Bij het 75-jarig bestaan van het Rijksmuseum Twenthe
Edwina van Heek
Het Rijesniuscum Twcntlic in de j aren dertig
de E nsc he dese kunstenaar Anton R eu vers wunu.antonreuvers.nl
Hans Gieskes
In n Sliepsteen va n v o o rj aar 1998, nummer 53, verscheen een artikel v an Rob Küpers over Hl/is Zonnebeek en z ijn bewoners. Ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van het Rijksmuseum Twenthe in 2005 leek het mij goed om eens wat meer te vertellen dan algemeen bekend is over de toverfee die onder rneer dit prachtige instituut aan de Lasondersingel mogelijk maakte: de Amerikaanse Edwina van Heek-Ewing . Weliswaar deed zij dat na suggesties v an haar man Bernard, v an diens jongere halfbroer Jan (dr. J .H.) v an Heek, en met steun en bijdragen van tien broers en zusters v an Bernard, maar zij deed het dan to ch maar, als onmisbare katalysator.
De aq uarel van het Rijksmuseum o p de vo orpagi na is ge maakt do or
G raag w il ik daarbij beklem to ne n ho e bijzonder het wa s dat een vrouw als zij , telg van ee n voo raanstaa nde Amerikaanse familie, ron d 1900 in de zee r ve rmoge nde, m aar wel erg beslot en fab rika n re ne lite in E nsche de ter echt kw am als ee n o pva llend vreem de ee nd in de bijt. H aar bruid egom was dan ook niet de eerste de beste: J B.(Bernard ) van H eek, firmant va n de d estijd s grootste industri ële o nde rnem ing van N ed erland , 'Van H eek & Co', niet zo j o ng m eer , 37 jaar, ku nstke n ne r en verzamelaar. Bernard was ge bo re n op 18 no vember 186 3 als o udste zoo n in het grote gez in van de , ook in andere opzichte n , zee r o nderne me nde G .J van H eek (1837 - 1915). Deze wa s eerst m et Julia Blijd en stein (1/;36186 7) ge tro uwd, m aar toen deze niet
al te sterke vrouw, na het sne lle krij gen van vij f kinde re n, o p 3 I -j arige leeftijd overlee d, hertrouwd me t C hr istine M eier uit Bentheim (18421920). Uit deze verbintenis werde n nog ee ns ach t kinderen ge bo re n, o nder w ie Be rna rds halfb ro ers Ludwig en J an , die na het overlijde n van Bernarel o p 3 I jan ua ri 1923, voor Edwina een geweldige ste u n zo ude n zIJ n .
Edwil1 a's afkomst H et is mijn bedo elin g vooral w at te ve rte llen over haar voorgesc hie de nis : waa rdoor werd ze zo als ze was, en hoe ze eige nlijk was . D aar is weinig ove r bekend. Zoals gezegd was ze van v o orname afko mst. H eeft ee n fam ilie in de Ve re nigde State n recht op een
PMO : Ce111eC11te Archic]Enschede 11
Sliepsteen
3
\(
Ewlng Hct UJapCII l'al1 de [amilic Ell'il1g Archic] Zo nncbccl:
de rgelijke betit eling dan m o et ze zoa ls dat ge noe m d w ordt, 'W ASP' zijn: White , An glo - Saxon and Protestan t. In plaats van Bri ts m ag de fam ilie ook N ed erl ands zijn, zoa ls de R oo scv elt s en V an derbilts , m aar daar h oudt het dan ook wel m ee op. D e fami lie Ew ing vo ldeed aan alle eisen, ze wa re n Schots van oorsprong. Bij Lo ch Lomond, ten noordwesten van Glasgow staat het familieslot, T ullickewa n Cas tie , en het w as van daar dat BaronWilliam Ewing ro nd 1670 naar Ul ster (Noord Ierland) ve rtrok m et ande re fam ilies di e nét zo fana tie k Presbyrerian (Ca lvinistisch) als hij wa re n en in het ka tholieke Sch otl and als zo da n ig niet erg populair. In Ierl an d kr egen ze aanva llen te ve rd ure n van de
Otvillc ElI'il1,~ (1806-1876)
Arthu] Zo nnebeek. Foto: O /af Visscher
4
n S liepsteen
kath oli eke Britse konin gJam es Ir. D eze had troe pe n geleen d van zij n Franse neef Lo dewij k X IV , de ' Zo n ne ko n ing', m aar werd uiteindelijk ve rslagen d o or zijn schoo nzoo n, o nze protestan tse Ko ni ng-Stadho ude r Willem III , m et als gevolg dat de Ew ings wéér ve rvolgd werde n, nu do o r de Ang lica ne n , oo k alweer vanwege het geloof Kortom, toen na het overlij de n vanWilliam Ewing de erfen is to eviel aan zij n o udste zoo n, vertro k zij n j ongste zoo n William Jr. , ge bo re n in 1694 , sam en m et dri e n even , vriende n en bedi enden in 17 18 uit B elfust naar het to en no g kleine plaatsj e Philad elphia in Ameri ka . Z e vestigd en zich aanva nk elij k in Bu cks Cou nty (Pe n nsyIvan ia), m aar het w ilde wes te n trok . N ou j a, wi ld was het wel, m aar zo vèr in het w esten nou ook weer niet , wa nt in 1742 trokken ze sam en m et tw ee neven en aanha ng over o ngebaa nde wege n naar Linville in de She nan doah Valley (Virgi nia) . Da t er gee n wegen ware n had tot gevolg dat letterl ijk alles o p paardenruggen over de bergp assen geslee pt moest wo rde n, ee n ha ast o n mogelij k karwei. In Lin ville aangeko men ko cht William 708 acres gro nd en bouwde er ee n gro te blokhut.
