Gelukkig
stroomt bibliotheekland over van initiatieven, zoals ook deze publicatie weer laat zien. Er wordt volop en continu aan gewerkt. Of dat beter kan? Ja, veel beter!
33
COLOFON Deze publicatie is gemaakt in opdracht van Adeline van den Berg (SIOB) en Johan Stapel (Bibliotheek.nl), projectleiders Innovatieagenda. Redactie: Van Deursen Teksten, Malden Ontwerp: Thomas Sciarone, Rotterdam Fotografie: Pim Top, Rotterdam Drukwerk: Ando, Den Haag © Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, Den Haag, december 2014
34
35
36
