De Grondwettelijke beperkingssystematiek: aan herziening toe?

Faculteit der Rechtsgeleerdheid           Afdeling Staats en Bestuursrecht  Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 1             03.06.2010  s0719706      [email protected]  Aantal woorden: 5221   

De Grondwettelijke beperkingssystematiek: aan herziening toe?   Het  probleem  van  ontbreken  van  materiële  waarborgen  als  toetssteen  voor de rechter in geval van opheffing van het toetsingsverbod van art.  120 GW ten aanzien van (een deel van) de grondrechten     Inhoudsopgave:  1.  Inleiding 

p.2 

2.  De stand van zaken in Nederland: welke beperkingsystematiek kent de Neder‐ landse grondwet en waarom zal dit systeem niet voldoende bescherming bie‐

p.4 

den?   

 

2.1. 

Het huidig stelsel van waarborgen bij het inperken van grondrechten in 

 

de Nederlandse grondwet 

2.2. 

Belang van materiële waarborgen bij het inperken van grondrechten 

3.  Herbezinning: beknopte rechtsvergelijking met de Poolse beperkingssystema‐ tiek, zoals beïnvloed door het Duitse recht en het EVRM  

p.4  p.6  p.10 

 

3.1. 

Inleiding 

p.10 

 

3.2. 

Proportionaliteit, noodzakelijkheid en Wesensgehaltskonzept  

p.11 

 

 

3.2.1. 

Wesensgehaltskonzept 

p.12 

 

 

3.2.2. 

Het Proportionaliteitsbeginsel 

p.14 

 

3.3. 

Bruikbaarheid voor de Nederlandse beperkingssystematiek 

p.16 

4.  Conclusies en aanbevelingen 

p.18 

5.  Literatuur 

p.20 

  Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 2  s0719706      [email protected]     

      

 

 

03.06.2010 

1. Inleiding  “Er  bestaat  een  kans  dat  de  Nederlandse  rechter  binnen  afzienbare  tijd  wetten  mag toetsen aan de Grondwet, in het bijzonder aan de klassieke grondrechten.” 1  Indien het inderdaad zover komt, stuit men op het probleem dat de grondwettelijke  beperkingssystematiek, aan de hand waarvan de rechter zal moeten gaan toetsen,  hoofdzakelijk een stelsel van formele beperkingsgronden bevat.2 Als men deze naar  de letter leest, zal vrijwel elke beperking toegestaan zijn, zolang deze in een wet in  formele zin geschiedt of volgens een bepaalde procedure verloopt.  In deze scriptie zal ik pogen om de vraag te beantwoorden of de Nederlandse  grondwettelijke beperkingssystematiek geschikt is voor constitutionele toetsing. Van  belang is te vermelden dat voor dit onderzoek er vanuit wordt gegaan dat  het Initia‐ tief‐ Grondwetsvoorstel‐ Halsema3 in tweede lezing aanvaard wordt, of dat er in ie‐ der geval sprake is van een opheffing van het Grondwettelijk toetsingsverbod ten  aanzien van ten minste een deel van de grondrechten. Het bovengenoemde wets‐ voorstel betreft slechts een wijziging van art. 120 van de Grondwet, zonder stil te  staan bij de bepalingen inhoudende de grondrechten zelf. Volgens vele staatsrechts‐ geleerden zal het Nederlandse grondwettelijke beperkingsysteem aangevuld moeten  worden met materiële criteria voor het inperken van grondrechten om de Grondwet  ‘toetsbaar’ te maken voor de rechter.4 Mijn stelling is dan ook dat alleen het wijzigen  van art 120 GW niet voldoende is om het systeem van grondwettelijke bescherming  van grondrechten effectief te laten functioneren.  Om deze stelling te onderbouwen zal ik hierna allereerst kort toelichten hoe het  huidige  systeem  van  beperkingclausules  geconstrueerd  is  (hoofdstuk  2.1.).  Daarna  volgt een presentatie van enkele standpunten in de, al jaren gaande, staatsrechtelijke  discussie over het onderwerp (hoofdstuk 2.2.).   1

Hins 2005, p. 61. Hierover meer in het eerste paragraaf van hoofdstuk 2. 3 Kamerstukken II 2001/02, 28113, nr. 1 e.v. 4 Hier kunnen als voorbeelden genoemd worden: Schutgens 2007, Kummeling 2001, Hins 2005, Verhey 2003. 2

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 3             03.06.2010  s0719706      [email protected]      Als inspiratiebron voor eventuele alternatieven voor het Nederlandse systeem  van  grondwettelijke  beperkingen  zal  ik  vervolgens  een  beknopt  rechtsvergelijkend  onderzoek uitvoeren (hoofdstuk 3). Ik zal proberen om de elementen uit de betref‐ fende  beperkingssystematieken  te  onderzoeken  naar  de  mate,  waarin  ze  bruikbare  aanknopingspunten bieden voor rechterlijke toetsing . Ten slotte volgt een beoorde‐ ling  of  deze  in  het  Nederlandse  systeem  toegepast  zouden  kunnen  worden  (hoofd‐ stukken 3.3 en 4).   Wat betreft het object van het rechtsvergelijkend onderzoek, heb ik gekozen voor het  Poolse rechssysteem. Het Poolse systeem is in het kader van deze scriptie interessant  omdat Polen, als een jonge democratie, ontstaan na een lange periode van bezetting  en ondemocratische regimes, veel materiële waarborgen kent voor het inperken van  grondrechten. Bij de rechtsvergelijking met Polen, zou ik ook de invloeden op het  Poolse recht onderzoeken, welke vooral het Duitse systeem alsmede het EVRM heb‐ ben gehad.   In verband met de beperkte omvang van deze scriptie worden in het kader van  rechtsvergelijking  slechts  die  elementen  genoemd,  die  eventueel  bruikbaar  zouden  kunnen  zijn  ter  toepassing  in  het  Nederlandse  systeem.  Voordat  ik  echter  daartoe  overga,  zal  ik  kort  onderzoeken  welke  elementen  het  Nederlands  systeem  van  grondrechtenbeperking  bevat, zodat  later  beoordeeld kan  worden of  een  bepaalde,  uit  een  ander  rechtssysteem  geleende  oplossing  daadwerkelijk  bruikbaar  kan  zijn  binnen het Nederlands stelsel.  

Bachelorscriptie 

   


2.

