De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

De gereedschapskist van de

wetenschapsjournalist

Reflectieproduct

Odette Knappers 254688 2186008

Juni 2015 Fontys Hogeschool

voor Journalistiek 1

Reflectieproduct Odette Knappers

2

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

Everyone has the right […] to share in scientific advancements and its benefits

The Universal Declaration of Human Rights, Article 27.1

3

Reflectieproduct Odette Knappers

Inhoudsopgave 1. Inleiding............................................................................................................................................... 1 1.1 Bronnen......................................................................................................................................... 2 1.2 Onderzoeksopzet .......................................................................................................................... 3 2. Context ................................................................................................................................................ 4 2.1 Wat is wetenschapsjournalistiek? ................................................................................................ 5 2.1.1 Definitie .................................................................................................................................. 5 2.1.2 Journalistiek versus communicatie ........................................................................................ 6 2.1.2.1 De VWN ........................................................................................................................... 6 2.1.2.2 De praktijk ....................................................................................................................... 6 2.2 Wat is het belang van wetenschapsjournalistiek? ........................................................................ 7 2.2.1 Waarom moet het publiek wat van wetenschap weten? ...................................................... 7 2.2.2 Poortwachter ......................................................................................................................... 7 2.3 Heb je gespecialiseerde journalisten nodig voor wetenschapsjournalistiek? .............................. 8 2.4 Via de journalistiek, of via de wetenschap? ................................................................................. 9 2.4.1 Kom via de wetenschap! ........................................................................................................ 9 2.4.2 Kom via de journalistiek! ....................................................................................................... 9 2.4.3 Het maakt niet uit / Het kan allebei ....................................................................................... 9 3. De competenties en vaardigheden ................................................................................................... 11 3.1 Gemeenschappelijke eigenschappen ......................................................................................... 11 3.1.1 Nieuwsgierigheid ................................................................................................................. 11 3.1.2 Op de hoogte blijven ............................................................................................................ 11 3.2 Wat heeft de wetenschapper nog nodig om wetenschapsjournalist te worden? ..................... 12 3.2.1 Veel lezen ............................................................................................................................. 12 3.2.2 Onderwerp en invalshoek .................................................................................................... 13 3.2.2.1 Wat willen de kranten en tijdschriften? ....................................................................... 13 3.2.2.2 Tips ................................................................................................................................ 14 3.2.3 Pitchen ................................................................................................................................. 14 3.2.3.1 Wat willen de kranten en tijdschriften? ....................................................................... 14 3.2.3.2 Tips ................................................................................................................................ 15 3.2.4 Interviewen .......................................................................................................................... 15 3.2.4.1 Doorvragen ................................................................................................................... 15 3.2.4.2 Tips ................................................................................................................................ 16 3.2.5 Opbouw................................................................................................................................ 16 3.2.6 Selecteren ............................................................................................................................ 16 3.2.7 Aandacht .............................................................................................................................. 17 4

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist 3.2.8 Taalgebruik en schrijfstijl ..................................................................................................... 18 3.2.8.1 Wat willen de kranten en tijdschriften? ....................................................................... 18 3.2.8.2 Jargonblindheid............................................................................................................. 18 3.2.9 Schrijftips.............................................................................................................................. 19 3.2.10 Redigeren ........................................................................................................................... 19 3.2.10.1 Redigeertips ................................................................................................................ 19 3.2.10.2 Feitelijke onjuistheden................................................................................................ 20 3.2.11 Tips voor beginners ............................................................................................................ 21 3.2.11.1 Maak meters ............................................................................................................... 21 3.2.11.2 Borrel en netwerk ....................................................................................................... 21 3.2.11.3 Publiceer ..................................................................................................................... 21 3.2.11.4 Doe .............................................................................................................................. 21 3.3 Wat heeft de journalist nog nodig om wetenschapsjournalist te worden? ............................... 22 3.3.1 Basiskennis ........................................................................................................................... 22 3.3.1.1 Kennis van de wetenschap............................................................................................ 22 3.3.1.2 Kennis van het vakgebied ............................................................................................. 22 3.3.2 Specialisatie.......................................................................................................................... 23 3.3.3 Wetenschappelijke bronnen ................................................................................................ 23 3.3.3.1 Papers ........................................................................................................................... 23 3.3.3.2 Wetenschappers ........................................................................................................... 23 3.3.4 Interpreteren ....................................................................................................................... 24 3.3.5 Wetenschappers interviewen .............................................................................................. 25 3.3.5.1 Taalgebruik.................................................................................................................... 25 3.3.5.2 Afsluiting ....................................................................................................................... 25 3.3.6 Schrijven over wetenschap .................................................................................................. 25 3.3.6.1 Vergelijkingen en metaforen ........................................................................................ 26 3.3.6.2 Ordenen ........................................................................................................................ 26 3.3.7 Tips voor beginners .............................................................................................................. 27 4. Conclusie ........................................................................................................................................... 28 5. Reflectie ............................................................................................................................................ 30 Leeslijst.................................................................................................................................................. 33 Acknowledgements............................................................................................................................... 34 Bronnenlijst ........................................................................................................................................... 35 Bijlage 1: De Ioannidis-waarheidscheck................................................................................................ 38 Bijlage 2: Nuttige-vragenlijstjes ............................................................................................................ 39 Bijlage 3: Onderzoeksbronnen met vragenlijsten................................................................................. 40

5

Reflectieproduct Odette Knappers

6

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

1. Inleiding Stel, je wilt in Nederland wetenschapsjournalist worden. Het kan zijn dat je een journalistieke achtergrond hebt. Dan wil je weten wat je allemaal moet doen om het voorvoegsel wetenschaps- met goed fatsoen te kunnen gebruiken. Het kan ook zijn dat je een wetenschappelijke achtergrond hebt. Dan wil je weten wat je moet doen om het achtervoegsel –journalist te kunnen voeren. Bij wetenschapsjournalistiek kom je altijd linksom dan wel rechtsom uit: er is geen specifieke opleiding tot wetenschapsjournalist. Het is een specialisme van journalistiek (niet dat dat als afstudeerrichting ergens wordt aangeboden, maar dat ter zijde), of het is een masteropleiding na je wetenschappelijke bachelor. Die master zit wat meer in de communicatiehoek. Maar of je nou van links of van rechts komt, dat maakt niet uit voor wat je moet kunnen om een goede wetenschapsjournalist te zijn. Het gaat om het eindresultaat: het stuk dat je schrijft. Maar wat moet je allemaal kunnen om een goed stuk te schrijven? Wat moet je in huis hebben om je als wetenschapsjournalist te kunnen handhaven in het vakgebied? Deze hele lijst met vaardigheden en competenties heb ik in twee delen opgesplitst: een deel voor als je linksom komt, en een deel voor als je rechtsom komt. Een deel over wat de journalist nog moet oppikken om het voorvoegsel wetenschaps- te verdienen, en een deel over wat de wetenschapper nog moet oppikken om goed over zijn vakgebied te kunnen schrijven. In beide delen wordt af en toe verwezen naar een paragraaf uit het andere deel dat goed aansluit. In de conclusie vloeien deze twee paragrafen samen tot een overzicht van alle competenties, vaardigheden en eigenschappen die een wetenschapsjournalist nodig heeft in het vakgebied. Het ontbreken van zo’n compleet overzicht is de reden voor het schrijven van dit reflectieproduct. Ionica Smeets heeft wel een boek geschreven voor bèta’s die gaan schrijven, maar dat is maar een van de twee richtingen en laat daardoor veel ongezegd over het totale eisenpakket aan een wetenschapsjournalist. De World Federation of Science Journalists heeft een cursus waarin alle aspecten van de wetenschapsjournalistiek wel kort aangetipt worden, maar de cursus is gericht op journalisten van over de hele wereld. In hoeverre gelden deze zaken ook in Nederland? En zijn er nog zaken die deze cursus buiten beschouwing heeft gelaten, maar die hier wel van waarde zijn? Kortom: een overzichtelijke handleiding voor de wetenschapsjournalist in Nederland ontbreekt. Voor ik begin aan de routebeschrijving voor het laatste stukje op het pad om wetenschapsjournalist te worden, begin ik met een algemeen gedeelte en bespreek ik wat wetenschapsjournalistiek nou eigenlijk is en wat het belang er van is. Ook ga ik even kort in op de vraag of je daar gespecialiseerde journalisten voor nodig hebt. Met de voor- en tegenargumenten zou je een geheel ander reflectieproduct kunnen vullen, maar ik breng hier alleen de belangrijkste argumenten uit het vakgebied voor het voetlicht. Ook wordt hier uiteengezet hoe het vakgebied denkt over de linksom- dan wel rechtsomroute naar de wetenschapsjournalistiek. Daarna kun je de ‘linksom-dan-wel-rechtsom’-hoofdstukken vinden. Dan volgt een conclusie met een overzicht van alle competenties en vaardigheden die een wetenschapsjournalist nodig heeft, gevolgd door mijn persoonlijke reflectie over de hoofdvraag en alles wat ik daarover besproken heb. Hoe denk ik er over? Wat betekent het voor mij als aanstormend wetenschapsjournalist? Is dit allemaal te veel leeswerk? Vanwege de hoofdvraag lijkt mijn conclusie (bladzijde 28) een beetje op een samenvatting. Heb je na deze 35 pagina’s nog niet genoeg gelezen over wetenschapsjournalistiek? Achterin (bladzijde 33) heb ik een lijst met leestips opgenomen, inclusief toelichting waarom die publicatie zo interessant is. 1

Reflectieproduct Odette Knappers Om de hoofdvraag te beantwoorden, zijn verschillende bronnen geraadpleegd. Er is gezocht naar het antwoord op deze vraag in bestaande literatuur, die in de praktijk voornamelijk Engelstalig blijkt te zijn. Dit zal voor de wetenschapsjournalist die meer wil lezen over het vak (zie leeslijst op bladzijde 33) echter geen probleem zijn. Zoals in paragraaf 3.3.3.1 wordt besproken, is het voor de wetenschapsjournalist noodzakelijk om het originele paper te lezen. Die papers zijn over het algemeen in academisch Engels geschreven. Een Engelstalig studiewerk zal dan geen hindernis vormen. De interviews zijn face-to-face afgenomen en namen allemaal ongeveer een uur in beslag. In Bijlage 3 is een overzicht te vinden van de namen met functies van de geïnterviewden en welke vragen zijn gesteld.

1.1 Bronnen Er komt een aantal freelance wetenschapsjournalisten aan het woord om uit eigen ervaring over het vak te vertellen: succesvolle freelancers, een starter, en twee voormalig freelancers. Dat deze laatste twee het freelance schrijven van artikelen nu niet meer doen, doet geen afbreuk aan wat ze kunnen vertellen er over. Het is voor beiden nog niet lang geleden dat ze hebben geschreven, en ze hebben bladen als De Ingenieur, Kijk en NWT Magazine in hun portfolio zitten. Freelancers werken met opdrachtgevers die iets van hen willen. Omdat dit reflectieproduct zich richt op de kranten en tijdschriften, zijn de hoofdrolspelers in dit gebied gesproken. De drie Nederlandse kwaliteitskranten zijn de Volkskrant, Trouw en NRC Handelsblad (Bakker & Scholten, 2011, p. 19), daarvan zijn de chefs wetenschap aan het woord. Voor de tijdschriften de hoofdredacteuren van Quest en New Scientist en de chef redactie (die de freelancers aanstuurt) van Kijk. Maar freelancers werken ook met wetenschappers samen. Het is belangrijk om ook rekening te houden met wat deze partij wil en verwacht van een wetenschapsjournalist. Daarom komen in dit reflectieproduct ook twee wetenschappers aan het woord. Daniel Lakens (universitair docent toegepaste cognitieve psychologie aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e)) besteedt veel tijd aan bloggen over statistiek en steekt veel tijd in contacten met media. Het vakgebied van Herman Ten Kate (bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Twente (UT) en senior physicist bij CERN) heeft in 2012 volop media-aandacht gekregen met de ontdekking van het Higgsdeeltje. Freelance wetenschapsjournalisten in Nederland kunnen terecht bij de Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en –communicatie in Nederland (VWN). De voorzitter, Joost van Kasteren, heeft vanuit deze functie een goed overzicht van de praktijk van de wetenschapsjournalistiek in Nederland en heeft dus ook inzicht in wat er nodig is om in het vakgebied werkzaam te kunnen zijn. De World Federation for Science Journalists is een wereldwijde overkoepelende organisatie voor wetenschapsjournalisten. Frank Nuijens is betrokken bij de cursus van de vereniging die op de vorige pagina is besproken.

2

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

1.2 Onderzoeksopzet Na het bestuderen van de literatuur zijn de vragenlijsten zoals terug te vinden in Bijlage 3 opgesteld. Deze vragenlijsten zijn een richtlijn voor de gesprekken. Er is gekozen voor een kwalitatief onderzoek met face-to-face interviews van een uur. De vragen in het onderzoek worden heel open gesteld, zodat de geïnterviewde alle ruimte heeft om vaardigheden en competenties aan te dragen die hij of zij belangrijk vindt voor een wetenschapsjournalist. Ook kan er in een face-to-face interview beter worden doorgevraagd waarom iemand iets van belang vindt, of er kan om verdere toelichting worden gevraagd mocht dat nodig zijn. Er is voor face-to-face gekozen in plaats van voor telefonische interviews, vanwege de verbeterde netwerkmogelijkheden die dit geeft. Werken in de journalistiek draait voor een belangrijk gedeelte om ergens binnen komen en om netwerken, wat overigens onderbouwd terug te vinden in is paragraaf 3.1.2. Na het onderzoek zijn alle onderzoeksresultaten van de literatuurfase en van de interviewfase gesorteerd op de twee verschillende routes. Binnen deze route is er gesorteerd op competenties, die vervolgens zo logisch mogelijk geordend zijn naar op welk moment in het proces van schrijven (voorbereiding, interview, uitwerking, nazorg) de wetenschapsjournalist deze vaardigheden nodig zal hebben.

3

Reflectieproduct Odette Knappers

2. Context Een routenavigatie kan je alleen brengen waar je zijn moet, als hij weet waar dat is. Je moet weten waar je naartoe gaat. Maar meestal kun je ergens op meerdere manieren komen. Alternatieve routes zorgen ervoor dat je op eenzelfde plek aankomt, maar misschien wel met een iets ander zicht op je bestemming. Niet ieder doel is zo symmetrisch om zijn midden als de Eiffeltoren dat is. Als je bij de Eiffeltoren aankomt, maakt het eigenlijk niet zoveel uit voor het aanzicht dat je De Eiffeltoren gezien van boven hebt vanaf welke kant je komt; vanaf alle (Bron: Google Maps) kanten ziet de Eiffeltoren er hetzelfde uit.

De Eiffeltoren van voren (Bron: Wikipedia)

Dat is bij de Arc de Triomphe niet het geval. Als je daar vanaf de Champs-Élysées aankomt, zie je de boog. Kom je van de Avenue de Wagram, haaks op de Champs-Élysées, dan zie je de zijkant van de Arc de Triomphe. Maar hoe je ook aankomt, uiteindelijk rijd je op de Place Charles de Gaulle, de rotonde om de Arc de Triomphe.

De Arc de Triomphe, gezien vanaf de Champs-Élysées (Bron: Google Maps)

De Arc de Triomphe, gezien vanaf de Avenue de Wagram (Bron: Google Maps)

De Arc de Triomphe, gezien van boven (Bron: Google Maps)

4

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist Dit geldt ook voor de wetenschapsjournalistiek. Of je nou een journalistieke of een wetenschappelijke achtergrond hebt, uiteindelijk schrijf je over hetzelfde onderwerp voor eenzelfde publiek. Maar je kijkt misschien iets anders tegen zaken aan omdat je een iets andere aanrijroute hebt. Maar ongeacht of je dus linksom of rechtsom komt, je moet weten waar je heen gaat. Vandaar dat er in dit hoofdstuk wordt ingegaan op wat wetenschapsjournalistiek nou eigenlijk precies is, wat het belang ervan is en of je er gespecialiseerde journalisten voor nodig hebt.