H et Wilde Westen W ie de w ild w est verhalen van Karl M ay geleze n heeft kan zich ee n voorstelling m aken van het leven va n William Ewing en co nso rte n, wa n t de Indian en beschouwden de blanke kolonisten als indringers (wat ze natuurlijk ook waren), ze viele n aan en bleven aanva llen. Bij zij n goed te ve rde dige n, m aar wel brandbare blo kh u t sto nd ee n stenen ge bo uwtje waa r vro uwen en kinder en werden o pgeborgen als er gevaar dreigde. W illiam was ge tro uwd m et ee n o nde rw ijzeres, An n Sha n no n, die th ui s de ki nde re n les ko n geve n, zo lan g dat ging. T o en er steeds m eer kinder en in de nederzetting kwamen werden o nderwijzers in di enst ge no me n . M et goed o nde rwijs had den de kinder en ee n grote voorspro ng o p hun b uurtge nootjes. H et was ee n leven vol o ntberingen ,
Orvillcs echtgenote lvIi/brc)' Wi //ia/l1 s -E 'Fil1,~ Arcnicj'Zo nncoeek. Foto : O /qf Visschcr
m aar m et groeiende welstan d. H et gro ndbezit werd sterk uitgebreid , er kwa m ee n zaagmolen en ee n leerl o oi erij , de dri e zoons groeide n o p als sche rpsc hu tte rs, wa t goed van pas kw am . H et hard e leven had William gee n kwaad gedaa n . Hij ber eikte de voor die tijd heel bijzonde re leeftij d van 10 2 j aar. Hij is altij d R oyalist ge bleven, m o est niet s hebben van revoluti e. Z ij n standpu nt w as: God m aak t wel koningen, m aar gee n pr esidenten . H ij liep ron d in ee n o ude rwetse kn iebroek m et zilve re n gespe n, w aarvan er nog ee n bew aard is gebleve n !, en droeg zij n haar in ee n lan ge paard en staart . Zijn nageslacht zo u altij d iets Brits houden : ho ffelij k , m aar ge rese rveerd.
Generaties later O m dat di t ve rhaa l gee n gesch ied en isbo ek w il zij n, en om te voorko me n dat h et de lezer dui zelt van de vele namen en j aart allen , moet en we wel ee n paar ge ne raties overs laan . D e Ewings m aak ten naa m, de fam ilie floreerde . W el tro kken ze, avo n tu u rlijk als ze ware n, nog ve rder wes tw aarts en weer over o ngebaa n de wegen naar Ten nessee . Va n 1806 to t 1876 leefde daar O rvillc Ewing, en hij zo u de grootvade r van Edwina wo rde n . H ij wa s advocaat, later pres ident van de Planter's Bank in Nas hvi lle en hij stic h tte de Naslivillc & Chattanooga R ailway Co., ee n gro te, zij het regionale Spoorwegmaa tscha ppij. O rville was bep aald ni et ste rk; in 184 3 was h ij er zo slech t aan to e dat hij m o est ku re n
Henry Ewing, de vader van Edivina, op j eugdige leiftijd
Ardiit] Zonnebeek. Foto: Ola] Visschcr in N ew Orlean s. Hij hersteld e en maakt e er ee n gewoo nte van o m ied ere dag vijf mijl te lopen . Later trok hij allee n in een ko etsje hel em aal naar Florida o m te kuren , ee n hel e o nde rne mi ng . Hij zo u altij d erg bezig blij ven m et zij n gezo nd heid : ee ns viel hij o p het ij s en brak een been. To en hij daarvo or in het hospitaal in bed m o est blijven, w as hij zó bezorgd o m zij n co nditie dat hij zich ee n systee m liet m aken van kabels en katro llen, zo dat hij zichz elf geregeld to t aan het plafond kon ophijsen m et bed en al! D e invloe d van d e Ewings o p stad en regio we rd stee ds gro te r. In het tijd vak 1825 -1850 studee rde n er aan de N ashville U niversity m aar liefst z even Ew ings af
Henry Ewing O p 23 december 1840 kregen Orville en M ilbrey William s Ew ing hun vijfde ki nd , de derd e zoo n . Hij w erd naar zij n o o m H enry ge noe m d en zo u Edwi na's vade r wo rd en . H et gezin woonde op de Ewi ng farm ' C ran ny White Pikc' bui ten de stad , een paradij s vo o r de kinderen. Ied ere vrije mi n uut zaten ze op h un paard . N a een pretti ge, zij het stre nge jeugd trok Henry in 1857 naar Lcxi ng ton (Virginia) o m daa r aan het Washingto n College te gaan stude re n , voo ral o m dat het o nde rwijs er op een hoger peil sto nd dan in het we sten . N a twee jaar kwa m hij naar Nas hv ille terug en ging als acco un tan t op de Planter's Bank van zij n vade r werken. Hij bleef daar ee n j aar, m aar besloot
