De Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO) waarborgt de bescherming van proefpersonen betrokken bij medisch-wetenschappelijk onderzoek,

Onderzoek met proefpersonen 2004 – 2008 Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek

CCMO JAARVERSLAG 2008

CCMO Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek

De Centrale Commissie

Central Committee on Research Involving Human Subjects

Mensgebonden Onderzoek

Post

Postbus 16302, 2500 bh Den Haag

Bezoek

Parnassusplein 5, 2511 vx Den Haag

(CCMO) waarborgt de

Telefoon

+ 31 (0)70 340 6700

bescherming van

Fax

+ 31 (0)70 340 6737

E-mail

[email protected]

Internet

www.ccmo.nl

proefpersonen betrokken bij medisch-wetenschappelijk

Colofon Tekst en data

secretariaat ccmo

onderzoek, middels toetsing

(Eind)redactie

Marcel Kenter (ccmo) en Hedwig Neggers

aan de daarvoor vastgestelde

Ontwerp

Total Identity, Den Haag

Fotografie

Getty Images

wettelijke bepalingen en met

Engelse vertaling Kirsten Wilson (ccmo)

Hedwig Neggers Photolibrary

inachtneming van het belang

Shutterstock

van de voortgang van

Druk

de medische wetenschap.

April 2009, oplage 600 exemplaren

Ando B.V., Den Haag

Onderzoek met proefpersonen 2004 –2008 Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek

ONDERZOEK MET Proefpersonen

Jaarverslag 2008

ccmo jaarverslag 2008

2 | 3

Inhoud Voorwoord Samenvatting

7

Summary

8

Interview METC’s hebben niets te verbergen

10

Deel 1. Onderzoek met mensen

10

Onderzoek met mensen

11

Kader: Definitie medisch-wetenschappelijk onderzoek

13

Kader: Informatie aan de proefpersoon

14

Interview Het corrigerend vermogen van de beroepsgroep is groot

16

Cijfers 2008

20

– Afgewezen onderzoek

21

– Minderjarigen en wilsonbekwamen

22

– Geslachtscellen en embryo’s

24

evaluatie ccmo-beoordeling onderzoek met kinderen (rapport westra)

26

– Centraal beoordeeld onderzoek

29

Kader: Werkdefinitie celtherapieonderzoek

30

Transparantie onderzoek

34

Interview De basis van een constante verbetercyclus

36

Deel 2. Wet- en regelgeving

36

Wet- en regelgeving

36

– Kaderwet zelfstandige bestuursorganen (zbo’s)

36

– Wet dwangsom en beroep bij niet tijdig beslissen

36

– Stand van zaken wetswijziging

37

– ccmo -richtlijn Beoordeling onderzoekscontracten

37

Kader: Reikwijdte begrip geneesmiddelenonderzoek

38

Interview Vakbroeders leveren ongezouten kritiek

40

Deel 3. Toetsingssysteem

41

Toetsingscommissies

50

Kader: Voorzittersoverleg

51

Kader: Secretarissenwerkgroep

52

– CBO-rapport Normenkader erkende METC’s

53

Transparantie toetsingssysteem

54

Interview De digitalisering van het toetsingsproces moet sneller doorzetten

56

Digitalisering

60

Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek

68

Gebruikte afkortingen


5 6


4 | 5

Voorwoord De BegeleidingsCommissie Visitaties van de

enthousiasme over uiteenlopende vraagstukken

medisch-ethische toetsingscommissies (metc’s).

Nederlandse Vereniging van Medisch Ethische

te overleggen, bijvoorbeeld over hoe om te gaan

Zij hebben de belangrijke taak om de vele

Toetsingscommissies (nvmetc) heeft in de

met biobankonderzoek of hoe een commissie

protocollen te beoordelen die jaarlijks worden

afgelopen jaren vrijwel alle erkende toetsings

de kwaliteit van de klinisch wetenschappelijk

ingediend. Zonder hun goedkeuring kan mens

commissies bezocht. De kwaliteit van het werk

onderzoeker beoordeelt.

gebonden onderzoek niet starten. Het werk

van de commissies is mede hierdoor verbeterd.

