DE EEUWIGE GENERATIE

DE EEUWIGE GENERATIE

De eeuwige generatie Wim de Lobel Moerkapelle 2004. Trefw: Filosofie, Evangelie, Anarchisme. 0Jan Börger ­ Bibliotheek Postbus 43, 2750 AA MOERKAPELLE Postgironummer 77 0 36 www.ibizweb.nl/borger

ISBN 90­76033­26­9 NUR 736 

DE EEUWIGE GENERATIE

DOOR

WIM DE LOBEL

JAN BÖRGER ­ BIBLIOTHEEK MOERKAPELLE 2004 INHOUD Wetenschap, filosofie en zelfbewustzijn... 3 Eeuwige zelfreflectie en de zin van het leven... 5 Het pure zijn... 5 De Logos... 6 Anarchos kosmos... 7 Het maagdelijke beginsel en het Grote Sterven... 7 Geestelijke conceptie... 9 Eeuwige wederkeer... 10 Het elementaire zijn... 10 Berekening van de werkelijkheid... 11 Onbewogen beweger... 11 Ken uzelf... 12 Blauwdruk... 13 Het redelijke en verstandige denken... 14 Eeuwige schepping... 15 Extatische dans en filosofie... 16 Het zich ontvouwende zijn... 17 Ontstaan, zijn en vergaan... 17 Denken in het licht van de tijd... 18 Waarheid en zijn... 19 Het in zichzelf verzonken zijn... 19 Het overschuimende... 19 Waarheid en tijd... 20 God in de filosofie... 21 De vlucht in de geest... 21 Universeel proces... 22 Het al­toegankelijk beginsel... 23 De vrouw als het kosmische beginsel... 24 Mystiek en de wiskundige formule...25 De werkelijkheid op zoek naar zichzelf... 26 De gevoelige vrouwelijke lijn en het mannelijke punt... 27 De meetkundige figuur... 27 Middelpunt en oneindigheid... 29 Logos en Christendom... 30

De List der Rede...32 Speculatieve dialectiek... 32 Reflectief schouwen... 33 Mysteriën en het sacrale Christendom... 35 Alexandrijnse Evangelië... 36 Verbeelding en historisering... 37 Waarheid en verdichting... 39 De eeuwige generatie... 40 Reflectie en zelfbevestiging... 41 Het verschijnsel mens.. 43 De kerstgedachte... 43 Noten... 45

DE EEUWIGE GENERATIE Wetenschap, filosofie en zelfbewustzijn In de wetenschappelijke wereld groeit het inzicht dat de evolutieleer, die de Engelse  natuurvorser Darwin (1809­1882) ontwikkelde, ook van toepassing zou kunnen zijn  op   het   onmetelijke   interstellaire   universum.   De   astrofysicus   Hubert   Reeves veronderstelt dat het kosmisch gebeuren een evolutionair proces is. Hij spreekt van  een heelal­beleving die door de mensen wordt ervaren en noemt dat de grondslag  van een kosmisch bewustzijn. Het heelal­avontuur staat onder invloed van het door  natuurkrachten verenigen van deeltjes en hun samenwerking. De geschiedenis van de  kosmos   noemt   hij   de   geschiedenis   van   de   structurering   van   de   materie.   Volgens  Reeves   is   het   zeer   waarschijnlijk   dat   er   miljoenen   planeten   met   leven   zijn   bij   de  miljarden sterren van ons spiraalvormige melkwegstelsel. Dat maakt weer onderdeel  uit van talloze andere spiraalnevels en stelsels in het universum. Hij verwijst onder  anderen naar de achttiende eeuwse filosoof Kant (1724­1804), die het vermoeden had  uitgesproken   omtrent   het   bestaan   van   andere   werelden,   die   hij  heelal­eilanden  noemde.i Sterrennevels   en   zonnestelsels   zouden   dus   onderhevig   zijn   aan   evolutionaire  ontwikkelingsprocessen. Derhalve is dan ook hier te spreken van geboorte, volheid  en   ondergang.   Vanzelfsprekend   zullen   er   steeds   weer   planetaire   stelsels   ontstaan.  Ergo   zullen   er   logisch   doorredenerend   ook   planeten   zijn   waarop   sprake   is   van  menselijke ontwikkeling. Welbegrepen, gezien in het licht van de eeuwigheid, bestaat  er logisch doordacht geen toeval. Want alles wat er gebeurt heeft zich reeds voordien  oneindigmaal   gemanifesteerd.   Wanneer   we   bijvoorbeeld   de   Bijbel   uit   de  godsdienstige   belevingswereld   lichten   en   plaatsen   in   een   wijsgerige   context   dan  komen   we,   vooral   in   het   Nieuwe   Testament,   zeer   filosofische   uitspraken   tegen.  Betreffende de eeuwigheidsgedachte lezen we in het Oude Testament bij De Prediker  (1:9) de wijsgerige opmerking: 'dat er niets nieuws is onder de zon'. Er zijn meerdere  bronnen   uit   de   oudheid   die   aangeven   dat   de   eeuwigheidsgedachte   ofwel   het  aanvangsloze al werd verondersteld. We zullen daarop nog nader ingaan. Natuurlijk is niet te ontkennen dat in het dagelijkse gebeuren deels sprake is van  toeval. Maar wat de grote lijnen betreft ligt alles in de eeuwigheid besloten. Vandaar  dat   feitelijk   is   te   stellen   dat   universeel   gezien   de   mensheid   en   derhalve   haar  bewustzijn in de eeuwigheid is gegrond. Geplaatst in een filosofische context is het  niet vreemd dat de zienswijze omtrent de eeuwige generatie wordt geopperd. De eeuwige generatie vertegenwoordigt de gedachte van de wedergeboorte naar de  geest. De mens die begrijpt wordt evangelisch begrepen als de Zoon des Mensen  ofwel als een goddelijke zoon. Het apocriefe  Evangelie van Thomas  geeft aan dat dit  ook geldt voor de vrouw.ii  Wanneer we de menselijke hersenactiviteit begrijpen als  het zich afronden van een universeel kosmisch bewustzijnsproces, dan is de conclusie  te   trekken   dat   immer   weer   middels   het   beschouwende   menselijk   brein   de  werkelijkheid   tot   zelfopenbaring   komt.   Derhalve   is   hier   sprake   van   de   werkelijke  menswording   vanuit   het   begrip.   Het   Johannes   Evangelie   opent   dienaangaande 

visionair met: 'En het Woord (Logos) is vlees geworden' (1:14). Paulus die de Christus  filosofisch interpreteert spreekt onder andere in zijn eerste brief aan de Efeziërs van  de volheid der tijden (1:10). Daarvoor wijst hij op het reeds uitverkoren zijn van: 'vóór  de   grondlegging   der   wereld'   (1:4).   Ook   hier   speelt   de   gedachte   van   de   eeuwige  generatie. Overigens   staat   deze   gedachtewereld   wel   in   tegenstelling   tot   het   bijbelse  scheppingsverhaal   in   Genesis.   Dat   werd   en   wordt   gangbaar   begrepen   als   een  eenmalige goddelijke creatie. In al zijn oneindigheid zou een of andere goddelijke  gestalte ineens een inval hebben gekregen om te gaan scheppen:  creatio ex nihilo. In  afwijking van deze literaire verbeelding wordt deels in wetenschappelijke kringen  uitgegaan van een oerknal. Het universum zou dan zijn ontstaan vanuit een centraal  punt. Er wordt zelfs verondersteld dat het bestaan van de mensheid berust op toeval.  Logisch geredeneerd is dit zoals we al aangaven onhoudbaar. Want de werkelijkheid  gedacht zonder mensheid, dat wil zeggen zonder bewustzijn en zelfreflectie, ontleent  dan   geen   realiteit   aan   zichzelf.   De   werkelijkheid   is   dubbel   en   gaat   niet   op   in  eenzijdigheid.   Dat   zou   in   feite   ook   gelden   voor   de   (persoonlijke?)God   van   de  gelovigen. Het niet­zijn reflecteert zich in het er­zijn. Ofwel het absolute weerspiegelt  zich in het betrekkelijke. Anders gezegd: het eeuwige ontsluit zich in het vergankelijk  tijdelijke. Zelfs wanneer er wordt uitgegaan van een oerknal, dan zal die evenzo ook gegrond  zijn in de eeuwigheid met alle gevolgen van dien. Met andere woorden: het blijft niet  bij één oerknal. Oerknallen zullen zich dan ook noodwendig tot in de oneindigheid  blijven  herhalen, en wat erin zit zal zich te allen tijde manifesteren: de mensheid  inbegrepen. Als een phoenix zal de mensheid steeds weer uit kosmische as herrijzen  ofwel genereren. Een oerknal kan vergeleken worden met een vallende steen die in  stilstaand   water   kringen   teweeg   brengt.   We   zouden   dus   kunnen   spreken   van  kosmisch uitdijende rimpelingen. In de oeverloze kosmische zee, gevormd door een  oneindig   tal   elementaire   energetische   deeltjes,   vindt   een   materialisatie   plaats.   De  structurering   van   de   materie   blijkt   verhoudingsgewijs   onderhevig   te   zijn   aan  wordings­ en ontwikkelingsprocessen. De organische werkelijkheid zal uiteindelijk  immer   weer   de   mensheid   ofwel   het   brein   opleveren.   De   in   oneindigheid  voorkomende elementaire energetische deeltjes dienen vanuit de logica begrepen te  worden  als elementaire trilling. Wellicht in aansluiting op de snaartheorie waarin  niet wordt uitgegaan van puntdeeltje, want die niet 'ziet'. Kenmerk van trilling is  zowel rust alsook beweging en tevens de grondslag van het leven. Reeds   tijdens   de   renaissance   spelen   de   gedachten   dat   er   in   het   universum   op  meerdere hemellichamen mensen zouden kunnen voorkomen. Dat vanuit die optie  de zondeval, en verlossing daarvan door een hemelse zoon, op losse schroeven komt  te staan werd door de dogmatische clerus niet in dank afgenomen. Giordano Bruno  (1548­1600) werd als ketter wreedaardig tot de brandstapel veroordeeld en vermoord. Doch   de   kerkelijke   dogmatiek   kan   de   voortgang   op   wetenschappelijk   gebied   niet  stuiten.   Interessant   is,   in   aansluiting   op   Bruno's   inzichten,   de   stelling   van   de  paleontoloog Simon Conway Morris. In zijn boek The Crucible of creation oppert hij de  gedachte dat: "...wanneer je een aardachtige planeet hebt en drie miljard jaar de tijd, 

dan is het onvermijdelijk dat er in die tijd een vorm van geavanceerd intelligent leven  ontstaat.   En   als   er   buitenaards   leven   is,   lijkt   dat   op   het   aardse   leven,   inclusief  intelligente   mensachtige   vormen.   Convergenties,   het   onafhankelijk   van   elkaar  ontstaan   van   dezelfde   vormen,   spelen   daarbij   een   cruciale   rol." iii  Vanuit   deze  zienswijze wordt dus aangegeven dat de oorsprong van de mens en het bewustzijn,  als   uiterste   mogelijkheid   van   de   evolutionaire   ketens,   aanvankelijk   in   de   kosmos  besloten liggen. Eeuwige zelfreflectie en de zin van het leven In zoverre bevestigt het ook de filosofische gedachtewereld van de Duitse filosoof  Hegel   (1770­1831)   in   het   kielzog   van   vele   filosofen   voor   hem.   Als   een   universeel  procesdenker is  Hegel  zeer  zeker  te  plaatsen  in de  uitverkoren  rij van  de   eeuwige   generatie. Reeds Parmenides (±500 v.o.j.). stelde dat Denken (ontwikkelingswetten) en  het  Algemene   Zijn  zich   in   abstracto   reflectief   verhouden.   Het   pure   Algemene   Zijn  definieert Hegel als het lege (elementaire) Zijn, dat wil zeggen: als géén verschijnsel.  De   keerzijde   van   het   Algemene   Zijn   is   het  Erzijn,   namelijk   de   wereld   der  verschijnselen.   Hegel   spreekt   in   deze   van   de   zelfverkering   der   werkelijkheid.   De  veelheid van het Erzijn van de verschijnselen verhult de elementaire eenheid van het  lege Niet­zijn (geen verschijnsel): de negatie van de negatie. Betreffende het Algemene  (niet)Zijn en het Erzijn concludeert Hegel dat de werkelijkheid zichzelf weerspreekt.  Hiermede borduurde hij voort op een uitspraak van Spinoza (1632­1677) namelijk:  omnis determinatio est negatio, ofwel: een bepaling is tevens een ontkenning. Het  begrip   zelfweerspreking   of   zelfverkering   houdt   begripmatig   de   essentie   van   een  activiteit in. Dit wil zeggen dat de werkelijkheid, oorspronkelijk gedacht, berust op  elementaire   zelfbeweging   ofwel   zelfwerkzaamheid.   Beweging   zet   zich   idealiter  procesmatig om in leven, bewustzijn en denken. Mens   en   bewustzijn   zijn   filosofisch   gezien   deels   vormen   van   kosmische  procesgangen.   In   zoverre   is   dan   te   stellen   dat   de   'werkelijkheid   als   mens',   dus  middels   de   mens   als   bewustzijnswezen,   omwille   van   zichzelf   tot   zèlf­bewustzijn  komt. Idealiter is er dan te spreken van een kosmisch universele zijnsreflectie ofwel  een weerspiegeling vanuit het zelfbewustzijn. De mensheid begrepen als  de eeuwige   generatie  staat dus tevens in het teken van  de eeuwige reflectie  ofwel het bewustzijn  heeft de eigenschap tot bespiegeling. Dit is tevens het antwoord op de veelal gestelde vraag: Wat is de zin van het Leven?  De vraag naar de zingeving beweegt zich in het artistieke vlak. De schoonheid der  kunst,   begrepen   naar   haar   algemeenheid,   weerspiegelt   de   idealiteit   van   het   zien,  horen,   aanvoelen   en   begrijpen.   Daar   speelt   imaginatie   der   verbeelding   door   het  vangen en weergeven van momenten van verstilling. Middels muziek en harmonie,  tijdens   de   dans,   in   de   beeldhouw­   en   schilderkunst   wordt   dit   tot   uitdrukking  gebracht. Maar ook in een niet aflatende wijsgerige stroom van al of niet dichterlijke  beschouwingen. In de kunst weerspreekt de verbeelding de stof ofwel het materiële.  Een geslaagd schilderij is 'uit de verf'. Kunst raakt het wezen der dingen. Dat is het  onuitspreekbare dat slechts aangevoeld en/of begrepen kan worden. Het gangbare  dagelijks algemene woordgebruik krijgt in een kunstzinnig filosofische context een 

creatieve lading, zeggingskracht of betekenis. De Duitse  filosoof Heidegger (1889­ 1976) vergelijkt filosoferen zelfs met dichten. Het pure zijn Hierbij tekenen we wel aan, dat het menselijk  bewustzijn bij nader inzien dubbel  functioneert. Want behoudens een subjectief individueel denken, heeft het denken  ook een abstract kosmische dimensie. De Griekse filosoof Aristoteles (384­322 v.o.j.)  heeft er al op gewezen dat het denken, dat enerzijds veelal op het menselijk praktisch  handelen is gericht, anderzijds ook over zichzelf nadenkt. Dat wil zeggen dat het  pure beschouwende denken in abstracto, contemplatief, op zichzelf betrokken kan  zijn. Van het zichzelf beschouwende bewustzijn is te stellen dat het functioneert als een  spiegel.   Vanuit   het   menselijk   aanschouwen,   denken   en   begrijpen   komt   ook   de  kosmos, inhoudelijk, procesmatig tot weerspiegeling en staat zij tot zichzelf in een  dialectische   verhouding.   De   keerzijde   van   de   werkelijkheid   als   verschijnsel   is  namelijk het inhoudelijke wezen ofwel het pure  zijn  als geen verschijnsel. Inzoverre  kun   je   spreken   van   verhoudingen   die   onder   andere   in   de   natuurwetten   tot  uitdrukking   komen.   Fysieke   natuurkrachten   zijn   namelijk   geen   verschijnsel   doch  manifesteren  zich  wel in en  aan de  wereld  der  verschijnselen.  Het wezen  van de  werkelijkheid nu culmineert begripmatig in het menselijk bewustzijn zodat er sprake  is van een innerlijke, ontologische, dialectiek. Als sluitstuk of afronding van de zich immer weer herhalende kosmische processen,  is het menselijk bewustzijn een microkosmos op zichzelf waarin de macrokosmos  zich weerspiegelt. Opmerkelijk is hier dat alle voorafgaande cultuurmomenten qua  herinnering   in   de   mens   als   bewustzijnswezen   zich   al   denkende   en   filosoferende  ontvouwen. Het ontvankelijke zelfwerkzame bewustzijn kenmerkt zich door haar beschouwende  en bespiegelende overwegingen aangaande het Wezen of Zijn dat zich in het heelal of  de wereld van de verschijnselen manifesteert. De mens neemt waar en stelt zichzelf  vragen.   Die   vragen   geven   aanleiding   tot   overdenking   en   doordenking,   al   of   niet  gesteund   door   proefondervindelijk   onderzoek.   Naast   allerlei   praktische  onderzoekingen en toepassingen bestaat er ook zoiets als een zucht naar kennis in het  algemeen. Vooral in de filosofie en deels in de wetenschap speelt de vraag omtrent de  betekenis van het heelal en de rol van de mens daarin. We wezen al op de betekenis  van   de   mens   als   bewustzijnswezen.   In   feite   kunnen   we   stellen   dat   door   het  bewustzijn,   het   heelal   of   de   kosmos   haar   realiteit   ontleent   aan   met   name   de  werkelijkheid als geest. Anders gezegd, omdat er zoiets als een zien en bewustzijn  bestaat   (middels   de   zintuigelijke   mens)   openbaart   en   concretiseert   het   universele  gebeuren zich. De Logos Reeds   in   Alexandrijnse   gnostische   geschriften   wordt   de   mens  beschouwd   als  een  mirakel.   De   gnostische   teksten   werden   toegeschreven   aan   een   legendarisch 

mythische   figuur   Hermes   Trismegistus;   de   driewerf   grote!   De   Griekse  geschiedschrijver   Herodotus   (±484­±425   v.o.j.),   heeft   in   de   Egyptische   Thot,   de  goddelijke herder en middelaar, de Griekse Hermes herkend. Die had immers de  mens het schrift, kennis en cultuur gebracht. De christelijke theoloog Hippolytus van  Rome   (2de­3de   eeuw)   noemde   hem   de   Thouth­Hermes­Logos,   wat   we   dienen   te  begrijpen  als de belichaamde waarheid. De kerkvader Lactantius (4de eeuw) ging  zelfs zover te erkennen dat de gehele christelijke (filosofische) waarheid reeds in de  Hermetica   was  terug   te  vinden.iv  Op  de  beroemde  steen  van  Rosette   staat  in  een  vergelijkende drievoudige tekst in het Egyptisch: Thot is 'groot en groot'. Tijdens de  Renaissance   doken   er   Griekstalige   manuscripten   op   en   werden   te   Florence,   in  opdracht van Cosimo de Medici (1389­1464), door de filosoof Marsilio Ficino (1433­ 1499) in het Latijn vertaald. In een redevoering citeert Pico della Mirandola (1463­ 1494) daaruit: magnum miraculum est homo; een groot wonder is de mens! Het miraculeuze bewustzijnswezen, de mens, is dan ook niet weg te denken uit het  heelal.   Zonder   bewustzijn,   zou   het   heelal   opgaan   in   een   niet­dialectisch   zinloze  eenzijdigheid. Nu kunnen we lang discussieren over wat wel en niet zinvol is. Maar de mens die  mooie en aangename momenten in zijn leven ervaart zal die als zinvol beoordelen.  Dit   betekent   echter   niet   dat   de   onvermijdelijke   nare   en   onaangename   momenten  simpel kunnen worden weggedacht. De les die daaruit getrokken kan worden is, dat  ook   het   heilsdenken   niet   ontkomt   aan   haar   dialectische   schaduwkant,   en   dat  eveneens een verwachtingsvol gelukzalig hiernamaals berust op een eenzijdige fictie. Anarchos kosmos In de vroege matriarchale culturen is sprake van de maagdelijke Grote Almoeder die  uit zichzelf voortbrengt. Omdat buiten het AL om niets te denken is, werd toen reeds  begrepen of aangevoeld dat het nooit eens begonnen is. Reeds de Griekse filosoof en  dichter Parmenides uit de school der Eleaten beschrijft in zijn gedicht Over de natuur  dat het Algemene Zijn  anarchos  is, dat wil zeggen zelfwerkzaamheid zonder begin  dus aanvangsloos. De werkelijkheid, begrepen als het Algemene Zijn, berust dus in  feite   op   eeuwige   zelfwerkzaamheid.   Met   name   Aristoteles   spreekt   in   deze   van  anarchos­kosmos. Hier herkennen wij tevens het anarchistische principe dat eveneens  berust op de zelfwerkzaamheid en vrijheid van het redelijke denken en handelen. De  Russische anarchist Bakoenin (1814­1876), die het werk van Hegel heeft bestudeerd,  merkt dienaangaande in zijn essay God en de Staat op: "Ik ben pas vrij, als de anderen ook   vrij zijn. In feite citeert hij Hegel die aan het slot van zijn Enzyklopädie opmerkt: 'das  jeder seine Freiheit in Beziehung auf die Freiheit der Anderen 'beschränken müsse'.  De Leidse filosoof Bolland (1854­1922) tekent hierbij aan in een uitgave die door hem  werd   verzorgd:   "Kaspar   Schmid   (Max   Stirner)   im   Jahre   1844:   'Beschränkung   der  Freiheit ist überall unabwendbar, denn man kann nicht àlles loswerden." (Der Einzige  und   sein   Eigentum).   De   Russische   anarchist   Leo   Tolstoj   benadrukt   indachtig   de  Bergrede, Matth.5: "Als de mens in orde is, is de maatschappij vanzelf in orde." Het maagdelijke beginsel en het Grote Sterven