to en verder te gaan studere n en ging in septe m be r naar de Universiteit teru g. O ndertussen bou wde zij n vade r ee n fraai huis, 'Milc End ' , zo ge noem d o mdat het pr ecies éé n mij l van het C apito o l van N ashville lag tu ssen ande re grandio ze villa's, waa ro nde r 'Ma nsfield' van Andrew Ew ing, 'Ma plewood' van de fam ilie Williams en 'Oak Lawn ' van d e Porters. H et w as d e go ude n tijd van de Z uide lij ke Stat en , een tijd di e tr effend wordt we er gegev en in de bekende film ' Cone wi th the w ind ' . Fraai gebouwde dam es en dapp er e cavaliers, flierefluitend rond pr achtige landh uizen . Ge en zorge n aan hun hoofd.
Er/win Tuck er BUIT W e hebben nu Edwina 's vade rlijk voo rgeslach t gesche tst, m aar de fam ilie van m o ed ers kan t was ook zeker de mo eit e waa rd. Edwi na's mo ed er Enuna was een telg van de we ll- to - do fam ilie BUlT. Eve nals de Ew ings ware n de BUlTS van o udEng else afko mst. Een voorvade r van Edwina was ee n zekere j am es C hilton , die m et vro uwen kind als Puritein d e oceaan ove rstak aan bo ord van de befaamde ' M ayflow er' in 162 0 . D e Burrs wa re n gro te zake nlie den en w oo nde n in Batesvill e (Arka nsas). Em rna' s vade r Edwin T ucker Burr, gebore n op het buiten go ed 'E nglesidc ', was oo k een zee r o nderne m end e perso on . Succe svo l in zaken wa s hij in staat te zo rgen voo r uitstekend on derwij s voo r zij n kin de ren . Em ma gro eid e o p tot een van de mo oiste 'So uthc rn belles' die er ron dliepen , ze w as wat je no em t een goede pa rtij . Z ij w as gek o p paardrij den: als zij 'i n p ub lic' reed , dan deed ze dat op een 'side saddle ' zoals dat ho o rde , maar bij alle an dere gelege nhede n 'a stride ' , als ee n j o ngen , uiterst 'daring ' en ' recklcss' , ko rto m erg gevaarlijk . Tij de ns de Burgero o rlo g leerd e zij H en ry Ewing kenn en , en zij trouwden op 2 juni 11\63 , midden in de oorlog. Het bru idje moest nog zestien worde n . Het zo u een heel gelukkig hu w elij k wo rden, ze kregen dri e kin d er en : Kath ery ne in 186 5, He nr y in 11\67 en ED W !N A in 1872.
D e vade r van Emrna was , net als haar aanstaande m an Henry Ewing, dire ct na het uitbrek en van de Burger o orl o g in dien st gegaa n, beid e uit era ard in het Z uide lij ke leger.
Oorlog D e oorlog die in 186 I wa s uit gebroken , werd een o nve rge telij k drama . D e slave rn ij, ee n van de pijlers va n de gro te w elvaa rt in het Am erikaan se zuiden, had zichz elf ov eral in de w ereld overleefd en w erd lan gzaam maar zeker land na land afgesch aft. T er vergelijking: in de B rit se koloniën al in 1832, in d e fran se in 1848 , in Nederlands OostIndië in 1859 en in West-Indië in 1863 . Kortom , oo k in de Verenigd e Staten , en spec iaal in de N o ordelijke State n we rd ho e lan ger ho e meer beseft dat slavern ij ee n mensonterende to estand w as en vo lledig uit d e tijd . O m dat d e Z uide lij ke State n beseften dat er do or de afschaffing erva n ee n eind zo u komen aan hun w eelderi ge bestaan , beslot en zij zich van het N o orden af te scheiden. T o en dan oo k in 1860 Abrah am Lin co ln , pr esident van d e Ver eni gd e State n geworde n , zich ee n fel voorstande r van afscha ffing ve rklaarde was de m aat vo l, en in 186 1 brak de 'Se cessie- of Afsch eidingsoorlog uit , daarna
..' i }o~
Edtvin Tueleer
B U IT ,
.