2.1 Wat is wetenschapsjournalistiek? Maarten Keulemans, chef wetenschap bij de Volkskrant, omschrijft het wetenschapsjournalistieke vak als “een vertaalslag maken: ingewikkelde zaken in hapklare brokken begrijpelijk maken voor een breed publiek.” (Mevius & Eijsden, 2014). Willems, hoogleraar wetenschapscommunicatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, omschrijft wetenschapsjournalistiek als “het begrijpelijk, toegankelijk en toepasbaar maken van wetenschappelijke informatie voor niet-vakgenoten” (Drenthen, Willems, & Zwart, 2005, p. 41). Dat komt overeen met een van de elementen van journalistiek zoals Kovach en Rosenstiel in hun boek The Elements of Journalism (2007) die gedefinieerd hebben: “to keep the news comprehensive and in proportion.” Het in-verhouding-houden-gedeelte van de definitie van Kovach en Rosenstiel lijkt meer te slaan op het niet hypen van een nieuwsverhaal, maar juist bij wetenschapsgerelateerde nieuwsverhalen moet de lezer vaak verteld worden wat het belang van het nieuws is omdat dat anders wordt onderschat. Journalisten moeten wetenschap ook populariseren om de aandacht van het publiek te trekken (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.5; 1.6). Dit komt overeen met element 7 van de journalistiek volgens Kovach en Rosenstiel (2007): “to strive to make the significant interesting and relevant”. Waarom dat wetenschap relevant is voor het publiek, wordt besproken in paragraaf 2.2.1. Dit populariseren om de aandacht te trekken deed de Volkskrant bijvoorbeeld op 25 februari 2015. Op de site verscheen een artikel over een onderzoek naar hoe vloeibare gassen veilig te transporteren zijn, met een lead die ging over dat je met een kopje cappuccino minder snel morst dan met een kopje zwarte koffie tijdens het lopen (Weijer, 2015). De schuimkraag op de vloeistof, koffie of vloeibaar gas, zorgt voor minder klotsen tijdens het verplaatsen1. 2.1.1 Definitie In dit reflectieproduct wordt met wetenschap alle takken bedoeld: alfa, bèta en gamma. De praktijk van de wetenschapsjournalistiek is wel voornamelijk bèta-georiënteerd (Böke, 2006). Onder wetenschap wordt verstaan: het bestuderen van en de kennis over de fysieke wereld en zijn gedrag dat is gebaseerd op empirisch bewijs (vertaald uit MacMillan, 2007, pp. 483; 1329). Het gaat dan om betrouwbaar, onafhankelijk, repliceerbaar onderzoek. In dit reflectieproduct wordt met wetenschapsjournalistiek de praktijk bedoeld van het vanuit een journalistiek perspectief schrijven over wetenschap, of het maken van journalistieke producten die gebaseerd zijn op wetenschappelijke publicaties. De vakgebieden voorlichting en pr vallen hier dus níét onder. Dit reflectieproduct richt zich voornamelijk op de geschreven journalistiek in kranten en tijdschriften, maar producties voor radio en tv vallen ook onder deze definitie.

1

Voor de geïnteresseerde lezer: http://bit.ly/1F5K30c

5

Reflectieproduct Odette Knappers 2.1.2 Journalistiek versus communicatie Onder een wetenschapsjournalist wordt in dit reflectieproduct iemand verstaan die wetenschapsjournalistiek bedrijft. Iemand die zich een aantal dagen in de week bezighoudt met wetenschapscommunicatief werk en een ander aantal dagen wetenschapsjournalistiek werk doet, wordt deels als wetenschapsjournalist gezien, en deels als wetenschapscommunicator. Beide beroepen worden wel als volwaardig gezien, iemand is dus niet een minder goede wetenschapsjournalist omdat hij of zij er nog wetenschapscommunicatief werk naast doet. 2.1.2.1 De VWN Wetenschapsjournalistiek is een onderdeel van wetenschapscommunicatie (Kasteren, 2014b). Het ligt zo dicht bij elkaar, dat de vroegere Vereniging Wetenschapsjournalisten Nederland haar naam veranderd heeft in de Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en -communicatie in Nederland (VNW, 2014). Dit zorgde voor redelijk wat ophef onder een deel van de leden, vertelt voorzitter Joost van Kasteren. Toch staat hij vierkant achter de naamsverandering: “De grens tussen een onafhankelijke journalist en een communicatiemedewerker vervaagt, zeker nu veel mensen freelancewerk doen. Soms werken ze een aantal dagen in de week als journalist, en de andere dagen als communicatiemedewerker.” Daarom vindt hij dat beide beroepen in de naam van de vereniging thuishoren. 2.1.2.2 De praktijk In het begin heeft freelancejournalist Veldhuizen ook commercieel geschreven. “Het verdient gewoon goed. Het kan financieel nodig zijn, maar het is van belang dat het niet kruist met je journalistieke werk.” Dat merkte freelancer Vlooswijk ook: “Het ging botsen. Ik schreef bijvoorbeeld commercieel samenvattingen van proefschriften, en toen merkte ik dat ik eigenlijk journalistiek wilde gaan schrijven over zo’n proefschrift. Dan ga je aan zelfcensuur doen, en dat is niet goed. Ik ben dus met dat werk gestopt. Je moet altijd kunnen schrijven over wat je wilt. Maar als je als freelance journalist een beetje wilt verdienen, dan moet je gewoon hard werken.” Hekkenberg werkt vier dagen in de week op een communicatieafdeling en freelancet de andere dag van de werkweek in de journalistiek. Ze heeft in haar communicatieve werk profijt van haar journalistieke werk: ze weet waar ze met het schrijven van een persbericht op moet letten, omdat ze soms zelf aan de ontvangende kant van het spectrum zit. “De titel moet goed zijn, anders begin je als journalist al niet aan de lead. Ik let er dus op dat ik een sterke kop heb en een goede lead.” Ook voormalig freelancer Van der Meer vindt zijn ervaring in de journalistiek nuttig in zijn communicatiewerk. “Je weet wat de journalist triggert, en je weet ook met welke kritische blik hij kijkt. Wij zetten als communicatiemedewerkers zelf die journalistieke bril op. Op die manier houden we veel nieuws tegen. Wij denken niet vanuit het zenden vanuit de universiteit, wij denken vanuit de ontvangende wereld. Wat willen de mensen over ons weten?“ Van Kasteren heeft nog een tip voor de journalisten die geen commercieel werk willen doen: “Journalistiek is leuk werk, maar het is geen vetpot. Als je alleen journalistiek werk wilt doen en er niets commercieels naast, dan kun je het beste rijk trouwen”, geint hij. Half.

6

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

2.2 Wat is het belang van wetenschapsjournalistiek? Waarom zou je aan wetenschapsjournalistiek doen? Om deze vraag te beantwoorden, wordt er gekeken naar waarom het voor het publiek van belang is om wat van wetenschap te weten, en waarom je daar journalisten voor nodig hebt. 2.2.1 Waarom moet het publiek wat van wetenschap weten? Ionica Smeets, bekend als het wiskundemeisje van de Volkskrant, heeft in haar boek over wetenschapscommunicatie (2014) een heel hoofdstuk gewijd aan de vraag ‘Waarom zou je?’, als het om wetenschapscommunicatie gaat. Het eerste punt dat ze aandraagt is het maatschappelijke nut van wetenschapscommunicatie. Onderzoek, de basis van wetenschap, wordt betaald uit belastinggeld. Dit belastinggeld komt bij de gewone burger vandaan. Wetenschapsjournalistiek is dus een stukje verantwoording van dit belastinggeld naar de burger (Smeets, 2014, p. 12). Een andere reden om aan wetenschapscommunicatie te doen, is het inspireren van een nieuwe generatie wetenschappers (Smeets, 2014, p. 17). Smeets behandelt het vooral uit het oogpunt van de wetenschapper: dat er na jou een nieuwe generatie doorgaat met jouw werk (Smeets, 2014, p. 18). Maar ook voor de lezer is dit van belang. Als een kind opgroeit in een omgeving waar niemand iets ‘heeft’ met wetenschap, maar hij ziet dingen die hij interessant vindt wel terug in tijdschriften of op tv, kan dat een stimulans zijn om in een vakgebied te duiken waar hij of zij anders niet mee in aanraking komt. 2.2.2 Poortwachter Voor deze voorgaande redenen heb je geen wetenschapsjournalistiek nodig, dan voldoet wetenschapscommunicatie ook. Het verschil tussen die twee is de onafhankelijkheid van de journalistiek (zie paragraaf 2.1 en 2.1.1). Dat je onafhankelijke journalistiek nodig hebt volgt uit een van de elementen van de journalistiek van Kovach en Rosenstiel (2007), en wel de tweede: de eerste loyaliteit van de journalist ligt bij de lezer. Dit komt terug in allerlei aspecten van het journalistieke werk, van de selectie (het moet de lezer interesseren), via keuze (wat wil de lezer weten?) tot de woordkeus (de lezer moet kunnen begrijpen wat de journalist opschrijft). Bij het selecteren van onderwerpen komt de taak van het uitoefenen van de poortwachterfunctie, het zijn van een waakhond naar voren, iets wat ook geldt voor de wetenschapsjournalist (Van Kasteren, 2013). Maarten Keulemans, chef wetenschap bij de Volkskrant: “Als wetenschapsjournalist ben je een poortwachter van onzinnieuws.” Freelancer Enith Vlooswijk: “Je moet als journalist kritisch zijn. Een voorlichter kan iets heel enthousiast brengen. Dan kun je wel denken dat het leuk en aardig is, maar je moet er wel met een kritische blik naar kunnen kijken.” Waarom deze poortwachterfunctie van belang is, is achteraf goed te zien in de fraudezaak rond Diederik Stapel. In de reconstructie van NRC Next (Hupkens, 2011) is te lezen dat de wetenschapsredacties van de Volkskrant en NRC Handelsblad niet zijn ingegaan op een persbericht over een onderzoek dat lekker klonk (vleeseters zijn egoïstischer), omdat ze hun vraagtekens hadden wat de validiteit van het desbetreffende onderzoek betreft. Die vraagtekens bleken later terecht te zijn: de hoogleraar achter het onderzoek, Diederik Stapel, bleek voor veel wetenschappelijke publicaties gegevens te hebben verzonnen.

7

Reflectieproduct Odette Knappers

2.3 Heb je gespecialiseerde journalisten nodig voor wetenschapsjournalistiek? Die poortwachterfunctie is een rol die voor meer journalisten geldt: het tegenhouden van nonnieuws. En vervolgens verwerkt iedere journalist het materiaal dat hij wel doorlaat. Heb je daar dan echt een wetenschapsjournalist voor nodig, of kan iedere algemene journalist dit net zo goed? Joshua Foer, wetenschapsjournalist voor o.a. The New York Times en The Washington Post: “When the Royal Society was founded in 1660, it was still possible for an educated person actually to know something about everything. Today, that is not possible.” (Tucker, 2012). Kovach en Rosenstiel stellen in hun boek The Elements of Journalism (2007) dat de eerste verplichting van journalisten waarheidsvinding is. Dat betekent: geen dingen schrijven of zeggen die niet kloppen. Dat klinkt heel logisch, maar de NOS heeft op 25 juli 2012 laten zien dat dát is waar het onbedoeld mis kan gaan als je geen wetenschapsjournalist in dienst hebt. Op die avond bevatte het achtuurjournaal een item over het ijs op Groenland. De ijskap zou zowat verdwenen zijn (NOS, 2012). Het persbericht waar dit item op gebaseerd is, beschrijft echter dat aan het volledige oppervlakte van de ijskap van Groenland smelting is waargenomen (Viñas, 2012). Het verschil tussen smelting aan het volledige oppervlak van Groenland en het smelten van de hele ijskap op Groenland is zo’n drie miljoen kubieke kilometer ijs (Crok, 2012). De NOS heeft het persbericht van de NASA duidelijk niet geheel correct geïnterpreteerd, en dat terwijl de kop van het persbericht al aangeeft dat het om oppervlaktesmelting gaat (Viñas, 2012). Dit voorbeeld toont het belang van gespecialiseerde wetenschapsjournalisten aan, omdat het laat zien wat de gevolgen kunnen zijn als deze mensen er niet zijn: dan worden er journalistiek gezien onacceptabele fouten gemaakt. Nou geldt het checken van feiten als algemene journalistieke standaard, het is een van de door Kovach en Rosenstiel (2007) benoemde elementen van de journalistiek. Maar als dat factchecken onderdeel zou zijn van de dagelijkse journalistieke praktijk, dan zou er niet zo’n grote keuze zijn aan wetenschapsjournalistieke blunders om het belang van de wetenschapsjournalist mee te illustreren. Als iedere journalist ieder minuscuul detail zou factchecken, dan zou dit probleem zich inderdaad niet voordoen. Waarom gebeurt het dan niet altijd? Vanwege de tijd (Kroon, 2013). Dat is waar de waarde van de wetenschapsjournalist duidelijk naar voren komt. Vanwege de specialistische achtergrondkennis van de gespecialiseerde journalist wordt er veel tijd bespaard, zonder dat er fouten worden gemaakt. Ditzelfde argument geldt ook voor andere specialisaties. Daar wordt het als logisch gezien dat er specialisten zijn, in de wetenschapsjournalistiek niet. Journalist Jop de Vrieze (2012) vergelijkt deze situaties in een opinieartikel op de site van Villamedia: “Het is toch niet handig als iemand die verslag doet van een volleybalwedstrijd, voor de wedstrijd nog even de spelregels uit zijn hoofd moet leren, of moet uitzoeken wie de routiniers en talenten zijn? Of dat iemand die een Kamerdebat volgt, zich de avond van tevoren nog even moet inlezen over wat moties, interrupties en achterkamertjes zijn?” Frank Nuijens (2011) stelt op Villamedia dat specialistische redacteuren daadwerkelijk nodig zijn. “Hoofdredacteuren zullen beweren dat alle journalisten over wetenschap kunnen schrijven; het is gewoon een kwestie van de juiste vragen stellen”, verwoordt Nuijens het standpunt van de NOShoofdredacteur in algemenere termen. “Op zich is dat waar, maar om te weten wat de juiste vragen zijn, moet je wel over inzicht in het vakgebied beschikken.”

8

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

2.4 Via de journalistiek, of via de wetenschap? Hoe denkt het vakgebied over de verschillende wegen die naar wetenschapsjournalistiek leiden? Een inventarisatie van meningen en argumenten hierover uit het vakgebied. 2.4.1 Kom via de wetenschap! Joep Engels (chef wetenschap bij Trouw) valt met de deur in huis: “Je bent geen goede wetenschapsjournalist als je geen universitaire studie in de richting van je specialisatie hebt gedaan, anders gaat het over je hoofd heen. Je moet zicht hebben op het terrein, je moet snappen waar het over gaat, je moet kunnen selecteren. Wetenschap is een vak apart, daar kun je je niet zomaar even in inlezen.” Voor beginners is het volgens Engels belangrijker dat je een vak kent, “wij leren je wel schrijven”. Ook Hendrik Spiering (chef wetenschap bij NRC Handelsblad) is voorstander van een academische achtergrond in de richting van je specialisatie. “Het is van belang dat je goed thuis bent in het gebied waar je over schrijft. Met een studie achter de rug, heb je een voorsprong op het onderwerp. Dan maken ze je niet zomaar wat wijs. Je weet dan al wat bekend is en dus ook wat nieuw is.” 2.4.2 Kom via de journalistiek! “Moet je een ingenieur zijn om een ingenieur te kunnen interviewen? … Het antwoord is nee.” (Lugt, 2009, p. 372) De schrijver moet wel rekening houden met de doelgroep. Als je schrijft voor een vakblad, weten de lezers meer van een onderwerp af, en moet je als journalist dus niet jip-enjanneketaal aanslaan in je artikel. Als de doelgroep uit leken bestaat, dan kan de expert volgens het boek het beste geïnterviewd worden door een niet-vakgenoot, omdat deze dan dezelfde vragen stelt als de lezer (Lugt, 2009, p. 372). 2.4.3 Het maakt niet uit / Het kan allebei Maarten Keulemans (chef wetenschap bij de Volkskrant): “Je hoeft geen natuurkundige te zijn om over natuurkunde te kunnen schrijven. Je moet domme vragen durven te stellen. Maar je moet wel een zeker kennis van bèta hebben, de weg van de wetenschap kennen en om kunnen gaan met cijfers. Het is het belangrijkste dat je journalistieke vaardigheden beheerst.” Joost Van Kasteren (VWN): “Je hebt wel een specialisme nodig, en een brede basis aan kennis. Maar dat hoeft niet universitair te zijn. Journalistieke vaardigheden zijn belangrijker. Govert Schilling is autodidact op het gebied van sterrenkunde, en hij staat hoog aangeschreven als journalist op dat gebied.” Het maakt bij Quest niet uit of je een wetenschappelijke achtergrond hebt. “Het gaat ons er om dat je een gesprekspartner bent op het denkniveau van de wetenschapper”, legt hoofdredacteur Thomas Hendriks uit. “Je moet dus wel voldoende bagage en intelligentie hebben, je moet je bronnen juist kunnen interpreteren. En je moet de vertaalslag naar de lezer kunnen maken.” Jim Jansen, hoofdredacteur van New Scientist: “Ik geloof in het lerend vermogen van mensen. Maar als je voor ons gaat schrijven, dan is het wel belangrijk dat je kennis hebt over de wetenschap. En je moet goed op de hoogte zijn en blijven van wat er gebeurt in je vakgebied.” “Of je nou met een journalistieke achtergrond of met een wetenschappelijke achtergrond binnenkomt, je hebt altijd een flinke slag te maken”, aldus Jean-Paul Keulen, chef redactie bij Kijk. “Óf je moet leren schrijven, óf je moet leren omgaan met wetenschappelijke bronnen. We hebben uit beide hoeken stagiaires gehad, en uit beide hoeken zijn er mensen blijven hangen. Het kan allebei.”