      

 

 

03.06.2010 

De  stand  van  zaken  in  Nederland:  welke  beperkingsystematiek 

kent de Nederlandse grondwet en waarom zal dit systeem niet voldoen de bescherming bieden?  2.1.

Het  huidig  stelsel  van  waarborgen  bij  het  inperken  van  grondrechten  in  de 

Nederlandse grondwet    Kortmann stelt dat, om een (positiefrechtelijk) antwoord te vinden op de vraag wanneer  een inperking van grondrechten geoorloofd is, men niet te rade moet gaan bij de filosofi‐ sche theorieën over vrijheid. Deze zouden veel te vaag zijn om uitkomst te kunnen bie‐ den.  Jammer  genoeg  laat  hij  achterwege  zijn  mening  te  geven  over  de  mate waarin  de  grondwettelijke  beperkingscriteria  houvast  bieden  bij  het  vinden  van  datzelfde  ant‐ woord.5  Het Nederlands systeem kent drie typen van beperkingsclausuleringen: competen‐ tieclausuleringen,  doelclausuleringen  en  procedurele  voorschriften.  Procedurele  voor‐ schriften en doelcriteria als beperkinggronden spelen een geringe rol in de Nederlandse  Grondwet. Het belangrijkste element van de beperkingsystematiek wordt gevormd door  de  competentievoorschriften,  die  aanwijzen  welk  orgaan  tot  beperking  bevoegd  is.6  Daarom zal ik bij de bespreking van de eerste twee volstaan met een korte uitleg.   Artikel 12 Gw bevat een voorbeeld van een procedurevoorschrift, waarbij in geval  van binnentreding in een woning in principe voorafgaande legitimatie, mededeling van  het doel van binnentreden  en verslaglegging verplicht worden gesteld. Ook de vereiste  tussenkomst  van  de  rechter  in  geval  van  briefgeheim  (art.  13  lid  1 Grondwet)  en  vrij‐ heidsontneming (art. 15 Grondwet)  valt te kwalificeren als procedurele voorschrift. 7    Doelcriteria geven aan dat een wettelijke regeling uitsluitend toelaatbaar is met het oog  op de behartiging van bepaalde belangen8, bijvoorbeeld zoals vervat in artikel 8 Gw.9 Ze  5

Kortmann, 2008, p. 397. Burkens e.a. 2006, p. 132. 7 Kortmann 2008, p. 399. 8 Burkens e.a. 2006, p. 132. 6

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 5             03.06.2010  s0719706      [email protected]      spelen echter een marginale rol in het beperkingsysteem, vooral door hun onbepaald‐ heid. In verband met het toetsingsverbod van artikel 120 Gw zijn ze niet vatbaar voor  rechterlijke beoordeling. Dit is echter niet het geval bij art 6 lid 2 Gw, waarin de mate‐ riële wetgever wel aan banden wordt gelegd door de doelcriteria (er is dan dus geen  sprake van blanco delegatie). Ook in deze gevallen mag de formele wetgever zelf bepa‐ len of hij bij het inperken van een grondrecht binnen de eisen van de doelcriteria blijft.10  De  Grondwet  kent  een  aantal  typen  competentieclausuleringen.  Op  grond  van  de  delegatieterminologie11 valt af te leiden uit de formulering van artikelen als artikel 6 lid  1, 7 lid 1 en 8 dat alleen de wetgever zelf bevoegd is om de grondrechten te beperken,  wat aan zich als waarborg zal moeten gelden. Waar de Grondwet de wetgever een dele‐ gatiebevoegdheid toekent, zodat een ander centraal of decentraal ambt de grondrechten  mag  beperken,  spreekt  Schutgens  van  een  volledige  blanco  beperkingsbevoegdheid.12   Dit  geldt  bijvoorbeeld voor artikelen  10 (recht  op eerbiediging van  de  persoonlijke le‐ venssfeer) en 11 Gw (recht op onaantastbaarheid van het lichaam).   Beperkingen  die  geen  betrekking  hebben  op  de  inhoud  van  de  vrijheid  van  me‐ ningsuiting,  maar  op  de  vorm,  tijd,  plaats  etc.  van  een  meningsuiting,  mochten  oor‐ spronkelijk gesteld worden door elke wetgever in materiële zin op grond van zijn alge‐ mene  wetgevende  bevoegdheid.  Inmiddels  stelt  de  jurisprudentie  grenzen  aan  die  be‐ perkingvrijheid.  Zo  mag  een  inperking  van  de wetgever  in  materiële  zin  van  het  recht  om gevoelens en gedachten te openbaren de uitoefening van dat recht niet volledig on‐ mogelijk maken.13 Als laatste soort competentieregeling kan de aan de drukpersvrijheid  connex verspreidingsrecht genoemd worden. Dit recht is gestoeld op uitgebreide juris‐ prudentie en mag door iedere lagere wetgever beperkt worden, zolang deze beperking  niet neerkomt op een algeheel verbod op verspreiding.14      9

Beperkingen van vrijheid van vereniging zijn geoorloofd slechts op grond van het belang van openbare orde. Schutgens 2007, p. 12. 11 Zie hiervoor bv. Kortmann 2008, p. 62 of Schutgens 2007, p. 20. 12 Schutgens 2007, p. 12. 13 ABRvS 19 januari 1987, AB 1988, 58. 14 HR 28 november 1950, NJ 1951, 137 (APV Tilburg). 10