grootl'ader IJa11 Edwina A rchic] Zo nnebeek 11
Sliepsteen
5
alge mee n beken d als de Ameri kaan se Burgero orl og. N atuu rlijk is iedere 'broede rstrij d' ee n tragedi e, m aar de N o ordelij k e State n wa re n d ichte r bevol kt en in veel gro te re m ate geï nd ustrialisecrd; daardoor waren zij alles bij elkaar vee l ste rke r dan de Z uide lijken . H et ko n d us voor laatstgen o e m den nie t anders da n slec h t aflope n, hoe o uderwets dap per ze oo k wa re n en ho e lang ze het ook vo lh ielde n . Ter vergelijking: in 1830 was België (de Z uidelijke N ed erlanden) o ntstaa n do o r ee n w él gel u kte afsche id ing van N o ord-N ederland. In Amerika ech te r, waar de Burgero o rlo g vier j aar duurde , van 186 1 to t 186 5, en m eer dan 600.000 slac h to ffers kostt e, ve r!óó r het Z uid en , en dat was ni et allee n rampzalig , maa r het zo u ook het ei nde va n ee n tij dp erk beteke ne n . H et welvarende en co nservatieve Zuiden zo u nooit m ee r worde n wa t het w as en er zou altijd ee n kloof blij ven bestaan russen beide delen van éé n staat , to t de dag van vandaag.
Hoc vCIging liet Edwi na 's Jami licleden ? Edwi na 's groo tvader , kapitei n Ed Burr, was ee n w ilde figu ur. O m ee n vo o rb eeld te geven: o p ee n gegeve n ogen blik was hij gevangen ge nome n do or de N o o rd elijken en werd hij o p ee n schip gezet o m hem via de Mississippi naar het no o rden te bren gen . H ij m o cht wel vrij over het sch ip rondlope n. Midden in d e nacht sprong hij van het hoogste dek overboord. Nu is de rivier niet alleen erg breed, m aar wa ar hij niet o p gerekend had was de sterke stro o m die er sto n d , waardoor h ij na lang zwem me n me er dood dan lev end aan de kant kwam . H et zo u een heel bekend ve rh aal w o rden en hem erg po p ulair m aken . Edwi na's vader, H enry Ewing, wa s m ajo o r bij de ge nerale sta f. Ame rikane n zijn - in tegen stellin g tot de nuchtere N ed erland ers - altijd ste rk in het ge bruike n van blo emrijk e adjectieven; ee n stu k over Edwina's vade r bevat de vo lge n de lyriek:
" Henry E J/lill,f!s name ' /las sYll all YIIlOI/S with dashill,f! col/rage, ivitl: kindl» courtesv . . .. Tall and ,
o ntmoetingsplaats voor cava lerieve tera ne n worde n . Vertrou w elin g van de fami lie zo u hij altijd blijven . Ingrij pende plann en van de gez insle de n werde n altij d het ee rst aan Cass ve rtel d .
Het gez in Ewing
El1I l1I a BUIT, de moeder 1'(//1 Edivina A rch i~f Zonnebeek. Foto:
Olaf Visschcr
courteaus to a soldier in the ranks as to a General (!f Brioade". Uit alle art ike len ovcr hem, voo ral na zij n veel te j onge overlij de n, sp reekt ee n du sdani ge ve re ring dat het ee n heel bijzondere m an m o et zij n geweest, ook zo nder de typi sch Am eri kaanse overd rijv ing. Eerlijk , dapp er , ho ffelij k, gelijkmatig va n h umeur en bij zo nder trou w . Zo had hij in de oorlog een ' o ppas' , de geweze n slaaf Cass , die hem j aren vergezeld e, en m et w ie hij ee n ec hte vriendsch ap o nde rhield . T o en de oorlo g w as afgelopen ging deze Cass m et H en ry m ee naar h uis, ee rst als butle r , m aar nadat H enry directeur van de St. Lo uis Ti m es was gew o rde n, zelfstandig in dit ge bo uw geves tigd als ka ppe r/ barbier Cass Brown . Z ij n barh ershop zo u een vaste
In 1866 , na de oorlo g, ko cht H en ry Ew ing voor 30 .000 dollar eende rde deel van d e aande len van boven gen o emde kra n t en ging in 1869 in St Lo uis WO I1C I1. D aar werd in 1872 het de rde kind van H enry en Em m a ge bo re n en dat w as ' o nze' Edw ina . In het zelfd e jaar ko cht H enry va a n 00 .000 dollar , in di e tijd ee n zee r gro o t bedrag, op n ieuw ee nde rde deel van de aande len . H ij m o est daar voor w el kapitaal lenen , m aar de kran t kon ve rd er groeie n . En dat deed ze o nde r H en ry's leidi ng , wa n t in datzelfd e j aar w erd hij pres ide n t van dit gro te bedrij f. In feite ging het zó goed dat hij zij n sch u lden gedeeltelijk ko n afbe talen . Hij voelde zich als m an ager, uitgever en in de jou rna listiek als ee n vis in het wa te r. M aar to en sloeg het no odl ot tot aal o nverwach t to c . H enry kreeg tyfus, en na m aandenla ng vechte n, net to en m en dacht dat hij de crisis ach ter de ru g had , raakte hij in co m a en stierf na ee n paar dage n, n og m aar 33 ja ar o ud. Vo o r de hele ge meenscha p w as het ee n groo t ve rlies, m aar voor het j onge gez in helemaal. Em rn a, Edwina's m o ed er, w as o n tro ostb aar en zo u to t haar do od , 58 j aar later , alleen no g zwa rt dr agen . Ni et allee n haar no bele m an ve rloo r ze , m aar ze bleef, nog gee n 25 j aar , ach te r met drie kleine kinde ren en ee n to ch no g vr ij aan zienlijke sch uld. Daa r kwam nog bij dat zij ee n jaar eerder haar broer Edwin ve rloo r. H ij werd vermoo rd aan boord van ee n Miss issipi-boot, het geruc h t ging ' tijde ns ee n kaa rtspe l .. .' .