9

Reflectieproduct Odette Knappers “Wel is het heel belangrijk dat je als journalist leert om wetenschappelijke papers te lezen”, benadrukt Keulen. “Persberichten en andermans nieuwsberichten horen niet de enige bronnen van je stuk te zijn.” Freelancer Vlooswijk: “Het kan je helpen om een academische achtergrond te hebben, omdat je dan weet hoe de academische wereld in elkaar steekt en hoe wetenschappers denken. Maar het kan je ook tegenwerken. Soms is het juist gemakkelijker om een leek te zijn als je ergens over wilt schrijven.” Samengevat: Klop alleen bij NRC Handelsblad of Trouw aan als je een academische graad hebt in de specialisatie waar je over schrijft. Verder kun je overal aankloppen, als je vaardigheden maar op orde zijn. Welke vaardigheden dat zijn? Daar richt het volgende hoofdstuk zich op.

10

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

3. De competenties en vaardigheden In dit hoofdstuk wordt alle literatuur gecombineerd met het onderzoek om de vraag te beantwoorden wat je als wetenschapsjournalist in huis moet hebben om je te kunnen handhaven in het vakgebied. Eerst worden de competenties besproken die de journalist en de wetenschapper van nature al bezitten. Daarna zijn de andere competenties en vaardigheden ingedeeld naar de linksom- dan wel de rechtsomroute naar de wetenschapsjournalistiek. Binnen iedere route zijn de besproken elementen vervolgens ingedeeld naar wanneer ze nodig zijn, van de nodige basis en het voorbereidende werk, via het interviewen en schrijven naar de nazorg. Soms zullen dingen uit verschillende routes op elkaar aansluiten. In dergelijke gevallen wordt er dan doorverwezen naar de betreffende relevante paragrafen. In hoofdstuk 4, in de conclusie, wordt alles uit dit hoofdstuk gecombineerd tot de omschrijving van de ideale wetenschapsjournalist met al zijn competenties en vaardigheden.

3.1 Gemeenschappelijke eigenschappen Twee zaken die van belang zijn voor wetenschapsjournalisten zitten al in de aard van de wetenschapper en in de aard van de journalist. Welke route je dus ook neemt naar de wetenschapsjournalistiek, deze eigenschappen doe je in het eerste stuk van de route al op. Toch worden ze in deze scriptie kort besproken, om de totale verzameling aan eigenschappen en competenties van de wetenschapsjournalist compleet te hebben. 3.1.1 Nieuwsgierigheid Jonge journalisten wordt ingeprent hoe belangrijk nieuwsgierigheid is voor een journalist. Zeker in het eerste jaar van de studie horen de studenten meerdere malen dat ze net zo goed naar huis kunnen gaan als ze niet nieuwsgierig zijn. Ook in het Basisboek Journalistiek komen zinsneden voor als “Een journalist moet een aan hysterie grenzende nieuwsgierigheid hebben” en “nieuwsgierigheid zit bij een journalist in zijn genen” (Kussendrager & Van der Lugt, 2007, p.88). Omdat een wetenschapsjournalist een soort journalist is, is het voor hem dus ook van belang om nieuwsgierig te zijn. Ook wetenschappers zijn van nature nieuwsgierig. “Scientists are just kids who never lost their curiosity”, aldus Nobelprijswinnaar William Philips (World Science Festival, 2015). Journalisten zullen eerder nieuwsgierig zijn naar alle vijf w’s en h: wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe (Kussendrager & Van der Lugt, 2007, p.197). De wetenschapper zal zich toch voornamelijk richten op het waarom en hoe. De wetenschapper zal dus nog moeten leren om ook naar de andere vier w’s te kijken. 3.1.2 Op de hoogte blijven Wetenschappers vinden niet allemaal zelf opnieuw het wiel uit, ze maken gebruik van wat hun vakgenoten al hebben gedaan. Daarvoor is het van belang om op de hoogte te blijven van wat anderen wetenschappers doen, anders loopt je het risico iets te gaan onderzoeken wat al onderzocht is. Daarnaast blijven wetenschappers vaak ook op de hoogte van de ontwikkelingen in hun vakgebied omdat ze er geïnteresseerd in zijn: de nieuwsgierigheid die in 3.1.1 is besproken.

11

Reflectieproduct Odette Knappers Journalisten blijven op een andere manier op de hoogte. De meesten houden hun eigen vakgebied ook wel bij, vakgerichte sites zoals Villamedia en De Nieuwe Reporter hebben op Twitter veel volgers. Maar journalisten zijn ook continu op de hoogte van wat er in hun andere vakgebied gebeurt, het vakgebied of specialisme waar ze over schrijven (Blum et al., 2006, p. 5; 184; 240). Op die manier wordt de journalist ook een soort van expert op zijn gebied en herkent hij snel wat nieuw, en dus wat nieuws, is. Ook kan de journalist op die manier een netwerk aan bronnen opbouwen; de journalist kan zo te weten komen wie hij voor specifieke deelonderwerpen moet hebben. Eenmaal opgebouwd kan dit netwerk een goede manier zijn om op de hoogte te blijven van wat er in een specifiek vakgebied gebeurt. Dan ben je als journalist niet afhankelijk van vakbladen en persberichten, maar heb je ook wel eens ‘eigen’ nieuws (Blum et al., 2006, p. 192; 218; 221). Journalisten en wetenschappers blijven dus op de hoogte van ontwikkelingen in het vakgebied waar ze in zitten en van het vakgebied waar ze over schrijven. Chef redactie van Kijk, Jean-Paul Keulen, noemt dit ‘aan een infuus liggen’ als het gaat om nieuws uit je vakgebied. Dit is iets dat wetenschapsjournalisten moeten doen, zo blijkt uit meerdere interviewgesprekken. Dit geldt zowel voor het schrijven voor kranten als voor het schrijven voor tijdschriften. Of je nou linksom of rechtsom in de wetenschapsjournalistiek terecht komt, het op de hoogte zijn van je vakgebied is dus iets wat er eigenlijk al wel in zit, of in ieder geval hoort te zitten.

3.2 Wat heeft de wetenschapper nog nodig om wetenschapsjournalist te worden? Als iemand met een academische achtergrond de wetenschapsjournalistiek in wil, moeten er nog journalistieke vaardigheden worden opgedaan. Deze vaardigheden worden in deze paragraaf besproken. 3.2.1 Veel lezen Veel lezen, dat klinkt een beetje als het op de hoogte blijven uit paragraaf 3.1.2. Maar het gaat hier om een ander soort lezen: het lezen van (wetenschaps)journalistieke producties om je eigen schrijven te verbeteren, om gevoel te krijgen voor journalistieke invalshoeken en om te weten wat er al gedaan is. Stephen King (2010) is een van de vele schrijvers die heeft geschreven over schrijven. Ja, King is een fictieschrijver, maar alsnog zijn dingen die hij zegt over schrijven interessant, ook voor journalisten. Hij zegt veel over het schrijfproces namelijk. Bijvoorbeeld: “If you want to be a writer, you must do two things above all others: read a lot and write a lot. There’s no way around these two things that I’m aware of, no shortcut.” (p. 145). Volgens King is het belangrijk om veel te lezen, omdat je dan gevoel ontwikkelt voor hetgeen je zelf ook beoogt te schrijven. Het is verstandig om te letten op wat er voor zorgt dat je een tekst goed of juist niet goed vindt (King, 2010). Leer van anderen, kijk een beetje af 2,3. Je hoeft niet zelf het wiel volledig uit te vinden (Blum et al., 2006, p. 43; Smeets, 2014, p. 69).

2

De New York Times heeft een reader Science & Technology uitgebracht, waarin heel veel wetenschapsverhalen van New York Times-journalisten staan, vergezeld met handvatten om deze verhalen op de meest leerzame manier mogelijk te bestuderen. 3

Mocht je voor Quest willen schrijven: in 2014 hebben ze een boek uitgebracht, Best of Quest, met zo’n 300 verhalen uit de 10 jaar die ze nu bestaan, verhalen die ze zelf als ‘het beste van..’ zien.

12

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist “Lezen is schrijven, goed schrijven is goed afkijken”, stelt freelancejournalist Ronald Veldhuizen. “Hoe wordt in dit artikel dit onderwerp aangepakt? Let daar goed op, het houdt je scherp. Als je veel leest, zie je ook wat er al gedaan is. Dat helpt met het zoeken naar een originele insteek.” Want wat je wilt voorkomen, is dat je bij een tijdschrift een artikel pitcht dat lijkt op een artikel dat ze eerder al gepubliceerd hebben. Door veel te lezen kun je veel leren, aldus Hendrik Spiering van NRC Handelsblad. Je leert hoe je clichés kun vermijden door te letten op hoe anderen dat doen. “En let er op waar het aan ligt als je een artikel goed of slecht vindt.” Ook kun je door het lezen van journalistieke producties veel leren over invalshoeken en schrijfstijlen (Blum et al., 2006, p. 64; World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.3). Paragraaf 3.2.2 gaat verder in op de onderwerpskeuze en de invalshoek, paragraaf 3.2.8 over schrijven. 3.2.2 Onderwerp en invalshoek Je leest dus veel journalistieke producties (3.2.1), en je houdt het vakgebied waar je over wilt schrijven bij (3.1.2). Dan komt de stap om uit de bronnen de juiste onderwerpen met invalshoeken te kiezen voor de kranten of tijdschriften. En dat klinkt gemakkelijker dan het is. 3.2.2.1 Wat willen de kranten en tijdschriften? Jean-Paul Keulen, chef redactie bij Kijk: “Als je aan een lezer vraagt wat hij wil lezen, dan vertelt hij je wat hij heeft gelezen en wat hij leuk vond. Wij geven de lezer wat hij zou willen, als hij wist wat er allemaal te willen viel.” Maarten Keulemans, chef wetenschap bij de Volkskrant: “Bij onze nieuwsselectie houden we voor ogen wat de lezer moet weten om de wereld om zich heen beter te begrijpen.” Joep Engels van Trouw: “Wij schrijven over wat wij vinden dat aardig is om te weten en wat aansluit bij de belevingswereld van de lezer.” Keulen (Kijk): “Een stuk moet altijd binnen een van onze vier pijlers van wetenschap, technologie, maatschappij of historie passen. Ook moet duidelijk zijn uit de pitch waarom de lezer dit artikel in Kijk tegenkomt en niet in een ander blad. Maar het moet ook urgentie hebben, waarom leest de lezer dit nú?” De Vraag&Antwoord-rubriek van Quest is volgens hoofdredacteur Thomas Hendriks de best beoordeelde rubriek in het lezerspanel. Wat is de aantrekkingskracht van die rubriek? “Het gaat om vragen waarvan je niet wist dat je het antwoord erop wilde weten, totdat je de vraag las,” legt Hendriks uit. “Dat is iets wat goed bij ons past, op een leuke manier wijzer worden.” Ook bij New Scientist gaat het om de lezer slimmer maken. “Als je een stuk van ons hebt gelezen, dan weet je daarna ook echt iets”, aldus hoofdredacteur Jim Jansen. “We delen kennis met je, we maken wetenschap inzichtelijk, we duiden het op een maatschappelijke manier.” Spiering (NRC Handelsblad): “Ik wil weten waarom het interessant is, maar ik wil ook weten waarom je het nú moet lezen. We zijn een krant, geen Wikipedia. Een geweldig verhaal waar niemand iets over weet, plaatsen we niet als we geen nieuwsaanleiding hebben. Die aanleiding mag best opportunistisch zijn, sleep hem er maar bij de haren bij. Zolang de lezer het gevoel van het belang van het nu er maar bij heeft.” Voor meer informatie over hoe het vakgebied wil dat er wordt omgegaan met wetenschappelijke bronnen (papers en wetenschappers), zie paragraaf 3.3.2.

13

Reflectieproduct Odette Knappers 3.2.2.2 Tips Het hebben van een netwerk wordt door veel mensen (Veldhuizen, Heirbaut, Nuijens, Van Kasteren, Lakens) aangeraden als een manier om aan eigen nieuws te komen. De voordelen hiervan zijn in paragraaf 3.1.2 besproken. Voordat je start met schrijven, is het handig om eerst na te denken over het verhaal in de meest simpele termen (Blum et al., 2006, p 112). Waarom gaan mensen geïnteresseerd zijn in dit onderwerp? Wat ze dan willen weten? Welke brokken informatie zijn essentieel voor het verhaal? Op deze manier stel je alle vragen die je lezers en eindredacteuren ook gaan stellen (Blum et al., 2006, p. 112). Bij het schrijven van je stuk deze vragen in je achterhoofd houden, is dus aan te raden. “Je moet je goed verdiepen in je onderwerp”, zegt Vlooswijk. “De voor de hand liggende vragen kun je meestal met je research al beantwoorden. Dan moet je in gesprekken met experts dus nog verder vragen.” Ook volgens Heirbaut is het belangrijk om diep in het onderwerp te duiken. “Weet wat er al is verschenen op dit vakgebied. Op die manier vraag je niet naar de bekende weg, maar kom je met originele vragen.” Uit een enquête van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (De Visser, 2014) blijkt dat artsen journalisten aanraden om geen onderzoek te bespreken dat alleen maar bij dieren is gedaan, omdat de lezer daar te veel van kan verwachten. In de Field Guide for Science Writers omschrijft een medisch wetenschapsjournalist zijn eigen regel in het omgaan met dierenexperimenten: “Until we can personally interview a mouse or any other animal to ask how it feels, it’s really not very scientific to conclude that the animals are fine.” (Blum et al., 2006, pp. 200-201). Lakens (TU/e) vindt dat de journalisten verder zouden mogen kijken dan ze nu doen in hun onderwerpselectie: “Er zou meer aandacht moeten zijn voor meta-analyses, daar rollen interessante conclusies uit. Ook zou er vaker bestaand onderzoek gekoppeld mogen worden aan de actualiteit, dat op die manier het nieuws wordt geduid.” 3.2.3 Pitchen Je hebt een onderwerp en een invalshoek. Hoe pitch je dat? 3.2.3.1 Wat willen de kranten en tijdschriften? Het eerste dat hier belangrijk is om voor ogen te hebben, is dat het onderwerp en de invalshoek aansluiten bij het medium waar je pitcht. Zie paragraaf 3.2.2.1 voor wat de kranten en tijdschriften op dat gebied willen. Hendriks: “Je artikel moet bij ons, bij Quest passen. De pitch die je instuurt, moet echt op ons geschreven zijn. Het moet geen kopie zijn van een pitch aan een ander blad. En de eindredactie moet niet veel werk aan je verhaal hebben, dan hadden we het beter zelf kunnen schrijven. Daar moeten we met de pitch al vertrouwen in hebben, dus laat zien dat je het kunt. De meeste artikelen schrijven we zelf, je moet er echt uitspringen." Keulemans (de Volkskrant): “Je moet onderwerp en nieuwsaanleiding niet met elkaar verwarren in je pitch. Er moet in staan wat het nieuws is, wat het toevoegt.” Als je pitcht bij Trouw moet je ook rekening houden met het specialisme waar het onderwerp onder valt. Als het een specialisme is dat op de redactie aanwezig is, dan gaan ze het schrijven van een stuk niet uitbesteden, vertelt Engels.