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 6             03.06.2010  s0719706      [email protected]      2.2. Belang van materiële waarborgen bij de beperking van grondrechten     In  een  recent  artikel  roept  Verhey  op  tot  herbezinning  op  de  huidige  grondwettelijke  beperkingssystematiek.15 Ook anderen hebben kritiek geleverd op het huidige systeem  van beperkingen. Schutgens uit vooral veel kritiek op de in de Nederlandse beperkings‐ systematiek  dominerende  competentievoorschriften:  ‘De  wetgever  krijgt  een  bevoegd heid  tot  beperking van  het  grondrecht toegekend,  zonder dat  aan de uitoefening  van die  bevoegdheid  enige  materiële  voorwaarde  wordt  verbonden’.16  Ook  staatsrechtgeleerde  Kummeling  lijkt  het  wenselijk  om  binnen  het  staatsrechtelijk  bestel  waarborgen  in  te  bouwen die bescherming kunnen bieden tegen een willekeurige en ondemocratisch ge‐ zinde wetgever.17  Het  Nederlandse  constitutioneel  bestel  toont bijzonder  veel vertrou‐ wen  in  de  wetgever.18  Dit  vertrouwen zal naar mijn mening vergezeld  moeten worden  door een stelsel van ‘veiligheidskleppen’, zoals materiële waarborgen voor het inperken  van grondrechten.  Relevant is verder dat de Nederlandse Grondwet onderdeel uitmaakt van een veel‐ lagige  rechtsorde,  waarin  het  nationale recht  onderworpen  is aan  de  directe  doorwer‐ king  van  internationaal  recht,  aldus artikelen  92,  93 en 94  GW.  De  snelle en niet  altijd  even eenvoudig overzienbare ontwikkelingen van het Europese en internationaal recht  zouden als gevolg kunnen hebben dat de Nederlandse Grondwet sterk aan waarde ver‐ liest.19  Van  Emmerik  waarschuwt  dat  bij  de  doorwerking  van  internationaal  recht  de  eisen van de democratische rechtsstaat niet altijd in acht worden genomen.20 Het legali‐ teitsbeginsel, één van deze eisen,  eist volgens  hem in deze omstandigheden  niet alleen  de aanwezigheid van een wettelijke basis voor elk overheidsoptreden. Het zou ook be‐ paalde eisen moeten stellen wat betreft de kwaliteit van deze wettelijke basis. Zo zal de  grondwettelijke beperkingssystematiek, de lege ferenda, niet alleen een formeelwettelij‐

15

Verhey p. 227 e.v. Schutgens 2007, p. 12. 17 Kummeling 2001, p. 248. 18 Kummeling 2001, p. 248 e.v. 19 Van Emmerik 2008, p. 145 20 Idem 16

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 7             03.06.2010  s0719706      [email protected]      ke  basis  moeten  vormen,  maar  ook  inhoudelijke  eisen  moeten  stellen  aan  de  wetge‐ ving.21     Hoewel  velen  het  dus  eens  zijn  over  de  noodzakelijkheid  van  enige  herbezinning  over  de  huidige  beperkingssystematiek,  van  algemene  consensus  is  nog  geen  sprake.  Een  voorbeeld  hiervan  vormt  de  visie  van  de  regering,  volgens  wie  de  rechter  prima  overweg zou moeten kunnen met het huidig systeem van beperkingen.  22Volgens de re‐ gering, zoals uitgedrukt in haar reactie op het rapport van de commissie ‘Grondrechten  in  de  digitale  tijdperk’,  kunnen  tal  van  materiële  criteria  in de  Grondwet  gelezen  wor‐ den, hoewel ze er niet expliciet in staan en geenszins als geldend recht beschouwd kun‐ nen worden. Zo zouden de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit, het verbod  om een grondrecht illusoir te maken en de eis van noodzakelijkheid in de democratische  samenleving  met  gemak  uit  de  huidige  Grondwet  gedestilleerd  kunnen  worden.  23  In  haar reactie schrijft de regering verder dat het EVRM, in tegenstelling tot de Grondwet,  niet  eist  dat  de  beperkingen  per  se  in  een  wet  in  formele  zin  moeten  geschieden.  Een  materiële regeling of zelfs beleidsregels zijn vaak voldoende. Dit geeft de regering aan‐ leiding  tot  de  conclusie  dat,  aangezien  de  Grondwet  wel  de  strikte,  formeelwettelijke  eisen stelt aan beperkingen van grondrechten, er geen noodzaak bestaat voor enige aan‐ vulling van de huidige beperkingssystematiek.24  Ik sluit me aan bij de kritiek op deze visie van de regering, zoals geuit door Kum‐ meling.25 Hoewel het onbetwistbaar lijkt dat de betrokkenheid van de democratisch ge‐ kozen  wetgever  bij  het  inperken  van  de  grondrechten  zeer  wenselijk  is  en  theoretisch  inderdaad  garantie biedt  voor  vergaande  bescherming van grondrechten, is  er  een  on‐ derscheid  te  maken  tussen  de  formele  en  de  materiële  beperkingscriteria.  Dit  onder‐ scheid  zal  potentieel  het  scherpst  naar  voren komen  in  het  geval  van  een  ondemocra‐ tisch  gezinde,  of  zelfs  gewoon  onachtzame wetgever.  Immers, indien  er  zo goed  als al‐ leen formele waarborgen in de Grondwet vervat zijn, zal de wetgever, formeel bekeken,  niet de wet overtreden indien hij in het wetgevingsproces maar doet wat hem goed uit‐ 21

Idem, p. 159 Kamerstukken II 2000/01, 27460, nr. 1, p. 6 23 Idem 24 Kamerstukken II 2000-2001, 27460, nr. 1, p.6 e.v. 25 Kummeling 2001, p. 238 e.v.  22

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 8             03.06.2010  s0719706      [email protected]      komt, zolang hij het maar zelf doet en niet delegeert. De bovengenoemde materiële be‐ ginselen hebben immers geenszins het karakter van geldende normen en kunnen binnen  het formele stelsel van beperkingen makkelijk uit het oog verloren worden.   Indien er geen materiële toetsingsnormen in de Grondwet komen te staan, zal dit  verder  onmiskenbaar  betekenen dat  de  rechter zelf op  zoek  zal gaan naar  enige ‘hulp‐ normen’.26 Volgens Kummeling is het onwenselijk om deze ontwikkeling geheel over te  laten aan de rechterlijke fantasie en debatten van ‘wetenschappelijke  exegeten van het  constitutioneel recht’. Het verloop van een dergelijk ontwikkelingsproces is onvoorzien‐ baar,  met  alle  negatieve  connotaties  die  in  het  kader  van  een  rechtsgeleerde  beschou‐ wing eraan komen te kleven. Men kan zich ook afvragen of zo een vergaande rechtsvin‐ ding  door  de  rechter  niet  in  strijd  zal  komen  met  de  idee  van  de  trias  politica,  een  grondbeginsel  van  ons  staatsbestel. Niet  alleen  zal  de  afschaffing  van het toetsingsver‐ bod meer macht bij de rechter neerleggen, maar door hem volledige vrijheid te geven in  de  keuze van  toetsingscriteria ontstaat  er ook een risico voor politisering  van  de rech‐ terlijke macht.27 Hoe actiever de grondwetgever gebruik zal maken van de hem gegunde  afwegingsruimte, des te terughoudender zal de rechter zich moeten opstellen, aldus Hal‐ sema zelf.28 Dat wil zeggen dat indien er meer materiele criteria er in de Grondwet ko‐ men te staan, de rechter meer houvast en minder ruimte voor eigen inbreng zou hebben.   De  rechtsonzekerheid  verbonden  aan  het  ontbreken  van  materiële  criteria  in  de  Grondwet  zou  ook nadelige  gevolgen kunnen hebben vanuit de perspectief  van  de  ‘ge‐ wone  Nederlandse  stervelingen’.  Deze  zouden  immers  idealiter  uit  de  grondwetstekst  zelf moeten kunnen afleiden welke bescherming er geboden wordt aan hun grondrech‐ ten,  zonder  adviezen  van  staatsrechtgeleerden  of  vergaande  rechterlijke  rechtsvor‐ ming.29  Gelet  op  het  voorgaande  kan  worden  vastgesteld  dat  de  grondwetgever  niet  kan  volstaan  met  het  schrappen  van  art.  120  Gw  en  hopen  dat  er  in  de  praktijk  goed  mee 