De aanvangsloze werkelijkheid, het eeuwige dialectische spel tussen leven en dood,  wordt   oorspronkelijk   gesymboliseerd   in   de   gestalte   van   de   maagdelijke   Grote  Moeder. Zij vertegenwoordigt het AL dat in de oudheid al begrepen werd als het  ware. Het ware betreft het onaantastbare dat niet weerlegd doch slechts ontkend kan  worden. Het ongerept Maagdelijke dient begrepen te worden als dat er niets van  buitenaf bij komt. Het Maagdelijke brengt uit zichzelf voort. In de Evangeliën, die een  afsluiting   zijn   van   het   Griekse   en   antieke   denken,   intellectualiseert   het   zich   tot  wijsheidsdenken. Vanuit   het   mythologische   denken   is   de   Maagd   als   de   Hemelkoningin   met   een  goddelijke Zoon in vele namen tot ons gekomen. Denken we hier aan Isis/Horos,  Ishtar,   Demeter/Dionysos   en   aan   de   evangelische   Maagd   Maria/Christus.   Maria  wordt in de Openbaringen getekend als gehuld in een zonnekleed met de maan en een  diadeem van twaalf sterren onder haar voeten. Het denkbeeld van de verwekking  door de Heilige Geest bij een Maagd is van Egyptische herkomst.v De   evangelische   Maagd   Maria   wordt   door   de   Heilige   Geest   bevrucht.   Filosofisch  gezien is er sprake van een spirituele conceptie. Bevrucht door de Heilige Geest duidt  op de geboorte van het inzicht, het begrip. Het Christus­Kind is het zinnebeeld van  de geboorte van de waarheid ofwel de Logos. Hoewel het Johannes Evangelie geen  geboorteverhaal   kent   (ook   Marcus   niet)   is   er   bij   Johannes   wel   sprake   van   een  geestelijke conceptie: Joh.1­14 'En het woord is vlees geworden'. Zelf zegt Johannes de  Doper van zichzelf 1­23 'Ik ben de stem des roependen in de woestijn'. De woestijn is  de   natuur   gedacht   naar   haar   abstractie.   De   woestijn   verbeeldt   de   wereld   der  verschijnselen als geabstraheerd. Verder zegt Johannes over de Christus 1­15 'Die na  mij komt, is vóór mij geworden, want hij was eer dan ik'. Christus is een kwaliteit,  namelijk de Waarheid. De Jezusfiguur verbeeldt de ideale rechtvaardige mens die  waarheid uitdraagt. De waarheid is van alle tijden en wordt vanuit het zelfbewustzijn  steeds weer opnieuw geboren in de rechtvaardige mens ofwel de Zoon des Mensen.  In Joh. 2­21 staat dat het lichaam een tempel is. Welbegrepen is te zeggen dat in de  tempel,  ofwel het  menselijk   brein,  de  Heilige  Geest woont. De  uitdrijving  van  de  geldwisselaars uit de tempel (Joh. 2­15:16) betreft dan ook geen ordinaire vechtpartij  maar  berust  op  een  metafoor  en  speelt  zich  af in  het rijk  van  de  geest. Voor  het  werkelijke zelfbewustzijn spelen het zakelijke en het materiële slechts een bijkomstige  rol.   Trouwens   in   Lucas   8­10   lezen   we   dat   er   gesproken   wordt   in   gelijkenissen.  Vandaar   dat   de   Evangeliën   voor   een   belangrijk   deel   zijn   samengesteld   uit  zinnebeeldige verhalen die berusten op waarheid en verdichting. De rechtvaardige  mens die begrijpt neemt de materiële zaken niet als uitgangspunt en wijst de valse  god van de Mammon af (Lucas 16­13 en Mattheus 6­24). Wanneer de werkelijkheid begrepen wordt als Maagd dan is er sprake van dat die  haar inhoud openbaart ofwel haar waarheid prijsgeeft. Met de geboorte van de Zoon  des   Mensen   weerspiegelt   het   maagdelijke   beginsel   haar   innerlijke   waarheid.   De  oorspronkelijke waarheid voleindigt zich vanuit de zelfverwerkelijking in gekende  waarheid. Begin en einde, ofwel aanvankelijke en begrepen waarheid, vallen samen,  reflecteren zich: keer en wederkeer, ofwel leven en dood. In het beeldhouwerk de  Piëta (Sint Pieter, van Rome) van Michelangelo (1475­1564) keert de geliefde Zoon (de 

Logos) weer terug in de moederschoot. Indachtig de hemelvaart of wederopstanding  is de voorstelling allegorisch te interpreteren want heeft een spirituele inhoud. De   Rotterdamse   filosoof   Jan   Börger   (1888­1965),   die   de   Evangeliën   filosofisch  interpreteert, spreekt van het Grote Sterven.vi Deze gedachte heeft niets uitstaande met  een  kerkelijk verwachtingspatroon van een hiernamaals na de dood. In feite is er  sprake van een wedergeboorte in het heden. Het Evangelie spreekt dan ook van een  bekeer   U:   keer   tot   uzelf   in!   Het   heeft   alles   te   maken   met   een   ommekeer   in   de  individuele   zienswijze.   Johannes   wijst   zeer   nadrukkelijk   op   de  Logos.   De   filosoof  dient zich als bijzonder verstandig denkend individu te verliezen om zichzelf in de  algemene Rede of de Logos terug te vinden. Hegel spreekt in zijn  Fenomenologie  in  dezen   van   het   innerlijke   IK,   de   Rede,   waarin   het   bewustzijn   vanuit   de   Logos   in  zichzelf wordt objectiveerd. Börger wijst dan ook wel te verstaan de ascese af, want  zonder lichaam functioneert de geest niet. Filosoferen heeft alles te maken met een  accentverschuiving. Filosofisch gezien, staan de Evangeliën in het teken van het Grote Sterven zoals onder  andere wordt beschreven in Joh. 12:24­25: "Voorwaar, voorwaar zeg ik u, indien het  tarwegraan in de aarde niet valt en sterft, zo blijft het alléén; maar indien het sterft, zo  brengt het veel vrucht voort. ­ Die zijn leven liefheeft, zal hetzelve verliezen; en die  zijn leven haat in deze wereld, zal hetzelve bewaren tot in het eeuwige leven." Geestelijke conceptie In het Johannes Evangelie wordt de Christusgestalte geassocieerd met de Logos. De  Jezusfiguur,   een   gnostieke/filosofische   verbeelding,   behelst   een   verlichte  bewustzijnsgesteldheid onder de titel Chrestos: de Rechtvaardige. In zoverre is dus te  spreken  van een geboorte naar de geest. Vandaaruit gezien wordt de lichamelijke  ongereptheid   verondersteld,   want   het   maagdenvlies   speelt   bij   een   geestelijke  conceptie geen rol. Filosofisch begrepen wordt er dus geen baby/zuigeling geboren,  maar een geestelijk kindje: een nieuwe zienswijze. Het kerkelijk kerstfeest berust dan  ook op een groot misverstand doordat deze literaire verdichting in verhaalvorm van  de   wedergeboorte   jammerlijk   tot   een   historische   gebeurtenis   wordt   verhaspeld.  Trouwens,   de   kerkelijke  versie   van  de   geboorte   in   een   stal  wordt   alleen   in  Lucas  beschreven. Want in de beschrijving van de komst van de drie koningen in Mattheus  2 zou het kind in een huis geboren zijn. Het kerstfeest is pas in de vierde eeuw geënt  op   de   oorspronkelijk   viering   van   de   wedergeboorte   van   het   licht.   Dat   is   de  zonnewende   zoals   we   die   kennen   uit   de   oudheid.   Hoewel   onbegrepen   klopt   de  gedachte hieromtrent wel. Want de figuur Jezus Christus is spiritueel begrepen de  Logos en wordt dan ook het licht der wereld genoemd. De werkelijkheid als Logosverhouding keert als doordachte logica, in begripmatige  aanschouwing,   weer   in   zichzelf   terug.   Dat   betekent   dat   de   macrokosmos   en   de  microkosmos zich over en weer reflectief verhouden en dat de werkelijkheid als mens  tesamen een onverbrekelijke eenheid vormen. De mens is dus de werkelijkheid méé  en andersom. In geïdealiseerde vorm is er sprake van een eenheid der tegendelen. De   werkelijkheid   is   dus   dubbel   ofwel   verhoudt   zich   procesmatig   dialectisch   tot 

zichzelf. Zij is enerzijds het oneinige zijn in algemene zin, dat we tevens het wezen van  de werkelijkheid zouden kunnen noemen. Maar anderzijds is de werkelijkheid ook  het voorhanden zijn, dat wil zeggen dat het algemene zich verbijzondert in een wereld  van   verschijnselen   ofwel   in   een   verscheidenheid   van   vormen   als  erzijn.   Er   is   dan  sprake van materieel anorganische stoffen en van levende organismen. Ook hier is de  werkelijkheid   weer   dubbel   te   noemen.   Het   leven   is   het  wezenskenmerk  van   de  werkelijkheid. De wetenschap is naarstig op zoek naar het ontstaan van het leven,  maar dat is onzin. De wetenschap zou dan tevens op zoek dienen te gaan naar het  ontstaan van de stof, of het materiële. Beide zijn echter een vaststaand gegeven en  kunnen logisch beredeneerd dan ook niet veroorzaakt zijn. Eeuwige wederkeer Maar reeds in vroegere tijden heeft deze gedachtegang al een rol gespeeld bij denkers  die zich ook met de doorvorsing van het heelal bezighielden. De Griekse wijsgeer  Anaxagoras (±500­428) maakte al een stoute veronderstelling toen een meteoor uit de  ruimte in zijn woongebied was neergestort. Aan het gesteente werd namelijk door  bijgelovige mensen goddelijke eer bewezen, iets dat heden ten dage in Mekka nog  steeds plaatsvindt. Anaxagoras daarentegen kreeg de geniale inval dat wanneer de  materiële gesteldheid van hemellichamen zou beantwoorden aan die van de aarde,  daar   ook   wel   eens   van   bewoning   sprake   zou   kunnen   zijn.   Voor   zijn   goddeloze  natuuropvattingen werd hij aangeklaagd en hij verliet de stad Athene om er niet meer  terug te keren. Dat   wij   hier   op   onze   aarde   de   enige   mensen   zouden   zijn   die   in   het   universum  voorkomen spot met iedere vorm van gezond verstand en logische redenatie. Vanuit  de eeuwigheid geredeneerd is een toevallige aanwezigheid van de mens uitgesloten.  Overigens is hieraan een aardige conclusie te verbinden namelijk, dat de zich steeds  weer ontwikkelende logische zelforganiserende universele bewustzijnsprocessen in  feite betekenen, dat in het heelal of in de kosmos, in alle eeuwigheid het bewustzijn  en het denken voorhanden zijn. Het bewustzijn en het denken, dat zich manifesteert in en aan de mens, genereren  zich   dan   in   de   generaties   van   de   menselijke   geslachten   zij   het   ook   in   kosmisch  verband.   De   werkelijkheid   berust   derhalve   op   een   universeel   proces,   waarin   bij  herhaling   wordings­   en   ontwikkelingsprocessen,   als   het   ware   in   een   cirkelgang,  plaatsvinden.   De   werkelijkheid   die   zich   steeds   weer   opnieuw   manifesteert   in   een  wereld van verschijnselen, staat dan tevens procesmatig in het teken van begin en  einde. Vandaar dat vanuit het kosmisch gebeuren op zich en logisch doorgedacht, tot  een eeuwige planetaire herhaling en een eeuwige wederkeer van de mens als mensheid  is te concluderen. Het elementaire zijn De   kosmos   is   een   gegeven   en   berust   op   een   structurering   van   het   wèl­   en   niet­ materiële. Het verschijnsel mens, met name lichaam en geest, is de vleesgeworden  veruiterlijking en de geestelijke verinnerlijking van de structurele en het ideële wezen 

van   de   werkelijkheid.   Het   wezen   en   zijn   van   de   werkelijkheid   komt   dus   tot  uitdrukking   in   de   menselijke   schedel   en   hersenen   als   bewustzijn   en   de   daaruit  voortvloeiende ontwikkeling van het denken. De Griekse filosoof Plato (430­348 v.o.j.)  die er nog geen weet van had dat de aarde een planeet is in een baan om de zon, zag  de sterrenhemel als een uitspansel en vergeleek dat met een goddelijke schedel of de  Grote   Mens.   Die   werd   ook   wel   in   tegenstelling   met   de   aardse   de   hemelse   Adam  genoemd of de Makranthropos en werd zowel vrouwelijk als mannelijk gedacht. Evenals er aan de werkelijkheid geen begin is te denken is dus ook  de waarheid  omtrent de werkelijkheid in de eeuwigheid gegrond. In de cyclus of de tijdkring der  jaren vinden procesmatig universele ontwikkelingen plaats, waarvan te zeggen is dat  daarin begin en einde uiteindelijk samenvallen. Bij de oude culturen vinden we de  verbeelding van een slang die zichzelf in zijn staart bijt, de Ouroboros. Deze slang  komt in de metafoor van de cirkel tot uitdrukking, waarin begin en einde in alle  eeuwigheid in elkaar overgaan. Hegel beschouwt de tijd als het ware gelaat van de  eeuwigheid. Dat is de begrippelijke  speculatieve  ontvouwing die plaatsvindt tijdens  de loop van de geschiedenis. In de herinnering herleeft begripmatig het verleden die  zich uiteindelijk afrondt in het filosofisch tijdloze absolute weten. Eeuwigheid en de  geest   als   werkelijk   zelfbewustzijn   reflecteren   en   spiegelen   zich   bevrijdend   van   de  tijdelijkheid.  Berekening van de werkelijkheid Hegel definieerde het wezen van de werkelijkheid als een kristallijnen netwerk van  begrippen. Hoewel hij het niet­zijn benoemt als een leeg­zijn (das reine Sein) betekent  dit   niet   een   ontkenning   van   het  elementaire­zijn.   Dit   elementaire   zijn   is   tevens   de  dynamische constructie der materie. In zoverre onderschrijft hij de Griekse gedachte  omtrent het  atomaire­zijn  (het niet­deelbare). Bij nader inzien blijkt het  niet­zijn  een  dialectische ontkenning in te houden ten opzichte van de wereld der verschijnselen.  Wat   betreft   het  atomaire­zijn  is   er   bij   Hegel   in   zijn   Encyclopaedie   sprake   van   een  verhouding   tussen  kwantiteit  en  kwaliteit.   Dit   wil   zeggen   dat   de   werkelijkheid   als  kwantiteit en als kwaliteit in een dialectische verhouding staat tot zichzelf. Structureel  gezien heeft de werkelijkheid in abstracto, dus oorspronkelijk logisch doordacht, een  netwerk van begrippen tot inhoud. De wijsgerige stroming van het nominalisme, die  de werkelijkheidswaarde aan de begrippen ontkent, geeft ervan blijk de essentie van  de hegeliaanse filosofie niet te hebben begrepen. Dezelfde zienswijze gaat voor Jan Börger de grondslag vormen van zijn filosofie. De  werkelijkheid,   die   analytisch   begrepen   elementair   bestaat   uit   ietsen   of  ondeelbaarheden (quarks), ziet hij als een constructie. De werkelijkheid staat derhalve  inhoudelijk   begripmatig   tot   zichzelf   in   verhouding.   Inzoverre   is   de   werkelijkheid  verhoudingsgewijs dan ook daadwerkelijk begripmatig uit te rekenen. Vandaar dat  Börger zijn filosofie definieert als de berekening van de werkelijkheid. Onbewogen beweger Ook de mens staat inhoudelijk dialectisch tot zichzelf in verhouding, namelijk vanuit 

zijn verstandige en zijn redelijke denken. De mens is namelijk de werkelijkheid méé,  want in zijn bewustzijn en denken wordt de werkelijkheid als verhouding manifest.  Mens en werkelijkheid staan dus niet naast of tegenover elkaar. De mens is de inhoud  van de werkelijkheid en middels de mens aanschouwt en doordenkt de werkelijkheid  zichzelf.   De   werkelijkheid   is   te   definiëren   als   een   procesgang   die   leidt   tot  bewustwording. Uiteindelijk realiseert het bewustzijn en het denken zich in de mens.  Uit de oudste filosofische teksten die tot ons gekomen zijn blijkt dat de mens in het  grijze verleden reeds notie had van zijn rol als bewustzijnswezen. Bewustzijn   en   denken   manifesteren   zich   in   de   loop   van   de   geschiedenis   als   een  cultureel filosofische ontwikkeling ofwel ontvouwing. Het is vooral Hegel die daarop  heeft   gewezen.   In   zekere   zin   heeft   die   filosofische   ontwikkeling   zich   in   Hegel  afgerond.   Dit   betekent   niet   dat   aan   het   filosoferen   of   de   creatieve   doordenking  daarvan geen verdere uitwerking meer zou kunnen worden gegeven. In de moderne tijd echter hebben de zogenaamde levensfilosofieën zich aangediend.  Daar   is   op   zichzelf   niets   tegen.   Een   nadeel   is   echter   wanneer   er   afstand   wordt  genomen van de ontdekkingen die op filosofisch terrein zijn gedaan. Het moderne  denken, de subjectiviteitsfilosofie, vertoont het manco geen werkelijke filosofie meer  te bedrijven. Kenmerk van het feitelijk  filosoferen is, dat het zich toespitst op het  doordenken van de werkelijkheid, om voortvloeiend daaruit tot een plaatsbepaling  van de mens in het heelal ofwel het Algemene Zijn te komen. Hegel wijst op de wetenschappelijke basis van het filosoferen. Er dient namelijk niet  van meningen of wensen te worden uitgegaan maar vanuit de logische doordenking.  In deze verwijst hij naar de Griekse denker Herakleitos van Ephesos (eind 6de eeuw  v.o.j.) en diens Logosgedachte ofwel de zelfbestiering der werkelijkheid: het  één en  het   Al   (Hen   kai   pan).   Hegel   beroept   zich   erop   dat   hij   niet   anders   dan   de  formuleringen van Herakleitos' filosofie in zijn systeem heeft uitgebouwd en tot een  dialectische   synthese   heeft   ontvouwd.vii  Vandaar   dat   hij   wijst   op   de  zelfwerkzaamheid   van   de   Rede.   In  het   slot   van  zijn  Enzyklopädie  citeert   Hegel   de  beroemde passus uit het twaalfde boek van Aristoteles'  Metaphysica. Daarin staat te  lezen dat 'het denken ook over zichzelf nadenkt' (noèsis noèseos). Aristoteles noemt  dat het goddelijk denken dat in de eeuwigheid is gegrond. Hij definieert dat als de  onbewogen   beweger,   dat   wil   zeggen:   niet   veroorzaakte   eeuwige   zelfwerkzaamheid.  Goddelijk denken berust dus op de eeuwige zelfreflectie, die in de Evangeliën wordt  getekend als de Heilige Geest. De werkelijkheid als mens is het eeuwige verschijnsel bij  uitstek, waarin de filosofische zelfreflectie of Heilige Geest zich manifesteert als het  eeuwige leven. Want los van de individuele voorkeuren die de dagelijkse gang van de  mens bepalen, blijkt het denken vragen te kunnen opwerpen die niet in directe zin  met  de mens  als persoon te maken hebben. Deze  andere  vorm van denken heeft  Hegel omschreven als een verinnerlijking van het denken en noemde dat ook wel het  zuivere ik  of de algemene Rede die huist in het wezen van de mens. De filosofische  mens   die   begrijpt   beweegt   zich   in   de   euforie   van   het   ware.   Het   ware   is   het  harmonische zijn zoals het is, namelijk het ondoorgrondelijke licht of de inhoudsloze  klaarheid dat de verduistering van het eenzijdige denken heeft overwonnen. Reeds in  de   Iraans/Perzische   mythologie   vinden   we   tijdloze   tijd   uitgebeeld   in   de   figuur  Zervan Akarana  die de eeuwigheid personifieerde. Zervan verwekt in de kosmische 

baarmoeder,   de   aarde,   een   tweeling:   Ahoeramazda,   als   beginsel   van  het   zijn,   en  Angromanjoe,   als   beginsel   van   het  niet­zijn.   Toentertijd   werd   al   begrepen   dat   de  werkelijkheid   resulteert   vanuit   het   niet   veroorzaakte   tijdsloze   beginsel   (anarchos  kosmos). Ken uzelf De filosofen Plato en Aristoteles spraken van de verwondering die ten grondslag ligt  aan de filosofie. Ook hier is dus sprake van een puur denken, waarop de persoon  waarin het zich manifesteert eigenlijk geen greep heeft. Het overkomt je, het overvalt  je.   Je  wordt  als  het  ware  door  de   bliksem   getroffen.   Zo  staat  de   mens  die   wordt  overrompeld door een moment van een niet nader te definiëren schoonheidsgevoel  en ontroering, oog in oog met en dus in de werkelijkheid. De kosmos werd door de  Grieken   een   sieraad   genoemd.   Anaxagoras   wees   er   al   op   dat   een   heldere  sterrenhemel het gemoed van de artistiek aangelegde mens beroert tot een sprakeloze  verwondering. De orakelspreuk 'Ken uzelf' op de Griekse Apollotempel in het dal van Delphi heeft  ook als inhoud dat de aandacht wordt gericht op het wezen der werkelijkheid. De  mens als cultuurwezen reflecteert en weerspiegelt, zowel geestelijk als lichamelijk, de  universeel gestructureerde werkelijkheid. In praktische zin houden wetenschappers  zich met een niet aflatende ijver tevens bezig met de doorvorsing en bestudering van  de materiële en organische werkelijkheid. Zij zoeken naar samenhangen en leggen  verbanden. Daarnaast hebben zij allerlei technieken, gereedschappen en apparatuur  ontwikkeld   die   in   zekere   zin   een   meerwaarde   verlenen   aan   de   menselijke  bestaansmogelijkheden en kennisverwerving. Helaas kleven daaraan ook negatieve  aspecten   van   destructieve   aard.   Bij   de   mens   die   tot   mooie   wetenschappelijke   en  culturele scheppingen in staat is, speelt ook een drang tot vernietiging een rol. Of  zoals Herakleitos het ooit dialectisch formuleerde: 'De weg omhoog is tevens de weg   naar beneden.' Opgang en ondergang veronderstellen elkaar. Het ligt dan ook niet in  onze bedoeling om een eenzijdige geluksleer te verkondigen. Dezelfde Herakleitos  verkondigde eveneens dat: "De strijd de vader der dingen is." Voor de Grieken bestond  er ook het noodlot, dat is de tragische kant van de werkelijkheid. Het is de clown die  de werkelijkheid weergeeft met een lach en een traan. Blauwdruk Het scheppend vermogen van het heelal blijkt dus logisch doordacht te berusten op  zelforganiserende  processen.   Paul   Davies,   de   Engelse   hoogleraar   in   de   theoretische  natuurkunde, beschrijft dat als een blauwdruk van de kosmos. In zijn gelijknamige boek  wijst hij in het laatste hoofdstuk,  Is er een blauwdruk?, op 'het bestaan van logische  organiserende principes.' Verder merkt hij op dat "materie en energie van nature een  neiging hebben tot zelforganisatie." Hoewel hij in abstracto het bestaan van God niet  ontkent   constateert   hij   wel,   dat   het   creatieve   heelal   zijn   eigen   zelfbewustzijn  organiseert.viii