14

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist 3.2.3.2 Tips Hoe je pitcht, is niet zo breed uitgemeten in de literatuur, maar her en der wordt wel wat aandacht besteed aan het pitchen van verhalen. Dien een korte opzet in en sta open voor suggesties. Besteed aandacht aan je pitch, zorg dat er geen spelfouten en dergelijke in staan. Dat kan een groot verschil maken (World Federation of Science Journalists, n.d. Chapter 1.4). Je pitch moet niet alleen duidelijk maken aan de eindredacteur dat jouw verhaal goed is, maar ook dat je goed schrijft (Blum et al., 2006, p. 64). In je pitch moet niet alleen je onderwerp duidelijk zijn, ook je invalshoek is van belang. Houd deze invalshoek gedurende je verhaal hetzelfde (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.7.1). Het scherp voor ogen hebben van je invalshoek zorgt er ook voor dat je journalistieke research scherp gefocust blijft. Het helpt met het kiezen van welke aspecten van je verhaal belangrijk zijn en welke niet, mits je aanhoudt dat elke zin die je schrijft moet bijdragen aan je invalshoek (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.7.2). Freelancer Veldhuizen: “Omschrijf in je pitch niet alleen je invalshoek en wat je in je verhaal wilt stoppen, maar ook wat je er niet in wilt hebben. Formuleer een concrete, scherpe vraag. Je pitch hoeft ook geen lopend verhaal te zijn, puntsgewijs kan ook. Formuleer je pitch ook op het blad waar je voor schrijft. Weet wat ze doen en hoe jouw stuk daar in past.” Vlooswijk steekt veel tijd in het maken van een pitch. “Ik zoek al veel uit over het onderwerp en bedenk al een insteek. Ook zorg ik ervoor dat ik al weet welke toon ik aan wil slaan en laat ik die in mijn pitch ook al naar voren komen. Ik denk al na over de opbouw van mijn artikel, hoe ik wil beginnen, welke experts ik wil spreken. Het kost me veel tijd. Maar als ik de opdracht dan krijg, dan ben ik ook al ver. Toch kan het gebeuren dat de opdrachtgever je verhaal een hele andere kant op stuurt. Daar moet je wel voor open staan.” 3.2.4 Interviewen Heb je een opdracht binnengesleept, dan moet je aan de bak. Het lezen van wetenschappelijke bronnen zal geen probleem vormen vanwege je achtergrond. Maar het is belangrijk om een artikel niet alleen te baseren op geschreven bronnen. Iemand spreken voegt altijd iets toe aan je verhaal, vertelt voormalig freelancer Heirbaut. Maar hoe doe je dat, mensen spreken? Daar gaat deze paragraaf over, de journalistieke basisvaardigheid interviewen4. 3.2.4.1 Doorvragen Heirbaut: “De bottomline van wetenschapsjournalistiek is dat je moet doorvragen tot je een antwoord hebt. Dat je je niet met een kluitje het riet in laat sturen, ook niet met een halve uitleg. Je moet het gewoon eerlijk zeggen als je iets niet begrijpt. Als je iets niet voor 110% begrijpt, dan kun je het ook niet goed uitleggen.” Heirbaut zegt hier dus dat je iets eigenlijk méér moet begrijpen dan helemaal. De meeste wetenschappers vinden het helemaal niet erg vinden als je een paar keer moet vragen naar hetzelfde om te zorgen dat je het snapt. Ze leggen het liever drie keer uit dan dat je onzin in je artikel zet (Blum et al., 206, p. 56; 71; 219; Lugt, 2009, p. 373). Dit benadrukt Heirbaut ook: “Ze vinden het echt niet erg als je na het interview nog een keer terugbelt omdat je toch nog wat aanvullende vragen hebt. Zij zien ook graag een goed en volledig artikel over hun onderzoek in de media staan.”

4

Voor uitgebreidere achtergrond over interviewen in het algemeen is het boek Interviewen in de praktijk van Dick van der Lugt een aanrader.

15

Reflectieproduct Odette Knappers 3.2.4.2 Tips Heirbaut: “Begin nooit met je hamvraag. Begin rustig, of begin bijvoorbeeld met een vraag waaruit je laat zien dat je je research hebt gedaan.” Vlooswijk: “Toen ik net begon in de journalistiek was ik nog wel eens verlegen. Maar eigenlijk vinden mensen het altijd leuk om te praten over waar ze mee bezig zijn of enthousiast over zijn. Maar ik ben nog steeds wel vereerd als mensen de tijd nemen om mij iets uit te leggen. Ik vraag altijd: ik snap er helemaal niets van, leg het me maar uit. Tegenover de wetenschapper hoef ik niets te bewijzen. Het gaat mij om de lezer. Die heeft alle uitleg nodig, en die moet ik hem dus ook geven.” In paragraaf 3.3.5 wordt verder ingegaan op het interviewen van wetenschappers. 3.2.5 Opbouw Smeets besteedt in haar boek aandacht aan het belang van het maken van een opzet voordat je iets gaat schrijven. Welk deelonderwerp wil je in welke alinea bespreken? Het dwingt je volgens haar om “keuzes te maken en een goede lijn voor je verhaal uit te denken. Bovendien is het schrijven zelf daarna veel makkelijk, want je hoeft alleen nog maar die kleine, afgebakende onderwerpen uit te werken.” (Smeets, 2014, p.67). Zet op papier wat er in ieder geval in je artikel moet en in welke volgorde. Het is belangrijk dat je artikel niet een verzameling is van feitjes die los met elkaar samenhangen, er moet een rode draad in het verhaal zitten. De lezer moet snappen waarom de ene paragraaf de andere opvolgt (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.8). “Als ik een pittig, lang stuk moet schrijven,” vertelt Vlooswijk, “dan maak ik een schema. Dan bepaal ik de volgorde van mijn deelonderwerpen en hoeveel woorden ik waaraan wil besteden. Dat schema verandert soms tijdens het schrijven nog.” Volgens Heirbaut is het van belang om tijd te nemen voor de structuur van je verhaal. “Je moet de lezer op een logische wijze bij de hand nemen. Daarvoor is de ordening van je verhaal van belang.” Maar soms zie je de structuur van je verhaal niet direct voor je. Een van de wetenschapsjournalisten in de Field Guide heeft dit soms ook. Hij schrijft dan gewoon de individuele delen van het verhaal. Tijdens het schrijfproces vallen deze dan uiteindelijk toch op een bepaalde manier samen (Blum et al., 2006, p. 66). Freelancer Ans Hekkenberg werk ook zonder opbouw: “Ik begin altijd met de inleiding. Als die af is, dan weet ik waar het verhaal over gaat. Dan ga ik schrijven, en dan kom ik vanzelf op een punt waarbij ik denk ‘nu wil ik een deskundige of een expert spreken’.” Zie paragraaf 3.3.6 voor meer over het schrijven over wetenschap. 3.2.6 Selecteren Maar welke zaken uit de research die je hebt gedaan, komen nou in je verhaal? Ten eerste: houd scherp voor ogen welk verhaal je wilt vertellen. Engels (Trouw): “Heb één vraag of thema, bouw daar je verhaal omheen. Sla details en zijpaden over.” Maar: “[There’s a] limit on how much detail can go into a story” (Blum et al., 2006, p. 190). Je moet concessies doen. Een goede wetenschapsjournalist verdrinkt zijn publiek niet in informatie (Blum et al., 2006, p. 220). “Science journalists should not attempt to display everything they know — but make a good choice about what to finally present to the audience.” (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.8).

16

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist Wetenschappers hebben een voorkeur voor een uitputtende, allesomvattende beschrijving en opsomming. Je doet je lezer er een plezier mee als jij als schrijver daar een paar representatieve gevallen uit kiest. Je doet misschien geen eer aan de rijkdom van je onderwerp, je geeft je lezer er wel een indruk van (Burger & De Jong, 2009, p. 287). Zo beschrijf je bijvoorbeeld de onderzoeksmethode alleen als hij relevant of bijzonder is (Burger & De Jong, 2009, pp. 280-281). Ionica Smeets zegt dat je uitleg aan een breed publiek moet zien als een benadering van hoe het echt zit, omdat je alle kennis die in jaren studie is opgedaan niet in één artikel kunt overbrengen (Vlooswijk, 2014). In de Field Guide for Science Writers komt datzelfde naar voren: “Sometimes you just have to settle for a good approximation. We (science journalists, red.) are interested outsiders writing for other interested outsiders using metaphor instead of mathematics. It is nice work if you can get it, explaining the strange in terms of the familiair. . . . [We are] getting as close as linguistically possible to scientific truth.” (Blum et al., 2006, pp. 136-137). 3.2.7 Aandacht Smeets verwoordt in haar boek kort maar krachtig waarom je veel aandacht moet besteden aan het schrijven van een goed begin: “Als het begin niet goed is, ben je je publiek kwijt en doet de rest er niet meer toe.” (Smeets, 2014, p. 47). Daar is Joep Engels van Trouw het helemaal mee eens: “Val met de deur in huis, pak je lezer bij de lurven. Als de eerste zin niet goed is, dan doet de tweede er niet meer toe. Iedereen is dan al afgehaakt.” Zeker bij wetenschapsjournalistieke verhalen is het van groot belang om de lezer je verhaal in te trekken. Voormalig freelancer Van der Meer: “Het is nodig om de lezer sterker te motiveren om je stuk te lezen dan wanneer je stuk over sport of politiek zou gaan. Je moet dus echt zo schrijven dat iedereen het leuk vindt om te lezen.” Bij een wetenschapsjournalistiek verhaal moet de lezer waarschijnlijk meer moeite doen om het te begrijpen, en dat kan voor wat terughoudendheid bij de lezer zorgen (Blum et al., 2006, pp. 27; 47). “Find an introduction to seduce a half-interested reader. In most cases it is best to get directly to the point, as readers want to find out quickly what the news is and where the article is heading.” (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.8). Keulen (Kijk): “Je moet je verhaal altijd ten eerste verkopen aan de lezer. Je mag er nooit vanuit gaan dat ze het willen lezen, daar moet jij ze als schrijver eerst van overtuigen. En dan moet je ze vasthouden, de lezer kan op ieder moment weglopen van je verhaal.” Als je dan de aandacht van de lezer eenmaal hebt, dan moet je hem ook nog vast weten te houden. Volgens Smeets haakt een groot deel van de lezers onmiddellijk na de inleiding af, en zorgt iedere hobbel voor nog meer afvallers. “Je raakt zelfs lezers kwijt aan het einde van een tekstkolom wanneer ze weer naar bovenaan de pagina moeten gaan”, aldus Smeets (2014, p. 69). Als je veel journalistieke producties leest (zie paragraaf 3.2.1), dan kun je tijdens het lezen aandacht besteden aan waarom jij als lezer op bepaalde punten af wilt haken. Dat kan heel leerzaam zijn (Blum et al., 2006, p. 43; Smeets, 2014, p. 69).

17

Reflectieproduct Odette Knappers Om zo te schrijven dat je de lezer niet kwijtraakt, is het belangrijk om goed stil te staan bij wie de lezer nou precies is. De doelgroep van de wetenschapsjournalistiek is door Burger (Burger & De Jong, 2009, p. 274) omschreven als de ‘geïnteresseerde leken’. Dit klinkt als een contradictio in terminis, en daarom is het zo belangrijk om over na te denken. Dat je lezer ergens iets over wíl lezen, betekent nog niet dat hij er al wat vanaf weet. Zie paragraaf 3.3.6 voor meer over het schrijven over wetenschap. 3.2.8 Taalgebruik en schrijfstijl Welke keuzes maak je met het schrijven van een artikel op het gebied van je woordkeus en je schrijfstijl? 3.2.8.1 Wat willen de kranten en tijdschriften? Alle kranten willen dat hun freelancers zo schrijven dat het stuk vrijwel direct in de krant geplaatst kan worden. Houd dus rekening met de schrijfstijl van de krant5. Bij NRC Handelsblad krijg je feedback op wat je schrijft. “Daar moet je goed mee om kunnen gaan en wat van leren”, aldus Spiering. Volgens Keulemans (de Volkskrant) is het ook belangrijk om creatief te kunnen schrijven: “Dat heb je nodig bij het schrijven van complexe verhalen. Je moet iets over kunnen brengen en daar trucjes als metaforen voor kunnen gebruiken.” Voor Quest is het vooral belangrijk dat je goed kunt schrijven6. Hendriks: “Er moet een flow in je artikelen zitten, en je moet jezelf onze tone of voice7 aanmeten. Je schrijft vloeiend en je neemt de lezer bij de hand in je verhaal.” Bij New Scientist staat de lezer op een voetstuk. Jansen: “Het gaat om je lezer, die is heilig. Je maakt wetenschap inzichtelijk. Dat doe je door voorbeelden ergens bij te bedenken en de lezer goed bij de hand te nemen door je verhaal. Je maakt een vertaling naar volgend jaar, naar over vijf jaar. Je maakt kennis maatschappelijk.” 3.2.8.2 Jargonblindheid Jargonblindheid is dat je niet merkt dat je jargon gebruikt. Je zit zelf zo diep in een onderwerp, dat je uit het oog bent verloren wat de leek allemaal niet meer weet. Met een academische achtergrond loop je hier natuurlijk risico op, maar als je als journalist uitgebreid research hebt gedaan voor je artikel, kun je er ook wel eens mee te maken krijgen. Verval daar niet in, gebruik woorden die iedereen begrijpt (World Federation of Science Journalists, n.d. Chapter 1.6). Joep Engels, chef wetenschap bij Trouw heeft wel eens last van jargonblindheid. Hij laat een stuk dan vaak lezen door een non-bèta. “Ik verbaas me soms nog wel eens over wat daar dan uitkomt. Dan dacht ik echt dat dat gesneden koek was. Maar dan begrijpt de lezer het toch niet. Die stap naar de lezer, die moet je iedere keer maken”, aldus Engels. Zie paragraaf 3.3.6 voor meer over het schrijven over wetenschap.

5

Schrijfstijlen van kranten, maar ook van tijdschriften zijn met een database als LexisNexis of met een onlinedienst als Blendle goed te bekijken zonder dat je veel edities moet kopen, omdat je losse artikelen kunt bekijken of aanschaffen. 6

Handboek stijl van Peter Burger en Jaap de Jong is een allesomvattende schrijfgids met uitleg en voorbeelden op allerhande taalgebieden, van verwijswoorden tot beeldend schrijven. 7

Het boek Best of Quest bevat zo’n 300 verhalen uit de 10 jaar dat het blad nu bestaat, door de redactie bestempeld als ‘Het beste van..’ Een ideaal boekwerk om bekend te raken met de tone of voice van Quest.