De voorzittersbijeenkomsten worden goed

van de metc’s betekent dat in ons land enkele

Zo hebben alle erkende commissies hun activi

bezocht. Uit de discussies blijkt dat het toetsen van

honderden commissieleden zich v erdiepen in

teiten en procedures helder omschreven en

onderzoek wordt gedragen door gemotiveerde en

onderzoeksprotocollen, zich uitspreken over de

schriftelijk vastgelegd. De manier van werken

hoogopgeleide deskundigen.

voor- en nadelen van een onderzoek en vervolgens

van de verschillende erkende metc’s is daarmee

De ccmo hoopt op een goede samenwerking met

in de commissievergadering gezamenlijk een

beter vergelijkbaar geworden. De ccmo heeft met

de leden van de commissies en de medewerkers

besluit nemen. Hierbij wegen zij de mogelijke

de BegeleidingsCommissie afgesproken om de

van de secretariaten de komende jaren.

opbrengsten van het onderzoek af tegen de

samenwerking de komende jaren te versterken

risico’s en de belasting van proefpersonen of

en te komen tot toetsingscommissies van hoog

Gerard Koëter

patiënten.

niveau. Hierbij zijn de harmonisatie van de werk

Voorzitter ccmo

processen en de uitkomsten van inhoudelijke Hoewel het hele toetsingsproces omgeven is

discussies een belangrijk aandachtspunt. Een goed

door wettelijke waarborgen, gaat het bij de

visitatiesysteem leidt ook tot een betere kwaliteit

beoordeling uiteindelijk vooral om de multi

van medisch-ethische toetsingscommissies.

disciplinaire discussie in de plenaire vergadering van de toetsingscommissie. Bij die discussie is het

Het opstellen van een onderzoeksprotocol dat

patiënt- of groepsbelang een belangrijke weeg

voldoet aan de uitgebreide weten regelgeving

factor. Vraag is bijvoorbeeld of een te onderzoeken

is een complexe zaak die veel vragen oproept.

geneesmiddel een mogelijke doorbraak kan zijn in

Het bureau van de ccmo heeft voor onderzoekers

de behandeling van longkanker of dat een studie is

die bezig zijn met de ontwikkeling van een onder

gericht op een v ergelijking tussen twee bestaande

zoeksprotocol ook de functie van vraagbaak.

middelen, waardoor de behandelkosten op termijn

De inhoud van vragen die zij stellen, laat zien

waarschijnlijk zullen dalen. De belasting van de

dat in Nederland door de overheid weinig is

patiënt en de mogelijk verwachte voordelen zijn

geïnvesteerd in de opleiding tot klinisch weten-

in deze voorbeelden sterk verschillend. Zij worden

schappelijk onderzoeker. Gevolg hiervan is dat

uiteindelijk m eegenomen in de overwegingen

sommigen het opzetten en uitvoeren van een

van de m etc alvorens zij een besluit neemt over

onderzoek met patiënten of proefpersonen

het onderzoek. Per commissie kunnen dergelijke

volgens de geldende regelgeving als ingewikkeld

consideraties soms tot verschillende uitkomsten

ervaren. Gelukkig nemen de onderzoekscentra

leiden. Door de commissieleden te scholen en

in ons land nu initiatieven om onderzoekers te

discussies te voeren, bijvoorbeeld tijdens het

scholen in klinisch onderzoek.

voorzittersoverleg, of door de commissies te visiteren, wordt getracht visies op elkaar af te

Tweemaal per jaar komen de voorzitters van

stemmen.

erkende metc’s en ccmo bijeen om met veel


Nederland telt op dit moment dertig erkende

Samenvatting ccmo jaarverslag 2008

In het verslagjaar werkte de ccmo samen met de

Om de administratieve processen verder te

Naast veelbelovende resultaten en ontwikkelingen

erkende medisch-ethische toetsingscommissies

stroomlijnen, heeft de ccmo het in 2007 ingezette

zijn er ook zorgen. Door de toenemende

(metc’s) en anderen aan de versteviging van

digitaliseringproces verder doorgezet. Een snellere

complexiteit van (de regelgeving voor) medisch-

de drie pijlers van het Nederlandse decentrale

versie van de webportal ToetsingOnline is in

wetenschappelijk onderzoek en de hogere eisen

toetsingssysteem: de inhoudelijke beoordeling

gebruik genomen. Ook ging in 2008 de pilot

die worden gesteld aan het toetsen ervan, neemt

van onderzoeksdossiers, de stroomlijning van

voor het digitaal melden van ernstige bijwerkingen

de belasting van de metc’s en de ccmo en hun

de administratieve processen en de transparantie

en ongewenste voorvallen van start. Digitale

secretariaten de laatste jaren aanzienlijk toe.