26

Schutgens 2007, p. 12-27; Zie ook: Hins & Nieuwenhuis 2010, p. 64 Dölle & Engels 1989, p 75-80; Van Dommelen spreekt in dit perspectief van een dilemma tussen onpartijdigheid en onafhankelijkheid enerzijds en democratische legitimatie anderzijds, Van Dommelen 2003, p.196 28 Kamerstukken II, 2002- 2003, 28331, nr 9, p. 14 29 Kummeling 2001, p. 250 27

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 9             03.06.2010  s0719706      [email protected]      omgegaan  wordt.  Hij  zou  juist  gebruik  moeten  maken  van  zijn  bijzondere,  hoge  status  binnen het Nederlands constitutioneel bestel die het mogelijk maakt om zowel de wet‐ gevende  taak  als  de  rechterlijke  taak te reguleren en te  begrenzen.  De  grondwettelijke  beperkingssystematiek  zoals  deze  nu  in  de  Grondwet  neergezet  wordt  is  niet  geschikt  voor constitutionele toetsing. In het licht van de Trias Politica zal de Grondwetgever de  knoop  moeten  doorhakken  en  de  rechter  uitrusten  met  extra  toetsingscriteria.  In  het  vervolg  van  deze  scriptie  zal  ik  door  middel  van  een  rechtsvergelijkend  onderzoek  op  zoek gaan naar alternatieve oplossingen voor deze lacune. 

Bachelorscriptie 

   


3.

      

 

 

03.06.2010 

Herbezinning:  beknopte  rechtsvergelijking  met  de  Poolse  beper

kingssystematiek, zoals beïnvloed door het Duitse recht en het EVRM     3.1 Inleiding  Tot aan 1989 was er in Polen sprake van een periode van heerschappij van de wet en de  wetgever boven andere machten van de toenmalige, ondemocratische staat. Het werd de  rechters opgedragen blindelings de wetten op te volgen, waardoor ze nauwelijks effec‐ tieve bescherming konden bieden aan de rechten en vrijheden van de burgers. Een kriti‐ sche houding van de rechters tegenover de activiteiten van de wetgever kwam pas na  deze periode.30 Constitutionele toetsing van de wetten en het stellen van duidelijke  grenzen aan de beperkingen van de rechten en vrijheden van burgers door overheidsin‐ grijpen werden na 1989 weer mogelijk. De constitutionele regel van beperkt vertrouwen  tegenover de wetgever komt tot uiting in de uitrusting van rechters met de bevoegdheid  om te beoordelen welke regelingen van de wetgever geoorloofd zijn.31 Volgens de Poolse  doctrine is het zelfs niet meer dan vanzelfsprekend dat de rechter de rol van de bewaker  van de Grondwet en de fundamentele rechten van de burger op zich neemt.32  De Poolse grondwettelijke beperkingssystematiek kent zowel een generale bepa‐ ling die grenzen stelt aan de beperkingen van alle fundamentele rechten, als speciale  bepalingen bij de regeling van betreffende rechten. Artikel 31, sub 3 van de Poolse  Grondwet bevat zo een algemene regeling. Hier volgt een analyse van deze bepaling naar  haar elementen en functionering evenals naar de oorsprong en bredere context ervan.  Naar verwachting zou deze analyse enige aanknopinspunten bieden voor alternatieven  ter aanvulling van het Nederlandse beperkingssysteem. Bij deze analyse zal ik te rade  gaan bij het Duitse grondwettelijke beperkingsysteem alsmede bij de beperkingssyste‐ matiek van het EVRM, welke het Poolse systeem sterk hebben beïnvloed.      30

Kustra 2003, p. 23. Idem, p. 24. 32 Idem. 31

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 11             03.06.2010  s0719706      [email protected]      3.2. Proportionaliteit, noodzakelijkheid en het Wesensgehaltskonzept   Artikel 31, sub 3 van de Poolse Grondwet uit 1997 vermeldt het volgende:  “Elke beperking van de uitoefening van de grondwettelijke rechten en vrijheden is  slechts toegestaan in de wet en indien noodzakelijk in een democratische rechtsstaat,  voor de bescherming van de staatsveiligheid, openbare orde, milieu, volksgezondheid,  openbare zedelijkheid en de rechten en vrijheden van andere individuen. Zulke beper kingen mogen niet de essentie [kern] van het recht of de vrijheid aantasten.”33  Uit deze bepaling kan men afleiden dat de Poolse Grondwet een tweetal soorten regelin‐ gen  kent  wat  betreft  het  inperken  van  fundamentele  grondrechten.  Ten  eerste  is  er  sprake van een formele regeling, die voorschrijft dat alle beperkingen van grondrechten  moeten berusten  op een  wet  in  formele  zin. Dat het  in de  eerste volzin van artikel  31,  sub 3 van de Poolse Grondwet gaat om een formele wet volgt uit de jurisprudentie van  het Constitutionele Hof van Polen. Dit bepaalde al in een uitspraak uit 1992 dat regelin‐ gen die direct de juridische situatie van een individu beïnvloeden “matière réservée a la  loi” waren en alleen in een formele wet of door middel van expliciete delegatie mochten  geschieden.34 In een latere uitspraak verduidelijkte het Constitutionele Hof de reikwijdte  van deze formele beperkinggrond:   “Het feit dat beperkingen van fundamentele rechten en vrijheden van burgers alleen  toegestaan zijn in een wet in formele zin betekent meer dan een algemene verwijzing  naar de  regel dat  de juridische  situatie  van  een  individu  slechts  bij de  wet  geregeld  mag worden. Erachter schuilt ook het gebod van volledigheid en precisie van wetge ving, zodat een wet een zelfstandige en volledige aanwijzing bevat wat betreft de ei sen waaraan een betreffende beperking van rechten en vrijheden van de burgermoet  voldoen.”35  