18

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist 3.2.9 Schrijftips Smeets noemt een schrijftip die ze heeft van Bas Haring. Als Haring schrijft, dan komt hij soms op een punt dat hij een detailfeitje zoals een jaartal niet direct weet. In plaats van het op dat moment direct te gaan opzoeken (en dus uit de flow van het schrijven van het verhaal te gaan), tikt hij het woord FOOBAR8 op die plek en gaat hij verder met schrijven. Als zijn tekst in grote lijnen op papier staat, dan zoekt hij het juiste jaartal op (Smeets, 2014, p. 68). “Stiekem, pas ik m’n manier van schrijven nooit aan de doelgroep aan”, verklapt Veldhuizen. “Ik richt me eigenlijk altijd op het niveau dat mensen hebben nadat ze hun laatste natuurkundeles hebben gehad. Dat is in de derde klas.” Vlooswijk heeft een andere doelgroep voor ogen: “Leg iets uit aan je moeder, of aan je jongere broertje.” Hekkenberg: “Gaandeweg leer je je schrijfstijl aanpassen aan het blad waar je voor schrijft, dankzij de eindredactie. Dat gaat vanzelf beter, dat groeit.” Heirbaut raadt de meer ervaren schrijver aan om sfeer in het stuk te schrijven. “Dat is moeilijk, want je vervalt snel in het gebruik van clichés. En die moet je vermijden. Hoe je dat doet, kun je het beste afkijken van anderen. Lees wat andere mensen schrijven en let er op wat ze doen. Op die manier kweek je gevoel voor schrijven.” Journalistieke producties lezen dus, zoals in paragraaf 3.2.1 al is besproken. Hekkenberg omschrijft hoe bij haar het schrijfproces verloopt, een beschrijving die herkenbaar kan zijn en een geruststelling kan bieden voor de momenten dat het allemaal wat minder lekker loopt: “In het begin ben ik altijd heel enthousiast, dan heb ik erg veel zin om aan de slag te gaan. Gaandeweg gaat het niet altijd even goed, dan zit er wat tegen. Dan denk ik soms ‘waarom ben ik hier ooit aan begonnen’ en heb ik stress. Krijg ik het wel op tijd af? En dan komt het einde in zicht, en dan komt alles goed. Dan kom ik op het punt dat ik denk ‘yes, het lukt!’ Dat is altijd een fijn gevoel.” 3.2.10 Redigeren Het nakijken van je eigen tekst is lastig. Het is moeilijk om je darlings te killen. “Schrappen is stom”, stelt Hekkenberg. “Maar het stuk wordt er altijd wel beter van. Ik vind het een frustrerend proces, maar het is altijd wel de moeite waard.” Daarnaast is redigeren lastig omdat het moeilijk is om je eigen tik- en spelfouten te signaleren. Dat komt omdat je brein al weet wat de bedoeling is dat er staat, en daarop anticipeert. Daarom zie je je eigen stomste tikfouten gemakkelijk over het hoofd (Stockton, 2014). Een eindredacteur is een expert op het gebied van de lezer die de schrijver probeert te bereiken: hij weet welk niveau van jargon de lezer beheerst en kan ontbrekende elementen in een stuk aanwijzen (Blum et al., 2006, pp. 100-101). 3.2.10.1 Redigeertips Enkele redigeertips uit de praktijk en literatuur:  Je stuk een dag laten liggen (Ronald Veldhuizen; Jim Heirbaut; Smeets, 2014, p. 64).  Je eigen tekst in één keer hardop voorlezen (Ronald Veldhuizen; Smeets, 2014, p. 72). De zinnen waar je struikelt of hapert, daar moet je nog eens naar kijken (Blum et al., 2006, p. 26).  Je tekst zin voor zin achterstevoren lezen (Ronald Veldhuizen). Op die manier zie je zinnen los van de context en zie je het als een zin niet lekker loopt.

8

Het woord FOOBAR wordt in de informatica gebruikt om een niet-nader gespecifieerd object aan te duiden (“Foobar,” n.d.).

19

Reflectieproduct Odette Knappers 



Je tekst in een ander lettertype zetten (Judith van Gaal, tijdens mijn stage bij Cursor). Je fopt dan je brein, dat denkt dat het een ander stuk tekst is dan degene die je zelf hebt geschreven. Daardoor zie je ineens wel je eigen tik- en spelfouten. Je stuk laten lezen aan anderen (Joep Engels; Jim Heirbaurt; Ans Hekkenberg). Hekkenberg: “Mijn vriendje, mijn vader, mijn zus, iedereen leest wel eens een stuk van mij. Zij kunnen me altijd vertellen waar het mis gaat, waar ze me niet meer kunnen volgen. Dat is erg leerzaam.”

3.2.10.2 Feitelijke onjuistheden Het is in de wetenschapsjournalistiek gebruikelijk dat een artikel wordt nagelezen op feitelijke onjuistheden (Jong, 2012; World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 3.3). Dit blijkt ook uit meerdere interviews, zowel bij kranten als bij tijdschriften. Het gaat in alle gevallen alleen om feitelijke zaken, om het corrigeren van fouten. Meningen en uitspraken worden niet aangepast als een bron later terugkrabbelt. Waarom zou een journalist een stuk na laten lezen op feitelijke onjuistheden? Zeker in de wetenschapsjournalistiek geldt dat de journalist vaak schrijft over ingewikkelde zaken. “De expert is nou eenmaal beter op de hoogte van de feiten dan de journalist”, aldus Jean-Paul Keulen van Kijk. “Je bent te gast in het specialisme” aldus voormalig freelancer Jim Heirbaut. “De wetenschapper heeft er ook belang bij dat er geen fouten in het verhaal over zijn onderzoek staan.” Herman ten Kate, werkzaam bij de Universiteit Twente en CERN, bekijkt het nalezen op feitelijke onjuistheden ook nog vanuit een ander oogpunt: “Je hebt als journalist ook een reputatie bij onderzoekers.” Het is dus voor jou als journalist belangrijk voor het behoud van je netwerk dat je geen fouten publiceert. Ten Kate: “De band tussen journalist en wetenschapper is gebouwd op wederzijds respect, geef dat elkaar ook. De wetenschapper brengt de kennis in, de journalist de stijl. Respecteer dat van elkaar en gebruik dat van elkaar.” Heirbaut benadrukt dat je als journalist rekening moet houden met de wetenschapper. “Geef een deadline bij het nalezen op feitelijke onjuistheden, maar houd daarbij rekening met de drukke agenda van de onderzoeker.” Freelancer Enith Vlooswijk legt haar stukken ook altijd nog voor aan de expert die ze heeft gesproken. “Ik vind dat erg belangrijk. Een artikel is een samenwerking tussen wetenschappers en een journalist. Maar ze schrijven niet mee. Ik houd het heft in handen wat betreft de keuzes die ik maak en de stijl die ik hanteer. Je moet sterk zijn en nee zeggen tegen suggesties. Je moet alleen iets doorvoeren als jij ook vindt dat het artikel er inhoudelijk beter van wordt." Toch denkt niet iedereen positief over dit gebruik. Een voormalige chef van NRC vindt dat het er voor zorgt dat een journalist lui en slordig wordt (De Jong, 2012). Ook Maarten Keulemans van de Volkskrant denkt er zo het zijne van, ook al is het bij de krant een gebruikelijke praktijk. “Ik leg alleen de citaten van de geïnterviewde voor”, vertel Keulemans. “Ik vind het voorleggen van hele artikelen een buitengewoon onjournalistieke gewoonte, geen enkele journalist zou het moeten doen. Er kunnen gekke dingen met je stuk gebeuren. Zo ben ik mijn stuk tekst een keer tegengekomen in een persbericht. Dat was voor mij het punt dat ik besloot om nooit meer een artikel voor te leggen. Daarnaast is, praktisch gezien, de inzage van een paar alinea’s sneller geregeld dan van een heel stuk.”

20

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist Maar Keulemans heeft ook een aantal morele bezwaren tegen de praktijk van het nalezen op feitelijke onjuistheden. “Je bent dan tijdens het schrijven in je hoofd niet meer met je aandacht voor de volle honderd procent bij de lezer. Je denkt toch ook aan de geïnterviewde. Een stuk na laten lezen maakt daarnaast ook lui. De geïnterviewde verbetert een foutje toch nog wel. Nee, het is aan jóú om je feiten op orde te hebben.” 3.2.11 Tips voor beginners Welke tips heeft het vakgebied voor de beginnende wetenschapsjournalist? Het specialiseren wordt vaak genoemd, maar dat zit al in de wetenschappelijke achtergrond van deze route. Welke journalistieke tips zijn er gegeven? 3.2.11.1 Maak meters De belangrijkste tip die Jansen (New Scientist) aan beginnend journalisten wil meegeven, is dat het belangrijk is om meters te maken. “Loop stage”, adviseert ook Hendrik Spiering van NRC Handelsblad de beginnende wetenschapsjournalist. “De journalistiek is een ambachtelijk beroep, de praktijk is vaak anders dan je verwacht.” Heirbaut: “Soms moet je onderaan beginnen. Doe dat dan ook, haal je neus er niet voor op. Van het schrijven van rubriekjes kun je heel veel leren, omdat je veel mensen spreekt en veel schrijft. En iedere keer wordt je stuk minder slecht. Het is een ideale manier om te laten zien wat je allemaal kunt, zo rol je vaak ergens binnen.” Joost Van Kasteren, voorzitter van de Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en –communicatie in Nederland, raadt aan om bij een universiteitsblad te beginnen. “Leer schrijven, leer de andere journalistieke vaardigheden, leer omgaan met je bronnen. Kweek een dikke huid voor commentaar. En leer praktisch en snel werken. En dat kan allemaal daar.” 3.2.11.2 Borrel en netwerk Veldhuizen heeft een leuke tip voor beginnende freelance wetenschapsjournalisten: “Ga borrelen! Dan bouw je een netwerk op. Daar spreek je collega’s, daar kun je ervaringen uitwisselen.” Heirbaut: “Spreek met collega’s over het vak, je hoeft niet zelf alles uit te vinden.” Keulen (Kijk) benadrukt het belang van netwerken, bijvoorbeeld op borrels van de VWN (Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en –Communicatie in Nederland). Je spreekt daar niet alleen collega’s, maar ook mogelijke opdrachtgevers. Zoals redacteuren van Kijk. 3.2.11.3 Publiceer Volgens Hendriks (Quest) is het als beginnend journalist vooral belangrijk om te publiceren. “Online heb je hier veel mogelijkheden voor. Laat zien wie je bent, hoe je bent, hoe je schrijft. Onderscheid je. Het gaat niet per se alleen om niveau, het gaat ook om creativiteit. Laat zien dat je anders bent dan al die anderen die in de journalistiek zitten. Als je je nu afvraagt hoe je dat moet doen, dan moet je je afvragen of je wel het juiste beroep hebt gekozen.” Een eigen site met je portfolio wordt door meerdere ervaringsdeskundigen aangeraden. 3.2.11.4 Doe Hekkenberg: “Doe het gewoon! Mensen zitten te wachten op goede pitches.” Ook voormalig freelancer Van der Meer spoort aan om gewoon aan te kloppen “De route naar grote media kan heel kort zijn. Ze staan open voor ideeën, schroom niet.”

21

Reflectieproduct Odette Knappers

3.3 Wat heeft de journalist nog nodig om wetenschapsjournalist te worden? Als een journalist de wetenschapsjournalistiek in wil, zal hij moeten leren omgaan met de andere bronnen die de wetenschapsjournalistiek onderscheidt van de ‘gewone’ journalistiek: de wetenschappers en de researchpapers. Deze vaardigheden worden in deze paragraaf besproken. 3.3.1 Basiskennis Zoals in paragraaf 2.4 besproken is, moet je als wetenschapsjournalist weten waar je het over hebt. Hoe vergaand die kennis is, daar blijkt het vakgebied enigszins over te verschillen, zo blijkt uit die paragraaf. Toch is de algehele consensus dat je er genoeg van af moet weten om ergens over te kunnen schrijven, maar ook weer niet zoveel dat je het kennisniveau van de leek uit het oog verliest. 3.3.1.1 Kennis van de wetenschap Dit verschil in kennisniveau is duidelijk omschreven in de cursus van de World Federation of Science Journalists. Daar maken ze het onderscheid tussen actieve en passieve kennis. Met actieve kennis over een statistische methode bedoelen ze dat je de methode zelf kunt toepassen op een dataset. Met passieve kennis bedoelen ze dat je de methode begrijpt. Voor een wetenschapsjournalist is de passieve kennis toereikend (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 9.1). Naast het hebben passieve kennis, is het voor de wetenschapsjournalist ook nodig om bekend te zijn met de wetenschappelijke methode (Costello, 2012). Dit houdt ook in dat de wetenschapsjournalist een aantal belangrijke begrippen, zoals het verschil tussen een causaal verband en een correlatie, moet kennen (Blum et al., 2006, p. 21; World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 9.8) en om moet kunnen gaan met statistiek (Kasteren, 2014a; Nuijens, 2011). “Het is prettig als een journalist het verschil weet tussen een atoom en een molecuul, correlatie van causatie kan onderscheiden en bekend is met begrippen als p-waarde, het placeboeffect, controlegroepen en gerandomiseerde experimenten. Hij of zij moet begrijpen dat het schrijven over een fase I klinisch onderzoek voorbarig is, dat wat voor ratten opgaat niet altijd voor mensen geldt en dat de meeste voedingsstudies met een korreltje zout moeten worden genomen.” (Nuijens, 2011). Wat Daniël Lakens (TU/e) wel opvalt, is het gebrek aan statistiekkennis bij journalisten. “Vaak worden dingen omschreven als een feit, de wetenschappelijke onzekerheden worden overgeslagen. Ik vind dat die nuance wel moet terugkomen in een stuk. Dingen worden vaak zo generaliserend opgeschreven, terwijl ze dat helemaal niet zijn. Daarvoor heb je als journalist kennis nodig van wetenschapsdingetjes, bijvoorbeeld van statistiek”, zegt Lakens. “Dan snap je als journalist ook waarom de steekproefgrootte van belang is en kun je kijken naar de representativiteit van de groep. Die basale statistiekkennis ontbreekt bij heel veel journalisten.” 3.3.1.2 Kennis van het vakgebied Het is handig om niet alleen kennis te hebben van het wetenschappelijke gebied waar je over schrijft, het is ook nuttig om bekend te zijn met de wereld van de wetenschapsjournalistiek en wat men daar van je wilt. In paragraaf 3.2 is een aantal zaken daarvan ter sprake gekomen, en deze deelparagrafen kunnen ook voor journalisten interessant zijn:  3.2.2.1: Wat willen de media wat betreft onderwerp en invalshoek?  3.2.3.1: Hoe willen de media dat je pitcht?  3.2.8.1: Wat verwachten de media van je wat betreft schrijfstijl?  3.2.10.2: De praktijk van het na laten lezen op feitelijke onjuistheden.

22

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist 3.3.2 Specialisatie Vrijwel iedereen is het er over eens dat het in de wetenschapsjournalistiek handig is om een specialisatie te hebben. Frank Nuijens: “Als wetenschapsjournalist hoor je bovengemiddelde kennis van wetenschap te hebben, en het liefst heb je ook een specialisatie.” Hendrik Spiering, chef wetenschap bij NRC Handelsblad: “Als ik weet van een freelancer dat hij een bepaalde specialisatie heeft en als ik verder ook weet wat ik van hem kan verwachten, dan benader ik die freelancer als ik een stuk in de krant wil over het onderwerp waar hij gespecialiseerd in is.” Frank Nuijens: ”Je wordt met een specialisatie als journalist een merk. Als lezer ga je dan op de journalist vertrouwen. Als merk moet je jezelf ook goed in de markt zetten. Ik vind het beschamend hoe weinig wetenschapsjournalisten gebruik maken van sociale media. Juist daar kun je je lezer vinden. Die komt echt niet meer op jouw stuk uit omdat het op een website staat, die leest jouw stuk omdat hij het voorbij heeft zien komen op Twitter of Facebook.” Volgens Van der Meer scheelt het ook wel welk specialisme je hebt. “Met natuurkunde heb je veel minder concurrentie dan met een medische specialisatie. Maar je moet vooral schrijven over wat je interessant vindt. Voor het geld hoef je de journalistiek niet in, het gaat om voldoening halen uit je werk.” Of je die specialistische kennis op moet doen op de universiteit, daar verschillen de meningen over. Zie paragraaf 2.4 voor een inventarisatie van de opvattingen daarover in het vakgebied. 3.3.3 Wetenschappelijke bronnen Een wetenschapsjournalist krijgt te maken met twee soorten bronnen die kenmerkend zijn voor de wetenschapsspecialisatie: de papers in de vakbladen en de wetenschappers. 3.3.3.1 Papers Een van de belangrijkste bronnen voor welk wetenschapsjournalistiek verhaal dan ook, is het originele paper van het onderzoek (Blum et al., 2006, p. 3; 11-17; 156; 157; Drenthen et al, 2005, pp. 181-182; Kasteren, 2014a; Nuijens, 2011). Hendrik Spiering, chef wetenschap bij NRC Handelsblad: “Ook voor een klein stukje baseer je je op het originele artikel. Dan kun je ook zelf bepalen wat het nieuws is, want dat is soms iets anders dan waar een persbericht je op wijst.” Van Calmthout (2001) legt in de Volkskrant uit hoe het kan dat er een uitgebreid verhaal in de krant kan staan over een onderzoek dat op diezelfde dag in bijvoorbeeld Nature staat. Dergelijke vakbladen geven een aantal (vijf of zes) dagen voor publicatie een embargolijst met hun nieuws aan bepaalde journalisten. Dit zorgt ervoor dat ze de tijd hebben om een fatsoenlijk stuk te maken over dit onderwerp, en dat dit op de dag van publicatie in het vakblad ook in de media gepubliceerd kan worden. 3.3.3.2 Wetenschappers Eén bron is geen bron, een journalistieke heiligheid, volgt uit het derde element van de journalistiek: a discipline of verification (Kovach & Rosenstiel, 2007). Dit geldt net zo goed voor de wetenschapsjournalistiek. “Spreek altijd iemand over je stuk, baseer je nooit alleen maar op geschreven bronnen”, aldus voormalig freelancer Heirbaut. “Daar wordt het altijd beter van.” Maar je belt een wetenschapper niet om even een quoteje te scoren. Je belt wetenschappers om meer te horen over het onderwerp, om een andere kijk op de kwestie te horen (Blum et al., 2006, pp. 14; 156; 185; 200; Drenthen et al, 2005, pp. 181-182; World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 1.6, 2.10). Zo voorkom je eenzijdigheid in de berichtgeving. Joost van Kasteren: “Na anderhalf uur bellen met een expert weet je meer dan na drie uur materiaal bestuderen.”