Een nieuw bestaan M erkw aardi g is dat over de hele periode na het overlij den va n H en ry niet veel m eer bek end is da n uit co rrespo nde ntie te lezen is over bezo ek en aan ' En gleside " , h et o uderlijk huis van Em rna in Batesville en aan ' M ile End' van de Ewings bij Nashvillc. Wa t m e hierbij bij zonder 11
Sliepsteen
7
bezig houdt is hoe Emma zich met dri e opgroe iende kinderen financieel op de been hield. Mijn ve ro nde rste lling luidt dat zij aanzienlij k geërfd mo et hebben, zow el van haar vade r Ed Burr als van haar schoo nvad er Orville Ew ing, die beiden in 1876 ove rlede n. M isschien was het in die kringen niet gebru ikelij k om ove r financiële probl em en te praten. In ied er geval stu deerde in 1890 haar jongste dochter Edw ina af aan de hig h school 'Mary Institute' in St. Lo uis. En in hetzelfde j aar deed Emma Burr Ewi ng iets bij zonders: zij besloo t m èt Edwina naar Eur op a te reizen voor ee n lange vakantie. Misschi en heeft het feit dat Edwina's beste vriendin, Sarah Durning, met haar o ude rs naar Du itsland ging haar daarto e aangezet. In juli 1890 reisden ze oo stw aarts, naar Boston , en vandaar per schip naar Frankrijk. Zij bleven een paar maand en aan de Franse zuidkust en reisden daarna naar Berlijn , waar zij zich vestigde n en w aar Edwina aan de u niversiteit vier j aar kunstgeschi ed en is ging stude ren. Over de j aren die Edwi na met haar moed er in Duitsland doorbracht is oo k niet veel meer bekend dan in de w einige bri even staat die ui t die tijd bew aard zij n gebleven . In 1894 had
o
Ediuina met haar moeder
Edwina haar studie vo ltooid, maar Em ma schr eef (uit D resden ): " ... but thc probabilitics arc f/iC shall retnain in Holland and thc wast of Pronee JOl' thc sununcr. . . St.Louis is a /lcry sad placc to li S in uianv iuavs", In I 895 gingen ze toch same n naar de U SA ter ug, kw am en aan in N ew Yor k en reisden ee n jaa r lang, voo ral langs Em ma's familie rond Boston, maar oo k naar St. Lo uis en Batesville. N a een ja ar van reizen , ook naar and ere land en , vertro kken ze weer naar hun tw eed e vade rland D uitsland , met Dresden als hoofd verblij fplaats.