33

Dit fragment is een eigen vertaling van art. 31 sub 3 van de Poolse Grondwet vanuit het Pools. Garlicki 2006, p. 131; overigens gaat het om het volgend arrest van het Constitutionele Hof: 19 juni 1992 (U 6/92). 35 Arrest van het Poolse Constitutionele Hof van 12 januari 2000 (P 11/98), eigen vertaling vanuit het Pools. 34

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 12             03.06.2010  s0719706      [email protected]      Dit citaat illustreert hoe materiële waarborgen houvast kunnen bieden aan de wetgever  zelf, die door de hantering ervan zich niet meer in een vacuüm van sec formele normen  begeeft.  De eerste volzin bevat ook materiële beperkingclausules. Het artikel bevat een limitatie‐ ve opsomming van zes toegestane gronden ter beperking van fundamentele grondrech‐ ten, namelijk: staatsveiligheid, openbare orde, milieu, volksgezondheid, openbare zede‐ lijkheid en de rechten en vrijheden van andere individuen. Elke beperking moet het al‐ gemeen belang dienen en het moet bovendien verband houden met een van de genoem‐ de  ‘speciale  sferen’  ervan.  Indien  dit  verband  tussen  een  gestelde  beperking  en  de  zes  gronden ontbreekt, betekent het dat de regeling die de beperking stelt ongrondwettelijk  is.  Hoewel deze normen enige inhoudelijke aanwijzingen bevatten ter bepaling van de  geoorloofdheid  van  een  beperking  van  de  grondrechten,  zijn  ze  te  algemeen  van  aard  voor directe toepassing op een casus.  Het is immers lastig om een beperking te beden‐ ken die niet enigszins in verband zou staan met één van de genoemde gronden. Daarom  stelt de Poolse Grondwet verdere begrenzing aan het gebruik van deze beperkinggron‐ den. Als zodanig kunnen het proportionaliteitsbeginsel en het Wesensgehaltkonzept ge‐ noemd  worden.  Deze  normen  worden expliciet genoemd in de tekst  van  art.  31,  sub  3  van de Poolse Grondwet. Het proportionaliteitsbeginsel, zoals vervat het bovengenoemd  artikel, vormt een rechtstreekse verwijzing naar het EVRM en het Wesensgehaltkonzept  stamt uit het Duitse constitutionele recht. Gelet op het belang van deze beide normen of  criteria, ga ik hierna nader in op hun oorsprong en betekenis.    3.2.1.Wesensgehaltkonzept     Artikel 19 van de Duitse Grondwet vermeldt in lid 2 het volgende:   “In keinem Falle darf ein Grundrecht in seinem Wesensgehalt aangetastet werden.”  Hoewel naar een rechtsystematische analyse de gelding van lid 2 hoofdzakelijk tot zijn  voorganger beperkt zou moeten blijven, heeft het in de Duitse doctrine de status gekre‐

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 13             03.06.2010  s0719706      [email protected]      gen van een algemeen beginsel.36 De gelding van de bepaling is dan ook breed, wat Duit‐ se staatsrechtgeleerde mede baseren op de bewoordingen ‘in keinem Falle’, die alle ge‐ vallen, rechten, vrijheden en wetten omvatten.37 De doelstelling van deze bepaling be‐ treft de bescherming van het subjectieve recht van het individu.38 Deze functie wordt in  het Duitse recht  hoofdzakelijk vervuld door de hantering van het Übermassverbot, vaak  ook aangeduid als Verhältnismässigkeit. Het Duitse Hof werkt in de praktijk niet met een  theoretische afbakening van een kern en een periferie van een grondrecht.39 De aantas‐ ting van de kern van een grondrecht wordt geconstateerd in geval van buitenproportio‐ neel zware belasting van de burger met de gevolgen van overheidsoptreden.40 Over het  proportionaliteitsbeginsel volgt meer in het volgende paragraaf. Eerst zal ik de invulling  van het ‘kernrechtprincipe’, zoals dat in het Duitse recht is ontwikkeld, door het Poolse  recht nader toelichten.  Het Poolse Hof bepaalt dat er sprake is van een aantasting van de kern van een recht  indien de beperking dusdanig is dat de uitoefening van het recht in de praktijk onmoge‐ lijk is of dat het de fundamentele elementen van het recht vernietigd, zijn inhoud uitholt,  zodat het illusoir wordt. Als vrij evident voorbeeld van aantasting van de kern van een  grondrecht geeft de Poolse staatsrechtgeleerde Garlicki de casus van onteigening.41 In  het geval van onteigening is het onmogelijk om het eigendomsrecht uit te oefenen, wat  betekent dat er inbreuk wordt gemaakt op de kern van dat recht. Daarom moet onteige‐ ning naar Pools recht altijd tegen een billijke schadevergoeding geschieden en op basis  van een aparte grondwettelijke bepaling (art. 21 sub 2 van de Poolse Grondwet).42 In  tegenstelling tot onteigening, vernietigt het vestigen van een erfdienstbaarheid, hoewel  beperkend voor de omvang van het eigendomsrecht, niet de kern ervan. Wel moet zo  een geval getoetst worden aan het proportionaliteitsbeginsel. 43 

36

Von Munsch & Kunig 2000, p. 1051. Idem. 38 Jarass & Pieroth 2007, p. 439. 39 Idem. 40 Von Munsch & Kunig 2000, p. 1053. 41 Garlicki 2006, p. 103. 42 Idem. 43 Idem. 37