rond (de beoordeling van) het medisch-weten-

aanlevering van deze meldingen volgens een vast

Een tienjarenanalyse laat zien dat het aantal te

6 | 7

schappelijk onderzoek met mensen.

stramien moet leiden tot e fficiëntere indiening

beoordelen wijzigingsvoorstellen van lopende

en een beter overzicht van de bijwerkingen en

studies fors toeneemt, hoewel het totale aantal

Ten aanzien van de inhoudelijke beoordeling van

ongewenste voorvallen per studie.

ingediende onderzoeksdossiers al jaren stabiel is.

onderzoeksdossiers is gewerkt aan het v aststellen

Eind 2008 is de proef ‘Digitale verzending

In 2008 kregen de metc’s tweemaal zoveel

van kwaliteitsnormen voor de erkende metc’s.

van metc-besluiten naar de ccmo’ succesvol

wijzigingen ter beoordeling voorgelegd als in

Om de algemene informatie te verbeteren, is samen

afgesloten. Vanaf 1 januari 2009 sturen alle

2003, en dat bij een gelijk aantal onderzoeks

met het ministerie van vws een goed leesbare

erkende metc’s hun (nadere) besluiten met

dossiers. De verwachting is dat deze groei in

brochure gemaakt voor proefpersonen en patiënten.

het bijbehorende Algemeen Beoordelings- en

2009 verder zal doorzetten.

De ccmo ontwikkelde daarnaast een model voor

Registratieformulier (abr-formulier) digitaal

Voor de ccmo nam daarnaast in 2008 het aantal

het schrijven van studiespecifieke proefpersonen

in ter registratie bij de ccmo.

te beoordelen volumineuze onderzoekdossiers

informatie. Met beide producten zal de kwaliteit van

Verschillende eu-lidstaten melden een forse

belangrijk toe. De werklast bij de ccmo zal nog

de informatie voor de proefpersonen verbeteren.

daling van het aantal geneesmiddelenstudies

verder stijgen als het huidige voorstel voor

De evaluatie van de pilot ‘Beoordeling onderzoeks

dat wordt geïnitieerd door (academische)

wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk

contracten’ leidde tot een nieuwe ccmo-richtlijn.

onderzoekers. In ons land treedt dit verschijnsel

onderzoek met mensen (wmo) wordt aan

Vanaf 1 januari 2009 zijn de erkende metc’s

niet op. De wijze waarop de Nederlandse wet

genomen. De ccmo zal daarom in 2009 met

verplicht het onderzoekscontract te betrekken

gever de Europese richtlijn Goede Klinische

een toekomstvisie komen, waarin zij voorstellen

bij de beoordeling van het onderzoeksdossier.

Praktijken in 2006 invoerde, heeft blijkbaar

zal doen om samen met de erkende metc’s de

Daarbij zullen de commissies zich r ichten op

geresulteerd in een relatief efficiënt beoordelings

uitdagingen voor de komende jaren aan te gaan.

twee aspecten: de bepalingen ten aanzien van de

systeem voor niet-commercieel geneesmiddelen

Dit moet leiden tot een efficiënt decentraal

openbaarmaking van onderzoeksgegevens en

onderzoek.

toetsingssysteem van excellente kwaliteit dat is berekend op zijn taak: de bescherming van

de afspraken over het voortijdig beëindigen van klinisch onderzoek. Om het veld van dienst te zijn,

De transparantie rond (de beoordeling van)

proefpersonen die in ons land deelnemen

bracht de ccmo een model onderzoekcontract uit

medisch-wetenschappelijk onderzoek is in het

aan hoogwaardig innovatief medisch-weten-

dat opdrachtgevers, onderzoekers en instellingen

verslagjaar verder vergroot door de start van het

schappelijk onderzoek.

kunnen gebruiken om hun afspraken over de

openbare ccmo-trialregister met kerngegevens

uitvoering van klinisch onderzoek vast te

van ruim 3.000 studies. Wekelijks wordt het

leggen. Met de richtlijn Beoordeling onderzoeks-

register aangevuld met gegevens van nieuwe

contracten komt de ccmo tegemoet aan de

studies. In 2009 zal de ccmo het register verder

toezegging van de voormalige minister van vws

ontwikkelen en erkenning ervan aanvragen bij

aan de Tweede Kamer.

de who.