D e ontmoetinç
} eug1foto van Edu-ina
8
/1
Sliepsteen
Archief Z onnelieee
T erwijl w ij hier nooit and ers gehoord hebb en dan dat Edw ina haar 'prins' o p een dansavond m et haar vriendinne n Van Wulfften Palrhe in Bentheim voor het ee rst zag, heeft haar enige zus Katheryn e ee n afwij ke nde men ing. Volgens haar
Archicj'Z onnebeek
maakte Edw ina "an excutsion 0/1 a rivcrboat 0/1 tlic Rhine rivcr with SOIll C (!f lier artsdioolfticnds', en daar heeft zij ' a IIcry distinguishcd Hollander', Jan Bernarel van H eek ontmoet. N ergens anders ben ik deze lezing van het gebe ure n tegengek omen, du s Katheryn e zal wel fout zitte n. Aangezien zowel Edwina alsJan Bern ard versche ide ne talen sprake n, en beid en fervente liefh ebbers van de scho ne kunsten w aren, was er gee n barrière. H et ijs was gauw gebroken , ee n en ander leidd e snel tot ee n ech te ro ma nce, uitn od igingen we rde n ve rstuur d, het hu w elijk w erd geslote n op 2 0 j uni 1900 in H annover, precies éé n j aar na hun ee rste ontmoeti ng. En Edwina's zus Katheryne was 'M arron of ho no r', ge tuige en bru idsmeisje. De ec htelieden betrokk en het hui s van Beruard aan de N oorderh agen, bij de fabriek en naast het
Larinksticht. Ee n plek , m ogel ijk dierbaar in de oge n van o ude Enschedeërs, maar ni et dir ect ee n o mgeving van gro te schoo nhe id . D aarbij kwam dat na verloo p van tijd bleek dat het huwelijk kinde rloos zo u blijven en dat Edwina de soc iale co nt ro le van de f;l1wika nte nkri ng als ee n nadeel van het wo ne n in de stad ging beschouw en. Daa ro m werd in 1904 , tu ssen Enschede en H aaksbergen , bij de Rutbeek honderd h ectare gro nd gekocht, het o ude erf 'Roo rma n' plu s het 'B uurserza nd' groot dri eh o nderd hectare.
Zonn ebeek Op het eers tgenoem de werd door de j on ge architec t Arend Beltman, m et aanwijzi nge n van Edwina, ee n
bij zonder fraai hui s ge bo uw d in de trant van de grote paleizen in de zu idelij ke Am erikaanse State n, met ee n indrukwekke nd koetshuis, in ee n ge raffineerd parkland sch ap o ntwo rpe n door de befaamd e tuinarchitect J. P.W att ez, m et zelfs vij f 'zichtlijne n' uit het huis . In 1906 w erd het ni eu w e hui s bet rokken , eers t als echt zo me rhuis, m aar vanaf 19 18 als perm an ent ve rblijf Edwina's m oed er Emma, die haar altij d had ve rgezel d sinds zij in 1890 naar Duitsland waren vertro kke n, ve rhuisde oo k m ee naar 'Zonnebeek' , zoals het hui s was ge noe m d. Aangezien Bernards gezondheid af en toe te wense n over liet , tro k deze zich geleide lij k uit de fabriek terug en daarom ging het paar ge rege ld o p reis. So ms m èt m oeder Em ma, o nde r
H ef lil/is van Bcmard llan Heel: aan de
Noordcthagcn rond 1900
fl rch i~r Z onnebeek
m eer naar M eran o , waa r Bernarels bro er Lud wi g ee n kastee ltje bezat, naar andere kuuroorden , en vooral naar culturel e plaatsen . Zo wa re n ze aanwezig bij het leggen van de ee rste stee n van het Vredespaleis in De n H aag in 1 9 07 , dat door ee n gift van $ 1. 5 0 0 .0 0 0 ,van de Amerikaa nse filant ro op Andrew Carnegie ge bo uw d ko n worden; en bij de grootse o pe ning ervan in 19 I 3 door Kon in gin Wilhelmina. In 1907 o ntmoette n de Van H eeks daarbij '[ udgc' U .M . R ose, een befaamd e rechter , door President R oosevelt afgevaa rdigd naar de ze plechtigh eid . H et was zeke r voo r Em ma Ewing bij zonder om M argaret R ose, haar o ude vrien din, teru g te zie n. Judge R ose w as voo ral bekend vanwege de Law Firm, het nationaal bek ende advocatenka ntoor dat hij gestic ht had in Little Rock (Arka nsas), dat m eer dan ho nd erd j aar het predi kaat ' Exce llent' zo u voe re n , en later Hillaiv Rodliatn Clinton, First Lady in de Ver enigde State n, als partner zo u hebben. Judge R ose zo u, als zov ele Am erikaanse vrie nde n en fam ilielede n , te gast zijn o p Zon ne beek .
O vetlijdcn Bernani
§I
Edioina op ca.