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 14             03.06.2010  s0719706      [email protected]      Volgens vaste jurisprudentie van het Poolse Constitutionele Hof moet de kern van  een grondrecht zowel in positieve als in negatieve zin in acht genomen worden. 44  De  negatieve kernrechtgedachte symboliseert de begrenzing van de beperkingsbevoegd‐ heid van de overheid – de idee is dan dat de kern van het grondrecht niet mag worden  aangetast. De positieve opvatting houdt in dat er een ‘onaantastbare kern bestaat van  elk recht en elke vrijheid, welke vrij moet blijven van elk overheidsingrijpen’ ongeacht  de beweegredenen en omstandigheden (en dus zelfs indien de betreffende beperking ter  bescherming van de belangen genoemd in art. 31 sub 3 zou dienen). Met andere woor‐ den‐ de negatieve kern syboliseert de grenzen van overheidsbevoegdheden, terwijl de  positieve kern juist de onaantastbaarheid van de rechten en vrijheden van de burgers  weergeeft.45   Tenslotte, bij de beoordeling van de rechtmatigheid van een bepaalde beperking  wordt naar het geheel van wettelijke maatregelen die in het recht ingrijpen gekeken en  niet alleen naar de laatst ingevoerde beperking. Het gaat immers om de globale rechtssi‐ tuatie van een individu.46 Het principe van Wesensgehalt wordt overigens gezien als een  ultimum remedium toets binnen de beperkingssystematiek in de Poolse Grondwet.47 Het  werkt als een eerste zeef, die de grofste gevallen van onrechtmatige grondrechten in‐ perkingen ertussenuit haalt. Vervolgens dient alsnog aan het proportionaliteitsbeginsel  getoetst te worden.48  3.2.2. Het proportionaliteitsbeginsel  Het proportionaliteitsbeginsel kende vanaf de 19de eeuw een sterke opmars in het recht,  in het bijzonder in Duitsland. Hoewel dit beginsel toonaangevend is voor de bescher‐ ming van fundamentele rechten in de Duitse Grondwet, wordt het daar niet expliciet  genoemd. 49 Het Bundesverfassungsgericht heeft het beginsel verheven tot Verfassungs 44

Hierbij noemt Garlicki de volgende arresten van het Poolse Constitutionele Hof: 11 januari 1999 (P 2/98); 25 mei 1999 (SK 9/98); 10 april 2000 (K 26/00). 45 Garlicki 2006, p. 105. 46 Deze regel werd vervat onder meer in de volgende arresten van het Hof: 11 januari 2000 (P 11/98) en 30 oktober 2001 (K 33/00). 47 Garlicki 2006, p. 102. 48 Idem. 49 Verhey 2003, p. 234-235.

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 15             03.06.2010  s0719706      [email protected]      rang, dat will zeggen als regels, die zich ‘zwingend aus dem Rechtsstaatsprinzip erge ben’.50  Het Verhältnismässigkeitprinzip houdt naar Duitse jurisprudentie drie elementen  in: Geeignetheit, Erforderlichkeit en Zumutbarkeit, vertaald door Hins als respectievelijk  effectiviteit, subsidiariteit en proportionaliteit.51 Deze jurisprudentiële uitwerking van  het principe werd overgenomen door het Poolse Constitutionele Hof, welke stelt dat er  telkens drie vragen beantwoord moeten worden om een onrechtmatige inbreuk vast te  stellen. 52 Wat betreft de effectiviteit, gaat het volgens het Poolse Hof om de geschiktheid  van het middel (een wet) om het beoogde doel te verwezenlijken. Vervolgens wordt er  gekeken of er geen ander effectief middel beschikbaar is, die hetzelfde doel zou kunnen  dienen en minder bezwarend zou zijn voor de burger (subsidiariteit). Als laatste wordt  er getoetst of de gevolgen van de ingezette maatregel niet onevenredig bezwarend zijn  voor de burger in verhouding tot de opbrengsten (proportionaliteit).53   Deze laatste maatstaf wordt door het Bundesverfassungsgericht ook wel aangeduid  als ‘Verhältnismässigkeit in engeren Sinne’. Het Duitse hof heeft deze maatstaf aangevuld  met de volgende uitgangspunten: een belang dat in de Grondwet wordt beschermd  weegt zwaarder dan andere belangen en het belang van menselijke waardigheid weegt  zwaarder dan alle andere belangen.54 Van hetzelfde principe wordt uitgegaan binnen de  Poolse jurisprudentie, volgens welke de menselijke waardigheid de basis vormt van het  gehele systeem van fundamentele rechten en vrijheden van de burger.55  Ook binnen het stelsel van EVRM wordt het proportionaliteitsbeginsel gebruikt als  toetssteen bij de vaststelling van onrechtmatige beperkingen van alle rechten. Dit bete‐ kent echter niet, dat het in elk geval op dezelfde manier gehanteerd wordt.56 In de arti‐ kelen 8‐11 EVRM wordt het vereiste van noodzakelijkheid van de beperking in een de‐ mocratische samenleving expliciet genoemd. Bij artikelen zonder deze verwijzing wordt  een algemenere toets uitgevoerd, namelijk of er een ‘reasonable relationship between the  50

Bundesverfassungsgericht 5 maart 1968, 23, 127 (133). Hins 2005, p. 69. 52 Zie hiervoor bijvoorbeeld het arrest van het Poolse Constitutionele Hof: 26 april 1995, K 11/94. 53 Garlicki 2006, p. 104. 54 Hins 2005, p. 72. 55 Chmaj 2008, p. 36-37. 56 Kummeling 2001, p. 240 e.v. 51

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 16             03.06.2010  s0719706      [email protected]      means employed and the aim sought to be realized’57 of dat er sprake is van ‘a fair balance  between the general and individual interests at stake’ 58.   Bij de toetsing aan het vereiste dat een beperking noodzakelijk moet zijn in een  democratische samenleving heeft het Europese Hof een tweetal criteria ontwikkeld, oor‐ spronkelijk in de Handyside‐zaak.59 Het gaat hier om het element van ‘pressing social  need’60 en ‘proportionality’61 . Het belangrijkste aspect van de proportionaliteitstoets is  het vereiste van een redelijke verhouding tussen de beperking van het grondrecht en het  belang dat met de beperking nagestreefd wordt. Daarbij geldt de vuistregel dat hoe in‐ grijpender de beperking, hoe strenger de eisen zijn waaraan deze moet voldoen.62 Deze  elementen dienen, volgens Garlicki, als richtlijnen ook voor de Poolse rechters, maar in  de jurisprudentie van het EVRM bieden ze uiteindelijk weinig houvast. Dit als gevolg van  de terughoudendheid van het Hof en de beoordelingsruimte die het Hof overlaat voor de  nationale autoriteiten.63  Toetsing aan de vereiste van noodzakelijkheid in een democratische samenleving  is vanuit het EVRM en het Duitse recht overgenomen door de Poolse Grondwet. Daarbij  werd de uitleg van dit vereiste aangevuld met de beginselen van de democratische  rechtsstaat, zoals neergelegd in artikel 2 van de Poolse Grondwet.64    3.3.