23

Reflectieproduct Odette Knappers Ook kunnen wetenschappers, zeker als ze niet betrokken zijn geweest bij het onderzoek, je goed helpen om de gaten in onderzoeken te vinden (Blum et al., 2006, p. 160). Meer informatie over het interpreteren van onderzoek is te vinden in paragraaf 3.3.3. Het spreken van wetenschappers doe je dus niet alleen voor je artikel, maar ook voor je eigen begrip van hetgeen waar je over aan het schrijven bent. Freelancer Ronald Veldhuizen: “Ik spreek meer mensen over een onderwerp dan dat ik citeer.” Het raadplegen van zo’n externe expert is bij alle kranten eigenlijk wel gebruikelijk. Bij de Volkskrant en NRC Handelsblad gebeurt het voor ieder berichtje, bij Trouw alleen bij de grotere verhalen. Keulemans (de Volkskrant) vertelt: “Met de Stapelaffaire kwam de hoofdredactie zichzelf wel tegen. Je kunt wetenschappers kennelijk toch ook niet altijd vertrouwen. Nu is onze werkwijze zo dat we altijd een externe deskundige zoeken: iemand die ook verstand heeft van dit onderwerp maar die op geen enkele manier betrokken is bij dit onderzoek. Die vragen we dan naar zijn mening.” Keulemans vertelt dat de conclusie van zo’n gesprek vaker is dat de krant het onderwerp niet gaat brengen dan dat ze dat wel gaan doen. Soms zorgt het benaderen van de expert en de tijd die dat kost ervoor dat het nieuws pas een dag later in de krant staat dan in andere media, maar daar hebben ze bij de krant geen problemen mee. Keulemans: “Liever een dagje later, als het maar klopt.” (Mevius & Eijsden, 2014). 3.3.4 Interpreteren Hoe ga je als journalist in je research goed om met wetenschappelijke bronnen? Waar moet je op letten? In paragraaf 3.3.1 is het al naar voren gekomen: de wetenschapsjournalist moet een basiskennis hebben om te kunnen omgaan met wetenschappelijke bronnen, onder andere over statistiek9,10. Een oud grapje laat zien waarom deze kennis van belang is: "Have you heard the one about a new drug tried in mice? 33% were cured, 33% died - and the third mouse got away." (Blum et al., 2006, p. 20) Als je alleen naar de procentuele uitkomsten zou kijken, en dus niet naar de steekproefgrootte zou vragen, mis je toch een essentieel aspect van de situatie. De wetenschapsjournalist moet onderzoek ook kunnen duiden en in context kunnen plaatsen (Blum et al., 2006, p. 115; 210; Nuijens 2011). Bij deze interpretatie kan de externe expert, zoals besproken in paragraaf 3.3.2.2, een belangrijke rol spelen. Een kritische houding ten opzichte van wetenschappelijke bronnen is van belang (Blum et al., 2006, pp. 56; 113; 119; 122; 131; 156; 174; 199; 243; 255; World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 2.11; 6.7; 7.9), zeker omdat de wetenschap zelf met regelmaat resultaten publiceert die niet kloppen (Ioannidis, 2005). De Volkskrant heeft de onderzoeker achter dit opmerkelijke wetenschappelijke resultaat geïnterviewd 11. In dit artikel (Keulemans, 2014) staat dat de meeste onderzoeken

9

In het commentaargedeelte van Nature hebben Sutherland, Spiegelhalter & Burgman (2013) twintig tips gegeven om wetenschappelijke beweringen correct te interpreteren. Ze kaarten een aantal statistische zaken aan, zoals dat het belangrijk is om te letten op de foutmarge, dat je moet kijken naar de omvang van de steekproef, het belang van significantie en ook weer dat een correlatie iets anders is dan een causaal verband. 10

In hoofdstuk 3 van de Field Guide for Science Writers (Blum et al., 2006, pp. 18-25) worden statistieke zaken die de wetenschapsjournalist behoort te weten kort en duidelijk uitgelegd. 11

Het krantenartikel bevat een checklist om wetenschappelijk onderzoek te beoordelen. Deze is vanwege zijn praktisch nut voor wetenschapsjournalisten opgenomen in Bijlage 1, achterin dit reflectieproduct.

24

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist niet repliceerbaar blijken te zijn omdat het zou gaan om toevalstreffers, vergissingen, of een te rooskleurige voorstelling van zaken. 3.3.5 Wetenschappers interviewen Een journalistiek artikel draait om de vijf w’s en h: wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe (Kussendrager & Van der Lugt, 2007, p.197), maar er zijn meer vragen die je aan onderzoekers kunt stellen12. Zie ook paragraaf 3.2.4 over interviewen. 3.3.5.1 Taalgebruik Wetenschappers vervallen makkelijk in jargon. Maar de lezer, die je als journalist toch voorop hebt staan (Kovach & Rosenstiel, 2007), is niet bekend met het jargon. Je kunt tijdens het schrijven van je stuk daar mee gaan zitten worstelen, maar het is veel handiger om tijdens het interview hier al scherp op te letten. Zo kun je de wetenschapper heel goed vragen om eenvoudig taalgebruik te bezigen. Een veel gehoorde tip: herformuleer iets ingewikkelds dat de wetenschapper net heeft gezegd naar eenvoudigere taal, zoals jij dat in je stuk zou willen opschrijven (Blum et al., 2006, p. 211; World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 3.11). Voormalig Freelancer Jim Heirbaut maakte vaak gebruik van deze ‘als ik u goed begrijp, zegt u…’- constructie: “Op die manier hoor je van de onderzoeker of je het goed begrijpt, en je koppelt naar hem terug dat je luistert en begrijpt wat hij zegt.” Want als je het fout hebt, dan zegt de wetenschapper dat tegen je. Je werkt dan tijdens het interview met de wetenschapper samen om er gezamenlijk een duidelijk verhaal van te maken, dat ook klopt. Deze samenwerking wordt vaak voortgezet nadat het artikel door de journalist is geschreven, voordat het gepubliceerd is; de geïnterviewde loopt het artikel nog na op feitelijke onjuistheden. Voor meer hierover, zie paragraaf 3.2.10.2. 3.3.5.2 Afsluiting Aan het einde van het interview kreeg Vlooswijk de mogelijkheid om nog iets toe te voegen aan alles wat al besproken was. “Dat is een hele goede laatste vraag”, zei ze. “Soms komen daar nog verrassende dingen uit voort.” Als je een opname maakt, laat die dus nog een tijdje doorlopen. Soms komen dan nog interessante of leuke zaken naar voren (World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 3.11). Vraag ook altijd naar de mogelijkheden voor contact voor aanvullende vragen. Zelfs ervaren journalisten merken soms tijdens het schrijven van hun stukken pas dat ze bepaalde dingen nog niet snappen of zijn vergeten te vragen (Blum et al., 2006, p. 71; 219). 3.3.6 Schrijven over wetenschap Je hebt met je basiskennis je bronnen gelezen en je hebt je wetenschappers gesproken. Dan moet je alles nog gaan opschrijven. Voor het schrijven van wetenschapsjournalistieke artikelen gelden uiteraard de journalistieke basisvaardigheden van het schrijven, maar er komt ook nog wat anders bij kijken: het schrijven over de wetenschap. Fysicus Ten Kate: “Het gaat niet om de wetenschappelijke correctheid, het gaat om de grote lijnen. Niet zo om de details. Je kunt heel ver gaan in het versimpelen en uitleggen van iets, zonder dat je het concept aantast. Mensen zijn geneigd om ingewikkeld te denken, terwijl concepten eigenlijk altijd heel eenvoudig zijn. In die eenvoud zit een bepaalde schoonheid die zich over laat brengen. Maar dat overbrengen, dat is wel een kunst.” 12

Diverse bronnen hebben lijstjes opgesteld met handige en nuttige vragen om aan wetenschappers te stellen tijdens een interview over hun onderzoek. Deze lijstjes zijn gebundeld in Bijlage 2.

25

Reflectieproduct Odette Knappers Zoals in paragraaf 3.2.6 al besproken is, is de lezer van een wetenschapsjournalistiek verhaal vaak een geïnteresseerde lezer. Hij kan dan wel hoogopgeleid zijn, hij hoeft niet overal wat van af te weten om er alsnog wel interesse in te hebben. Nuijens: “Een jurist leest ook een artikel op de wetenschapspagina, en die weet het verschil tussen een molecuul en een atoom niet.” 3.3.6.1 Vergelijkingen en metaforen Je moet voldoende uitleggen in je artikel, maar ook weer niet een kinderachtige jip-en-janneketoon aanslaan (Costello, 2012; Glovin 2014; World Federation of Science Journalists n.d., Chapter 1.2). Maar hoe doe je dat dan, iets simpel uitleggen zonder kinderachtig te worden? Door bijvoorbeeld gebruik te maken van vergelijkingen en metaforen (Glovin, 201; Smeets, 2014, pp. 97-109). Een vergelijking is het sterkste als iets uit de wetenschap wordt vergeleken met iets uit het dagelijks leven (Blum et al., 2006, p. 27; Stocking, 2011, p. 57; World Federation of Science Journalists, n.d., Chapter 4.3; 9.2). Op die manier kan de lezer zich er een voorstelling bij maken. Dit kan van alles zijn: de inhoud van een olympisch zwembad, de oppervlakte van een voetbalveld, de dikte van een haar, de hoogte van een flat. Hendrik Spiering, chef wetenschap van NRC Handelsblad, wil niet alleen weten wat nieuws betekent, maar ook wat het niet betekent. Meer mensen zijn positief over de ontkennende vergelijking, omdat het verhelderend kan werken (Blum et al., 2006, p. 28; Stocking, 2001, p. 57), met name om een verschil uit te leggen tussen twee zaken die vrij dicht tegen elkaar aanliggen. Een voorbeeld daarvan is een uitgebreid artikel13 op howstuffworks.com, waarin wordt uitgelegd dat het internet niet hetzelfde is als het Wereld Wijde Web (Toothman, 2008). 3.3.6.2 Ordenen Maar wáár leg je nou iets uit in een artikel? Volgens de omgekeerde piramidestructuur begint een artikel met de essentie van het nieuws en volgen daarna de ondersteunende feiten (Kussendrager & Van der Lugt, 2007, p. 199). Dit kan in een wetenschapsjournalistiek artikel nog wel eens problemen opleveren, omdat de lezer de uitleg al eerder nodig kan hebben om te begrijpen wat het nieuws nou ís (Böke, 2007). Er bestaat een variant op de omgekeerde piramidestructuur: de explanatory structure building De aanloop naar het artikel is dan langer dan bij de omgekeerde piramide. Hierbij wordt eerst de bestaande kennis van de lezer over een onderwerp aangesproken, voordat er iets nieuws wordt uitgelegd. Het resultaat hiervan zou zijn dat de lezer het volledige artikel beter begrijpt (Böke, 2007). In de Field Guide for Science Writers legt een journaliste uit hoe ze een logische redenering zin voor zin opbouwt zodat de lezer hem goed kan volgen: “The reader needs to be held by the hand, and walked through the idea, every step, step by step. One way of doing this is a brilliant but obvious rule … : Begin each sentence with the word or phrase that ended the previous sentence. … The pattern is A-B,B-C,C-D.” (Blum et al., 2006, p. 29). Om duidelijk te maken hoe dit precies werkt, volgt er een voorbeeld: “The only way we see galaxies is by their light. Light leaving a galaxy at a certain distance and traveling a fixed speed takes, say, 100 years before we see it. We see the image of the galaxy as it was 100 years ago.” (Blum et al., 2006, p. 29).

13

Voor de geïnteresseerde lezer: http://bit.ly/1F9Vbs7

26

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist 3.3.7 Tips voor beginners Welke tips heeft het vakgebied voor de beginnende wetenschapsjournalist? De meeste tips voor beginnende wetenschapsjournalisten gaan op voor degenen die met een academische achtergrond het vak inrollen. Deze tips staan in paragraaf 3.2.11. Er is één tip die steeds terugkomt en die geldt voor wetenschapsjournalisten met een journalistieke achtergrond: specialiseer je. Nuijens adviseert om die specialisatie niet te kiezen aan de hand van de markt, maar om te kijken wat je fascineert. Dan ben je oprecht nieuwsgierig, en dat maakt het werk extra leuk.

27

Reflectieproduct Odette Knappers

4. Conclusie De hoofdvraag van dit reflectieproduct is “Wat moet je in huis hebben om je als wetenschapsjournalist te kunnen handhaven in het vakgebied?” waarbij met wetenschapsjournalistiek wordt bedoeld: de praktijk van het vanuit een journalistiek perspectief schrijven over wetenschap, of het maken van journalistieke producten die gebaseerd zijn op wetenschappelijke publicaties. Een wetenschapsjournalist is iemand die wetenschapsjournalistiek bedrijft. Literatuur en interviews met mensen uit allerlei hoeken van het vakgebied zijn gecombineerd om het antwoord op deze hoofdvraag te vinden. Uit het vakgebied zijn ervaringsdeskundigen (freelancers) en hun opdrachtgevers (chefs van krantenredactie en hoofdredacteuren van tijdschriften) het hemd van het lijf gevraagd over de ideale wetenschapsjournalist. Ook is er over dit onderwerp gesproken met ervaringsdeskundigen aan de andere kant van de tafel: wetenschappers. Ook de Nederlandse vereniging voor het vakgebied (Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en -communicatie in Nederland) alsmede de wereldwijde overkoepelde vereniging (World Federation for Science Journalists) zijn vertegenwoordigd in dit reflectieproduct. Al deze bronnen beschreven een heel scala aan competenties, vaardigheden en eigenschappen die de ideale wetenschapsjournalist volgens hen bezit. Het is onafhankelijk van hoe je in de wetenschapsjournalistiek terecht komt, dit zijn de dingen die je moet kunnen. Alleen als je voor Trouw of NRC Handelsblad wilt schrijven heb je echt een academische achtergrond nodig, de rest van je mogelijke opdrachtgevers hecht minder waarde aan je opleiding: zolang je maar over de juiste vaardigheden beschikt. Het is belangrijk dat je nieuwsgierig bent. Het wordt aangeraden om een bepaalde specialisatie te hebben. Dit zorgt er voor dat je als journalist een merk wordt, zoals je voor sterrenkunde bij Govert Schilling moet zijn en voor wiskunde bij Ionica Smeets. Dit merk van jou als journalist komt van pas naar je opdrachtgevers toe, zij weten dat ze bij jou moeten zijn als ze een stuk willen over jouw specialisatie. En dit merk ben je net zo goed naar de wetenschappers in jouw vakgebied: als zij ergens mee naar buiten willen komen, weten zij ook dat ze bij jou moeten zijn. Zo kun je een netwerk voor je bronnen opbouwen. Naast dat je netwerk een bron van nieuws en informatie is, zijn er de vakbladen en alle researchpapers die daar bij horen. Die moet je zonder problemen kunnen lezen, interpreteren en in context kunnen plaatsen. Daar heb je een bepaalde basiskennis over wetenschap in het algemeen en specifieke kennis over je vakgebied voor nodig. Het kiezen van een specialisatie gebeurt idealiter vanuit een fascinatie voor een bepaald onderwerp. Je bent dag in dag uit met het onderwerp van je specialisatie bezig, want van een wetenschapsjournalist wordt ook verwacht dat hij continu op de hoogte is van alles wat er gebeurt in het vakgebied van zijn specialisatie. Op het gebied van je specialisatie kun je onderwerpen en invalshoeken voor artikelen bedenken en die pitchen bij de media waar de verhalen het beste in thuis horen. Je bent dus ook bekend met het mediaveld van de wetenschapsjournalistiek: je kent de verschillende spelers en de onderwerp- en stijlkeuzes die bij de verschillende media horen. Hier houd je in je pitch al rekening mee, net als in het schrijven van je stuk.