1 9-ja r(~e le~ftUd
fl rch i~r Zonnebecu
O p 3 I j an u ari 192 3 kwam, door het overlijde n van Bernard , ee n vrij abru pt einde aan het zo rgeloze leven van Edwina . H et beh eren van ee n groo t landgoed m et ve el person eel en het uit voeren van plann en tot het doe n van grote sche nkinge n nam veel tijd en gaf ve el zo rg . Z ij deed wa t zij te doen had m et zee r veel toewijding en m et erg veel ste un van haar directe o mgeving, haar vrie ndin en m oed er /1
Sliepsteen
9
A rchic] Z
Het pra(h t~<: gcl(<:CI1 Zonnebeek
Em ma, die haar vanaf 1890 in Duitsland begeleidde en in 1900 'bij haar in ' trou wd e, en - zoals eerd er ve rmeld - van Bernard s halfbro er Jan. Edw ina en Jan sche elde n maar éé n j aar in leeftijd en hadd en hun kunstzinni gh eid ge meen. Em ma zou , na een kort ziekbed, in 193 [ in Merano ov erlij de n en daar ook be graven worden , Edw iua achterlat end als ee n eenza me figuur. M evrouw Sinningh e Damst é uit Delden , die de Z onnebeekbibl ioth eek catalogiseerde, ook o m de /I/ e lJS Edwina te bestuderen , stelt dat Edwina's boek en haar to t steun zijn geweest. Uiteraard is de kunstgeschi ed eni s goe d vertege nwoordigd , maar daarn aast get uige n veel biografieën van een beh oorl ij ke eru ditie, en dat zij daar bij socialistische ideeën van H. G .W ells, G .\3 .Shaw en anderen niet uit de weg ging, bew ij st haar betrokkenheid bij de tijd w aarin ze leefde. En ook Stalin , Hitl er en Mussolini heeft zij bestud eerd en van co mme ntaar voo rzien. M evrouw Sinningh e Damsté wij st ook op de m ysteri eu ze geslote nhe id van Edwina: ' . . . hoewel
z i] misschien nooit veel !Jan z ichzelf heeft prUs < \?ege!Jen, h e~ft ze ons veel achtergelaten'. 10
n Sliepsteen
Mecenaat Z oals ee rder werd ve rmeld was Bern ard van H eek ee n kunstm inne nd man met ee n bijzonder bred e belangstellin g. Zo zo rgde hij samen met zij n vriend J.J. van D ein se al in 1905 voor de oprichting van de Oudheidkamer T w ente) door de aankoo p te beko stigen van een gro te munt- en penningcolJectie. Het w as het begin van ee n vee lomva tte nd mecen aat, en gro te bewonderin g verdient niet allee n de vrijgevigh eid van beid en , maar oo k de gro te zorg en bekwaamhe id die tij de ns Bern ards leven, maar oo k door Edw in a aan de dag is gelegd, denkend aan de postUille o prichting van ee n un iek monum ent als de 'Stichting Edwina van H eek' . W el verhe lderend, en zelfs w at aandoenlijk, zijn Edwi na's dr omen uit 1926 over het te sticht en museum: H et m oet ' educatioual' en 'pleasing too' wo rde n , onde rw ij zend èn fraai stelt ze, en erge ns ande rs: ' 1 hope ol/r Tw entlis 1\;1I,Sel/l11 wil! sotnc day bc SI/eh an a/i!Je olie as thc Mctropolitain in Neur York .' Opmerk elijk is de i in ..tain , de onde rstreping van 'alive' en de vergelijking met een van 's we relds groo tste en fraaiste musea. H et br en gt mij tot de vo lgende
OI111 cbccl:
stelling . Na tu urlijk was Bern ard op het idee geko me n om zij n co llectie in ee n mu seum o nder te bren gen . M aar ik den k dat de oo rspro ng van het co nce pt minstens beïn vloed is door Edwina's typi sch Amerikaanse 'civic sensc'. H et was die burgerzin die magn aten als Gu ggenheim, Getty, Frick en vele ande re rijkaards mu sea de ed stichte n , ve rspreid ove r de hele Vereni gd e State n , en die red elijk ano nieme maar stee nrij ke families als M ellon , Krcss, D ak , N orton Sim on enz. ongelo felij ke collecties deed schenken aan de gemeenschap . Trouwens, ook Edwina' s ervaring als kunsthisto rica in haar Duitse j aren had haar al do en kenn is maken met het grootse burger-mecen aat aldaar. M og elijk is Edwina 's inb ren g in de Twentse sche nkings- geschiedc nis wel iets groter geweest dan algemeen word t aange no me n.
Isabella C ardner D aarbij komt h et vo lge nde. Edwina's famili e, de Burr's, leefde in W or cester , ee n w estelijk e voorstad van Boston. H et kán haar niet ontgaa n zij n dat in die stad ee n zeer o pzienba ren de dam e leefde, Isabella Stewart Gardne r, gebo ren in [ 840, ee n gene ratie o uder dan Edwina. Zelf
Bemard en Eduina i/I Sthcvcninçcn ca .