Summary of serious adverse reactions and events. Digital

In 2008 the mrecs received double the amount

accredited medical research ethics committees

submission of these reports using a well defined

of amendments for review than in 2003, for the

(amrecs) and others on the strengthening of

format should result in more efficiency and a

same amount of research files. This increase is

the three pillars of the Dutch decentralised review

better overview of the serious adverse reactions

expected to grow even further in 2009.

system: the review of research files, the stream

and events per study.

In addition, the amount of voluminous research

lining of the administrative processes and the

The end of 2008 saw the successful completion of

files the ccmo received for review in 2008

transparency surrounding (the review of) medical

the pilot ‘Digital forwarding of mrec decisions to

increased notably. The workload of the ccmo

research involving human subjects.

the ccmo’. As of the 1st of January 2009 all mrecs

shall further increase if the present proposal for

submit their (further) decisions with the accom-

amendment to the Medical Research Involving

With regards to reviewing the research files,

panying abr forms digitally for registration.

Human Subjects Act (wmo) is passed. Therefore

quality standards for the amrecs were defined.

Various eu member states have reported a con-

in 2009 the ccmo will publish its view on the

In order to improve the general information

siderable reduction in the amount of investigator

future, wherein proposals will be made to tackle

for human subjects and patients the Ministry

initiated research with medicinal products. This

the challenges in the coming years together with

of Health, Welfare and Sport and the ccmo

phenomenon is not observed in the Netherlands.

the amercs. This should lead to an efficient

produced an easy-to-read brochure. The ccmo

The manner in which the Dutch legislative body

decentralised review system of excellent quality

also developed a model for the study-specific

implemented the eu Directive ‘Good Clinical

designed to fulfil its task: the protection of human

human subject information. The quality of the

Practices’ in 2006 seems to have resulted in a rela-

research subjects who participate in innovative

information for the human subjects will improve

tively efficient review system for non-commercial

medical research of a high calibre.

with these products.

research.

The evaluation of the pilot ‘Assessment of Clinical Trial Agreements (ctas)’ led to a new

The transparency surrounding (the assessment

ccmo directive. As of the 1st of January 2009

of) clinical research increased further as a

the amrecs will include the ctas in their review.

result of the initiation of the public ccmo trial

The committees will focus on two aspects:

register with core information on more than

the agreements made on the publication of the

3,000 studies. The register is updated weekly

study results and on the premature termination.

with information from new studies. In 2009

To facilitate the medical research field, the

the ccmo will further develop the register and

ccmo has published a model cta that sponsors,

apply for accreditation at the who.

researchers and institutions can use to document their agreements. With this directive the ccmo

Alongside promising results and developments

meets the pledge made by the former Minister

there are also concerns. The burden for the mrecs,

of Health, Welfare and Sport to the Dutch Lower

the ccmo and their secretariats has increased

House.

substantially over previous years as a result of the ever-growing complexity of (the regulations

In order to further streamline the administrative

for) medical research and the higher review

processes, the ccmo continued its process of

requirements. A ten-year analysis has shown that

digitalisation. A faster version of the web portal

the amount of amendments for on-going studies

‘ToetsingOnline’ was released. Furthermore,

increased substantially, despite the amount of

a pilot was initiated for the digital submission

submitted research files remaining stable.