Volgens de wis­ en natuurkundige Hans de Heer (1927­2002) berust het wordings­ en  ontwikkelingsproces   dat   leidt   tot   bewustzijn,   aanvankelijk   op   een   wisselwerking  tussen oer­informatie en elkaar aantastende interactieve bewegingsvormen. De Heer  is twaalf jaar betrokken geweest bij wetenschappelijk onderzoek op het gebied van  kunstmatige   intelligentie.   Daarbij   kan   hij   bogen   op   een   tiental   wetenschappelijke  publicaties.   Redenerend   vanuit   de   quantumtheorie,   waarin   sprake   is   van   causale  onzekerheid,   concludeert   hij   dat   er   desondanks   toch   wel   zoiets   als   formatieve  zekerheden worden geproduceerd. Maar deze oorspronkelijke formatieve samenhang  berust   alsnog   op   een   simpele   vorm   van   oer­informatie   welke   hij   definieert   als  exformatie.   Daaraan   is   echter   wel   intelligentie   te   veronderstellen.   Het   universum  heeft   blijkbaar   zoiets   als   een   geheugenwerking,   die   te   vergelijken   is   met   een  computergeheugen.   Er   zou   dus   in   beginsel   sprake   zijn   van   een   geheugen   zonder  bewustzijn.ix  Vermeldingswaard   is   dat   de   bekende   theoretische   natuurkundige  Stephen   Hawking   zijn   standpunt,   dat   zwarte   gaten   informatie   die   ze   verzwolgen  hadden nimmer meer zouden prijsgeven, heeft verlaten. (NRC­Handelsblad 24 juli  2004).   Deze   zienswijze   impliceert   dat   universele   procesgangen   nooit   tot   stilstand  komen, doch zich in eeuwigheid blijven herhalen. In   een   korte   verhandeling  Oer­informatie  gaat   Hans   de   Heer   nader   in   op   het  intelligentie­vraagstuk,   dat   vele   wetenschappers   nog   in   het   duister   doet   tasten.  Tevens tracht hij vanuit zijn wetenschappelijke kennis filosofisch een brug te slaan  naar Jan Börger en diens verklaringsprincipe van de werkelijkheid. Börger trok uit de  filosofische analysering van de werkelijkheid de conclusie, dat de werkelijkheid is  samengesteld uit factoren die inzichzelf beweeglijk zijn. De werkelijkheid zou dan  een constructie zijn van die factoren. De filosofische doordenking daarvan zou dan  mogelijkerwijs   kunnen   opgaan   in   een   logische   wiskundige   formulering   en  berekening. Want de karakteristieke eigenschappen van de factoren lopen uit in de  som   van   de   verhouding   van   verhoudingen   die   al   of   niet   in   elkaar   overgaan.   Die  universele   verhoudingen   komen   eveneens   tot   uitdrukking   in   en   aan   de   mens   als  bewustzijnswezen. Het   is   fout   om   als   grondslag   van   de   werkelijkheid   een   soort   van   goddelijk  (Super)bewustzijn te veronderstellen. Er staat geen onverklaarbare plannenmaker aan  het   'begin'   van   de   oneindige   keten,   noch   ligt   er   een   plan   aan   ten   grondslag.   De  werkelijkheid   berust   op   de   eeuwige   beweging   van   zelfverkering   en   bewustzijn.  Volgens de filosofische overwegingen van Börger is het bewustzijn een gevolg van de  zelfwerkzaamheid   van   de   energetische   eenheden,  partikels,   die   door   universele  wordings­ en ontwikkelingsprocessen, evolueren tot hersenen en zelfbewustzijn. Dat  is ook de conclusie die Hans de Heer trekt vanuit zijn wetenschappelijk onderzoek en  filosofische overwegingen. Op   het   gebied   van   de   theoretische   natuurkunde,   de   fysica,   zijn   wetenschappers  naarstig op zoek naar de  Uiteindelijke Universele Theorie. Probleem is echter dat de  quantummechanica   en   de   relativiteitstheorie   moeilijk   onder   één   noemer   zijn   te  brengen.x  Wellicht dient te worden uitgegaan van een dialectische verhouding. Dan  zou er enerzijds sprake kunnen zijn van een beweging naar 'binnen' en anderzijds  van   een   beweging   naar   'buiten'.   Het   'buiten'   betreft   dan   de   wereld   van   de  verschijnselen   incluis   de   mens.   Hegeliaans   begrepen   betekent   dit:   ongescheiden 

onderscheiden. Met andere woorden: de verhouding van de kwantiteit tot die van de  kwaliteit. Dat wil zeggen:  beweging op zich, en die van  het in beweging zijn. Met als  uiterste   mogelijkheid   de   mens   als   bewustzijnswezen   waarin   de   denkactiviteit   als  filosofisch zelfbewustzijn weer terugbuigt, ofwel spiegelt, in beweging op zich. Het redelijke en verstandige denken Als   we   deze   lijn   doortrekken,   dan   hebben   we   dus   te   maken   met  ontwikkelingsprocessen, die uiteindelijk in de mensheid leiden tot bewustzijn. Wel  blijkt bij nader inzien dat de hersenactiviteiten berusten op een dubbele werkwijze.  Enerzijds is de denkactiviteit gericht op eigen persoonlijk welzijn en dat van de groep  waartoe het individu behoort. Anderzijds is te spreken van een onpersoonlijk logisch  en   wetenschappelijk   denken   dat   wordt   bepaald   door   algemene   inzichten   en  mathematische wetmatigheden. De logica vormt hier de controle op het denken en  sluit de persoonlijke voorkeur en dogmatisch denken uit. Er is dus een onderscheid  te   maken   tussen   het   algemene   redelijke   denken   en   het   individueel   gekleurd  verstandig denken. Tussen de polen van redelijkheid en verstandigheid is sprake van een dialectische  verhouding.   In   dat   veld   speelt   te   allen   tijde   het   doen   en   laten   van   de   mens.   De  accentuering van de wetenschappelijke en filosofische bewustwording, staat en valt  bij de gratie van een denken dat zich ook beweegt op het terrein van de dagelijkse  gang van zaken en het existentiële bestaan. Aanvankelijk wordt de mens vanuit zijn  natuurstaat gedreven door pure zelfhandhaving en de zucht tot overleven. Maar   dat   de   mens   niet   leeft   bij   brood   alleen   staat   al   in   het   Evangelie   vermeld  (Matt.4:4). Vanuit een dorst naar kennis ontwikkelt de mens de wetenschap en de  cultuur, die dan ook voor een belangrijk deel zijn leven bepalen. De filosofie is een  wetenschap   die   berust   op   een   begripmatige   en   logische   doordenking   van   de  werkelijkheid. Logica, dat wil zeggen zeker weten, is voor de mens de enig mogelijke  denkdiscipline   vanwaaruit   het   wezen   van   de   werkelijkheid   is   te   doorgronden.  Hoewel   ook   de   logica   in   twijfel   is   te   trekken   blijft   het   toch   de   enige   toetsbare  zekerheid.   Nu   heeft   Börger   erop   gewezen   dat   werkelijk   filosoferen   berust   op  zelfbeheersing  en dat twijfel in deze slechts de functie heeft om niet in dogma's te  vervallen. Sterker: 'De twijfel eerst maakt het weten tot werkelijk weten.' De logica is  namelijk   niet   te   weerleggen   vanuit   de   logica.   Alleen   wanneer   er   redeneerfouten  worden gemaakt kunnen die vanuit het logische denken worden bijgesteld. Logica is  onpersoonlijk want heeft, los van persoonlijke ambities, een wetenschappelijke status.  Zo berusten wiskundige verhoudingen op onweerlegbare eeuwigheidswaarden. Het kenmerkende van de echte filosofie is dat er sprake is van een (onpersoonlijke)  zelfwerkzaamheid   van   het   denken,   dus   een   opzichzelf   betrokken   zich   afvragend  bewustzijn. Vanuit het zelfdenkende bewustzijn stellen zich vragen, die niet in directe  zin te maken hebben met de mens genomen naar zijn puur natuurlijke lichamelijke  staat en driftleven. Is de mens enerzijds op de aarde gericht en ook niet los daarvan te  denken,   anderzijds   blikt   hij   tijdens   een   heldere   nachtelijke   sterrenhemel   in   de  oneindige ruimte. Hoewel de verwondering hem overmeestert, zijn het toch ook de  vragen die hem parten spelen, wanneer hij worstelt met het waarom van het zijn van 

de werkelijkheid. Vanuit het schouwen, de doordenking en het proefondervindelijk  onderzoek, komt de mens tot zelfbewustzijn en zelfkennis. Het bewustzijn van de  mens  is  te vergelijken met  spiegeling, waardoor  het wezen  en zijn van het heelal  reflecteert.   Dit   laatste   betekent   dus   dat   de   kosmische   werkelijkheid,   waaraan  oorspronkelijke   verhoudingen   ten   grondslag   liggen   als   oer­gegeven,   zich  reproduceert   in   de   menselijke   hersenen   en   de   mens   activeert   en   uitnodigt   tot  onderzoek en doordenking. Eeuwige schepping De veelal uniek gedachte en eenmalige aanwezigheid van de mensheid volgens een  inval   Gods, wordt  zelfs  in het  Oude  Testament  reeds  ontkend.  Dat zou  de  heren  theologen tot nadenken dienen te stemmen. Zo vangt het boek Prediker (1:2) aan met  de   verzuchting:   "IJdelheid   der   ijdelheden,   het   is   al   ijdelheid."   Vervolgens   (1:9)   de  opmerkelijke uitspraak: "Hetgeen er geweest is, dat zal er zijn, en hetgeen er gedaan is, dat   zal er gedaan worden, zodat er niets nieuws is onder de zon." Ook in het Nieuwe Testament  zijn plaatsen aan te wijzen waar gewezen wordt op de eeuwige bestaansgrond van de  mens en die laat figureren in de Jezusgestalte die als de Christus de Logos uitdraagt.  De Logos behelst de waarheid omtrent de werkelijkheid. Vanuit de vleeswording als  mens   komt   de   Logos   tot   uitdrukking   in   gedachten   die   door   het   woord   worden  uitgedragen. Daarvan is sprake in de aanvang van het Johannes Evangelie. Verder  lezen we in 1:26­30 waar de Johannes de Doper figuur zegt: "Ik doop met water, maar hij   staat midden onder ulieden die gij niet kent: dezelfde is het die na mij komt, welke vóór mij   geworden is, wien ik niet waardig ben dat ik zijn schoenriem zoude ontbinden; Deze is het van   welke ik gezegd heb: Na mij komt een man, die vóór mij geworden is, want hij was eer dan ik." Johannes de Doper is eigenlijk de tegenhanger van Jezus. Hij is de figuratie van de  (anarchistische)   wereldverbeteraar   die   het   enerzijds   zoekt   in   de   eenvoud   van   het  leven. Anderzijds echter is hij bevangen door de Heilige Geest ofwel de rede die in de  mens dient neder te dalen. Als een roepende in de woestijn vertegenwoordigt hij de  natuur naar haar abstractie, namelijk als reflectieve geest (spiritueel anarchisme). Dopende   in   de   rivier   de   Jordaan   is   Johannes   de   Doper   gekarakteriseerd   als   de  rivierman en is de figuratie van de Waterman/Aquarius. Deze figuratie vinden we  ook   beschreven   als   de   Babylonische   cultuurgod   Dagon   of   Oannes,   die   op  merkwaardige   wijze   een   schrijfpen   als   attribuut   voert.   Hij   wordt   beschreven   als  opduikend   uit   de   rivier   (vruchtwater),   in   de   gestalte   van   vis   en   mens.   Hij   is   de  brenger van het woord en geschrift, de onderwijzer in de sterrenkunde en gedraagt  zich in eenvoud vanuit zijn geestesgesteldheid. Dezelfde figuur herkennen we in de  Egyptische Thot en de Griekse variant Hermes (Hermes Trismegistus). Ook zij zijn de  boden en brengers van het goddelijke woord: de Logos. De bijbelse Mozes en zijn  opvolger Jozua horen in deze rij thuis. Het (goddelijk) kind Mozes werd in een rieten  mandje op de stroom van de Nijl te vondeling gelegd. De naam Mozes betekent: Uit   het 'vrucht'water getogen (Exodus 2:10). De Nijl werd door de Egyptenaren beschouwd  als een aardse afspiegeling van de hemelse melkweg. Hermes Trismegistus is de bode  tussen het hemelse en het aardse: Opduikend uit de hemelse melkweg is ook hij in  feite een riviergod.xi

Extatische dans en filosofie De   momentele   aanwezigheid   van   de   mensheid   op   onze   aarde,   waaraan   begin   en  einde zijn verondersteld, staat dus welbegrepen tevens in het teken van de  eeuwige   generatie. Dat betekent eveneens dat bewustzijn en denken ook in het teken van de  eeuwigheid   staan.   In   de   aanschouwing   en   overdenking   spelen   te   allen   tijde  begrippen omtrent de eeuwigheid een rol die gestalte krijgen vanuit de begeestering  van   het   bewustzijn.   Het   is   vanuit   de   artistieke   beleving,   meekomend   aan   kunst,  wetenschap   en   filosofie,   dat   schoonheidsgevoelens   en   ontroering   teweeg   worden  gebracht. In de extatische en mystieke vervoering van de schoonheid en het begrijpen  gaat alle notie van tijd verloren. De exaltatie doet de euforische mens als het ware  vertoeven tussen hemel en aarde. De in dionysische vervoering verkerende dansende  Bacchanten verbeelden de bevrijding van het tijdelijke in een kosmische eenwording  van   de   inzichzelf   verkerende   geest,   namelijk,   het   rijk   van   de   vrijheid.   Dat   de  kosmische   beweging   inzichzelf   met   een   dans   wordt   vergeleken   zien   we   ook  weergegeven   in   de   Indische   metafoor   van   de   dansende   Shiva­figuur.   In   de  derwischen dansen van de rondcirkelende soefi's, een mystieke moslimorde, wordt  de ene hand ten hemel geheven en de andere gericht op de aarde. Ook hier speelt een  universele beleving een rol. Trouwens in de dans verliest de mens zich in het tijdloze,  dat evenwel kenmerkend is voor de artistieke belevingswereld. Het visionaire zien is het eeuwige moment van het erzijn, de eeuwige generatie, in het  zijn. Het  filosofische en  diepzinnige zelfbewustzijn dat staat in het  teken van het  begrip  en  het  begrijpen  valt  in  het tijdloze  moment  samen  met  het eeuwige zijn.  Hegel spreekt dan ook van het inzichtelijke, het transparante ware, en vergelijkt dat  dichterlijk   met   de  Bacchantische   tuimel.   Bij   Hegel   is   dan   sprake   van   het   absolute  begrip, het oneindige dat zich spiegelt in het tegenwoordige eindige moment, tijdens  de inzichtelijke belevingen van de begrijpende mens. Het zich ontvouwende zijn Met   deze   gedachte   heeft   Heidegger   zich   vooral   beziggehouden   in   zijn   geschrift  Inleiding in de Metafysica.xii Deze tekst is namelijk te lezen als een vervolg op zijn grote  werk  Zijn en Tijd.xiii  Heidegger stelt bij herhaling de vraag: "Waarom is er eigenlijk  zijnd en niet veeleer niets?" Dit lijkt ons een verkeerde vraagstelling en evenals die de  empirische wetenschap parten speelt, heeft ook Heidegger die vraag niet werkelijk  kunnen beantwoorden. Heidegger ondervangt echter de onmogelijke vraagstelling  met de opmerking dat in deze metafysische grondvraag een andere vraag resoneert,  namelijk: "Hoe staat het met het zijn?" Heidegger,   die   zich   met   het   denken   van   Hegel   heeft   beziggehouden,   spreekt  eveneens van het extatische karakter van een zich overstijgend zelfbewustzijn. Tijdens  de algemene sfeer van het bewustzijn van het erzijn of dasein (Zijn en Tijd), spelen in  het reflectieve zelfbewustzijn de 'tijdloze' momenten. Heidegger maakt namelijk een  onderscheid   tussen   het   zijnde   en   het   erzijn.   Onder   het   zijnde   verstaat   hij   de  verschijnselen in het algemeen. Onder erzijn verstaat hij de mens die zichzelf ervaart 

vanuit z'n zijn en existentiële bestaan. Het bijzondere en opvallende van het erzijn als  vragende mens is het  zijnsverstaan  dat leidt tot ontsluiting van het zijn. Vanuit deze  vraagstelling filosofeert Heidegger betreffende het  zijn. Heidegger wijst er dan ook  op dat het wezen van het zijn zich onthult in het voorhandene als zijnde en in het  erzijn   ofwel   vanuit   de   mens.   Met   het   begrip   erzijnde   of  Dasein  karakteriseert  Heidegger   de   vragende   mens.   Heidegger   maakt   dus   een   onderscheid   tussen   de  verschijnselen in het algemeen en het verschijnsel mens in het bijzonder. De mens als  bewustzijn is namelijk het enige verschijnsel waarin het denken over zichzelf kan  nadenken en dan is er sprake van filosofie. Heidegger spreekt in deze van een zich  ontvouwen van het zijn. Ontstaan, zijn en vergaan Het vermoeden omtrent de kringloop der eeuwige herhalingen heeft al vroeg een rol  gespeeld in het denken van de mens. Derhalve is zoals we al aangaven sprake van  een   lange   voorgeschiedenis.   In   de   prille   dageraad   van  de   oudheid   heeft   een   nog  vroegere   tijdgenoot   van   Anaxagoras,   de   natuurfilosoof   Anaximandros   (±   610­540  v.o.j.),   reeds   gedachten   omtrent   een   kringloop   geopperd.   Deze   Grieks   Ionische  filosoof uit Milete is als een grondlegger te beschouwen van de moderne evolutieleer.  Van zijn geschriften is, op een enkele spreuk na, niets bewaard gebleven. Opvolgers  van Aristoteles, Hippolytos en Theophrastos (gestorven rond 286 v.o.j.), hebben in  hun   commentaren   tekstmateriaal   overgeleverd.   Daaruit   blijkt   dat   Anaximandros  vanuit zijn natuurkundige bevindingen had geconcludeerd, dat het onbepaalde en  onbegrensde   (apeiron)   uit   de   ondergang   van   de   oude   hemellichamen   nieuwe  werelden doet voortkomen. De hemellichamen zouden zijn weggeslingerd uit een  enorme snelwentelende vuurbol. De cilindervormige aarde, die hij nog niet als een  bol zag, zag hij vrij zwevend in de ruimte. Dus de 'bovenkant', die werd gezien als  een aardschijf, was de woonplaats van de mens. Anaximandros   onderscheidde   de   drie   stadia   van  ontstaan,   zijn  en  vergaan.   Zeer  revolutionair bedacht hij dat de eerste levende wezens waren ontstaan in het moeras  en dat de oorsprong van de dieren en de mens was te zoeken in de vis. xiv In een der  oudste   overgeleverde   zinsneden   van   het   westerse   denken,  De   spreuk   van   Anaximandros,xv lezen we in vertaling: 'Waaruit alle dingen voortkomen, daarin gaan  ze ook weer ten onder, zo is de orde der dingen; want ze voltrekken aan elkaar het  vonnis,   de   vergelding   voor   hun   vergrijp,   volgens   de   ordening   van   de   tijd.' xvi    De  filosofie van Anaximandros stoelt in de  cyclus van de eeuwige wederkeer. Zoals in de  cirkel   begin   en   einde   in   elkaar   overgaan,   zo   is   in   het   onstaan,   erzijn   en   vergaan  procesmatig de eeuwige cyclus van leven en dood verondersteld. Denken in het licht van de tijd Heidegger   heeft   de   interpretatie   van   het  zijn   in   de   tijd  aan   de   orde   gesteld.   Hij  veronderstelt een andere zienswijze bij de voor­Socratische denkers. Die verstonden  onder de logos van het 'zijn' waarschijnlijk de natuurlijke ordening van het zijnde. Het  'zijn' gesteld in het licht van de tijd is een typisch heideggeriaans thema. Aan de 

'spreuk   van   Anaximandros'   heeft   Heidegger   een   analytische   studie   gewijd. xvii Heidegger   verstaat   echter   onder   het  zijnde  of  dasein  niet   alleen   de   dingen   maar  rangschikt   daaronder   óók   het   bewustzijn   of   de   logos.   Hij   heeft   dit   wellicht   in  navolging   van   Hegel   gedaan,   want   die   had   dat   reeds   in   zijn  Fenomenologie  geformuleerd. Heidegger spreekt van een archaïsche logica en onderschrijft dus dat  het   denken   al   een   lange   voorgeschiedenis   heeft.   Hij   beaamt   Hegels   zienswijze,  namelijk dat filosofie 'denken in het denken' is. In Hegel vindt de westerse filosofie in  zekere zin haar voltooiing. Ook Heidegger stelt, dat de wezensrijkdom van het zijn na  omwentelingen wordt voltooid in het moderne wereldtijdperk. Via de stroming van  de   Monadologie   van   de   substantie   vindt   in   de  Fenomenologie   van   de   Geest  die  voltooiing plaats en met name wijst Heidegger op Leibniz (1646­1716), Kant en Hegel.  Aangaande   Hegel  maakt   Heidegger   de   opmerking:   "Wat   de   geschiedenis   van  het  denken   betreft:   De   enige   denker   van   West­Europa,   die   de   geschiedenis   van   het  denken  denkend ervaren heeft, is Hegel." Maar Hegels bron verwijst niet direct naar  Anaximandros, doch naar Aristoteles. Hegel noemt echter Aristoteles de rijkste bron,  omdat die de oudere filosofie grondig heeft bestudeerd en verder uitgewerkt. Maar  dan heeft ook het denken van Anaximandros hier indirect doorgewerkt. In een uitmuntend proefschrift van Karin de Boer wordt ingegaan op wat zij noemt  Heideggers   tweestrijd   met   Hegel.xviii  Tijdens   haar   studie   werd   zij   geraakt   door   de  schoonheid   van   het  hegelse   denken.   Toch   verheelt   zij  niet   aan  het   eind   van  haar  dissertatie   om   haar   bewondering   voor   Heidegger   te   uiten.   Weliswaar   plaatst  Heidegger,   ondanks   zijn   respect   voor   Hegel,   kritische   kanttekeningen   bij   diens  absolute Idee. De wortels daarvan reiken terug tot aan Plato's Eidos: het Vaderland van   de   Idee.   Jan   Börger   heeft   erop   gewezen   dat   door   het   stellen   van   de  idee  een  intellectualisering   plaatsvindt   van   het   animistische   natuurlijke   denken.   Heidegger  daarentegen doet een 'stap terug' en stelt de betekenis van praxis ­ het leven ­ aan de  orde, zonder echter afbreuk te willen doen aan het metafysische denken van Hegel.  De niet tastbare waarheid begrepen als de Idee, die voor Heidegger samenvalt met  het zijn, onthult zich dan ook, zijns inziens, onverborgen vanuit het wezen der dingen  en de handeling, zoals het subjectieve gebeuren. Waarheid en zijn Ook Börger heeft gewezen op de bedenkelijke fout die in de filosofie wordt gemaakt,  namelijk dat er onder waarheid een of andere afzonderlijkheid of bepaaldheid wordt  verstaan.   Zelfs   de   roemruchte   Bolland   gaat   niet   geheel   vrijuit   en   met   hem   de  bollandisten. Die beschouwen de Zuivere Idee als alleen zaligmakend. Maar ook in de  moderne filosofieën geldt een eenzijdigheid van denken, zij het in een omgekeerde  vorm. Want daarin wordt op voorhand in ontkennende zin afstand genomen van de  metafysische en rationele waarheidsbevindingen. Maar, zoals Börger het definieert,  waarheid is niet tastbaar, of te hebben, doch slechts te begrijpen. Waarheid berust op  het wezenlijke zijn, dat zich in de reflectie van erzijn weerspiegelt en in het menselijk  brein tot zelfbewustzijn komt. Werkelijke reflectie en zelfbewustzijn behoort volgens  Börger tot het gebied van de levenskunst. Vandaar dat hij beklemtoont dat niet alleen  op de Zuivere Idee maar ook op het leven het accent dient te liggen. Dienaangaande 