28

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist Het schrijven van je stuk doe je nadat je wetenschappers hebt gesproken over je onderwerp. In deze gesprekken toon je respect voor de wetenschapper, maar verlies je je lezer nooit uit het oog. Je zorgt dat je alles wat de wetenschapper zegt helemaal begrijpt en je weet hoe je dit kunt vertalen voor de lezer. Dit begrip van de lezer voor wat je schrijft is heilig, zo maak je in je artikel gebruik van vergelijkingen en metaforen om zaken duidelijk uit te leggen. In je artikel zit, behalve duidelijke uitleg, ook een goede verhaallijn die de lezer boeit, van de eerste zin tot de laatste. Je lezer mag niet met onbeantwoorde vragen blijven zitten na het lezen van je verhaal. Je kunt niet uit een boekje leren hoe je een goed stuk schrijft (al kun je veel leren van het lezen van andere journalistieke producties), je leert schrijven door het te doen: praktijkervaring in de journalistiek is belangrijk voor een wetenschapsjournalist. Dat hoeft niet direct bij de A-merken in het veld te zijn, het hoeft zelfs niet per se wetenschapsgerelateerd te zijn in het begin van de carrière: zolang je maar ervaring hebt of opdoet met het schrijven van stukken. Je bent als wetenschapsjournalist dus een expert op het gebied van schrijven over een bepaalde wetenschapsspecialisatie voor diverse doelgroepen.

29

Reflectieproduct Odette Knappers

5. Reflectie Het schrijven van dit reflectieproduct heeft me veel geleerd, over het vakgebied en mijn plaats daarin. Dat dit vakgebied bij mij past, merkte ik al tijdens mijn afstudeerstage op de redactie van Quest. Daar heb ik ook veel geleerd over het schrijven over wetenschap. Je leert inderdaad het meeste in de praktijk, wat in paragraaf 3.2.11.1 ook naar voren komt. Het is als journalist belangrijk om een beeld te hebben van het vakgebied waar je in werkzaam bent of wilt gaat zijn. Dit inzicht heeft mijn reflectieproduct mij gebracht. Ik weet nu wat er van een wetenschapsjournalist wordt verwacht en heb daar ook een eigen visie op ontwikkeld. Hoe kijk ik aan tegen de competenties die de wetenschapsjournalist in huis moet hebben zoals die uit mijn reflectieproduct naar voren zijn gekomen? Ten eerste: ik vind dat je een goede wetenschapsjournalist kan zijn zonder academische achtergrond in het vakgebied waar je over schrijft (zie paragraaf 2.4), mits je basiskennis maar op niveau is (zie paragraaf 3.3.1). Het is belangrijk dat je de grote spelers in het vakgebied kent en dat je weet wat er al wat bekend is en wat nog niet. Op die manier kun je nieuws selecteren. Ook is het van groot belang dat je papers kunt lezen en interpreteren (zie paragraaf 3.3.3.1). Op die manier ben je onafhankelijk van communicatieafdelingen en kun je je eigen keuzes in (deel)onderwerpen maken. Voor dit interpreteren heb je een passieve kennis van statistiek nodig (zie paragraaf 3.3.1.1). Daarnaast is het erg belangrijk dat je dingen duidelijk uit kunt leggen aan je lezer. Je moet dan zorgen dat je de materie helemaal begrijpt. Dit moet je tijdens je interviews voor ogen houden (zie paragraaf 3.3.6), maar ook tijdens je schrijven. Je moet in je woordkeus letten op de doelgroep, en je moet ingewikkelde dingen uitleggen met behulp van bijvoorbeeld vergelijkingen (zie paragraaf 3.3.6.1). De praktijkervaring is voor een wetenschapsjournalist van cruciaal belang. Wat ik tijdens mijn stage merkte werd ook door meerdere ervaringsdeskundigen aangekaart: journalistiek leer je in de praktijk. Hoe is het gesteld met mijn competenties? Over mijn gekozen specialisatie heb ik al een vrij grote basiskennis (zie paragraaf 3.3.1), maar dat kan altijd nog groter en meer. Dit wil ik nog uitbreiden, net als mijn passieve kennis van statistiek (zie paragraaf 3.3.1.1). Ik weet al wel dat ik moet letten op de validiteit van een onderzoek en moet letten op causale verbanden waar het gaat om correlaties, maar ik zou graag een grotere kennis op dit gebied hebben. Mijn schrijven is al wel aardig op niveau. Dit is onder andere te danken aan mijn afstudeerstage op de redactie van Quest. Dat ik daar zo veel geleerd heb, is onder andere te danken aan de begeleiding die ik heb gekregen. Als de eindredacteuren, onlineredacteuren of Thomas Hendriks zelf een stuk van mij lazen, gingen ze er altijd met mij voor zitten om de feedback door te spreken. Het ging dan uiteraard over de dingen die beter konden, maar ook goede dingen werden aangestipt, en er werd me ook uitgelegd waarom iets goed was. Dit was heel leerzaam, en op die manier groeide ik in mijn schrijven. Dat zagen ze ook terug in mijn stukken, en dat koppelden ze aan me terug. Mijn schrijven is echter nog niet perfect. Op dat vlak kan ik nog veel leren door bijvoorbeeld andere wetenschapsjournalistieke producties grondig te bestuderen (zie paragraaf 3.2.1). Tijdens het schrijven van mijn afstudeerartikelen kwam een aantal keer naar voren dat de competentie ordenen nog

30

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist aandacht nodig heeft. Ik denk daar vaak teveel vanuit het verhaal, vanuit het zenden, en minder vanuit de lezer, vanuit het ontvangen. Een verhaal zend ik vaak vanuit een chronologische ordening, terwijl dat nou juist vaak niet de ordening is die het verhaal het beste tot zijn recht laat komen. Het valt misschien een beetje uit de toon dat ik als student journalistiek nog moeite heb met de basale journalistieke competentie ‘ordenen’, maar dat komt waarschijnlijk omdat ik een bèta in hart en nieren ben, en dus ook in mijn hoofd. In dit reflectieproduct heb ik het over de route linksom of de route rechtsom naar de wetenschapsjournalistiek gehad; ik ga eigenlijk middendoor en heb van beide routes al wat meegepakt. Dit inzicht in mijn euvel met ordenen heeft mijn omgaan met het ordenen van stukken tekst heel erg verbeterd. Voorheen had ik niet veel handvatten om te gebruiken bij het ordenen van het verhaal. Tijdens het werken aan mijn afstuderen heb ik hier met diverse docenten over kunnen spreken. Op die manier kreeg ik meer inzicht in wat mijn probleem is en hoe ik hier op kan anticiperen. Ik snap nu waarom de fouten die ik maak fout zijn, voordat iemand anders me daar in feedback op hoeft te wijzen. Nu kan ik mezelf verbeteren en een stuk aanleveren waarvan de ordening ervoor zorgt dat het verhaal dat op papier staat het verhaal is dat de lezer wil lezen. Deze groei merkte ik al in de tijd dat ik freelancete voor Quest. Na mijn stage ben ik in de zomermaanden parttime werkzaam geweest op de redactie. Op die manier heb ik nog meer praktijkervaring dan alleen de twee stages die ik tijdens mijn studie heb gelopen. In combinatie met alles wat ik die zomer heb geleerd over schrijven over wetenschap is dit van waarde voor mijn verdere carrière; ik doe iets goed als ik na mijn stage (die ik overigens met een 9 heb afgesloten) nog kan blijven freelancen voor een A-merk in de wetenschapsjournalistiek. Wat heb ik geleerd van het schrijven van dit reflectieproduct? Naast dat mijn kennis over het vakgebied is vergroot door het schrijven van dit reflectieproduct, heb ik ook geleerd om een groot verhaal te schrijven met veel bronnen. Voor journalistieke producties schrijf je uiteindelijk geen tientallen pagina’s, dus het verhaal vloeiend houden gedurende het hele reflectieproduct was nieuw voor me. Het verwerken van de hoeveelheid bronnen die hiervoor nodig was, was tevens een nieuwe ervaring voor me. Meestal werkt het bij mij met het schrijven van journalistieke producties zo dat nadat ik me heb ingelezen, ik alles laat bezinken. Het belangrijkste en meest interessante komt dan vanzelf in mijn hoofd bovendrijven. Dat zijn dan de aspecten waar ik mee aan de slag ga, daar bouw ik mijn verhaal omheen. Tijdens het schrijven zoek ik regelmatig dingen op in mijn research, maar de grote lijn van het verhaal ontstaat meestal in mijn hoofd. Dat was met dit reflectieproduct niet het geval, daar was het te groot voor. Ik moest daar een volledig nieuwe methode voor uitvinden. Dit is bij mij uiteindelijk uitgekomen op eerst alle bronnen verwerken tot stukjes reflectieproductklaar materiaal, en vervolgens met deze puzzelstukjes te gaan kijken welke het beste op elkaar aansluiten. Hier kwam naar voren dat ik een beetje moeite had met selecteren. Dit reflectieproduct gaat over mijn vakgebied (zo voelt het al), dus heel veel zaken vond ik interessant. Ik moest heel duidelijk mijn hoofdvraag in de gaten houden. Ik heb ieder puzzelstukje aan informatie bekeken en me bewust afgevraagd of het bijdroeg aan het beantwoorden van de hoofdvraag. Als dat niet het geval was, mocht het niet in mijn reflectieproduct. Ik heb hier nog wel een beetje mee ‘gesmokkeld’ door her en der leestips te geven en zelfs een leeslijst achterin toe te voegen. Dit heb ik gedaan omdat ik vermoed dat de lezer van mijn reflectiepro-

31

Reflectieproduct Odette Knappers duct eenzelfde interesse in het vakgebied zal hebben. Deze leestips zijn dus een extraatje naar de lezer toe: als je meer wilt lezen, moet je hier zijn. Ik had de desbetreffende producties al gevonden, en dan is het een kleine moeite om de geïnteresseerde lezer er een plezier mee te doen. Gedurende het schrijven van dit reflectieproduct heb ik dus meer en meer oog gekregen voor mijn lezer. Dat is ook de reden waarom de twee routes naar de wetenschapsjournalistiek allebei een eigen paragraaf hebben gekregen. Eerst had ik mijn reflectieproduct geordend naar welke bron wat zei: een aparte paragraaf voor de chefs van de kranten en weer een andere voor de hoofdredacteuren van de tijdschriften. Dit was heel erg gedacht vanuit overzichtelijk zenden, terwijl het beter is als je op zo’n manier zendt dat een verhaal goed aankomt bij de lezer. Dat was met de ordening die ik had niet het geval. Dezelfde competenties kwamen op verschillende plekken een aantal keren terug. Ook liepen de vaardigheden die de wetenschapper nog op moest doen en die de journalist nog op moesten doen, enorm door elkaar. Het was voor een lezer die wil weten wat hij nog op moest steken geen goed verhaal dat gemakkelijk te lezen was. Deze nieuwe indeling zorgde voor heel veel gepuzzel: haast op zinsniveau moest ik gaan bepalen welk gedeelte waar thuishoorde. Halverwege het puzzelproces dacht ik even dat ik er niet meer uit zou komen, ik zat in het dal van de sinus van Hekkenberg. Gelukkig kwam haar voorspelling uit en kwam ik er uiteindelijk bovenop, met een ordening van een reflectieproduct waar ik erg trots op ben. Ik heb inhoudelijk dus erg veel van mijn reflectieproduct geleerd. Ik weet nu veel beter dan vorig jaar wat er van mij wordt verwacht in dit werkveld, en ik voel me er helemaal thuis. Daarnaast heeft dit reflectieproduct mij nog iets heel waardevols gebracht: het begin van een wetenschapsjournalistiek netwerk. Ik heb toekomstige collega’s en beoogde toekomstige opdrachtgevers gesproken. Het bleek dat een reflectieproduct schrijven over het vakgebied een goede manier is om op te vallen bij toekomstige opdrachtgevers. Met het binnenstappen van de wereld van de wetenschapsjournalistiek laat ik een andere wereld achter me: die van de Fontys Hogeschool voor Journalistiek. Ik heb de afgelopen vier jaar heel veel geleerd op het gebied van de journalistiek, en ook over mezelf als journalist. Ik kijk met trots terug op de ontwikkeling die ik de afgelopen jaren heb gemaakt en ik sta in de startblokken voor waar ik me al die tijd op heb voorbereid: Odette Knappers, wetenschapsjournalist.

32

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

Leeslijst Voor het schrijven van dit reflectieproduct heb ik veel gelezen. Ik kon niet alle interessante inhoud opnemen in mijn reflectieproduct. Zo gaat mijn hoofdvraag vooral over wat je moet kunnen, en een aantal publicaties gaan dieper in op hoe je dat dan doet. Dat soort publicaties zijn wel interessant voor de mensen die zich in de wetenschapsjournalistiek willen verdiepen. Vandaar dat ik een overzicht heb gemaakt van publicaties die ik wil aanraden aan anderen. A Field Guide for Science Writers van de Amerikaanse National Association of Science Writers (2006) Dit boek bevat 42 hoofdstukken met tips van succesvolle Amerikaanse wetenschapsjournalisten. Deze tips gaan over allerlei aspecten van het schrijven, van het vinden van onderwerpen tot hoe je over stamcellen schrijft, doorspekt met kleine tips voor de alledaagse gang van zaken. Vooral hoofdstuk 2 over het omgaan met vakbladen en hoofdstuk 3 over statistiek vond ik erg leerzaam. Twenty tips for interpreting scientific claims (Sutherland, Spiegelhalter & Burgman, november 2013) In dit artikel bespreken de drie wetenschappers een aantal belangrijke statistische zaken om rekening mee te houden als wetenschapsjournalist. Voor degenen die niet bekend zijn met wetenschappelijk onderzoek is dit een hele duidelijke en bondige uitleg van de essentiële zaken. In de comments onder het artikel wordt ook nog een aantal andere relevante zaken besproken. The New York Times reader Science & Technology (Stocking, 2011) Dit boek is een verzameling goede voorbeelden. Er staan stukken theorie bij, waar de daaropvolgende artikelen goede voorbeelden van zijn. Het is Engelstalig en gericht op de Engelstalige markt, maar alsnog kun je veel hebben aan de tips en voorbeelden. Zo vond ik het zelf erg leerzaam om te zien hoe anderen op een subtiele, soepele manier aan bronvermelding kunnen doen in de lopende tekst. Het exacte verhaal van Ionica Smeets (2014) Dit boek staat vol met allerlei tips en trucs om op een begrijpelijke manier over wetenschap te schrijven. Het richt zich meer op bèta’s dan op schrijvers, maar ook journalisten kunnen wat hebben aan haar tips om een goede structuur in je verhaal te krijgen of aan de uitleg over hoe je een goede, passende vergelijking verzint om een moeilijk concept uit te leggen. Best of Quest (2014) Het is in dit reflectieproduct meerdere malen naar voren gekomen: je moet veel lezen wat andere wetenschapsjournalisten schrijven, en je moet je verdiepen in het blad waar je voor gaat schrijven. Quest heeft dat wel heel makkelijk voor je gemaakt. Ze hebben uit de 10 jaar die ze nu bestaan zo’n kleine 300 verhalen geselecteerd die zij het beste vinden. En een bonus voor de wetenschapsjournalist: bij sommige verhalen geeft de schrijver een kijkje achter de schermen bij de totstandkoming van het artikel. In dezelfde categorie: Quest maakt sinds 2012 ieder jaar een special over Nederlands onderzoek, in samenwerking met NWO. Deze specials, genaamd Experiment NL, zijn gratis te downloaden op de site van Quest. Handboek stijl van Burger & De Jong (2009) Dit boek is meer een schrijfbijbel. Alle relevante schrijfregels, allerhande schrijftips. Dit boek bevat alles. Een must-have als naslagwerk voor iedereen met een schrijvend beroep.