In 2008 the ccmo worked together with the

ccmo jaarverslag 2008 8 | 9

‘Het is essentieel dat een visitatierapport niet geheim is.’ Prof. dr. Hugo W. Tilanus Voorzitter METC Erasmus MC en hoogleraar Algemene Heelkunde

Interview

METC’s hebben niets te verbergen Prof. dr. Hugo W. Tilanus is hoogleraar Algemene Heelkunde en voorzitter van de METC van het Erasmus MC in Rotterdam. Hij pleit voor een open visitatiesysteem voor erkende METC’s. ‘De rapporten mogen wat mij betreft allemaal op internet staan, openbaar, voor iedereen.’

rapport niet geheim is. De ccmo is er niet op uit om personen aan

mc. Hij pleit voor één visitatiesysteem, waarbij de kwaliteit en de

te pakken: het gaat om het functioneren van een metc als instituut’,

erkenning aan elkaar zijn gekoppeld: ‘Is het besluit positief, dan

benadrukt Tilanus. ‘De visitatierapporten van bijvoorbeeld het

wordt de erkenning van een metc door de ccmo voor bijvoorbeeld

Nederlands Instituut voor Accreditatie van Ziekenhuizen zijn ook

vijf jaar verlengd. Het voordeel daarvan is dat er met vaste regel-

openbaar.’

maat een standaardcontrole plaatsvindt. Ter voorbereiding daarop ga je zelf na of je alles op orde hebt: de standard operating procedures,

Bij het visitatiesysteem dat hij voorstaat, is volgens Tilanus een

de werkwijze, doorlooptijden, et cetera. Dat komt de kwaliteit en

belangrijke rol weggelegd voor de nvmetc. ‘Dat is op dit moment

de alertness van metc’s ten goede’, aldus Tilanus. ‘En moeten er

de enige organisatie met relevante visitatie-ervaring en daar moet

op stel en sprong zaken worden g eregeld, dan kan de ccmo aan de

je dankbaar gebruik van maken. Laat zij alsjeblieft volgens het

metc en de raad van bestuur voorwaarden stellen om maatregelen

nieuwe Normenkader de visitaties blijven doen, anders heb je

te treffen. Laat de verslaglegging van vergaderingen ernstig te

een enorm probleem. Mogelijk moet de nvmetc in een nieuwe

wensen over, dan moet dat bijvoorbeeld binnen een jaar op orde

constellatie worden uitgebreid en financieel extra ondersteuning

zijn. Zo nodig komt de visitatiecommissie terug of wordt – bij

krijgen, zodat visitatoren niet overbelast raken. Visitaties kosten

ernstige tekortkomingen – de erkenning ingetrokken.’

immers veel tijd en geld.’

Tot op heden is het zo dat de BegeleidingsCommissie van de nvmetc visiteert en in principe alleen aan de betreffende metc het rapport daarover voorlegt. ‘Dat is een ongewenste situatie’, aldus Tilanus. ‘De ccmo kan zo de visitaties niet betrekken bij haar toezichthoudende taak. Bovendien hebben metc’s niets te verbergen en hóren ze ook niets te verbergen te hebben. Wij leggen aan de maatschappij rekenschap af over onderzoek met mensen. Daar is onze metc volkomen open over. Het visitatie rapport moet dan ook naar mijn baas: de ccmo. Die moet op basis van de aanbevelingen, zwaarwegende adviezen en voorwaarden die de visitatiecommissie voorstelt een oordeel geven over de erkenning. Dat is zuiver. Keurt de ccmo het visitatierapport goed, dan mag het wat mij betreft op internet komen, zodat iedereen het kan inzien. Als patiënt moet ik die informatie ook kunnen vinden.’ ‘De beraadslagingen van metc’s zijn vertrouwelijk’, zegt Tilanus. ‘Dat is om er enigszins voor te zorgen dat bijvoorbeeld een idee van een onderzoeker niet via de metc de wereld ingaat. Dat zou niet correct zijn en dat gebeurt ook niet. Het visitatierapport daarentegen hoeft helemaal niet vertrouwelijk zijn’, vindt hij. ‘Vertrouwelijkheid is maar één stap verwijderd van geheim houding. De buitenwereld kan nu het functioneren van de metc niet beoordelen of controleren. Het is essentieel dat een visitatie-


Sinds vijf jaar is Tilanus voorzitter van de metc van het Erasmus

Deel 1. Onderzoek met mensen


Aantal onderzoeksdossiers in 2008

Onderzoek met mensen

totaal 1877 onderzoeksdossiers

In Nederland wordt veel medisch-wetenschappelijk

Soorten onderzoek

onderzoek met mensen verricht. Jaarlijks worden

Medisch-wetenschappelijk onderzoek bestaat

daartoe circa 1800 tot 1900 onderzoeksdossiers

grofweg uit twee hoofdcategorieën: interventie-

voor beoordeling ingediend bij een erkende

onderzoek en observationeel onderzoek.

medisch-ethische toetsingscommissie (metc).