citeert hij Johannes 14­6 waar de Jezusfiguur zegt: Ik ben de weg, de waarheid, en het   leven(!). De Grieken zagen de kosmos als een sieraad. Het is de kosmos, die tot zichzelf in  verhouding   staat   en   zich   als   zodanig   manifesteert.   De   mens   is   het   uiterste  ontwikkelingsmoment van en in de kosmos. Het universele gebeuren buigt vanuit  het   zelfbewustzijn   in   zichzelf   begripmatig   en   cultureel   terug,   reflecteert   en  weerspiegelt zich. Aan de mens als bewustzijnswezen ontleent de kosmos ofwel de  werkelijkheid haar realiteit. Het in zichzelf verzonken zijn Heidegger   spreekt   van   het  erzijn,   dus   de   mens   in   concreto,   waaraan   het  zijn  in  abstracto tot onthulling komt. De werkelijkheid is dus dubbel, is zowel verschijnsel om naar haar essentie tevens  geen verschijnsel te zijn. Kenmerk van de mens is zijn bewustzijn en denken die in  directe zin van het woord niet tot de verschijnselen zijn te rekenen. Bewustzijn is de  uiterste   mogelijkheid   van   het   zijn,   namelijk   het   bewuste  zijn.   Slechts   vanuit   het  woord, de spraak, de handeling en in geschrift vertaalt het zich als wezenskenmerk  der verschijnselen. Het denken en zelfbewustzijn dat beseft of begrijpt, overschrijdt  vanuit   de   overdenking   en   doordachtzaamheid   de   grens   van   de   wereld   der  verschijnselen. Het denken dat uitloopt in begrip is als het ware door de dingen heen.  Het bewustzijn en denken staan dan in het licht van de inhoudsloze klaarheid. Dat is  een   vorm   van   extase   die   ook   door   Hegel   wordt   beschreven.   In   de   Indische  wijsbegeerte   is   er   sprake   van   de   droom   van   Maya.   De   zuivere   betekenis   van   de  Boeddha­gestalte   verbeeldt   niet   zozeer   een   menselijke   figuur,   doch   het   inzichzelf  verzonken bewustzijn. Het overschuimende Voor Heidegger is denken dichten, de waarheid is omkleed en vluchtig. Vandaar dat  hij   spreekt   van   tijds­extase,   een   verwijlen.   Heidegger   kritiseert   Hegel   omdat   hij,  hoewel alles doordacht hebbende, zich in een cirkel van filosofische vraagstukken  beweegt, zonder oog te hebben voor het centrum van de cirkel. Heidegger zelf wijst  de  tijd  aan als het  middelpunt  van de filosofische cirkel. In zijn  Metafysica  maakt hij  dienaangaande een interessante opmerking die wel eens de sleutel tot zijn denken  zou kunnen zijn. Het begrip tijd op zich bestaat niet. De tijd tekent zich af aan het  mens­historisch zijn, want de tijd manifesteert zich voor zover de mens er is. Het  heideggeriaans begrip  Zijn en Tijd  vindt haar bevestiging in de mens. Wanneer we  mens zeggen, zeggen we volgens Heidegger 'Zijn en Tijd'. Omdat in het menselijk bewustzijn tijd en eeuwigheid samenvallen, is er sprake van  tijds­extase.   Als   een   vorm   van   levenskunst   komt   die   tot   uitdrukking   in   het  kunstzinnige   gevoel   en   de   filosofische   waarheidsbeleving.   Börger   heeft   er   op  gewezen   dat   we   niet   de   fout   moeten   maken   om   het   dagelijkse   bestaan   met  levenskunst te verwarren. Want de mens die van zijn bestaan geniet behoeft nog geen  levenskunstenaar   te   zijn,   zoals   veelal   wordt   gedacht.   Levenskunst   vloeit   namelijk 

voort uit een geestesgesteldheid waarin de mens zich verbonden voelt met het Al. In  zijn tijdloze onderdompeling beweegt de mens zich in een verdroomde wereld. Heidegger   beticht   Hegel   van   het   hanteren   van   een   vulgair   tijdsbegrip.   Maar   zijn  zienswijze is moeilijk te rijmen met de visie van Hegel. Ook Karin de Boer plaatst  daarbij een kanttekening. De waarheidbeleving die zich begripmatig manifesteert in  een   oneindigheidsgevoel   wordt   namelijk   door   Hegel,   aan   het   slot   van   zijn  Fenomenologie, zeer dichterlijk het  overschuimende  genoemd. Desondanks blijft het  oneindigheidsgevoel te allen tijde als het 'tijdloze' moment toch tijdgebonden. Gezien  sommige uitspraken die Heidegger over Hegel doet veronderstelt Karin de Boer, die  zeer goed is ingevoerd in het filosofische werk van beide denkers, dat Heidegger de  teksten van Hegel niet volledig heeft bestudeerd. Waarheid en tijd Evenals   Heidegger   heeft   ook   Nietzsche   (1844­1900),   die   te   typeren   is   als   een  dionysische   figuur,   aansluiting   gezocht   bij   het   voor­Socratische   denken.   Maar   bij  Nietzsche ligt het accent vanuit het dasein of erzijn op het existentiële bestaan van de  mens, en niet zozeer op de Logos of het bewustzijn zelf. Heidegger verwijst naar een  aantekening van Nietzsche, die hij na zijn  Zarathustra  heeft gemaakt (±1885), naar  aanleiding  en   ter   definiëring  van  het  het  zijn  van  het  wordingsproces.  Heidegger  citeert: "Aan het  worden  (wording)  het  karakter  van het  zijn  te geven  ­ dat  is  de  hoogste wil tot macht." Verder zegt Heidegger: "Het zijn, dat Nietzsche hier denkt, is  de   eeuwige   wederkeer   van   hetzelfde."   Bij   Nietzsche   is   er   dus   sprake   van   dat   de  existentiële   mens,   dus   de   mens   naar   zijn   bestaan   als   natuurproduct,   in   alle  eeuwigheid steeds weerkeert. Vanuit deze zienswijze is Heidegger geen existentialist te noemen omdat hij zich ook  bezighoudt   met   de   essentie   van   het  zijn.   Het   pure  zijn  dat   naar   zijn   betekenis  onbepaald is blijkt echter in onze voorstellingswereld nochtans 'een hoogst bepaald  volledig onbepaald iets te zijn.' In zijn verhandeling Over het wezen van de waarheidxix stelt hij nadrukkelijk: "Iedere soort van antropologie en iedere subjectiviteit van de  mens als subject is, zoals in Sein und Zeit, verlaten." Heidegger karakteriseert het erzijn of Dasein als 'in­de­wereld­zijn,' en de mens is het   geworpene. De mens is dus het erzijn van het zijn bij uitstek, dat zich realiseert en dat  zich manifesteert in activiteiten die het zijn weerspiegelen. Vandaar dat de mens een  besef heeft van eeuwigheid. Wel maakt Heidegger een onderscheid tussen de wereld  en de aarde. De aarde is de moeder die de mens heeft voortgebracht, maar 'het in de  wereld zijn' is de kunst om te leven. Opmerkelijk is dat bij Heidegger in zijn Metafysica een ommekeer in zijn denken is te  constateren.   In   haar   proefschrift  Waarheid   en   tijd   bij   Heideggerxx  heeft   Veronica  Vasterling   deze   inhoudelijke   wending   diepgaand   geanalyseerd.   Zij   merkt  dienaangaande op dat in het begin van de jaren dertig het project van Zijn en Tijd niet  wordt voortgezet. Een ander perspectief met name Zin of Grond wordt maatgevend.  Toch zal Heidegger in zijn latere werk weer op het begrip Tijd terugkomen. God in de filosofie

Opmerkelijk is dat Veronica Vasterling uitgebreid ingaat op wat Heidegger de onto­ theo­logische  structuur   noemt   van   de   metafysica   en   dat   in   zijn   tweede   lezing  betreffende  Identiteit   en   differentie  (1957)   weer   actualiseert.   Theologie   waarin   de  personificatie van een of andere God een rol speelt heeft volgens Heidegger geen  wetenschappelijke waarde. Het absolute dat een rol speelt in de metafysica wordt  daarentegen door Heidegger aangemerkt als goddelijk en dat een grondtrek vertoont  met   de   theologie.   Heidegger   verwijst   naar   de   invloed   van   Spinoza   op   het  Duitse  idealisme. Spinoza had namelijk God met de natuur vereenzelvigd: Deus sive Natura;  de substantie is 'zonder aanvang (anarchon)': causa sui. Heidegger vraagt: 'Hoe komt  de god in de filosofie?' Die is te vinden in het wezen van de differentie: Zijn en het  Zijnde.   Deze   grond   en   grondvesting   is   de   oorzaak   als   de  causa   sui:   'Zo   luidt   de  feitelijk passende naam voor de god in de filosofie. Tot deze god kan de mens niet  bidden, noch kan hij hem offers brengen. Voor de  causa sui  kan de mens noch uit  eerbied op de knieën vallen, noch kan hij voor deze god musiceren en dansen.' Deze  conclusie   wordt   in   het   proefschrift   van   Veronica   Vasterling   in   directe   zin   niet  bevestigd hoewel zij spreekt van 'een abstracte radicalisering van de ontotheologie'.  De ontotheologische gesteldheid van de metafysica noopt Heidegger om een 'stap  terug'   te   doen.   Zoals   Karin   de   Boer   opmerkt   is   voor   Heidegger   de   hegeliaanse  almacht van het denken, dat procesmatig resulteert in het absolute begrip, 'de steen  des aanstoots'. Deze tweestrijd is voorshands dan ook nog niet beslecht. Het  positieve  aan  Heideggers   filosofie  is  dat  die  Erzijn  ten  opzichte  van  het  Zijn  tracht   te   ontsluiten,   ofwel   het   leven   dat   tevens   de   vorm   van   kunst   inhoudt.   Aan  Heidegger wordt wel verweten dat hij geen afstand heeft genomen van het Duitse  nationaal­socialisme.   Maar   vermoedelijk   heeft   Heidegger,   en   velen   met   hem,   de  opkomst   van   het   nationaal­socialisme   aanvankelijk   begrepen   als   een   Europees  cultuurmoment. Echter in zijn Einführung in die Metaphysik, colleges uit 1935 die hij in  1953 in druk liet verschijnen, herhaalt hij zijn kritiek nog eens op de Duitse partij­ variant, want daarin herkent hij geen innerlijke filosofische waarden en grootsheid. xxi De vlucht in de geest Maar ging Hegel dan volledig op in zijn filosofische abstracties?  Börger heeft er op  gewezen dat Hegel na zijn filosofische arbeid de verzuchting heeft geslaakt: "dat hij  van harte verlangde naar een meer levende werkkring." In zekere zin heeft Hegel de  filosofie als een verzoeking beschouwd, zoals zijn vrouw mededeelt. Namelijk in zijn  opmerking: "Den Gott dazu verdammt hat, Philosoph zu sein.." Börger plaatst daarbij  de opmerking: "Dat zijn belangrijke woorden, die aan anderen zoals Bolland ontgaan  zijn." Na de Griekse filosofie, waarin werd uitgegaan van het geheel en dus ook het leven,  vindt   een   vlucht   in   de   geest   plaats.   Bij     de   uit   Egypte   afkomstige   hellenistische  filosoof   Plotinus   (204­270)   komt   eigenlijk   een   afsluiting   tot   stand   van   het   antieke  denken. Bij deze neo­platonici gaat het om louter geest en is de natuur het zondige  beginsel. Er is dan sprake van het zondige vlees welke gedachte aanleiding geeft tot  de onzinnige ascese.

Börger stelt dat bij Hegel de vlucht in de geest ten top is gedreven. Alles wat er is, is  volgens Hegel denken en de mens gaat op in begrip. Hoewel de existentie­filosofie  zeer prijzenswaardig de terugkeer naar de aarde en het leven predikt, wijst zij helaas  de behaalde resultaten van de grote denksystemen af. Zij houdt echter daarmede zelf  op ware filosofie te zijn.xxii Want waar de logica omtrent de waarheid wordt ontkend,  daar gaapt een zwart gat. Ons inziens dient er voor Heidegger een uitzondering te  worden   gemaakt,   omdat   die   zich   wel   degelijk,   zij   het   kritisch,   met   Hegel   heeft  beziggehouden. Veel misverstand bestaat er omtrent Heideggers begrip destructie. Universeel proces De   werkelijkheid   manifesteert   zich   dus   door   het   wordings­   en   evolutionaire  ontwikkelingsproces   dat   uitloopt   in   hersenen.   In   de   mens   komt   een  bewustwordingsproces op gang dat leidt tot doordenking van de werkelijkheid. De  mens staat op de grens van twee werelden en als zodanig is hij het laatste verschijnsel  te noemen in de kringloop van de werkelijkheid. Het menselijke bewustzijn berust  onder   andere   op   spiegeling,   dat   tot   uitdrukking   komt   in   de   aanschouwing   en  doordenking   van   de   werkelijkheid   ofwel   de   kosmos.   Er   is   dus   sprake   van   een  universele   procesgang   die,   omwille   van   zichzelf,   immer   weer   uitmondt   in   de  werkelijkheid als zelfaanschouwing en zelfdoordenking. De werkelijkheid verhoudt  zich polair tussen niet kennen en kennen. Dit komt in de mens tot uitdrukking want  hij/zij   is   die   verhouding.   Welbegrepen   is   te   stellen   dat   de   mensheid   in   feite   de  werkelijkheid mee is. In het menselijk bewustzijn spiegelt de werkelijkheid zichzelf  en andersom heeft de mens vanuit het zelfbewustzijn daar weet van. Vandaar dat de  mens   staat   in   het   teken   van   niet­weten   en   weten,   waarvan   de   wetenschap   en   de  kunst, de religie en de filosofie een neerslag zijn. In de mens sluit zich de cirkel.  Hij/zij is zowel begin als het einde, de Alpha en de Omega. In het dualistische denken wordt de mens en de werkelijkheid als twee afzonderlijke  entiteiten beschouwd. De mens is dan al of niet vrij om over de werkelijkheid na te  denken. Maar de mens als bewustzijnswezen beweegt zich zowel in een innerlijke als  in een uiterlijke wereld van het bestaan. De mens is dubbel want maakt ook deel uit  van het universeel bewustzijnsproces. Bewustzijn en denken is ook een zaak van een  immanent gebeuren. Dit is de essentie van dat, wanneer Börger zegt dat de mens de  werkelijkheid méé is, want met deze uitspraak weerlegt hij het filosofische dualisme.  Deze gedachtegang is in de filosofie van Börger tot en met uitgewerkt. Steeds weer  met een vaste regelmaat geeft Börger in zijn verhandelingen van deze procesgang en  bewustwording   een   samenvattende   definitie.   Namelijk   dat   de   ether   gedacht   als  oergegeven   het   andere   is   van   het   electro­magnetisch   veld,   dat   zich   omzet   tot  spiraalnevel, tot sterrenhoop, tot zonnestelsel. In het zonnestelsel bevinden zich de  planeten waarop mogelijkerwijs de organische evolutie van het plantenrijk, dierenrijk  en mensenrijk plaatsvindt. De mens als laatste verschijnsel verheft zich van natuurwezen tot cultuurwezen. Hij  voegt aan zijn natuurlijke levensgang een dimensie toe. Als creatief en artistiek wezen  verfraait   de   mens   zijn   leven.   Vanuit   zijn   psyche   of   psychische   gesteldheid   is   hij  ontvankelijk voor schoonheid en ontroering. Dat laat onverlet dat ook het ondergaan 

van verdriet zijn tol eist. Plato heeft erop gewezen dat de verwondering de moeder is  van   de   filosofie.   Het   meest   merkwaardige   is   dat   het   denken   over   zichzelf   kan  nadenken, zoals reeds Aristoteles heeft vastgesteld. Er is namelijk in filosofische zin  sprake   van   een   vraagstelling   omtrent   de   werkelijkheid   zelf,   die   in   de   religie   en  filosofie tot uitdrukking komt. Het religieuze gevoel wil zeggen zich verbonden voelen met het Al. Daarom willen  wij een onderscheid maken tussen religie en   godsdienst. In tegenstelling met het  religieuze Al­gevoel, berust godsdienst op de angst voor het sterven. De verhouding  tussen God en mens staat in het teken van Heer en Knecht en het is de genade Gods   die   de   knecht   tot   de   heer   kan   brengen.   Godsdienst   staat   in   het   teken   van  onderdanigheid   en   in   zijn   afhankelijkheid   van   goddelijke   goedertierenheid  onderwerpt de gelovige zich om zijn voortbestaan in een hiernamaals zeker te stellen. Het al­toegankelijke beginsel In de antieke wijsheid werd beseft dat alles oorspronkelijk uit de ether geboren is en  daar ook  weer in terugkeert. Onder  de  ether werd een fijne doorzichtige materie  verstaan. In de mysteriën werd die wereld opgeroepen en verloren de ingewijden zich  in de roes en de extase. Hegel heeft zich over de mysteriën nogal kritisch uitgelaten.  In   zijn  Fenomenologie  beschrijft   hij   de   mysteriën   als   een   zich   te   buitengaan   aan  inhoudsloos stamelen en bacchantische razernij. Pas als er sprake is van het zuivere  begrip is er sprake van de hegeliaanse bacchantische tuimel. Börger   ziet   het   positiever   en   spreekt   van   een   aanvankelijk   zuiver   besef   en  aanschouwen.   Dat   is   dan   tevens   het   uitgangspunt   voor   de   westerse   filosofie   die  uitloopt in zuiver begrip. Het verschijnsel mens, als hersenen en bewustzijn, loopt  dus   aanvankelijk   uit   in   zuiver   besef   om   vervolgens   in   het   zuivere   begrip   te  culmineren. Beide staan in het teken van een heldere doorzichtigheid. De mens is dan  ook   het  al­toegankelijke  beginsel.   Vanuit   de   verlevendiging   van   het   zuivere   begrip  vindt   de   aansluiting   met   het   leven   weer   plaats.   In   deze   omkering   vindt   de  verscheurde   mens   en   zijn   verbroken   werkelijkheid   zichzelf   terug   als  levenskunstenaar. De mens is dus het culminatiepunt van hersenontwikkeling dat zich kenmerkt door  het   bewustzijn   en   het   bewuste   denken.   Zelfbewustzijn   heeft   als   kenmerk   de  werkelijkheid   vanuit   het   zien   en   het   denken   te   weerspiegelen.   Tevens   komt   de  werkelijkheid   vanuit   het   denken   tot   zelfanalyse.   In   het   zelfbewustzijn   en   de  doordenking wordt de werkelijkheid, als materie en verschijnsel, in filosofische zin,  weer doorzichtig.xxiii Börger   beredeneert   de   werkelijkheid   vanuit   het   wiskundige   punt   en   de   lijn.   Die  definieert   hij   filosofisch   als   een   verhouding   van  onderscheid  en  ontmoeting.   Dan  hebben   we   het   volgens   Börger   over   de   werkelijkheid   als   een   verhouding   van  verhoudingen.   In   abstracto   is   de   wiskundige   lijn   als   verhouding   van   punten  oneindig,   die   zich   in   ruimtelijke   zin   manifesteert   in   de   figuur,   de   vorm   en   het  lichamelijk organisme. De organische lijn is oneindig, niet te tekenen, doch slechts 

aan te geven en dan is er sprake van kunst. In   de   grond   van   de   zaak   zijn   de   wiskundige   figuren   in   abstracto   dus   in   alles  verondersteld, maar als figuren komen zij niet voor. Wij kunnen wel een lijn trekken  en een punt zetten, en inzoverre spreken die tot de verbeelding, maar in feite wordt  de lijn een streep en het punt een vlak. Al tekenen wij nog zulke ragfijne lijntjes, toch  blijken die bij uitvergroting strepen te zijn. Het wiskundige punt en lijn zijn in feite  abstracties. Aan de contouren van de vormen tekent de lijn zich wel in abstracto af. Aan een heldere sterrenhemel zijn wiskundige figuren door denkbeeldige lijnen wel  te   construeren.   Reeds   in   de   Babylonische   tijd   zijn   die   verhoudingen   van  verhoudingen   die   tot   de   verbeelding   spraken   vervlochten   tot   sterrenbeelden.   In  verband   met  de   wisseling   van de  seizoenen   hebben  die   geleid   tot  een  praktische  organisatie   van   samenlevingen   zoals   bijvoorbeeld   het   zaaien   en   het   oogsten.  Daarnaast is er ook sprake van religieuze en filosofische bespiegelingen, waarvan wij  de neerslag zien in een keur aan mythologische verhalen. 'De werkelijkheid als wiskunde is de grens tussen begrip en verbeelding', zegt Börger.  Verder   zegt   hij:   'In   de   Griekse   beeldhouwkunst   zijn   de   meetkundige   figuren   als  organische   schoonheid   geïdealiseerd.'   In   de   bol   en   haar   middelpunt   is   de  werkelijkheid   figuurlijk   als   verhouding   van   eenheid   en   verscheidenheid  geïdealiseerd. De vrouw als het kosmische beginsel De schoonheid van het vrouwelijke lichaam kenmerkt zich door gratie. De vrouw  wiegt   in   haar   heupen,   zij   manifesteert   haar   ontvankelijkheid   en   is   het   centrale  levensbeginsel.   Het   ronde   komt   aan   haar   tot   uitdrukking   dat   in   zekere   zin   door  weelderige vormen wordt geaccentueerd. De vrouw staat in het teken van de liefde,  want zij ontvangt en baart, ofwel neemt en geeft. Haar accenten liggen in de intuïtie  en het gevoel, vandaar dat zij ook het verzorgende en behoedende tentoonspreidt. De  vrouw is de weerspiegeling van het kosmische ontvankelijke beginsel. Het mannelijke lichaam daarentegen kenmerkt zich in de hoekige en strakke vormen  en   de   man   is   de   vertegenwoordiging   van   het   zichzelve   werkzame   intellectuele  beginsel. Hij wordt geacht zijn huis en haard, vrouw en kinderen te beschermen. De   vrouw   vertegenwoordigt   de   waarheid   vanuit  haar  zijn  en   de   man   ontdekt  de  waarheid die zij vertegenwoordigt vanuit het begrip. De band tussen het vrouwelijke  en het mannelijke is onlosmakelijk want zij zijn en blijven in elkaar verondersteld. De  man is het andere van de vrouw en de vrouw is het andere van de man. We dienen  deze onderscheiding in haar praktische betekenis niet strikt te hanteren, want een  honderd   procent   man   of   vrouw   is   een   idealisering.   Vrouwen   met   een   mannelijk  intellectueel  accent, en  mannen  met een vrouwelijk  gevoelig  accent vormen  zeker  geen uitzondering op de regel al kan dat idealiter ook samengaan. Ook kan er sprake  zijn van een sterke betrokkenheid op eigen wezen, wat de homo­sexualiteit wordt  genoemd. Omdat de mens dubbel is, namelijk geest en lichaam, is er in toegespitste  vorm sprake van homo­sexuele en lesbische relaties. Begrip komt van begrijpen, dat is een activiteit. Het denken als activiteit berust op 