19 10 ,
buite ngewoon venn oge nd hu wde lsabella de steenrijke J ohn Lo w ell Gardner. Zij kr eeg één zoo n tje, dat tw ee jaa r o ud stierf, en bleef verd er ki nde rloos, waa rdoo r zij erg ve rdrietig en lich am elij k ziek werd . Ui t dat dal is zij gekropen doo r m et haar man do or heel E u ro pa te gaan reize n. Zij had al vroeg kunst gekoch t, m aar va naf 1784 ko cht ze in het groot items voo r haar museum, gesteund doo r o nder meer de brilja nt e j onge kunstkenner Be rnnrd Ber en sen. Z o ko cht zij in 1896 ee n pra chtige Rembrandt, ve rde r toppers als R aphael, Titiaan, Vclasqu es en Cellini. D aarn aast ste unde zij vele aankome nde Amerikaanse talente n, vooral op mu ziek gebi cd , o nder w ie Pablo Casals. T erwijl ze druk bezig was m et het stic hte n van ha ar museum, ve rloor ze in 1898 haar man. O nafhankelijk als ze altijd al was , heeft zij haar zelf o n tworpe n m use um ge bouwd en er ook j aren in gewoond . In 1903 we rd het feestelijk geo pe nd : vier verdiepingen (te) vo lge pro pt met de m o oi ste schi lder- en beeldh ouwkunst ter wereld, grafie k, go belins, m eu bels, enz . in een bizar-mo o i gcbouw, 'o m de ho ek ' bij het grote Boston Museum o f Fine Arts. Zij stierf in 1924 . Ee n en ander kan Edwina beslist niet zijn ontgaa n, in ied er geva l zo u haar leven in ee n wo nderlijke maar vo lstrekte parallel m et dat van lsabella verlo pe n .
met haar gelitfde teckels
Anhic] Zonnebeek
D e Stichting Eawina van H eek H et is niet d e bed o elin g hi er alle sche n kinge n die uit het same ngaa n van Bernard en Edwina zijn o n tspro te n nog ee ns uitgebreid o p te sommen, ze zijn overbeke nd, ook uit
h et in de inl eiding geno emd art ikel van R ob Küpers. Edwina kwa m o p 17 septe m be r 1945 te overlijden . Eni g erfgen aam en uitvo erder van haar w il was haar zwager J an van H eek. Aan zij n in zet en zijn o rga nisatievermogen hebben w ij het te dan ke n dat de Stic h ti ng Edwina van H eek werd o pge rich t ter behart~l!.ing van culturele belangen in het Oosten des lands. Voor Twente (en ook wel voor de Achterho ek) was 15 november 1946, to en d e akte van o pri chting werd ge passee rd, ee n uiterst bel an grijke en voor ander e regi o 's in den lande benijdensw aardi ge dag. Zonde r ook maar iets te kort te wi llen do en aan alle andere acties, aankopen en schen kingen van de Stichtin g, w as de aankoo p van 'Sing ravc u' in D en ekamp o p 13 juni 19 56 ee n gro o tse gebe ur te nis. H et landgo ed, m et het schitterende huis en de ee uweno ude wa te rmolens werd eigendom van d e Sti chting, terwijl de
V/.n .r. Edwina's vriendin Sarah DI/ming, Sarah's moeder, Edwina, Bcrnard C/I Edivina's moeder ,11111 de achterr ijde lJan Zonncbccle rond 19 10 . Archic]Zonncbccl: 11
Sliepsteen
11
laatste eigenaa r, M r.W.F.j. Laan , er tot zijn dood ko n blijve n wonen.
Symbool H alverw ege H aak sbergen va n u it Ensc hede gaa t ee n w eg linksaf Ga die w eg in en al gauw zie je aan j e re chterhand een o naa rds fraai scho u ws pe l. Vo o r de ni et s ve rmo ede n de to erist m o et h et haast als ee n scho k komen , h et huis ' Zon nebeek' m et h et prachtige ko et shuis, o mringd do o r ui tgestrekte gazons, ee n en ander va n ee n gra n de ur en ee n stij l di e j e hi er abso luu t ni et verwacht. Ik h eb zo' n id ee dat no g geen tien pro cent van de in w oners va n Ensc he de h et ooit heeft gezien, en m isschien is het goed zo . M o ge h et no g lan g zo blij ven. Als sym bool va n de ee uwige wisseli ng, va n h et ko men en gaa n va n m e nsen, ideeën en tijdperken , va n welvaa rt en ro ma ntie k va n het Amerikaan se Zuiden, van het groo tse Twen tse textielverl ed en. van ee n nu ve rdw enen burger -m ecenaat , va n J.B . (Berna rd) va n He ek. En va n ee n uniek e, ka raktervaste vro uw, Edwina van H eek-E wi n g.
Bronnen: Verleden met Toekomst, 50 jaar Stichting Edwina van Heek J.H .van Heek, Hcrinncrinç cn aan en rondom het /Jall Hcckshuis T . H ammcr-Strocvc, Famiiiczoct, VnJllll'ell in een ondcmeniersclitc, Enschede 1840-1940
Dr. A. Benthem. Ccsthicdcnis van Enschede en zijne naaste ol11ge/Jil1g R .Küpers, ' H uis Zo nnebeek en zijn bewoners', in: 11 Slicpstccn, nr. 53 ,
voorjaar 1998 William J. Crowlcy, Tennessec Cavalier in thc Missouri Cavalrv Idem , Front Arisansas to thc Netherlands C . Sinninghe Damst é-H oppcrus Buma, De Zonncbcck-bibliotttcck Met dank aan de heer J. Bern ard van Heek IJ en het Archief Stichting Edwina van Heek , in het bijzonder de heer Olaf Visschcr