Bruikbaarheid voor de Nederlandse beperkingsystematiek 

De bovengenoemde inhoudelijke criteria lijken geschikt te zijn voor toepassing binnen  het Nederlandse rechtssysteem. In de grondwetsherziening van 1983 werden het con‐ cept van kernrechten en het proportionaliteitsbeginsel  afgewezen als zelfstandige be‐

57

Gehanteerd o.a. in de volgende zaken voor het EHRM: EHRM 23 juli 1968, 1474/ 62, Publ ECHR, Series A, Vol. 6 (Belgische taalzaak), EHRM 28 mei 1985, 9214/ 80, Publ ECHR, Series A, Vol. 94 (Abdulaziz, Cabales and Balkandali t. Verenigd Koninkrijk) 58 EHRM 20 november 1995, 17894/ 91 , Publ ECHR, Series A, Vol. 332 (Pressos Compania Naviera S.A. t. Belgium). 59 EHRM 7 december 1976, 5493/ 72, Publ ECHR, Series A, Vol. 24 (Handyside-zaak). 60 par. 48 van de uitspraak. 61 par. 58 van de uitspraak. 62 Nieuwenhuis 2006, p.298. 63 Bellekom 1990, p. 74. 64 Voor de volledigheid citeer ik artikel 2 in de Engelse vertaling: ‘The Republic of Poland shall be a democratic state ruled by law and implementing the principles of social justice.’

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 17             03.06.2010  s0719706      [email protected]      perkingscriteria. 65Desalniettemin heeft Verhey aangegeven dat de aanvaarding van de  kernrechtgedachte in de Nederlandse Grondwet met de loop van de tijd steeds realisti‐ scher wordt. Volgens hem zou een langzame ontwikkeling in die richting al in de huidige  rechtspraak zichtbaar zijn.66 Ook de verankering van het proportionaliteitsbeginsel in de  Nederlandse Grondwet ziet Verhey als in de rede liggend.67   Wel ziet hij als een probleem, dat nader opgelost moet worden, de keuze welke  grondrechten door het proportionaliteitscriterium beschermd zouden moeten wor‐ den.68 Bovendien zal de proportionaliteitstoets volgens Schutgens aangevuld moeten  worden met een limitatieve opsomming van beleidsdoelen die een beperking kunnen  legitimeren.69 Ongeacht de verdere precieze inrichting en aanvulling van deze beginse‐ len, beloven ze bruikbaar en nuttig te kunnen zijn als aanvulling van het Nederlands sys‐ teem. Hins spreekt zelfs van een ‘gulden middenweg’, die het proportionaliteitsbeginsel  biedt ten opzichte van een formalistisch stelsel van beperkingen en een losgeslagen  rechtsvinding door de rechter. 70 

65

Verhey 2003, p. 227. Hierbij haalt Verhey de jurisprudentie aan omtrent art. 7 (het onderscheid tussen openbarings- en verspreidingsrecht, dat de vrijheid van meningsuiting uitsplitst naar een kern en een periferie) en het arrest HR 19 december 1995, NJ 1996, 249 (Charles Z.). 67 Verhey 2003, p. 230. 68 Idem. 69 Schutgens 2007, p. 16. 70 Hins 2005, p. 78. 66

Bachelorscriptie 

   


4.

      

 

 

03.06.2010 

Conclusies en aanbevelingen 

Binnen het kader van dit onderzoek werd de vraag gesteld of de huidige grondwettelijke  beperkingssystematiek  geschikt  is voor constitutionele  toetsing.  Het  antwoord op  deze  vraag luidt: nee. De Nederlandse grondwet kent een beperkingssystematiek waarin for‐ mele criteria de hoofdrol spelen. Deze stand van zaken roept veel kritiek op van staats‐ geleerden. Zo stelde Kummeling dat dit ‘… het risico in zich [bergt] dat grondrechten on der correcte toepassing van beperkingclausules kunnen “leerlaufen”, zoals onze oosterbu ren zo plastisch zeggen’.71   De  toevoeging  van  materiële  criteria  zou  wezenlijk  kunnen  bijdragen  aan  de  be‐ scherming  van  de  fundamentele  rechten  en  vrijheden.  Als  inhoudelijke  toetscriteria  zouden ze ten eerste houvast geven aan de rechter. Deze zou dan meer tegenwicht kun‐ nen bieden tegenover de wetgever, welke op zijn beurt geen ‘carte blanche’72 meer zou  hebben  voor  het  inperken  van  grondrechten.  Daarnaast  kan  aanvulling  van  de  beper‐ kingssystematiek noodzakelijk worden geacht vanuit het argument dat het onwenselijk  zou zijn om de ontwikkeling van materiële beperkingscriteria geheel aan de fantasie van  de rechter over te laten.   Al deze argumenten leiden tot de conclusie dat de grondwetgever niet kan volstaan  met het schrappen van artikel 120 Gw. Hij zou de wetgever en de rechter moeten uitrus‐ ten  met  een  beperkingssystematiek  die  de  uitdaging  van  constitutionele  toetsing  aan  kan. De vraag rijst daarbij hoe die aanpassingen vorm zouden moeten krijgen.  In  het  kader  van  het  rechtsvergelijkend  onderzoek  zijn  hoofdzakelijk  als mogelijke  toetsingscriteria  naar  voren  gekomen:  het  proportionaliteitsbeginsel  en  het Wesensge haltkonzept.  Beide  beginselen  blijken  veel houvast  te bieden  zowel  aan de rechters  als  aan de wetgevers in Duitsland,  Polen en zelfs  nu al via het EVRM aan in Nederland. De  twee genoemde beginselen lijken dan ook geschikt als middelen om het doel van betere  bescherming van grondrechten te bereiken. Bij de nadere uitwerking daarvan in de Ne‐ derlandse grondwet kan aansluiting worden gekozen bij de invulling die in de Duitse en 

71 72

Kummeling 2001, p. 234. Schutgens 2007, p. 13.