zelfwerkzaamheid omdat het in zichzelf bewegelijk is. De werkelijkheid als waarheid  is het eeuwige vrouwelijke principe met als inhoud het mannelijk principe vanuit de  geest en zelfherkenning. Wanneer de werkelijkheid tot inzicht en begrip is gekomen  en zich in zichzelf spiegelt, dan is er sprake van de  Heilige Geest, hetgeen aan het  leven een extra dimensie van schoonheid verleent. Dat is de eenheid der tegendelen,  die vrouwelijk en mannelijk zijn geaccentueerd. Dus de maagdelijke werkelijkheid  openbaart zich, geeft haar inhoud prijs en buigt weer in zichzelf terug tot eenheid. De  man   is   het   kind   en   de   man   is   tevens   geliefde.   Het   Evangelie   spreekt   van   mijn  welbeminde   Zoon.   De   vrouw   beleeft   idealiter   aan   de   man   haar   waarheid   die   hij  weerspiegelt, want de man geeft inhoud aan haar waarheid. Liefde gedijt alleen in  waarheid. Waar de waarheid zoek is, daar is de liefde zoek. Het kenmerk van de liefde is de eeuwige wederzijdse betrekking. De liefde staat in  het teken van het offer en de dood. In de liefde verliezen de geliefden zich aan elkaar.  Wie door de liefde wordt geraakt transformeert in het andere van zichzelf. De man  verliest zich aan de vrouw en de vrouw neemt de man in zich op. Na de dood keert  de gestorvene in moederaarde terug. De werkelijkheid, gedacht als het vrouwelijke,  geeft en neemt. Mystiek en de wiskundige formule Door   de   idealistische   filosofie   loopt   een   mystieke   lijn.   Hegel   verwijst   in   zijn  Voorlezingen   naar   de   speculatieve   mysticus   Meister   Eckhart   (±1260­1328).   Die  interpreteert God begrippelijk als zuiver denken, dat is de Logos. Iedere concrete  voorstelling   omtrent   God   wijst   Eckhart   af.   God   of   de   Logos   is   het   oneindige  ondeelbare,   het   ene   dus   tevens   het   immanente,   dat   zich   weerspiegelt   in   het  bewustzijn.   Niet   de   enkele   mens   maar   de   mensheid   is   de  Logos­Zoon.   De  triniteitsgedachte,   Vader,   Zoon   en   Heilige   Geest   berust   ook   zijns   inziens   op   een  ondeelbaarheid. Want de werkelijkheid gedacht in de figuratie van de Vader, wordt  door de Zoon, die de figuratie is van de Logos of het woord, intellectueel verwoord in  de figuratie van Heilige Geest waarvan het symbool de duif is. Eckhart spreekt dan  ook niet zozeer van een God, maar van een  Godheid, die niet alleen in wording is,  doch  ook  vergaat: Gott entwirt. Wanneer de mens of de mensheid sterft, dus het  bewustzijn zich oplost, sterft ook het goddelijke. Want de werkelijkheid heeft dan  zonder   spiegeling   vanuit   het   bewustzijn   geen   realiteit   meer.   Vanuit   deze   geniale  zienswijze   geeft   Eckhart   aan   het   sterven   van   de   Christusfiguur   een   kosmische  inhoud.   In   het   denken   van   Meister   Eckhart   is   sprake   van   een   boventijdelijk  levensbeginsel. Meester Eckhart werd nog kort voor zijn dood voor de Curie gedaagd en gedwongen  zijn leer te herroepen. Onder onduidelijke omstandigheden komt hij te sterven op zijn  terugreis vanuit Frankrijk naar Keulen waar hij doceerde. Onbekend is waar, wanneer  en op welke wijze zijn leven wordt beëindigd. Bij pauselijke bul werden na zijn dood  een aantal van zijn bevindingen alsnog veroordeeld tot ketterij.xxiv Nicolaus Cusanus (1401­1464) en in navolging Giordano Bruno werken in abstracto  de oneindigheidsgedachte van Eckhart op wiskundige wijze uit. De bol als abstracte  meetkundige figuur wordt als een metafoor van de oneindige ruimte beschouwd, en 

dat is de kosmos of het heelal. De geniale conclusie die hieruit wordt getrokken is,  dat dus tevens het middelpunt in de oneindige bol, of oneindigheid, dan ook overal  aanwezig   is.   Als   de   bol   of   de   ruimte   oneindig   wordt   gedacht   is   elk   punt   in   de  oneindige ruimte tevens middelpunt. In denkbeeldige zin is vanuit elk punt in de  ruimte een straal te trekken in de oneindige wereldruimte en die straal of lijn is dan  als oneindig groot te denken. Ook is denkbeeldig dat het punt en de cirkelomtrek  samenvallen, dan is er sprake van het oneindig kleine. De werkelijkheid op zoek naar zichzelf Zowel het oneindig grote als het oneindig kleine zijn niet te delen dus ondeelbaar. Dit  is   volgens   Börger,   die   blijkbaar   les   heeft   getrokken   uit   genoemd   mystiek   denken,  tevens de wiskundige formule die ten grondslag ligt aan de mens. De mens als brein,  dus   geest,   weerspiegelt   als   oneindig   klein   de   wereldruimte   als   oneindig   groot.  Oneindig klein en oneindig groot zijn dus onbegrensd klein en onbegrensd groot.  Dat wil zeggen, hoe klein we het wiskundige punt ook denken, we het altijd te groot  denken. En hoe groot we de oneindige bol of ruimte ons kunnen voorstellen, we  denken   het   altijd   te   klein.   Dit   onbegrensde   zijn   over   en   weer   vormt   dus   geen  tegenstelling maar staat in onderlinge verhouding, want oneindig klein is de inhoud  van oneindig groot. Als zodanig is oneindig klein het nietige beginsel van oneindig  groot als het omvattende beginsel. In deze kosmische verhouding gelden begrippen  die zich óók in de mens weerspiegelen en afspiegelen. Vanuit zijn aanschouwing en  het   begrip   valt   de   kleine   mens   als   bewustzijn   samen   met   de   verhouding   van   de  oneindig grote werkelijkheid. Want de mens zelf als een bijzondere verhouding is de  werkelijkheid   als   algemene   verhouding   mee   in   de   vorm   van   een   replica   of  spiegelbeeld. In   de   oneindige   straal   vanuit   het   middelpunt   en   de   oneindige   bol   komen   de  begrippen onderscheid en ontmoeting tot uitdrukking. Deze verhouding definieert  Börger als ongescheiden onderscheiden. In de spiraal gaat de lijn achter het punt aan  en lijkt het dat de ontmoeting zoek is om toch niet eenzijdig zoek te zijn. De spiraal is  de   metafoor   waarmede   Börger   in   een   verhandeling   schitterend   uitdrukt,   dat   de  werkelijkheid, die culmineert in het menselijk brein, op zoek is naar zichzelf.xxv Dit roept een prachtig beeld op van het kosmisch gebeuren. De in zichzelf krullende  majestueuze melkweg of spiraalnevel, is het domein van de mens waar hij komt tot  zelfbezinning en doordenking. Dat wil zeggen dat de werkelijkheid uiteindelijk in en  als het bewustzijn van de mens zichzelf spiegelt. Dan is er sprake van onderscheid en  ontmoeting   omtrent   het   eigen   wezen   en   zijn,   dat   wil   zeggen   de   werkelijkheid  reflecteert zich in haar eigen waarheid. De diaphane filosofische geest, die de wereld  van de dingen voorbij is, loopt uit in het licht van het heldere inzicht als inhoudsloze  klaarheid. Het   menselijk   hoofd   en   brein   is   de   concretisering   van   de   werkelijkheid   als  bewustzijn. Evenals Hegel wijst ook Börger op de bouw,  bolvorm, van de menselijke  schedel. Als we het schedeldak in omgekeerde vorm met een kelk vergelijken dan  vinden we een schitterende metafoor bij Hegel voor wat hij noemt: 'De schedelplaats  van de absolute geest.' Aan het slot van zijn Fenomenologie van de Geest geeft Hegel een 

parafrase van een gedicht die Freundschaft uit Schillers Theosophie des Julius: 'aus dem  Kelche   dieses   Geisterreiches   schäumt   ihm   seine   Unendlichkeit.'   Wim   van   Dooren  vertaalt: 'uit de kelk van dit rijk der geesten, vloeit hem zijn oneindigheid over.'xxvi Börgers vertaling het overschuimende (i.p.v. vloeit over) lijkt ons dichterlijker. De gevoelige vrouwelijke lijn en het mannelijke punt Bij   wijze   van   een   intermezzo   willen   we   hier   op   het   volgende   wijzen.   In   NRC­ Handelsblad   (juni,   juli,   augustus   1998)   ontstond   een   discussie   over   de   al   of   niet  mannelijke karakteristieke eigenschap van het kleinste deeltje, dat in de wiskunde het  punt wordt genoemd. Nu is het geval, dat we in een bijdrage aan het blad van de van  Sassengroep GWN 1993, de aandacht hebben gevestigd op het leven en denken van  Jan   Börger.   Toevalligerwijs   hebben   we   in   dat   artikel   gesuggereerd   dat   Börger,   in  filosofische zin en vanuit de wiskundige formule (die tevens een menselijke formule  is),   de   lijn   als   het   vrouwelijke   en   het   punt   als   het   mannelijke   heeft  gekarakteriseerd.xxvii  Het is begrijpelijk dat die korte verhandeling aan de aandacht  van de NRC­discussianten is ontsnapt, want het universiteitsblad GWN wordt maar  in kleine kring gelezen. Eerlijkheidshalve willen we er op wijzen, dat Börger zelf deze  uitspraak nooit letterlijk heeft gedaan. Het betreft dan ook een conclusie die we zelf  hebben getrokken. Maar toch, bij aandachtige lezing van het werk van Börger, blijkt  het   niet   zo   bezijden   de   waarheid   te   liggen.   Ter   verduidelijking   voor   het   grotere  publiek: Börger heeft de werkelijkheid als vrouwelijk gedefinieerd, inhoudende het  mannelijke. Ergo, de wiskundige lijn heeft als inhoud het wiskundige punt. Deze  laatste zin is de kern waarom het in dit betoog draait. Zo lezen we in een verhandeling van Börger  De schoonheid als Griekse Kunst  (1938­ 1939):   "De   werkelijkheid   als   punt,   dus   als   lijn,   dus   als   figuur,   naar   haar   uiterste  mogelijkheid   van   concreetheid,   is   de   werkelijkheid   als  diaphane   schoonheid.   De  uiteindelijke mogelijkheid van de werkelijkheid, voorzover zij in de mens uitloopt, is  dus   de   werkelijkheid   als   diaphane   schoonheid.   Als   diaphane   schoonheid   is   de  werkelijkheid vrouwelijk. Het vrouwelijke is de werkelijkheid, voorzover zij er is, als  het openstaande."xxviii In essentie geeft Börger hier een mannelijke karakterisering van  het punt, want het vrouwelijke als het openstaande en het ontvankelijke heeft dan  logischerwijs het mannelijke als inhoud. De meetkundige figuur Het wordt interessanter wanneer we enkele stencils (juni/juli 1949) van een cursus  raadplegen, die Börger in Amsterdam heeft gehouden en die wij onlangs in handen  hebben   kregen.   We   citeren:   'Er   zijn   drie   momenten   te   onderscheiden   in   de   lijn,  namelijk het rechte moment, het gebogen moment, en het recht­gebogen, dus het  gebogen­rechte moment. Vanuit ieder dezer drie momenten zijn er drie figuren. Vanuit het rechte moment zijn er driehoek, quadraat, kubus. Vanuit het gebogen moment zijn er boog, cirkel, bol. Vanuit het recht­gebogen, dus gebogen rechte­moment zijn er ellips, kegel, spiraal.

De ellips heeft van de brandpunten uit ook weer drie momenten, namelijk ellips (som  van de brandpunten), parabool (verschil van de brandpunten), hyperbool (een van de  brandpunten in het oneindige). Er zijn dus meetkundige figuren, en die zitten in elkaar, dat wil zeggen de lijn is  onmiddellijk   driehoek,   quadraat,   kubus,   boog,   cirkel,   bol,   kogel,   spiraal,   ellips,  parabool, hyperbool tegelijkertijd. Alles in het heelal is ellipsvormig. De hemellichamen zijn ellipsvormig, en hun banen  zijn ellipsvormig. genoemde figuren in elkaar is de totale meetkundige figuur. De  figuur wordt gerepresenteerd door de mens. Het lichaam bestaat namelijk uit de lijn in verhouding tot zichzelf. Populair gezegd,  het   lichaam   bestaat   uit   lijn­verhoudingen,   want   door   middel   van   lijnen,   dus   van  vlakken,   krijgen   we   een   lichaam.   Omdat   dus   de   werkelijkheid  ondeelbaarheden   (deeltjes of punten) is, is zij lichaam. De stelling van Pythagoras houdt wortel 2 in. Wortel 2 uitgerekend is een  repetent.  Dus van een rechthoekige gelijkbenige driehoek is de maat van de schuine zijde een  repetent, dus een maat, die praktisch niet meetbaar is. De   Grieken   nemen   de   meetkundige   verhoudingen   als   basis   voor   hun   kunst.   De  Grieken hebben dus als basis van hun kunst de praktische onmeetbare lijn. Daarom is  er in de Griekse (Attische)kunst de zuivere meetkundige figuur. En daarom is hun  kunst het begrip schoonheid. Het menselijk lichaam houdt de praktisch onmeetbare  lijn in. In de kunst wordt gesproken van een gevoelige lijn, en dit is hetzelfde als de praktisch  onmeetbare   lijn.   Omdat   de   praktisch   onmeetbare   lijn   een   lijn   is,   die   niet   ergens  eenzijdig ophoudt, heeft zij, evenals de aan haar meekomende figuur, dus de aan  haar meekomende vorm, dus het aan haar meekomende lichaam, want dit komt aan  alles mee, het ruime aan zich. De  uitbeelding  van genoemde  lijn, dus van genoemde figuur, dus  van genoemde  vorm,   dus   van   genoemd   lichaam   is  figuurlijk   de   vrouw.  De   Grieken   hebben   niet  anders dus dan de vrouw uitgebeeld. Ook de mannelijke figuren zijn vrouwelijk bij  de Grieken. Die figuur enzovoort, zèlf levert de vrouw niet op, doch behalve genoemde figuur is  de werkelijkheid het begrip leven, beweging, materie, ruimte, zoals de werkelijkheid  reeds onmiddellijk het begrip vrouwelijk is. Dus dat alles komt mee aan genoemde  figuur. De Aphrodite van de Grieken is uitgebeeld, genoemde werkelijkheid. In   het   analytische   hedendaagse   denken   is   die   werkelijkheid   opgelost,   en   die  oplossing van die werkelijkheid spiegelt zich af in onze hedendaagse abstracte kunst.' Nu   definieert   Börger   het   mannelijke   als   bewegelijkheid   in   zichzelf   en   als  intellectualiteit.  In de  wiskundige formule  betreft  dat  de  ondeelbaarheden  (of het  wiskundige punt). Die deeltjes zijn in zichzelf beweeglijk en lopen in het wordings­  en ontwikkelingsproces uit in hersenen en helderheid, dus in bewustzijn en denken.  Zoals al opgemerkt werd dit in de antieke oudheid getypeerd als het diaphane of  etherische. Als de werkelijkheid aanvankelijk, als positief en negatief gedacht, het  component   vrouwelijk/mannelijk   niet   zou   inhouden   dan   zou   de   mens   in   zijn  onderscheiding   van   vrouw   en   man   niet   mogelijk   zijn:   De   eikel   veronderstelt   de 

eikenboom en andersom. Samenvattend is dus te stellen dat de werkelijkheid filosofisch geformuleerd als lijn  en punt (deeltje), dus als vrouwelijk en mannelijk, vanuit haar elementaire deeltjes of  punten een mannelijke karakteristieke eigenschap vertoont. Wie het vatten kan, vatte  het. Middelpunt en oneindigheid De religieuze en culturele voorstellingswereld zijn in zekere zin een neerslag van  filosofische formuleringen. De betekenis van het menselijk hoofd en gezicht komt  ook   tot   uitdrukking   in   de  iconologie.   Die   beleefde   haar   bloeitijd   in   het   Byzantijns  Classisisme van de 11de en 12de eeuw. Zij hier eerst opgemerkt dat er reeds sprake is  van   een   voor­christelijke   oriëntaalse   hellenistische   invloedssfeer.   Zo   zijn   er   een  duizend   op   dun   houten   panelen   geschilderde   dodenportretten,   uit   de  Egyptisch/Romeinse grafcultuur rond onze jaartelling, gevonden in Fajoem dat ligt  ten zuiden van Caïro. Deze mummie­portretten zijn levensechte afbeeldingen. Maar  typisch zijn de wat proportioneel vergrote ogen, die een blik weerspiegelen van een  bevangen zijn in het oneindige. Het menselijk gelaat en de ogen zijn de spiegel van de innerlijke gedachtewereld. We  hebben   er   al   op   gewezen   dat   het   brein   als   bewustzijn   de   spiegel   is   van   de  werkelijkheid en in de doordenking realiteit wordt. De   christelijke   afbeeldingen   die   de   evangelische   verhalen   weergeven   staan   in   het  teken   van   een   johanneïsche  epi­gnosis,   dat   is   een   verhaalvorm   van   de   innerlijke  beleving. In Johannes 1:14, lezen we: En het woord is vlees geworden, en heeft onder  ons gewoond ­ en wij hebben zijn heerlijkheid aanschouwd, een heerlijkheid als de  eniggeborene (Zoon) van de Vader ­, vol van genade en waarheid. In tegenstelling  met de godsdienstige belevingswereld willen we hier nog eens met nadruk wijzen op  de wijsgerige betekenis van het evangelische denken. De Zoon is een metafoor en  dient   dus   niet   gezien   te   worden   als   een   persoon.   In   de   Zoon   is   de   gnosis  verondersteld die tot uitdrukking komt in de vleeswording van het menselijk brein  en waarin de waarheid zich manifesteert. De oorsprong van de christelijke kunst begon bescheiden in de catacomben te Rome  waar de plechtige bijeenkomsten werden gehouden en de doden werden begraven.  Hun kunst was nog verweven met de gangbare antieke kunst en invloeden van de  filosofie.   In   de   tweede   eeuw   van   onze   jaartelling   verkondigde   de   kerkvader   en  wijsgeer Justinus (?­165 n.o.j.), die de christen in de filosofenmantel wordt genoemd,  nog   de   Stoïcijnse   leer   van   de  Logos   spermatikos  en   vond   dat   filosofen   en   dichters  zonder   dat   zij   het   beseften   christenen   waren.   Zijn   ambtgenoot   Irenaeus   (?­202)  bevestigde   dat,   want   de   onzichtbare   tegenwoordigheid   van   de   Logos   is   overal  verbreid. Clemens van Alexandrïe (?­217) meende dat Plato verklaard zou zijn door  de Evangeliën, zoals de Griekse treurspeldichter Aeschylus (525­456 v.o.j.) met zijn  uitroep 'Gegroet o Licht!' verwees naar Chrestos. Op de vroege afbeeldingen waren  Orpheus en Apollo prefiguraties van de geïncarneerde Christes want evenals Apollo  verpersoonlijkt ook Jezus in de Christus de Logos. De wederopstanding van Christus 

werd vergeleken met de Phoenix die herrijst uit zijn as. Geënt op de Griekse Hermes  de ramdrager werd de Jezusfiguur als de Goede Herder op de fresco's het meest  uitgebeeld. In de derde eeuw werd nog op een mozaïek, in de necropool onder de  Sint   Pieter,   de   Christus   als   Helios   uitgebeeld   op   de   zonnewagen   omringd   door  wijnranken, rijdend in de gouden ruimte. Aanvankelijk waren de afbeelingen nog  symbolisch van aard. Het kruis was eigelijk nog een zonneteken en symboliseerde  het grondeloze licht. Het kruis accentueert het hoofd van de verlosser. Het staat nog  allemaal   in   het   teken   van   de   transfiguratie:   de   verandering   een   nieuwe   mens   te  worden.   Ten  tijde   van  Justinianus   (527­565),   een   Oost­Romeinse   keizer,   zijn   in   de  absissen   of   kerken   nog   geen   afbeeldingen   van   Christus  aan  het   kruis.   De   vroege  christenen leefden in de sfeer van het verlost zijn. In   de   beroemde   mozaïeken   van   het   Italiaanse   Ravenna   is   sprake   van   een  iconografische   dualiteit   van   zowel   hellenistische   en   oosterse   origine.   De   paleo­ christelijke   kunst   krijgt   een   Byzantijns   karakter.   De   materie   vervluchtigt   in   het  gouden licht: 'hier is het licht ontstaan en hier, eerst gevangen, is het vrij', verluidt een  inscriptie. De   Fajoemportretten   zijn,   hoewel   onder   Romeinse   invloed,   onafhankelijk   van   de  christelijke fresco's ontstaan. Ook de gezichten op de schilderingen, relïefs en beelden  die zijn gevonden in de antieke stad Palmyra in Syrië vertonen die mysterieuze ogen  die we op de iconen waarnemen. Op veel iconen zien we het hoofd afgebeeld met een  geïdealiseerd gelaat en dat wordt geaccentueerd in de blik en een visionaire pupil.xxix Op veel iconen zien we een nimbus geschilderd om de ronding van het hoofd. Deze  accentuering   duidt   erop   dat   er   sprake   is   van   vergeestelijking.   De   mens   wordt  weergegeven als een op zichzelf betrokken bewustzijn en denken. Een Boeddhabeeld  geeft   ook   in   feite   geen   persoon   weer,   maar   is   de   verbeelding   van   het   in   zichzelf  verzonken bewustzijn. We willen in verband hiermede de aandacht vestigen op een  merkwaardig aspect in de iconologie. Op veel iconen zien we dat een der ogen als  middelpunt is geplaatst in de nimbus die het hoofd omkranst. Het gelaat wordt dan  deels in profiel licht schuin gedraaid en naar voren gebogen weergegeven. Dit berust  zeer zeker niet op toeval doch suggereert een gelaat met een visionair oog of blik.  Vooral in Rusland, dat Grieks was georiënteerd, en ook in Oost­Europa neemt het  schilderen van iconen een enorme vlucht. Logos en Christendom  Aristoteles   heeft   reeds   een   tweevoudig   denken   onderscheiden.   Namelijk   een  materieel   denken   dat   het   menselijk   bestaan   regelt   en   een   diepzinnig   denken   dat  zichzelf vragen stelt. Filosofische vragen naar het  hoe  en  waarom, zijn een vorm van  denken dat over zichzelf nadenkt: Noèsis noèseos. Het is Hegel die aan het slot van zijn  Enzyklopädie   verwijst   naar   deze   beroemde   passus   uit   het   twaalfde   boek   van  Aristoteles'  Metaphysica. De zelfwerkzaamheid van het bewustzijn en het denken is  dan ook de kerngedachte van het hegeliaanse denken. Hegel spreekt dan ook van een  innerlijke en uiterlijke vorm van de menselijke geest. De mens is een dubbel wezen,  zijn geest heeft zowel een natuurlijke als een metafysische inslag.