33

Reflectieproduct Odette Knappers

Acknowledgements Allereerst wil ik alle docenten en begeleiders van de Fontys Hogeschool bedanken die mij hebben aangemoedigd en begeleid tijdens het schrijven van dit reflectieproduct. Veel dank gaat uit naar alle vakmensen die hebben meegewerkt aan mijn product. De hoofdredacteuren, chefs van de wetenschapsredacties, de journalisten, de onderzoekers, de vakmensen: iedereen hielp me met plezier in mijn zoektocht naar het antwoord op mijn hoofdvraag. Ook heb ik veel gehad aan mijn partner, familie en vrienden. Niet alleen hebben ze veel van mijn schrijfsels gelezen en met me meegedacht, ze hebben me ook de mentale steun gegeven om dit grote project tot een goed einde te brengen. Ook wil ik u, de lezer bedanken voor de aandacht voor mijn afstudeerproduct. U bent niet voor niets hier aanbeland, ik hoor graag uw mening over dit reflectieproduct.

Hartelijk dank iedereen! Odette Knappers [email protected]

34

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

Bronnenlijst Dit is de bronnenlijst van alle gebruikte literatuur. Voor de gesproken bronnen, zie Bijlage 3 Alle URL’s zijn actief, maar vanwege de leesbaarheid in print niet onderstreept of in de afwijkende letterkleur die voor actieve URL’s gebruikelijk is.

Bakker, P. & Scholten, O. (2011). Communicatiekaart van Nederland. Amsterdam: Kluwer. Blum, D., Knudson, M., Henig R.M. (2006). A Field Guide for Science Writers. New York, Oxford Press. Böke, N. (2006) Nieuwsselectie in de wetenschapsbijlagen van de Volkskrant, NRC Handelsblad en New York Times (master thesis, Universiteit van Amsterdam, Nederland). Retrieved from http://www.denieuwereporter.nl/2007/07/nieuwsselectie-in-de-wetenschapsbijlagen-vande-volkskrant-nrc-handelsblad-en-new-york-times/ Böke, N. (2007, March 27). Wetenschapsjournalisten: vergeet de omgekeerde piramide. De Nieuwe Reporter. Retrieved from http://www.denieuwereporter.nl/2007/03/ wetenschapsjournalisten-vergeet-de-omgekeerde-piramide/ Burger, P. & De Jong, J. (2009). Handboek stijl. Groningen: Martinus Nijhoff. Calmthout, M. van (2001, March 3). Achter het nieuws. De Volkskrant, p. 5. Costello, V. (2012, December 31). Ten Essential Qualities of Science Bloggers. Retrieved from http://blogs.plos.org/blog/2012/12/31/ten-essential-qualities-of-science-bloggers/ Crok, M. (2012, July 26). NOS Journaal blundert bij item over Groenland. De Nieuwe Reporter. Retrieved from http://www.denieuwereporter.nl/2012/07/nos-journaal-blundert-bij-itemover-groenland/ Drenthen, M. A. M., Willems, J., & Zwart, H. A. E. (2005). Ethiek van de wetenschapscommunicatie. Amsterdam: Uitgeverij Boom. Foobar. (n.d.). In Wikipedia. Retrieved January 28, 2015, from http://nl.wikipedia.org/wiki/Foobar Hupens, J. (2011, September 14). Veel media trappen in vals wetenschapsnieuws. Retrieved from http://www.nrcnext.nl/blog/2011/09/14/veel-media-trappen-in-vals-wetenschapsnieuws/ Glovin, B. (2014, November 18). Do’s en Don’ts of Science Writing. Retrieved from http://danablog.org/2014/11/18/science-writing-communicating-to-public/ Ioannidis, J. P. (2005). Why most published research findings are false. PLoS medicine, 2(8), e124. Jong, S. de. (2012, October 20). De enige die een stuk ‘autoriseert’ moet de krant zijn die het afdrukt. NRC De Ombudsman. Retrieved from http://www.nrc.nl/ombudsman/2012/10/20/de-enigedie-een-stuk-autoriseert-moet-de-krant-zijn-die-het-afdrukt/

35

Reflectieproduct Odette Knappers Kasteren, J. van. (2013, October 17). Wetenschapsjournalisten verzaken hun journalistieke opdracht. De Nieuwe Reporter. Retrieved from http://www.denieuwereporter.nl/2013/10/ wetenschapsjournalisten-verzaken-hun-journalistieke-opdracht/ Kasteren, J. van. (2014a, February 27). Is there a future for science journalism. Retrieved from http://joostvankasteren.nl/is-there-a-future-for-science-journalism/ Kasteren,J. van. (2014b, March 19). Wetenschapscommunicatie en wetenschapsjournalistiek is niet precies hetzelfde. De Nieuwe Reporter. Retrieved from http://www.denieuwereporter.nl/ 2014/03/wetenschapscommunicatie-en-wetenschapsjournalistiek-is-niet-precies-hetzelfde/ Keulemans, M. (2014, October 18). Waarom (bijna) alles wat u weet, niet klopt. De Volkskrant, Sir Edmund. pp. 10-15 King, S. (2000). On writing. New York, Simon and Schuster. Kovach, B., & Rosenstiel, T. (2007) The Elements of Journalism. Three Rivers Press, New York Kroon, A. (2013, August 19.) Hoe hoger de nieuwswaarde van een persbericht, hoe groter de kans op knip-en-plakjournalistiek. De Nieuwe Reporter. Retrieved from http://www.denieuwereporter.nl/2013/08/hoe-hoger-de-nieuwswaarde-van-eenpersbericht-hoe-groter-de-kans-op-knip-en-plakjournalistiek/ Kussendrager, N. & Van der Lugt, D. (2007). Basisboek journalistiek. Wolters-Noordhoff. Lugt, D. van der (2009). Interviewen in de praktijk. Groningen: Noordhoff Mevius, L. & Eijsden, P. van (2014, October 20) Geneeskunde in de media. Retrieved from https://www.ntvg.nl/artikelen/interview/geneeskunde-de-media/volledig NOS. (2012, July 25). 20:00 uur journaal, Retrieved from http://www.uitzendinggemist.net/aflevering/138097/Nos_Journaal_2000.html Nuijens, F. (2011, December 8). Wetenschapsjournalistiek is specialisme. Retrieved from https://www.villamedia.nl/opinie/bericht/wetenschapsjournalistiek-is-specialisme/ Smeets, I. (2014). Het exacte verhaal. Amsterdam, Nieuwzijds. Stocking, S. H. (2011). The New York Times reader Science & Technology. Washington, CQ Press. Stockton, N. (2014, December 08). What’s up with that: why it’s so hard to catch your own typo’s. Retrieved from http://www.wired.com/2014/08/wuwt-typos/ Sutherland, W.J., Spiegelhalter, D. & Burgman, M. (2013, November 20). Twenty tips for interpreting Scientific claims. Retrieved from http://www.nature.com/news/policy-twenty-tips-forinterpreting-scientific-claims-1.14183

36

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist Toothman, J. (2008, July 09). What’s the difference between the Internet and the World Wide Web? How Stuff Works retrieved from http://computer.howstuffworks.com/internet/basics/ internet-versus-world-wide-web2.htm Tucker, I. (2012, December 2). Science writing: how do you make complex issues accessible and readable? Retrieved from http://www.theguardian.com/books/2012/dec/02/sciencewriting-debate-pinker-gleick-greene-frank-foer Viñas, M. (2012, July 24). Satellites See Unprecedented Greenland Ice Sheet Surface Melt [Press re lease]. Retrieved from http://www.nasa.gov/topics/earth/features/greenland-melt.html Visser, E. de. (2014, October 25) Dokter, ik las in de krant dat… De Volkskrant, Sir Edmund pp, 17-22 Vlooswijk, E. (2014, September). Kopstuk Slash, 9, 8-11 Vrieze, J. de. (2012, August 2). Pleidooi voor de wetenschapscorrespondent. Villamedia Opinie. Retrieved from https://www.villamedia.nl/opinie/bericht/pleidooi-voor-dewetenschapscorrespondent VWN. (2014). Over de VWN. Retrieved from http://www.vwn.nu/over-ons/ Weijer, B. van de. (2015, February 25). Met een cappuccino mors je minder. Retrieved from http://www.volkskrant.nl/leven/met-een-cappuccino-mors-je-minder~a3872717/ World Federation of Science Journalists. (n.d.) Online Course in Science Journalism. Retrieved from http://www.wfsj.org/course/index.php World Science Festival. (2015, March 2). Why are scientist most like children? [video file]. Retrieved from https://www.youtube.com/watch?v=MYvS88k6Ylk

37

Reflectieproduct Odette Knappers

Bijlage 1: De Ioannidis-waarheidscheck Uit: De Volkskrant, 18 oktober 2014 Doe zelf de Ioannidis-waarheidscheck Is een bepaalde wetenschappelijke ontdekking een blijvertje? Of is het waarschijnlijker dat hier sprake is van een bevinding die naderhand niet blijkt te kloppen? U hoeft geen wetenschapper te zijn om daarvan een aardige indicatie te krijgen. Vul voor het onderzoek dat u wilt controleren onderstaande checklist in. De criteria afzonderlijk hoeven niet per se op onraad te duiden, maar hoe meer punten u aanvinkt, des te groter de kans dat de 'ontdekking' op drijfzand is gebaseerd. o o o o o o o o o o

Het onderzoek is gedaan door slechts een of enkele onderzoekers. Het onderzoek staat niet in een erkend wetenschappelijk vakblad. Er is maar een beperkt aantal proefpersonen of onderzoeksobjecten onderzocht. De ontdekking is nieuw en geen herhaling van iets dat wetenschappers al eerder ontdekten. De onderzoekers of hun instelling hebben een persoonlijk belang bij de uitkomst. Het onderzoek is gefinancierd door een bedrijf of andere belanghebbende partij. Het gaat om een spontane ontdekking in de data, niet om de systematische toetsing van een hypothese (een 'gerandomiseerde gecontroleerde trial'). Het onderwerp is modieus (voeding, kanker, overgewicht enzovoorts). De ontdekking gaat in tegen het gezond verstand ('Chocolade maakt dun'). De ontdekking bevestigt een ingebakken vooroordeel ('Vrouwen kunnen niet inparkeren').

Voor gevorderden: o De effectgrootte is klein (bijvoorbeeld: r). o De kans op toeval is hoog (p > 0,01; p > 0,05). (Vrij naar: Ioannidis, Why Most Published Research Findings Are False)

38

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

Bijlage 2: Nuttige-vragenlijstjes Uit: Online Course from World Federation of Science Journalists, Chapter 3.13 There are a number of standard questions that always work:  What is the occasion?  What and how big is the problem?  What is the cause?  What are the consequences?  What is the solution?  What is its effect? But to make your interview more exciting, try these:  Briefly, what excites you about your work?  What is the most important aspect of your work?  What kind of response has there been to your research?  Describe the day when you made your discovery.  Tell us what scientific discoveries you made today.  Why is your area of scientific discovery important (or relevant) for the ordinary citizen?  What happens next in the process of discovery?  What's the coolest thing about your work? Uit: Field Guide for Science Writers (Blum et al., 2006, p. 113)  What is new about this?  What is not new?  What is the significance of this, and why?  What is the evidence based on?  What will be done next?  Who funded this research?  What is your connection to this, and why did you get interested?

39

Reflectieproduct Odette Knappers

Bijlage 3: Onderzoeksbronnen met vragenlijsten In deze bijlage is per vakgebied aangegeven wie geïnterviewd is met welke vragenlijst.

Freelancers     

Jim Heirbaut, wetenschapsvoorlichter bij het VUmc, voormalig freelancer voor o.a. De Ingenieur. Barry van der Meer, wetenschapsvoorlichter bij de Technische Universiteit Eindhoven, voormalig freelancer voor o.a. Kijk en NWT Magazine. Ans Hekkenberg, communicatiemedewerker bij Stichting Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) freelance wetenschapsjournalist voor o.a. Kijk. Enith Vlooswijk, freelancer voor o.a. de Volkskrant, Kijk, en New Scientist. Ronald Veldhuizen, freelancer voor o.a. de Volkskrant en Kijk.

Vragenlijst:  Hoe rol je ergens binnen?  Hoe schrijf je voor verschillende opdrachtgevers?  Hoe goed kun je van journalistiek werk rondkomen?  Hoe kiezen jullie onderwerpen?  Hoe selecteren jullie wat wel in een artikel komt en wat niet?  Hoe gaan jullie om met het laten overlezen van een artikel door de geïnterviewde op feitelijke onjuistheden?  Hebt u nog verdere tips voor beginnende wetenschapsjournalisten?

Kranten   

De Volkskrant: Maarten Keulemans, chef redactie wetenschap Trouw: Joep Engels, chef redactie wetenschap NRC Handelsblad: Hendrik Spiering, chef redactie wetenschap

Vragenlijst:  Wat is de ideale werkwijze van een wetenschapsjournalist?  Hoe kiezen jullie onderwerpen?  Hoe selecteren jullie wat wel in een artikel komt en wat niet?  Hoe heeft de Stapel-affaire jullie werk beïnvloed?  Hoe gaan jullie om met het laten overlezen van een artikel door de geïnterviewde op feitelijke onjuistheden?  Is er voor wetenschap een aparte redactie/redacteuren nodig en zo ja waarom?  Welke eisen stellen jullie aan redacteuren?  Hoe kom je bij jullie binnen?  Hebt u nog verdere tips voor beginnende wetenschapsjournalisten?

40

De gereedschapskist van de wetenschapsjournalist

Tijdschriften   

Kijk: Jean-Paul Keulen, chef redactie Quest: Thomas Hendriks, hoofdredacteur New Scientist: Jim Janssen, hoofdredacteur

Vragenlijst:  Welke eisen stellen jullie aan redacteuren/freelancers die voor jullie schrijven?  Welke eisen stellen jullie aan stukken in het blad?  Wat is de ideale werkwijze van een wetenschapsjournalist?  Hoe kiezen jullie onderwerpen?  Hoe selecteren jullie wat wel in een artikel komt en wat niet?  Hoe gaan jullie om met het laten overlezen van een artikel door de geïnterviewde op feitelijke onjuistheden?  Hoe kom je bij jullie binnen?  Hebt u nog verdere tips voor beginnende wetenschapsjournalisten?

Vakspecialisten  

Joost van Kasteren, voorzitter van de Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en -communicatie in Nederland. Frank Nuijens, eindredacteur van de Online Course in Science Journalism van de World Federation of Science Journalists, alsmede hoofdredacteur Delta (Het universiteitsblad van de TU Delft).

Vragenlijst:  Wat is volgens u een goede wetenschapsjournalist?  Wat is de ideale werkwijze van een wetenschapsjournalist?  Hoe kijkt u aan tegen het nalezen van een artikel op feitelijke onjuistheden?  Hoe bouw je een carrière op in de wetenschapsjournalistiek?  Wat vind u goed gaan in de wetenschapsjournalistiek? En wat kan beter?  Hoe ziet u de toekomst van de wetenschapsjournalistiek?  Hebt u nog verdere tips voor beginnende wetenschapsjournalisten?

Wetenschappers  

Daniël Lakens, universitair docent toegepaste cognitieve psychologie aan de TU Eindhoven. Herman Ten Kate, bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Twente en senior physicist bij CERN.

Vragenlijst:  Hoe wilt u dat een journalist omgaat met uw onderzoek?  Hoe ver mag men gaan in het versimpelen en populariseren van wetenschap voor de lezer?  Wat is volgens u een goede wetenschapsjournalist?  Wat vind u goed gaan in de wetenschapsjournalistiek? En wat kan beter?  Hoe kijkt u aan tegen het nalezen van een artikel op feitelijke onjuistheden?

41