Bachelorscriptie 

   

Scriptiebegeleiding: Prof. Mr. J.H. Gerards  Karolina Pill  Pagina 19             03.06.2010  s0719706      [email protected]      Poolse rechtspraak al is gegeven en die een bruikbare nadere concretisering vormt van  de algemene vereisten. 

Bachelorscriptie 

   


      

 

 

03.06.2010 

5. Literatuur 

1. Bellekom 1990  Th.L. Bellekom, ‘Het Hof voor de Rechten van de Mens en de beperkingclausu les van het EVRM’, in: 40 jaar Europees Verdrag voor de Rechten van de  Mens, NJCM‐Bulletin 15‐1 (1990), p. 68‐ 74.  2. Burkens 2006  M.C. Burkens (e.a.) Beginselen van de democratische rechtsstaat, Kluwer:  Alphen aan de Rijn 2006.  3. Chmaj 2008  M. Chmaj, Wolnosci i prawa czlowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej  [De vrijheden en rechten van de mens in de Grondwet van de Poolse Repu bliek], Wolters Kluwer Polska: Warschau 2008.  4. Van Dommelen 2003  E. van Dommelen, Constitutionele toetsing vanuit rechtsfilosofisch perspectief  (diss. Amsterdam UvA), Boom Juridische Uitgevers: Den Haag 2003.  5. Van Emmerik 2008  M. van Emmerik, ‘De Nederlandse Grondwet in een veellagige rechtsorde’,  RM Themis 2008‐4 p. 145‐161.  6. Engels 1989  J.W.M. Engels, Constitutionele rechtspraak: een consequente stap, in: A.H.M.  Dolle, J.W.M. Engels,  Constitutionele Rechtspraak, Wolters‐Nordhoff: Gro‐ ningen 1989.  7. Garlicki 2006  L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, zarys wykladu [Pools constitutioneel  Recht, een inleiding], Liber: Warschau 2006.  8. Hins 2005  A.W. Hins, ‚Constitutionele toetsing, proportionaliteit en Verhältnismässig‐ keit’, in: A.J. Nieuwenhuis e.a. (red.), Proportionaliteit in het publiekrecht,  Kluwer: Deventer 2005, p. 61‐78 .    Bachelorscriptie 

   


      

 

 

03.06.2010 

 

9. Jarass & Pieroth 2007  H.D. Jarass & B. Pieroth, Grundgesetz fur die Bundesrepublik Deutschland.  Kommentar, C.H. Beck: Munchen 2007.  10. Kortmann 2008  C.A.J.M. Kortmann, Constitutioneel Recht, Kluwer: Deventer 2008.  11. Kummeling 2001  M. Kummeling, 'Proliferatie van proportionaliteit. Over een beginsel dat  ook in de Nederlandse grondwet niet zou misstaan', in: P.P.T. Boven'Eert  (red.), Grensverleggend staatsrecht (Kortmannbundel), Kluwer: Deventer  2001, p. 233‐ 250.  12.  Kustra 2003  E. Kustra, Granice ingerencji ustawodawcy w sferę praw i wolnosci jednostki  [De grenzen van overheidsingrijpen in de rechten en vrijheden van het indi vidu] in: P. Chrzczonowicz (e.a.) Społeczeństwo inwigilowane w państwie  prawa [Surveillance van de samenleving binnen een rechtsstaat], Uitgeve‐ rij van de Nicolai Copernicus Universiteit: Torun 2003.  13. Munsch & Kunig 2000  I. von Munsch & P. Kunig, GrundgesetzKommentar, Band 1, C.H. Beck:  Munchen 2000, p.1051.  14. Nieuwenhuis 2006   A.J. Nieuwenhuis, Over de grens van de vrijheid van meningsuiting, Ars Ae‐ qui Libri: Nijmegen 2006.  15. Schutgens 2007  R.J.B. Schutgens, 'Het voorstel‐Halsema en de toetsbaarheid van de wet',  RegelMaat 2007, p. 12‐27.  16. Verhey 2003  L.F.M. Verhey, 'Het Grondwettelijk beperkingssysteem: handhaving of  herbezinning', NJCMBulletin 2003, 28‐3, p. 216‐232. 

  Bachelorscriptie 

   


      

 

 

03.06.2010 

    Kamerstukken:  • • • •

Kamerstukken II, 2000/01, 27460, nr. 1, p. 6.  Kamerstukken II, 2001/02, 28113,  nr. 1.  Kamerstukken II, 2001/02, 28355, nrs. 1‐2.  Kamerstukken II, 2002/03, 28331, nr 9, p. 14. 

  Jurisprudentie:    • • • • •   • •   • •

Europese Hof voor de Rechten van de Mens:  

EHRM 23 juli 1968, 1474/ 62, Publ ECHR, Series A, Vol. 6 (Belgische taalzaak)  EHRM 7 december 1976, 5493/ 72, Publ ECHR, Series A, Vol. 24  (Handyside‐ zaak)  EHRM 28 mei 1985, 9214/ 80, Publ ECHR, Series A, Vol. 94 (Abdulaziz, Cabales  and Balkandali t. Verenigd Koninkrijk)   EHRM 20 november 1995, 17894/ 91 , Publ ECHR, Series A, Vol. 332 (Pressos  Compania Naviera S.A. t. Belgium)  

De Hoge Raad: 

HR 28 november 1950, NJ 1951, 137 (APV Tilburg). 

ABRvS: 

  ABRvS 19 januari 1987, AB 1988, 58. 

 

 

     

• • • • • • •

Poolse Constitutionele Hof: 

• • •

Bundesverfassungsgericht:  

26 april 1995, (K 11/94) /www.trybunal.gov.pl/  11 januari 1999 (P 2/98) /www.trybunal.gov.pl/  25 mei 1999 (SK 9/98) /www.trybunal.gov.pl/  11 januari 2000 (P 11/98) /www.trybunal.gov.pl/  10 april 2000 (K 26/00) /www.trybunal.gov.pl/  30 oktober 2001 (K 33/00) /www.trybunal.gov.pl/ 

Bundesverfassungsgericht 5 maart 1968, 23, 127 (133)   Bundesverfassungsgericht 14 september 1989, 80, 367(373) 

    Bachelorscriptie 

   

De Grondwettelijke beperkingssystematiek: aan herziening toe?

Recommend Documents