De monistische natuurfilosoof Herakleitos opperde de grondgedachte van de eeuwig  wordende en scheppende  Logos,  die berust op een alles doordringende oerenergie.  Kenmerk van het ontwikkelingsproces noemde hij de samenhang der tegenstellingen.  Voor veelweterij had hij geen respect, het gaat om het inzicht. Een bekende uitspraak  van hem is: 'Panta Rhei, alles vloeit'; alles gaat in elkaar over. Een andere uitspraak is:  'Het enige wat niet verandert is de verandering.' Ook   zijn   vroege   tijdgenoot,   de   Chinese   filosoof   Lao   Tze   (geb.   604),   kwam   tot  opmerkelijke uitspraken in zijn geschrift Tao Teh King. Tao is het geestelijk Pad, dat we  dienen te begrijpen als een reflectief/spiritueel gaan in het hoofd. Het hoofd of het  brein werd door Lao Tze een mystieke parel genoemd.xxx We   wezen   reeds   op   Anaxagoras,   de   in   Athene   werkzame   filosoof,   die   in   de  wijsbegeerte het abstracte begrip Nous invoerde. Hoewel hierbij niets is voor te stellen  kunnen   we   denken   aan   een   onbepaalde   dus   onpersoonlijk   wereldordenende  geestkracht. De   Stoïcijnse   wijsbegeerte,   waarvan   Zeno   van   Kition/Cyprus   (±340­260   v.o.j.)   de  grondlegger was, sprak van een in het heelal gelegen immanente wetmatigheid. Die  werd beschreven als de  Logos,  Nous,  Ziel,  Noodzakelijkheid,  Voorzienigheid. Dit laatste  begrip werd ook wel betiteld als God, maar in pantheïstische zin. Kenmerkend was  ook het monistisch materialisme van de Stoïcijnen. Tevens werd gesteld dat de mens  pas redelijk en vrij kon zijn vanuit de logos en het verworven inzicht. Deze deugd is  het hoogste goed en het enige goed. De materiële begeerte die onderhevig is aan de  normen van goed en kwaad werd wel niet afgewezen, doch die liet de Stoïcijn onver­ schillig voor wat het was. Hat was allemaal één pot nat en de wereld van de dwaze  mens. Het stoïcisme stoelt voornamelijk in de zelfdiscipline en op trotse onverbreek­ bare waarden van de persoonlijkheid. Diogenes van Sinope de cynicus en tijdgenoot  van Alexander de Grote (356­323), leefde inderdaad op zijn wijze vrijgevochten in een  ton. De filosoof Epicuros (±340­270 v.o.j.) zwakte het stoïcijnse denken enigszins af, daar  hij de geneugten van het leven niet afwees. Maar het is een groot misverstand dat de  Epicuristen alleen maar de lustbeleving zouden hebben nagejaagd. Een wijze raad  die Epicuros gaf was: 'Leef verborgen!' De goden werden niet volstrekt geloochend,  maar zo zij er mochten zijn, dan zouden die zich zeker niet om de wereld, laat staan   zich om de mensen bekommeren. De logica, of de Logos, was de norm en grondslag  van het menszijn en het leven. De rede leert dat het geluk lag in de ongestoorde  bespiegelingen en de kalme rust van de geest. xxxi De Romeinse dichter Lucretius (±99­ 55) beschreef in zijn leerdicht  Rerum Natura, een ode aan de Epicureïsche bezonken  levenswijsheid. Het vroege christendom, dat vanuit zijn gnostische belevingssfeer de onzichbare kerk  werd genoemd, vertoont herkenbare beïnvloeding van de stoïcijnse wijsbegeerte. Ook  bij hen speelde voor een deel de wereldontvluchting. Vooral Jan Börger heeft in zijn  filosofie benadrukt, dat de Evangeliën van het Nieuwe Testament een neerslag en  idealisering zijn van het antieke mysteriedenken. Maar in de Roomse kerk en het  christendom   in   het   algemeen,   wordt   deze   zienswijze   veelal   niet   aanvaard   of 

begrepen. Jezus die is getekend als een godszoon (niet: een zoon van God), werd met  de   opkomst   van   de   institutionele   kerk,   gehistoriseerd   en   God   de   Vader   werd  verpersoonlijkt. De mystici, veelal ketters die door de kerk werden geduld, maakten  hierop voor een deel wel een uitzondering. De List der Rede We wezen al op de moderne natuurkunde waar het besef groeiende is dat er sprake is  van   een   creatief   heelal.   De   kosmos   organiseert   vanuit   logische   principes,   die   ten  grondslag   liggen   in   en   aan   de   energetische   materie,   haar   eigen   zelfbewustzijn  middels het menselijk brein. In de filosofie vond deze gedachte reeds ingang, want  volgens het pantheïsme van de (Portugese) filosoof Spinoza komt de natuur in de  mens tot zelfbewustzijn. Dat wil dus tevens zeggen dat procesmatig in het menselijk  bewustzijn het heelal, als weerspiegeling en zelfherkenning, in zichzelf terugbuigt.  Dit zou dus ook een bevestiging zijn van de veelal omstreden hegeliaanse filosofie, en  het   vroege   abstracte   antieke   besef,   dat   het   universele   gebeuren   procesmatig   tot  uitdrukking   komt   in   het   menselijk   reflectieve   denken.   Ook   Hegel,   die   de  belangrijkheid   van  het   Spinozisme   onderstreepte,   heeft   middels   zijn   dialectiek   de  werkelijkheid begripmatig als logische zelfwerkzaamheid gedefinieerd en doordacht.  Dit organiserende principe van zelfwerkzaamheid en denken ligt ten grondslag aan  de geschiedenis van de wetenschap, kunst, religie en filosofie. In de hegelse optiek  zal uiteindelijk de Nous of de wereldgeest uitmonden in de absolute of begrijpende  menselijke geest. De mens die enerzijds betrokken is op zijn bestaan, dat hij zo verstandig mogelijk  dient in te richten, wordt anderzijds bewogen door dat wat Plato de herinnering en  de verwondering heeft genoemd. Al of niet willens en wetens geeft de mens, vanuit  zijn   intellectuele   en   artistieke   ontwikkeling,   inhoud   aan   de   waarheid   omtrent   de  werkelijkheid. Het denken van de mens dat veelal in directe zin geen grip heeft op de  werkelijkheid wordt in de visie van Hegel gedreven door De List der Rede. De redelijke  gang   van   de   werkelijkheid   komt   tot   uitdrukking   en   vindt   haar   neerslag   in  geschiedenis   en   culturele   ontwikkeling   van   de   mensheid.   Door   middel   van   het  zelfwerkzame creatieve brein komt de universele werkelijkheid tot zelfherkenning.  Bewustzijn geeft de werkelijkheid inhoudelijk weer en bewustzijn en werkelijkheid  zijn immer blijvend in elkaar verondersteld. In de kunst gaat het erom het wezen van  de   werkelijkheid   als   schoonheid   voor   de   dag   te   brengen   door   de   uitbeelding   en  verbeelding. In de ware religie, mystiek en sexualiteit speelt de beleving. De filosofie  houdt   zich   bezig   met   het   doordenken   en   begrijpen   van   de   werkelijkheid.   Het  creatieve brein is de voorwaarde voor de levenskunst. Speculatieve dialectiek Hegel   noemde   het   dialectische   denken   ook   een   speculatief   denken.   Het   latijnse  speculum betekent spiegel. De hegeliaanse dialectiek is dus tevens een bespiegelend  denken.   Het   menselijk   brein   is   het   moment   dat   de   werkelijkheid   zich   in   zichzelf  spiegelt. Kennis berust ook op zien, beleven en ondergaan. Hegel greep tevens terug 

op het oude en Griekse denken waarin de werkelijkheid universeel, als  één geheel,  werd gedacht. Deze oude universele zienswijze dreigde namelijk ten onder te gaan in  de westerse dualistische verstandsfilosofie. In de dagelijkse gang van zaken en gebeurtenissen wordt er dualistisch en empirisch  gedacht en dat is prima in orde. Maar in de wetenschap, de religie en de filosofie  wordt echter de werkelijkheid  óók uit elkaar gedacht en opgedeeld in oorzaak en  gevolg. In de godsdienst, die een afwijking is van het religieuze denken, wordt de  absolute geest verpersoonlijkt in een goddelijke schepper. God en de mens worden  dan gezien als zelfstandige wezens. Ook de wetenschap is ijverig op zoek naar het  ultieme begin, het eerste oorzakelijke. Maar als de werkelijkheid of de Nous nooit is  begonnen   dan  is  ook  niet  te  spreken van  een  gevolg.  De  werkelijkheid  berust  op  dialectische of onderscheidenlijke verhoudingen en er is dan sprake van een logische  ordening. Alleen in de wereld van de verschijnselen is te spreken van een begin en  een einde, en de organische wereld staat in het teken van leven en dood. Hoewel de  wetenschap tevergeefs zal blijven zoeken naar een eerste begin is het toch een niet te  weerleggen feit dat de werkelijkheid is gegrond in de tijdloze eeuwigheid. De   grote   Duitse   verstandsfilosoof   Kant   scheidde   de   fenomenale   (het   materiële   of  voorhandene) en de noumenale wereld (het wezenlijke of niet­voorhandene). Hoewel  bij Kant de praktische rede en de theoretische rede zich dialectisch verhouden, berust  de   kantiaanse   synthese   slechts   op   intuïtieve   en   niet   op   zekere   kennis.xxxii  Het  verstandelijke denken houdt zich te eenzijdig bezig met het concrete zijn der dingen,  terwijl het speculatieve en redelijke denken zich tevens richt op het  wezenlijke, het  inhoudelijke  van  het  zijn.  De   werkelijkheid   is  dubbel   dat   wil   zeggen,  zijn  is  zowel  fenomenaal als noumenaal, ofwel verschijnsel dat inhoudelijk géén verschijnsel is.  Géén verschijnsel is nader te omschrijven als niet­materieel of abstract:  verhouding,   structuur,   wezen,   geest,   denken,   begrip,   psyche   of   ziel.   Het   fenomenale   en   noumenale  verhouden zich dialectisch. Ook de mens is een dubbelfiguur omdat die dubbele dialectische werkelijkheid in  zijn   denken   tot   uitdrukking   komt.   De   mens   denkt   zowel   concreet   als   abstract.  Enerzijds houdt hij zich al of niet verstandig bezig met zijn natuurlijk bestaan, maar  anderzijds zijn er de vragen die niet direct met dat bestaan te maken hebben. Zo  vraagt de mens ook naar de zin van het leven. Hegel wijst in het voorwoord van de  Fenomenologie van de Geest  erop dat de mens  geworteld   is   in   het   aardse   vanuit   zijn   zintuigelijk   bewustzijn.   Maar   vanuit   zijn  zelfbewustzijn tracht hij zich ook te verheffen boven het substantiële leven en richt hij  zijn   blik   omhoog   naar   de   sterren.   De   waarheid   of   het   absolute   is   alleen   kenbaar  vanuit de transparante geest. Vanuit de dialectische doordenking,  these  en  antithese,  verheft zich het zelfbewustzijn en vloeit over in de  synthese  van het zuivere begrip.  Het fenomenale en noumenale, of lichaam en geest, komen onderscheidenlijk in het  bewustzijn van de mens als eenheid der tegendelen tot zelfreflectie en openbaring. De waarheid omtrent de werkelijkheid is geen pasklare munt, die men naar believen  kan   uitgeven   of   opstrijken.   Maar   waarheid   is   de   reflectief   zelfwerkzame  werkelijkheid,   als   beweging   van   zichzelf   in   zichzelf.   Verder   wijst   Hegel   er   zeer 

nadrukkelijk   op   dat   de   filosofie   ­   in   tegenstelling   met   de   kerk   ­   er   voor   moet  oppassen, stichtelijk te willen zijn. De zelfwerkzaamheid van de werkelijkheid wordt  namelijk   gesubjectiveerd   tot   een   goddelijk   persoon.   God   is   dan   'het   eeuwige',   de  'morele wereldorde', 'God is liefde'. Maar voor zich is het woord God dan niet meer  dan een naam, een zinloze klank. Het zou beter en nuttig zijn om de naam God te  vermijden.xxxiii Reflectief schouwen Het is opmerkelijk dat de mens in het nog prille stadium van zijn cultuurstaat, al van  die dubbele en bespiegelende werkelijkheid een vermoeden heeft gehad. Oude ove­ rdenkingen uit het grijze verleden, zijn in schriftelijke teksten fragmentarisch ove­ rgeleverd. We spreken over een tijdsspanne van duizenden jaren vóór onze jaartelling  tot en met de eerste eeuwen van onze tijdrekening. Die teksten geven een tijdspiegel  weer van toentertijd gangbare metafysische overdenkingen. Reeds   in   de   12e   eeuw   voor   onze   jaartelling   vestigden   zich   op   het   Zuidaziatische  subcontinent,   het   Voor­Indië,   Indo­europese   stammen.   Die   waren   vermoedelijk  afkomstig uit het oude Mesopotamië en het gebied rond de Kaukasus. Deze mensen  van   Iraans­Perzische   afkomst   noemden   zich   'Arya'   of   'Airya'   en   dat   betekent   'de  edelen'. Evenals de naam Ariër zijn de benamingen waarschijnlijk afgeleid van de  landsnaam Iran. Van hun denken, dat oorspronkelijke gestalte heeft gekregen vanuit  de   mondelinge   overleveringen,   vinden   wij   een   neerslag   in   de   Indiase   vedische  teksten. Deze   teksten   werden   gerangschikt   en   gecanoniseerd   in   de  Rigveda.   Uit   het  grondschema daarvan is de Indische natuur­filosofie overgeleverd, onder andere in  de Upanishaden. Upanishad betekent innerlijk schouwen; het nederzitten of rusten in  jezelf; het heldere meesterlijke inzicht. De Upanishaden zijn in het Sanskriet, een nie­ uwe en heilige taalvorm, het oudste filosofische corpus dat wij kennen (± 7e­5e eeuw  voor onze jaartelling). De Veda's (dat met weten is te vertalen) zijn heilige teksten en  worden ook wel  Aranyaka's  genoemd. Die zijn tot stand gekomen vanuit het scho­ uwen en intuïtieve weten. In deze brahmaanse kennis komt het besef tot uitdrukking,  dat er sprake is van een samenhang en een structueel verband tussen de macro­ en  microkosmos.   Brahman   in   de   oorspronkelijke   zin   betekent   'levensadem',   dat   is  analoog   of  gelijk   aan  de   'kosmische   adem'   en   manifesteert   zich   in  het   menselijke  bewustzijn. De zon, het kosmische vuur, werd gezien als de schedel of het hoofd van  het universum en de toegangspoort tot de hemel. Het is de troon van het bewustzijn,  het gouden ei, de gouden kiem. In de Griekse Orphische mysterïen wordt de ether  beschreven   als   het   lichtwezen   Phanes.   Die   is   dubbelslachtig   ofwel   androgyn   en  vanuit zichzelf ontstaan uit het wereldei. Er is sprake van een oerbron van de tijdloze in de geest gedachte oermens, de Zervan   Akarana. Een van zijn attributen is een sleutel. Als sleuteldrager symboliseert hij de  ontsluiting van gene zijde. In de kerkelijke leer is deze mythische figuur verhaspeld  tot Petrus met in zijn hand de sleutel van de hemelpoort. Het tijdloze brengt de mens  voort  en  vanuit  zijn  bewustzijn  is  de  mens   een   afspiegeling  van  het   tijdloze.  Het  zelfbewustzijn is eveneens een troon: 'Want door middel van het bewustzijn ziet men 

wijd en zijd.' De mens als microkosmos is de levensadem, de stem, het oog, het oor en  de geest. De zelfwerkzaamheid van de kosmos wordt onder andere mythologisch  weergegeven   in   de   gestalten   van   twee   nymfen.   De   ene   personifieert   het   oog,   de  andere de geest. Zij weven met zwarte en witte draden het kleed, of de schepselen,  van het verleden, van het heden, van de toekomst in en vanuit de eeuwigheid. Deze  oorspronkelijke   Vedante­filosofie   zag   de   wereld   van   de   verschijnselen   als   een  weerspiegeling van een geestelijk principe. In het Hindoeïsme en het Boeddhisme,  die oorspronkelijk filosofische reflecties zijn, vinden we die gedachtewereld uitge­ drukt.xxxiv  Door het oude en antieke wijsgerige denken loopt eenzelfde herkenbare  lijn.   De   Babyloniers   spraken   van   de   Grote   en   de   Kleine   Mens,   die   zijn   elkaars  evenbeeld. Mysteriën en het sacrale Christendom Bolland   heeft   een   interessante   geschiedkundige   schets   gegeven   over   de   Griekse  Orphische Mysteriën.xxxv In de openbaringsleer van Orpheus de Thraciër zijn oosterse  Chaldese   en   Babylonische   sterrenkundige   trekken   te   ontdekken.   De   Chaldeeën  spraken reeds van een eeuwige wederkomst van hetzelfde en dat geldt dus ook voor  de   mens   genomen   naar   zijn   algemeenheid.   Ook   de   Babyloniërs   kenden   geen  persoonlijk   voortbestaan   in   een   hiernamaals.   Het   dodenrijk   is   het   land   zonder  wederkeer. In het Egyptische dodenrijk van Osiris is wel sprake van herleving doch  niet van een wederkeer, de graven worden eeuwige huizen genoemd. In de leer van  Pythagoras worden de zielen wedergeboren, maar die zijn onpersoonlijk. De zielen of  bezieling   werd   vereenzelvigd   met   etherische   sterrenstof.   Een   grafschrift   voor  gevallen  Atheners (432 v.o.j) vermeldt: "Dat de ether hun zielen en de aarde hun  lichamen heeft opgenomen." De Romeinse schrijver Macrobius (5e eeuw n.o.j), die in  zijn Saturnalia allerlei wetenswaardige antiquiteiten weergeeft, citeert ter bevestiging,  dat de zielen van de melkweg zijn gekomen en daarheen keren zij ook weer terug.  Pythagoras   leraarde   de   zielsverhuizing.   De   onpersoonlijke   ziel   doorloopt   stadia  tijdens de menselijke generatie. De ziel kan zich aan het noodlot onttrekken door de  kringloop der natuurlijke geboorten te verbreken wanneer zij zich verheft boven het  alledaagse gedoe. De wedergeboorte van de zielen betekende tevens de periodieke  wederkomst van de wereldse en menselijke verhoudingen. Pythagoras was het die de  hemel een kosmos noemde en de sterren zijn de sieraden. De dichter Critias, een oom  van Plato, beschreef de met sterren bezaaide hemeltent als een heerlijk kunstwerk van  de Tijd. De Algeest of Alvader, dat is de oneindige Tijd gepersonifieerd als de wijze  bouwmeester, ligt ten grondslag aan de dingen. Volgens Anaxagoras zetelt de Nous,  dat   is   dus   de   Logos   en   bezieling,   in   de   oneindige   eeuwigheid.   Aan   de   wijze  bouwmeester, in de figuratie van Zeus, werd door de stoïcijn Cleanthes van Assos  (331­233) een pantheïstische hymne gewijd. Hij zegt daarin: "Zo voegt ge alles tot één  harmonie, het kwade ten goede, dat in de wijde natuur één eeuwig bestierende wet  zij,   een,   waaraan   enkel   de   onwillige   ijdellijk   zich   wil   onttrekken."   De   stoïcijn  Chrysippos uit Soli in Cilicië ( ± 281­207) zegt dat de Ether zowel èn Vader èn Zoon  is. Die noemt hij de Algeest, ook wel de Aura of adem (Pneuma), die in de menselijke  geest of ziel tot uitdrukking komen.

De Iraans/Perzische Zervan Akarana die de verbeelding is van de tijdloze tijd vinden  we in de Griekse mythologie verbeeld in Chronos. Ook Chronos symboliseert de tijd  die geeft en neemt. In de mythologische verbeelding eet Chronos zijn kinderen op die  hij   heeft   voortgebracht.   De   vrouwelijke   variant   van   de   tijd   als   het   maagdelijke  beginsel   komt   al   tot   uitdrukking   in   de   Phrygische   godenmoeder  Cybele.   Het  maagdelijk beginsel herkennen we onder andere ook in de Egyptische Isis of Neith,  de Grieks/Romeinse en christelijke mythologie. Bolland   wijst   er   verder   op   dat   de   naam   Orpheus   is   afgeleid   van   een   in   de  Middellandse Zee nabij de kusten levende vis. De Orphòòs of Orphòs is vermoedelijk  een grote soort baars. De Grieks/Helleense filosoof en neoplatonicus Proclus (412­ 485) verwijst naar het Orphische en rituele zinnebeeld van Dionysos als de visser. Dit  zou   ook   een   verwijzing   kunnen   zijn   naar   de   Babylonische   cultuurgod   Dagon   of  Oannes waarop wij al hebben gewezen. Deze figuur zien we ook weergegeven in het  sterrenbeeld Aquarius, de Waterman en zijn teken wordt in de astrologie  Het huis   zonder Meester genoemd. Aanvankelijk dacht de mens animistisch, dit wil zeggen dat hij de natuur, maar ook  de dingen, als bezield ervoer. Zo hebben de gedachten rondom zonnewende alles te  maken met lichtsymboliek. Die stonden in het teken van een kosmisch gevecht tussen  het licht en de duisternis. In de religieuze belevingswereld kreeg dat zijn neerslag in  de   vorm   van   de   strijd   tussen   goed   en   kwaad.   De   mythologische   en   religieuze  belevingswereld heeft weliswaar natuurlijke en astrale componenten, maar daarin is  tevens een wijsgerige onderstroom te onderkennen. Met   de   opkomst   van   de   Griekse   filosofie   ging   de   lichtsymboliek   zich  intellectualiseren.   Inplaats   vanuit   de   verbeelding   werd   meer   en   meer   de   nadruk  gelegd op de beredenering. De Rede of de Logos bleef men echter symbolisch zien als  het licht der waarheid. De wijsbegeerte trachtte nu de eeuwige tweedracht tussen de  logos en de onwetendheid te doorgronden. Alexandrijnse evangeliën  In de periode van het begin van onze tijdrekening vond er een versmelting of een  syncretisme plaats. Dat is een afronding van het oude en antieke wijsgerige denken.  Het culminatiepunt lag in de stad Alexandrië, het cultuurcentrum in het oostelijk  deel van het Middelandse­zeebekken. De verschillende stromingen vloeiden tesamen  in   een   brede   bedding.   Alexandrië   bezat   in   haar   bibliotheken   een   uitgebreide  verzameling boeken en geschriften. Daar was een schat aan kennis bijeen gebracht. Een   belangrijke   vertegenwoordiger   van   het   syncretisch   denken   was   de   joods­ hellenistische   filosoof   Philo   (±20   v.­50   n.o.j.)   uit   Alexandrië   Als   een   componist  verklankte hij de eenduidige oude wijzen van denken tot een magistraal slotakkoord.  Bij   hem   en   ook   bij   de   stoïcijnse   wijsgeer   Seneca   (±4­65)   vinden   we   de   eerste  formuleringen van evangelische begrippen. Het mag dan vele hedendaagse vrijdenkers vreemd in de oren klinken, maar zoals  aan de oude oosterse religies ligt ook aan het christendom een wijsgerig denken ten  grondslag. De hoogleraar Nieuw Testamenticus Dr G.A. van den Bergh van Eysinga  (1874­1957)   heeft   erop   gewezen   dat   het   Christendom   is   voortgekomen   uit   de 

verbintenis van de Gnosis en de geest van de Romeinse Stoa. Hij stelde vast: 'Een  voorchristelijk   Gnosticisme   heeft   de   overgang   gevormd   tussen   het   geloof   aan  verlossende Oosterse goden en de leer van de Christelijke Kerk.' Verder heeft hij er op  gewezen dat pas later door de kerk in ± 140 de Vader van Jezus Christus, met name de  Heilige Geest, werd vereenzelvigd met de Heer Jahwe van het Jodendom. Zij hebben  zich ook de joodse Heilige Schrift en de joodse toekomstverwachting toegeëigend. Hij  onderschreef een uitspraak van de wijsgeer en hoogleraar in de theologie Allard Pie­ rson (1831­1896), die zijns inziens terecht het katholicisme een gewijzigd Jodendom  noemde: 'Rome maakte zich tot Jeruzalem.' In   deze   religieuze   ontwikkelingen   speelt   de   allegorie   in   de   zinnebeeldige  voorstellingen een belangrijke rol. Van Eysinga merkte dienaangaande op: 'Gelijk de  Stoïcijnen Homerus, en Philo het Oude Testament, zo verklaarden de gnostieken het  Nieuwe Testament allegorisch.' Maar er is een groot verschil, daar waar vooral het  Johannes evangelie onmiskenbaar de antieke opvatting vertegenwoordigt. De   herbezinning   in   de   theologie   vond   in  De   Hollandsche   Radicale   School,   eind  negentiende   eeuw,   haar   podium.   Daar   werd   Jezus   niet   meer   gezien   als   een  vergoddelijkte mens maar als een vermenselijkte God. xxxvi  Het is vooral de filosoof  Bolland geweest die nadrukkelijk heeft gewezen op de beeldspraak in de Evangeliën.  Zo wees hij bijvoorbeeld in zijn diverse evangelie­lezingen op de Egyptische wijsheid.  Daarin speelde ook net zoals bij de Indische figuren, Brahma, Shiva en Vishnoe, de  Drieëenheid   een   rol.   De   Egyptische   figuren   Osiris,   Isis   en   de   zoon   Horus   zijn  drieënig, die ook te herkennen zijn in de Griekse figuren Zeus, de nimf Maia en hun  zoon Hermes. De zoon figureert als de Logos, ofwel is de uitbeelding van de Rede.  Dat vinden we duidelijk weergegeven in het Johannes Evangelie. Bolland verwees  naar   de   aanhef   waarin   hart,   tong   en   keel   zich   verhouden   als   ziel,   spraak   en  spraakorgaan. Die zijn tezamen de verzinnelijking van wat in het Grieks de Logos  heette. Dat is de Rede als het zich ordenende woord en uitdrukking van de gedachten  of het betoog. In de oudchristelijke catacomben werd Jezus als een baardloze jongeling en als de  Goede Herder afgebeeld. Dit in navolging van het Hermestype, de ramdrager, die  tevens als mensenredder werd afgeschilderd. In de hermetische geschriften vallen  Poimandres   of   mensenredder   met   de   Thouth   Hermes   samen.   Ook   Plato   had   in  allegorische zin in die figuren de kunst en de kunde, de wijsheid, de Logos en de  Rede herkend.xxxvii  De macro­ en microkosmos gedacht als weerspieging, vinden we  ook   in   de   hermetische   geschriften   in   de   tekst:   'Wat   boven   is,   is   als   dat,   wat   hier  beneden is, en wat hier beneden is, is als dat, wat boven is.' Philo   allegoriseerde   het   Oude   Testament   dat   sterk   door   het   Babylonische   en   het  Egyptische   wijsheidsdenken   was   beïnvloed.   In   het   veel   oudere   Mesopotamische  Gilgamesj­epos zijn ook parallellen aan te wijzen. Van den Bergh van Eysinga stelde  vast:   'Abraham   is   eenvoudig   in   de   plaats   van   Osiris   gezet.'   Over   de   frappante  gelijkenissen met de antieke oudheid merkte hij verder op: 'Of Philo platoniseert òf  Plato philoniseert.' Philo zag de wijsheid als de Moeder van alle dingen; dat is de  eeuwige onbevlekte Maagd, de goddelijke dochter. De mens heet dan het Kind van  het goddelijke en de wijsheid. De Logos is het zaad, dat de redelijke grond van alle  dingen inhoudt.xxxviii

Verbeelding en historisering In   de   godsdienst   zijn   deze   oorspronkelijke   wijsgerige   beschouwingen   verloren  gegaan. De priesters gingen waarheid en verdichting concretiseren en historiseren.  Omdat   het   voor   de  onnozele  gelovigen   ergens   over   moet   gaan   wordt   veelal   de  zogenaamde historische Jezusfiguur ten voorbeeld gesteld, want een abstracte God  prikkelt de fantasie niet. Het verhalende wijsgerige denken, dat we ook kennen uit de  mythologische   verdichting,   heeft   in   feite   met   inzichtelijk   denken   te   maken.   Het  oorspronkelijk   evangelische   Christendom   is   dus   van   een   andere   intentie   dan   de  verknoeide vorm waarmee de kerk haar gelovigen misleidt. Op een verschil is hier te wijzen. In het vroege Christendom was de gekruisigde en  stervende   Jezus   Christus   van   minder   belang.   Zeker   werd   niet   van   de   gedachte  uitgegaan   dat   Jezus   voor   de   zonden   van   de   mensheid   zou   zijn   gestorven.   In   de  catacomben zijn dan ook geen afbeeldingen van de kruisiging te vinden. Wel werd  Jezus getekend als een herdersknaap, waarop al is gewezen. Pas in de zesde eeuw  van   onze   jaartelling   nam   het   lijdensverhaal   door   kerkelijke   bemoeienissen   aan  betekenis toe. Een belangrijke gebeurtenis lag daaraan ten grondslag. Door de groeiende macht van  het   kerkelijk   Christendom,   dat   door   keizer   Constantijn   de   Grote   (275­337)   al   tot  staatsgodsdienst   was   verheven,   ontstond   de   wens   om   de   Romeinse   Juliaanse  kalender en tijdrekening te vervangen door een nieuwe christelijke aera of jaartelling.  De   eerste   christelijke   kalender   en   tijdrekening   kwam   tot   stand   in   532   van   de   nu  gangbare jaartelling. Immers de historisering van de evangelische verhalen dienden  onderbouwd te worden met data, want zonder feiten geen historie. In opdracht van  paus Johannes I ging de Skytische monnik Dionysius aan de slag. Hij was een abt en  sterrenkundige die zich uit bescheidenheid Exiguus ofwel de geringe noemde. Nu  had de kerk al heel handig bestaande heidense feestdagen weten om te zetten in  christelijke vieringen. Zo was reeds in het jaar 325 tijdens het concilie van Nicea het  Paasfeest gekoppeld aan het heidense lentefeest dat aanvankelijk in het teken stond  van het opnieuw ontwaken van de natuur. Vandaar dat de viering van de opstanding  van   Jezus   Christus   dus   niet   valt   op   een   vaste   datum,   maar   op   de   eerste   zondag  volgend op de eerste volle maan van de lente­evening. De monnik zat hier echter met  een probleem, omdat hij aan de hand van ingewikkelde berekeningen de cycli van de  voorgaande Paasdata moest bepalen. De door Dionysius voorgestelde tijdrekening  die gaandeweg alle tijd­ en Paasrekeningen in Europa heeft verdrongen bleek later  echter mank te gaan aan historische gegevens. Volijverig noemde hij de berekening  van het zogenaamde geboortejaar van het Christuskind, het jaar één, anno Domini.  Later   bleek   uit   geschiedkundige   feiten   dat   bijvoorbeeld   de   historisch   bekende  Herodes (73­4), die de kindermoord zou hebben bevolen, reeds vier jaar voor het  christelijke jaar één zou zijn overleden.xxxix Zo werd in verband met de koppeling die gemaakt werd met de reeds bestaande  heidense feestdagen de geboortedatum van het Christuskind en het kerstfeest gesteld  op 25 december. Maar deze datum heeft alles te maken met de al vele eeuwen in  zwang zijnde zonnewende­vieringen. Dezelfde datum en wonderbaarlijke geboorten 

werden al gehanteerd voor de Egyptische Horus, de Syrische Adonis, de Phrygische  Attis, de Babylonische Tammuz, de Indische Krisnha, de Griekse Zeus en Dionysos,  en de Perzische Mithras. Ook waren al deze goddelijke zonen geboren uit een maagd  en   veelal   in   een   grot.   Een   grot   bij   Bethlehem   waarin   oorspronkelijk   de   heidense  mysteriën werden gevierd werd door de kerkvaders ingelijfd als de plaats van Jezus  geboorte. Trouwens, de gedachte van het geboren worden in een grot berust op de  verbeelding dat Moeder­aarde het voortbrengend beginsel is. De  Grieks/Romeinse  geschiedschrijver  Plutarchus  (46­120)  verhaalt van  een  beeld  van de gesluierde godin Neith dat in een Egyptische tempel te Saïs stond. Zij is de  maagdelijke   moeder   en   haar   symbolen   zijn   de   gier   en   de   scarabee   waarvan   de  betekenis androgyn is, dat wil zeggen, noch mannelijk noch vrouwelijk. Plutarchus  citeert het begeleidende opschrift: Ik ben die ik ben, zal zijn die ik zijn zal, niemand heeft mijn sluier gelicht. Ik heb   uit mijzelf voortgebracht. De vrucht die ik baarde is Helios. Helios is de Griekse zonnegod die, zoals de mythe luidt 's morgens opstijgt uit de  oostelijke   oceaan   en   westwaarts   langs   het   uitspansel   zijn   gouden   wagen   voert. xl Helios is tevens de representant van het grondeloze licht.

Waarheid en verdichting Het   menselijk   bewustzijn   ontwikkelt   zich   vanuit   een  vermoeden,   vanuit   een  besef,  omtrent de zin van het kosmisch, werelds en menselijk gebeuren. Besef is aanvanke­ lijke intuïtieve wijsheid die in het beeldend denken en de mythos gestalte krijgt en  wordt beleefd. In de westerse speculatieve en analytische filosofie, tracht het denken  zich   begripmatig   te   vergewissen   van   zekerheden   omtrent   de   antwoorden   die   het  vanuit de logica formuleert. De   geschiedenis   van   de   mensheid   wordt   gedragen   door   de   geschiedenis   van   de  filosofie  die  zich  als cultuurfenomeen manifesteert.  De mens  is een dubbelfiguur.  Enerzijds beweegt hij zich vanuit lustbegeerten om zijn lichamelijke instandhouding,  anderzijds   speelt   zijn   begeerte   en   zucht   naar   kennis.   Wijsbegeerte   is   de   eeuwige  metgezel van de mens ondanks de strijd om het bestaan die iedere dag weer moet  worden   gevoerd.   Hegel   heeft   in   zijn  Phänomenologie   des   Geistes  erop   gewezen   dat  filosofie wetenschappelijk behoort te zijn. Dat wil zeggen een waardevrij denken dat is  ontdaan van vooropgestelde meningen en wensdenken, wil het tot werkelijk weten  kunnen leiden. Werkelijk weten heeft als norm de logica. Hegel definieerde het wezen  van de werkelijkheid als een denk­ en bewustwordingsproces. Voor Hegel was het wezen  van   de   werkelijkheid   een   logische   constructie.   Wanneer   dus   in   de   filosofie   de  werkelijkheid   logisch   wordt   doordacht   dan   valt   de   denkende   mens,   als   werkelijk  zelfbewustzijn, samen met het wezen van de werkelijkheid. Dit is de betekenis van de  hegeliaanse filosofie. Hegel verwijst naar de Griekse wijsgeer Anaxagoras die een abstract en wijsgerig  begrip   invoerde,   de   Nous:   een   alles   doordringende   almachtige   onpersoonlijke  geestkracht. Anaxagoras werd dan ook verbannen uit Athene wegens zijn goddeloos­ heid. Plato en Aristoteles definieerden de Nous als Eidos of Idea, wat in metafysische 

zin  gedacht  werd  als het  schone,  het heilige en het eeuwige. Plato  sprak  van het  Vaderland van de Idee en het grondeloze licht. De lyrische dichteres Sappho (± 600  v.o.j.), van het eiland Lesbos, had het over de diaphane mens. Dat is de mens die  vanuit   zijn   zelfbewustzijn   in   filosofische   zin   terugkeert   tot   de   etherische   en  immateriële gedachtewereld van de waarheid. Hegel   sprak   van   de  duizel   van   het   begrip.   Het   bewustzijn   dat   begrijpt   verkeert   in  metaforische   zin  in  een   verheven   extatische   sfeer.  Het   is  de   'goddelijke   vonk'  die  overspringt. De denkende mens ondergaat de euforie van het eeuwige en het tijdloze, dat  is een in  zichzelf verzonken zijn. Hegel maakt een schitterende vergelijking door te  spreken van de bacchantische tuimel, dat is de roes, de vervoering, van de transparante  begeestering,   het   inzichtelijke.xli  In   het   oeuvre   van   Nietzsche   is   het   bacchantische  ofwel   het  dionysische  een   centrale   gedachte.   Kenmerkend   daaraan   is   de   dubbele  betekenis in de zin van het trouw en gebonden zijn aan de aarde maar ook, vanuit de  bedwelming en extase, zich verheven voelen boven de aarde: het apollinische. De   mythologische   figuur   Dionysos   is   vooral   bekend   uit   Euripides'   tragedie  De   Bacchanten.   Maar   de   metaforische   verbeelding,   geschetst   door   een   overmatig  wijngebruik   met   als   gevolg   dronkenschap   en   waanzin,   kan   bij   een   letterlijke  opvatting leidt veelal tot een misverstand. Want er bestaat veel meer literatuur. Ook  de renaissance kende zijn 'Dionysos/Bacchus dichters en schrijvers'. Een van hen is  de benedictijner monnik Petrus Berchorius (± 1290­1362), die onder andere de Meta­ morfosen van Ovidius (43 v.o.j ­17 n.o.j.) bewerkte. Bij hem vinden we overeenkomsten  tussen  Dionysos en de Christusfiguur. Dionysos prefigureert de Christusfiguur, is  daarvan een voorafschaduwing. Berchorius wijst op de allegorische opvattingen van  de   mythologie:   "Onder   de   schors   van   de   schone   verbeelding   is   verdichte   waarheid   te   vinden."xlii Het   Dionysische   wijnsymbool   vinden   we   ook   bij   de   Zoon   des   Mensen   zoals   de  verandering van water in wijn tijdens de bruiloft van Kanaan en onder andere in de  rituele handelingen tijdens het laatste avondmaal: 'dit is mijn bloed, het bloed des  Nieuwe Testament' Mattheus 26:28. Ook is hier te wijzen op een evangelische tekst  aangaande de Zoon des Mensen, die zowel bij Mattheus 11:19 als bij Lukas 7:34 te  vinden   is   en   waar   de   heren   theologen   niet   goed   raad   mee   weten:   'De   Zoon   des  Mensen is gekomen, etende en drinkende, en gij zegt: Ziedaar een mens die een vraat   en wijnzuiper is, een vriend van tollenaren en zondaren'. Zulke teksten blijven raadsel­ achtig   wanneer   je   geen   verbanden   kunt   leggen.   Want   wijn,   begrepen   als   een  geestrijkvocht,   is   de   metafoor   voor   geestverheffing.   Dat   komt   bijvoorbeeld   tot  uitdrukking in het misoffer, ofwel de eucharistie. Of dit in de nieuwe Bijbelvertaling  tot uitdrukking zal komen wagen wij te betwijfelen. Wanneer we echter de namen  Jezus en Christus begripmatig opvatten, dan kunnen we daarvoor in de plaats zetten  lichaam en  geest en die vallen samen in de benaming: Zoon des Mensen. Dan wordt  ook duidelijk de uitspraak van de ascetische figuur Johannes de Doper, weergegeven  in de vier Evangeliën, wanneer hij zegt: 'Die ná mij komt (Jezus­Christus) wie ik niet  waardig ben, dat ik zijn schoenriem zou ontbinden.' Bij de Zoon des Mensen, of de  filosoof gaat het niet om de zelfkastijding maar draait het om het begrip. De eeuwige generatie

De   verketterde   eerste   kerkvader   en   filosoof  Origenes   (±   185­254)  heeft   de   stelling  geponeerd   van   de  eeuwige   generatie   van   de   Zoon   door   de   Vader  en   plaatste  dienaangaande   de   Christusfiguur,   waarin   de   eeuwige   waarheid   in   abstracto   is  verondersteld,   buiten   de   tijd.   Dit   wil   dus   zeggen   dat   zelfs   bij   de   kerkvaders   het  beeldend denken zich intellectualiseerde. Origenes heeft aan de joods­hellenistische  filosoof Philo (± 20 v.­50 n.o.j.) de  Logosidee  ontleend, die door de stoïcijnen als de  redekiem wordt gedefinieerd. Deze mystieke gedachte wordt door de roomse kerk niet  geaccepteerd maar afgewezen. Rond het begin van onze jaartelling floreerden in Alexandrië filosofische scholen of  genootschappen   waaronder   de   Hermetische.   Het   Hermetisme   werd   ook   wel   de  heidense gnosis genoemd vanwege de Hellenistische invloeden.xliii  Zo waren er ook  joodse gnostische secten. Philo noemde de Therapeuten in Egypte de geneesheren  van de geest. Ook de Essenen vergeleek hij met de genezers van de geest. Philo heeft  er ook op gewezen dat de Essenen niet in steden woonden, maar zoals hij het noemde  'dorpsgewijs'.   Zij   leefden   een   teruggetrokken   bestaan.   Bekend   is   de   nederzetting  Qumran, gelegen bij de noordwestelijke oever van de Dode Zee. Daar leefden de  Essenen in afzondering en in gemeenschap van goederen. Dat zien we ook bij de  latere   gnostieke   en   oer­christelijke   gemeenschappen   die   op   dezelfde   leest   waren  geschoeid.   Die   erkenden   veelal   de   wereldse   en   kerkelijke   autoriteiten   niet   en  weigerden om wierook te branden voor de keizer. De reeds in de tweede eeuw v.o.j. vervaardigde geschriften, de zogenaamde Dode­ Zeerollen,xliv waarvan er in 1947 een aantal in diverse grotten zijn gevonden, vestigden  weer   de   aandacht   op   die   gnostici   van   toen.   Zij   werden   de  Zonen   van   het   Licht  genoemd, verwikkeld in een 'kosmische' strijd met de Zonen van de Duisternis en dat  wijst   op   Perzische   invloeden.   's   Morgens   in   de   vroegte   traden   zij   naar   buiten   en  begroetten de opkomende zon. Het bij opgravingen in Pompeij gevonden bekende  beeld, 'De dansende Faun', zien we ook zo'n groet brengen aan de onoverwinnelijke  zon: 'Heil Sol Invictus'! Tevens is er verband te leggen tussen evangelisch denken en dat van de Essenen.  Bijvoorbeeld in Joh.12:36: 'Geloof in het licht, opdat gij kinderen(zonen) van het licht  moogt zijn.' Ook is er bij de Essenen sprake van een niet te definiëren  Leraar der   Gerechtigheid, zoals bij de Hermetici de Hemelse Mens de blauwdruk is van de ideale  mens. Ook in de joodse mystiek, de Kabbala, is daarvan sprake bij de Zoon van de  allerhoogste Kether, Chokmah, de Spiritus Mundi. De Latijnse schrijver Plinius (ca.61­ 113) noemde de Essenen een eeuwig volk zonder geboorten. Hun voortplanting bestond  uit   het   doorgeven   van   gedachten   en   wijsheden.   Zij   vormden   dus   niet   een  godsdienstige secte maar hielden zich bezig met wijsheidsdenken. De   Evangelische   Jezusfiguur,   de  Zoon   des   Mensen,   wordt   wel   afgeschilderd   als  verwant aan de Essenen. Dit zou dan betekenen dat Jezus in zijn Christus­wording,  als  Unio Mystica, de eeuwig levende waarheid verbeeldt. Als God de Zoon komt de  abstracte goddelijke waarheid tot openbaring  in de mens: Het goddelijke is mens  geworden.  De   tweede   eeuw   kenmerkte   zich   door   een   overvloed   en   verscheidenheid   van  christelijke literatuur. Tientallen christelijke gemeenten manifesteerden zich. Steeds 

vaker   werden   er   concilies   of   synoden   gehouden.   Op   den   duur   domineerde   de  Roomse gemeente als de katholieke kerk. Op de kerkelijke zeven concilies die zijn  gehouden, en zich vanaf 325 tot over vier eeuwen uitstrekten, is de rooms­christelijke  dogmatiek tot stand gekomen. De  triniteitsgedachte, God de Vader, God de Zoon en  God   de   Heilige   Geest   werd   als   kerkelijk  dogma  vastgelegd.   De   aanvankelijk   als  abstract   gedachte   Christusfiguur,   als   God   de   Zoon,   werd   gepersonifieerd   en  gehistoriseerd   waardoor   religie   als   wijsheidsdenken   werd   gevulgariseerd   tot   een  dogmatische   godsdienst.   Andersdenkenden   werden   als   ketters   vervolgd   en  uitgestoten. Op het concilie van Constantinopel in 553, werd over Origenes, dus 300  jaar na zijn dood, alsnog de banvloek uitgesproken.xlv Reflectie en zelfbevestiging Religie   dienen   we   te   onderscheiden   van   de   godsdienst.   Religie   behoort   tot   de  categorie van het Zijn dat de universele verbondenheid van werkelijkheid en de mens  veronderstelt. Dit aanvankelijk Griekse kosmopolitische besef manifesteert zich in de  kunst,   de   filosofie,   in   woord   en   geschrift   als   een   culturele   neerslag   vanuit   het  bewustzijn van de menselijke geest. Het religieuze kosmische zijn is een zich met  alles verbonden voelen. In het bewustzijn vallen microkosmos en macrokosmos samen,  weerspiegelen elkaar. Als ineenzijn is het te typeren met de begrippen  mannelijk  en  vrouwelijk. De ontvankelijke werkelijkheid ­ het vrouwelijke ­ komt in haar scheppend  vermogen   ­   het   mannelijke   ­   tot   zelfherkenning.   De   waarheid   omtrent   de  werkelijkheid   wordt   gesymboliseerd   in   de   geboorte   van   het   Christuskind.   De  evangelische gedachte is dan ook het hoogtepunt van het antieke mysteriedenken. Deze belevingswereld is in de godsdienst omgebogen tot een platvloerse geluksleer  die in het teken staat van het hebben, hier en nu, met als klapstuk een voortzetting van  het aardse leven in een zogenaamd hemels hiernamaals.  Godsdienst  is in concreto  geen cultuur maar toegespitst op het bestaan van alle dag, dat wordt gekenmerkt  door individueel wensdenken. De godsdienstige mens ervaart dan ook in onderda­ nigheid een persoonlijke god buiten en boven zich. Door gebed en gedrag tracht hij die  alles bestierende macht goedgunstig te stemmen.   De mens als individu en eindig wezen kan zich aan het lot dat hij komt te sterven niet  onttrekken   Toch   is   daarentegen   te   stellen   dat   de   mens   als   mensheid,   dus   als  bewustzijn, onsterfelijk en van alle eeuwigheid is. De evolutie van de werkelijkheid die  zich steeds weer voltrekt op de planeten in het heelal en culmineert in de mens tot  zelfbewustzijn, komt in het brein al denkend tot uitwikkeling. Tijdloos reflecteert en  openbaart   de   werkelijkheid   zich   al   spiegelend   in   zichzelf.   Het   bewustzijn   en   het  denken, dat zich manifesteert in en aan de mens, genereert zich in eeuwigheid. De  wereld van de verschijnselen staat in het teken van begin en einde, doch vanuit het  kosmisch gebeuren op zich, is alleen maar tot een eeuwige herhaling en een eeuwige   wederkeer te concluderen. Logisch beredeneerd is te spreken van de werkelijkheid en haar waarheid. Waarheid  dienen we dan te definiëren als zijn zoals het is. De werkelijkheid, of het al, verhoudt  zich polair tussen ongekend en gekend zijn. Het heelal is dubbel dat zich manifesteert  als weerspiegeling. Die reflectie culmineert in de hersenactiviteit van de mensheid als 

opperste en uiterste mogelijkheid in het kosmisch gebeuren, namelijk als bewustzijn,  doordenking  en  zelfbewustzijn.  De  cultuurstadia  vertonen  de   lijn  waarin  de  ontwik­ keling van het bewustzijn zich manifesteert en ook de religie en de kunst zijn daarvan  een neerslag. De werkelijkheid in haar kosmische kringloop weerspiegelt zichzelf in  het menselijk bewustzijn. In feite komt de werkelijkheid in haar menswording tot  zelfherkenning in het vragende bewustzijn. De werkelijkheid,  het heelal, en daaraan  gekoppeld de vraag van hoe en waarom het is zoals het is, komt middels de wetenschap  en de filosofie tot herkenning en zelfbevestiging. Theologisch gesteld is te zeggen, dat de 'goden' noodwendig de mens moesten schep­ pen om zichzelf te kunnen openbaren, of te weerspiegelen. In het eerste boek van het  Oude   Testament,   Genesis   1:26­27,   lezen   we   dan   ook   dat   goden   zeiden:   'Laat   ons  mensen maken naar ons beeld en onze gelijkenis', dus een afspiegeling. Nu merkt de  gnostieke Johannes in zijn Evangelie uit het Nieuwe Testament op 1:18: 'Niemand  heeft ooit God gezien; de eniggeboren Zoon, die in de schoot des Vaders is, die heeft  verklaard.' Enerzijds wordt er dus gesteld dat de gelijkenis God en de mens berust op  een niet zichtbaar zijn. Anderzijds staat er in de aanvang, in Joh.1­1, dat God identiek  is met het woord,  de Logos, dus alleen maar is te verklaren en te begrijpen. Verder  staat in Joh.4:2­3: 'God is geest en waarheid', dus alleen vanuit de geest, het denken,  kan de mens samenvallen met het goddelijke. Dit samenvallen gezien als een gelij­ kenis noemt Johannes de  Heilige Geest  deelachtig worden: 1:32­33. Als de farizeeën  aan Johannes de Doper vragen wie hij dan wel is antwoordt hij hen (1:23): 'Ik ben de  stem die roept in de woestijn.' Dit is een vergelijking, want de woestijn is namelijk de  natuur gedacht naar zijn abstractie. Alleen vanuit de abstractie van de geest kan de  mens het koninkrijk Gods ingaan (Joh.3:5). Het koninkrijk Gods betekent niet meer  dan de innerlijke waarheidsbeleving vanuit het begrip of besef en dat is dus geen plek  waar dan ook gelegen. Slechts in de menselijke schedel, het brein, kan de koninklijke  waarheid zich manifesteren. Trouwens, de berg Golgotha betekent  schedelplaats  en  wordt ook in de vier Evangeliën zo genoemd. De waarheid wordt als onverwoestbaar  getekend in de verrijzenis van Christus en dat is de gedachte van de opstanding en  herleving van het eeuwige ware.xlvi Vergissen wij ons niet door lichaam en geest te scheiden, omdat de werkelijkheid niet  opgaat in eenzijdigheid. 'Het woord is vlees geworden', zegt Johannes (1:14): lichaam  en geest zijn één. In de tekst 1:15 is sprake van de eeuwige generatie: 'Die na mij komt is  vóór mij geworden, want hij was eer dan ik.' Steeds weer wordt er op gewezen dat de  waarheidslievende, dus filosofische, mens wandelt in eeuwigheid. Het verschijnsel mens De   Franse   filosoof   en   jezuïet   Pierre   Teilhard   de   Chardin   (1881­1955)   heeft   in   zijn  verhandeling  Het verschijnsel mensxlvii  ook de gedachte van een kosmisch bewustzijn  uitgewerkt. Naast zijn professoraat in de fysica studeerde hij ook vakken als geologie  en paleontologie en dat bracht hem onvermijdelijk op het terrein van de evolutieleer.  Deze   tak   van   wetenschap   had   Chardin   aan   het   twijfelen   gebracht   omtrent   de  historische Adam, het paradijs en de erfzonde. Hij was overigens ook betrokken bij  de archeologische vondst in China van een schedel van de Pekingmens, ook wel de 

Sinanthropus genoemd. Hoewel pas na zijn dood tot publicatie van zijn werken werd  overgegaan was in vakkringen genoegzaam bekend hoe hij over de schepping dacht.  In 1950 werd hij uit voorzorg door het Vaticaan uit Frankrijk 'verbannen'. Hij vertrok  naar Amerika waar hij na een arbeidzaam leven vijf jaar later zou komen te overlijden  in New York. In   feite   heeft   Chardin   de   filosofie   van   Plato,   Spinoza   en   Hegel   wetenschappelijk  onderbouwd. Ook hij ging uit van de belangrijkheid van de mens in het kosmisch  gebeuren. Zijn werk noemde hij een 'fenomenologie van het kosmische'. De fysica is  ondergeschikt   aan   het   leven   en   het   merg   van   het   leven   is   de   drijfkracht   van   het  opstijgend bewustzijn. Het is een: 'Kosmische oprolling en organische terugbuiging  in zichzelf.' Hij noemt dat: 'de vleesgeworden God'. De zich ontvouwende evolutie is  als een rollende sneeuwbal. In zijn werk verwijst hij naar de theoloog en filosoof de  dominicaan Nicolaas Cusanus die de gedachte uitte: 'Onder de krachten der liefde  zoeken de delen der wereld elkaar'. Dat is de liefde­energie waarover ook Plato reeds  had gesproken. Het kwaad, dat zijn de mislukkingen want: 'Het epos van de mens is  een kruisweg.' Chardin beschrijft in het voetspoor van de gnostiek een Christelijke kosmologie. Zijn  boodschap is dat de mensheid de haar omringende energieën dient te doorschouwen  om   ze   begripsmatig   onder   één   noemer   te   brengen.   Deze   ontplooiing   kent   geen  grenzen   en   onze   'wetensdrang'   zal   nooit   helemaal   kunnen   worden   bevredigd.  Merkwaardig is dat hij God onpersoonlijk definieert en spreekt van een Christus­ energie:   'De   energie   is   de   nieuwe   geest,   de   nieuwe   God',   zegt   hij   en,   'het  onpersoonlijke staat dus aan de beginpool (Alpha) en aan de eindpool (Omega) van  de wereld.' De mens als zelfbewustzijn en microkosmos valt begripmatig samen met  de macrokosmos. Begrip betekent niets anders dan dat de mens als zelfbewustzijn, en  dus  als vrijdenker, de werkelijkheid als waarheid in helderheid vertegenwoordigt.  Vanuit   de   intuïtie   is   deze   mens   evangelisch   oorspronkelijk   ook   getekend   in   de  figuratie   van   Jezus­Christus   die   in   het   Johannes   Evangelie   als   de   Logos   wordt  aangeduid. De kerstgedachte Jan   Börger   is,   na   een   afgeronde   theologiestudie,   de   geschriften   van   Hegel   en   de  Leidse hegeliaanse hoogleraar Bolland wat nader gaan bestuderen. Die studie maakte  hij tijdens zijn ambsperiode als dominee (1917­1928) verbonden aan de Sint Janskerk  te   Gouda.   Uiteraard   had   hij   vanuit   zijn   universitaire   studie   in   het   algemeen   wel  kennis opgestoken van hun filosofie, maar er zich niet speciaal in verdiept. Wel was  Börger beïnvloed door de kritische bijbelstudies vanuit de Hollandsche Radicale School.  De bijbelvorsers uit die school hebben gewezen op de metaforen en het wijsgerig  gehalte van de bijbel, zoals al opgemerkt. In het bijzonder benadrukten zij de Nieuw­ Testamentische Evangeliën die in een verhaalvorm een verdichting zijn van de oude  en steeds weer nieuwe waarheid. Vanuit hun bevindingen ontkenden zij historiciteit  van   de   Jezusfiguur.   Naar   hun   inzichten   stoelde   de   Christusgedachte   in   de  Unio   Mystica, dat is de verborgen inherente universele waarheid omtrent de werkelijkheid.  Waarheid   in   deze   zin   dienen   we   dan   te   verstaan   als   het  zijn  van   de   universele 

werkelijkheid zoals zij is. Jan Börger heeft de Evangeliën als religieus/gnostische geschriften filosofisch geïn­ terpreteerd.xlviii  Zijn   ontdekking   van   de  vrouwelijke   component  in   het   evangelisch  denken illustreert hij met de drieëenheid Heilige Geest, Maagd Maria en de Zoon des  Mensen. Met name de Maagd was door de hervorming achteloos opzij geschoven.  'De gnostici en schrijvers van de Evangeliën waren de intellectuelen en wijsgeren in de  oudheid', zegt Börger.xlix In zijn verhandeling uit 1952, De Kerstgedachte, analyseert hij  het   Kerstverhaal   en   zet   dat   in   een   filosofische   context.   Het   Christuskind   is   een  metafoor   voor   het   wijsgerige   zelfbewustzijn   en   wordt   dan   ook   verwekt   door   de  Heilige Geest. Het Kerstverhaal berust dus niet op een historische gebeurtenis. Er is  dus   geen   sprake   van   een   lichamelijke   geboorte.   Het   is   zelfs   uit   evangelische  fragmenten   samengesteld   tot   een   verhaal.   Het   kerstverhaal   is   een  mededeling  van  gedachten   en   staat   in   het   teken   van   bewustwording.   Waarheid   en   verdichting  culmineren uiteindelijk in begrip. Werkelijk zelfbewustzijn vindt plaats aan het einde  van een intellectuele ontwikkeling. Dat betekent dat de volgorde van de evangelische  verhalen door de kerkvaders hopeloos is verward. De Kerstgedachte berust namelijk  op een evangelisch wijsgerige formule. Na het offer van de zelfversterving van Jezus,  volgt de opstanding in Christus, ofwel het zelfbewustzijn. Ter onderstreping willen wij hier eindigen met een citaat uit de kerstgedachte van Jan  Börger: "Wij bezitten vier Evangeliën, namelijk het Evangelie van Mattheus, Marcus,  Lucas,   Johannes.   Het   Kerstverhaal   komt   in   Marcus   en   Johannes   niet   voor.   In  Mattheus komt een stuk van het Kerstverhaal voor, en het andere stuk komt voor in  Lucas. Wij vinden de Kerstgedachte in het Evangelie, dat tot ons gekomen is, aan het  begin, maar het moest eigenlijk staan aan het einde, want de cultuurgedachte waaiert  in de Kerstgedachte uit. 'Vrede op aarde', is trouwens het einde, en niet het begin. In  het Evangelie zelf echter ging of gaat het niet over de geboorte van een kind, maar  gaat het over de geboorte van hèt Kind. De evangelische Maagd heet bevrucht te zijn  door de Heilige Geest, en blijft maagd. Dat is ook moeilijk of niet te verstaan als een  echte gebeurtenis. Het Evangelie is vanuit de  Gnosis, dus vanuit het intellect. Het  hiergezegde wordt echter aan het Evangelie niet meer bedacht, namelijk dat zij een  wereld is van puur intellect, en van louter bewustzijn."l Ter   afronding   is   hier   te   stellen   dat   de   evangelische   waarheid   en   verbeelding  betreffende   de   Christus   en   de   opstanding   culmineert   in   de  Eeuwige   Generatie.   De  anarchos kosmos buigt vanuit het spirituele anarchisme in zichzelf terug en deze  reflectie geeft tevens de inhoud aan de ware zin des levens. Noten

iHubert Reeves, De evolutie van het heelal; Van Gennep, Amsterdam 1986. iiProf.Dr.G. Quispel, Het Evangelie van Thomas en de Nederlanden; Tirion, Baarn 1991. Gilles Quispel, Het Evangelie van Thomas. Uit het Koptisch vertaald en toegelicht; In de Pelikaan, Amsterdam 2004.

iiiVertaald werk: Simon Conway Morris, Hoe het leven de dingen regelt. De mens als noodzakelijke uitkomst van de evolutie; Veen Magazines BV, Baarn 2004. ivGegevens o.a. ontleend aan Bollands Gnosis en Evangelie; A.H. Adriani, Leiden 1906.

vProf. Dr G.A. van den Bergh van Eysinga, Verklaring van het Evangelie naar Mattheus: tevens bijdrage tot de kennis van onstaan en karakter der Evangeliegeschiedenis; Van Lochem Slaterus N.V., Arnhem 1947.

viJan Börger, Over cultuurontwikkeling; Logos-Verband, 4 delen 1946-1950, Rotterdam. viiGeciteerd: Dirk De Schutter, Opgave van het proza. Over Hegel, Heidegger en de ethiek van het lezen; Uitg. Peeters, Leuven 1998. viiiPaul Davies, Blauwdruk van de kosmos: het scheppend vermogen van de natuur bij de ordening van het heelal; Contact, Amsterdam 1991. ixHans de Heer, Oer-informatie. Een confrontatie van de moderne natuurkunde met de filosofie van Jan Börger; Jan BörgerBibliotheek, Moerkapelle 1998.

xGerard 't Hooft, De bouwstenen van de schepping. Een zoektocht naar het allerkleinste; Prometeus, vijfde druk Amsterdam 1999. xiG.P.J. Bolland, Gnosis en Evangelie; A.A. Adriani, Leiden 1906. xiiMartin Heidegger, Inleiding in de metafysica; SUN, Nijmegen 1997. xiiiMartin Heidegger, Zijn en Tijd; SUN, Nijmegen 1998. xivSir James Jeans, De groei der natuurwetenschap; H.P.Leopold N.V., Den Haag 1949. xv Martin Heidegger, De spreuk van Anaximander; Universitaire Pers Leuven, Van Gorcum, Assen 1997. xviVertaling uit: D.L. Couprie, De Verordening van de Tijd; Amsterdam 1989. Heidegger citeert twee vertalingen met namen van Nietzsche en Diels. xviiMartin Heidegger, De spreuk van Anaximander; Uit het Duits vertaald door Dr G.H. Buijsen. Universitaire Pers Leuven, van Gorcum, Assen 1997. xviiiKarin de Boer, Denken in het licht van de tijd. Heideggers tweestrijd met Hegel; Van Gorcum, Assen 1997.

xixMartin Heidegger, Over het wezen van de waarheid; Damon, Budel 2001. xxVeronica Vasterling, Waarheid en Tijd bij Heidegger; Van Gorcum, Assen 1993. xxiMartin Heidegger, Inleiding in de metafysica; SUN, Nijmegen 1997. xxiiJan Börger, Het spookt in de Sint Jan! De filosofische betekenis van het offer en de levenskunst; Jan Börger-Bibliotheek, Moerkapelle 1997. xxiiiJan Börger, De schoonheid als Griekse kunst; Cursus te Rotterdam 1938/1939. Reprint gestencilde uitgave Jan BörgerBibliotheek 1995. xxivMeister Eckhart, Het boek van de goddelijke troost; Kok/Agora, Kampen 1996. Jeanne Ancelet-Hustache, Eckhart en de mystiek van zijn tijd; Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen 1961. W. Jansen, Geschiedenis der wijsbegeerte, II deel; W.J. Thieme & Cie, Zutphen 1921.

xxvJan Börger, De werkelijkheid op zoek naar zichzelf; Een samenvatting van de cursus, De mens als lichaam - levend organisme hersenen; cursusjaar 1934-1935. Selectieve heruitgave Jan Börger-Bibliotheek 1995. xxviWim van Dooren, Georg Wilhelm Friedrich Hegel: Fenomenologie van de Geest (fragmenten), Boom, Meppel, Amsterdam 1981. Louis C.G. Hahn, Zelfverantwoording van de Geest; Futile 1980. xxviiGeschiedenis van de Wijsbegeerte in Nederland; Jaargang 4 nummer 1, 1993, p.75-88; Erasmus Universiteit Rotterdam, Faculteit der Wijsbegeerte. xxviiiZie ook de tekst van de Jan Börgerverhandeling in het tweede deel van dit boek. xxixMahoud Zibawi, Iconen. Betekenis en geschiedenis; Icob BV, Alphen aan den Rijn 1993.

xxxHenri Borel, De Geest van China; o.a.p.34. Wereldbibliotheek, Amsterdam 1916. xxxiGegevens: Störig, Geschiedenis van de filosofie; Spectrum, Utrecht/Amsterdam 1976. deel I. xxxiiImmanuel Kant, Prolegomena; Boom, Meppel/Amsterdam 1978. - A.Th.C. Thompson, Immanuel Kant, zijn tijd en zijn philosophie; Cohen zn., Amsterdam 1903. - Jan Börger, Het spookt in de Sint Jan! De filosofische betekenis van het offer en de levenskunst; Jan Börger-Bibliotheek, Moerkapelle 1997.

xxxiii G.W.F. Hegel, Het wetenschappelijke kennen; Voorwoord, vertaald door Peter Jonkers. Boom, Meppel/Amsterdam 1978. xxxivUpanisaden. De leer van de wind; Vertaling Hans Bakker, Kok/Agora, Kampen 1989. - De godsdiensten der wereld; Meulenhoff, Amsterdam 1955, deel I. - B.J. van der Zuylen, Mysteriën en inwijdingen in de oudheid; Schors, Amsterdam 1927, deel I.

xxxvG.J.P.J. Bolland, De Orphische Mysteriën. Een geschiedkundige schets; A.H. Adrani, Leiden 1917. xxxviProf. Dr G.A. van den Bergh van Eysinga, De oudste christelijke geschriften; Servire, den Haag 1946. xxxviiG.J.P.J. Bolland, Gnosis en Evangelie; Adriani, Leiden 1906. xxxviiiDr Th.C. Vriezen & Dr A.S. van der Woude, Literatuur van Oud-Israël; Servire, Katwijk, zevende druk 1973. xxxixZie, Encyclopedia Britannica onder het trefwoord Chronicle. Zie, Dr W.E. van Wijk, Onze kalender; Wereld-Bibliotheek, Amsterdam/Antwerpen 1959, hoofdstuk II en III. xlB.J. van der Zuylen, Mysteriën en inwijdingen in de oudheid.

xliG.W.F. Hegel, Phänomenologie des Geistes; Reclam, Stuttgart 1987. xliiJ.D.P. Warners en L.Ph. Rank, Bacchus; 2 delen, Athenaeum, Polak & Van Gennep, Amsterdam 1968. xliiiHermes Trismegistus. Pater Philosophorum. Tekstgeschiedenis van het Corpus Hermeticum; Tentoonstelling in de Bibliotheca Philosophica Hermetica, Amsterdam 1990. - Corpus Hermeticum; Ingeleid, vertaald en toegelicht door Dr R. van den Broek & Dr G. Quispel. In de Pelikaan, Amsterdam 1996, vierde druk. - Asclepius; Ingeleid, vertaald en toegelicht door Dr G. Quispel. In de Pelikaan, Amsterdam 1996. xlivDe rollen van de Dode Zee; Ingeleid en in het Nederlands vertaald. Dr F. García Martinez en Dr A.S. van der Woude. Kok, Kampen - Lannoo, Tielt 1995, twee delen. xlvW. Jansen, Geschiedenis der Wijsbegeerte; 4 delen, W.J. Thieme & Cie, Zutphen 1921. - Dr Th.C. Vriezen & Dr A.S. van der Woude Literatuur van Oud-Israël; Servire, Katwijk, zevende druk 1973. xlviAls we de menselijke schedel met een kelk vergelijken dan vinden we een schitterende metafoor bij Hegel voor wat hij noemt de schedelplaats van de Absolute Geest. Het slot namelijk van zijn Fenomenologie van de Geest, besluit Hegel met een citaat en parafrase naar een gedicht die Freundschaft uit Schillers Theosophie des Julius: - aus dem Kelche dieses Geisterreiches schäumt ihm seine Unendlichkeit. xlviiPierre Teilhard de Chardin, Het verschijnsel mens; Het Spectrum/Aula, Utrecht/Antwerpen 1966.

xlviiiZie M. Wielema, Filosofen aan de Maas. Kroniek van vijfhonderd jaar wijsgerig denken in Rotterdam; Ambo, Baarn 1991, p.147-148.

xlix Zie mijn bijdrage in Geschiedenis van de Wijsbegeerte in Nederland; Jaargang 4 nummer 1, 1993, p.75-88; Erasmus Universiteit Rotterdam, Faculteit der Wijsbegeerte, Postbus 1738, 3000 DR Rotterdam. lJan Börger, De Kerstgedachte. Een evangelisch wijsgerige formule; Verbeterde heruitgave, redactie Wim de Lobel. Jan BörgerBibliotheek, Moerkapelle 1997.