Bij interventieonderzoek wordt de bestaande

In een aantal gevallen vindt vanwege wettelijke

situatie van de proefpersoon opzettelijk

vaststelling de beoordeling plaats door de

gewijzigd. De proefpersoon krijgt een prikkel


toegediend en het effect daarvan op het lichaam

(ccmo). Pas als een van deze commissies het

wordt bestudeerd. Voorbeelden van zo’n prikkel

796 (43%)

626 (33%)

10 | 11

455 (24%)

onderzoeksdossier heeft goedgekeurd, mag

zijn het toedienen van een (nieuw) geneesmiddel,

onderzoek met geneesmiddelen

het onderzoek van start gaan. Dit systeem van

het testen van een nieuw medisch hulpmiddel

overig interventieonderzoek

beoordeling vooraf door een onafhankelijke

of een voedingsmiddel. Er zijn daarnaast nog

observationeel onderzoek

commissie van deskundigen is vastgelegd in de

andere vormen van interventieonderzoek,

Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met

bijvoorbeeld onderzoek naar een nieuwe operatie

mensen (wmo). In de wmo is tevens vastgelegd

techniek of onderzoek waarbij een psychosociale

aan welke eisen het onderzoek moet voldoen.

interventie plaatsvindt. Bij observationeel onder-

De toetsingscommissies beoordelen of het

zoek wordt geen prikkel toegediend. Er vindt

waarvan

voorliggende onderzoek ook daadwerkelijk aan

alleen een analyse plaats van de bestaande

134 fase I (21%)

die eisen voldoet.

situatie.

134 fase II (21%)

De beoordeling van onderzoek met geslachts

198 fase III (32%)

cellen en embryo’s die overblijven na een

In 2008 maakte interventieonderzoek iets meer

67 fase IV (11%)

in-vitrofertilisatiebehandeling is geregeld in de

dan de helft uit van alle beoordeelde onderzoeks-

79 overig (13%)

Embryowet. Ook deze wet stelt een inhoudelijke

dossiers (57%). De rest (43%) bestond uit obser-

14 nvt (2%)

beoordeling van het gehele onderzoek, ditmaal

vationeel onderzoek. Uiteindelijk heeft een derde

geen antwoord (0%)

voorbehouden aan de ccmo, verplicht.

(33%) van de onderzoeksdossiers betrekking op geneesmiddelenonderzoek.

waarvan

391 industrie (62%)

235 niet-industrie (38%)

In dit eerste deel van het jaarverslag vindt u

De farmaceutische industrie diende van deze

cijfers en gegevens over de onderzoeksdossiers

dossiers ongeveer 62 procent zelf in. Dit onder-

die in 2008 door de erkende metc’s en de ccmo

zoek richt zich voornamelijk op de ontwikkeling

zijn beoordeeld in het kader van de wmo en/of

van nieuwe geneesmiddelen met als uiteindelijk

de Embryowet. In deel 2 staan de belangrijkste

doel de registratie van het geneesmiddel voor

wijzigingen op het gebied van relevante wet-

de markt. De overige 38 procent van het genees-

en regelgeving. In deel 3 vindt u informatie

middelenonderzoek wordt uitgevoerd door en

over het Nederlandse toetsingssysteem en de

op initiatief van (academische) onderzoekers.

afzonderlijke toetsingscommissies, waaronder

Dit onderzoek wordt vooral uitgevoerd om

de ccmo.

wetenschappelijke kennis te verkrijgen en de toepassingen van reeds bestaande middelen te optimaliseren of het indicatiegebied ervan uit te breiden.

Definitie medisch-wetenschappelijk onderzoek aan welke eisen dit onderzoek moet voldoen. Onderzoek valt onder de WMO als aan de volgende twee voorwaarden is voldaan: – er is sprake van medisch-wetenschappelijk onderzoek, en – de proefpersonen worden aan handelingen onderworpen, en/of aan de proefpersoon wordt een bepaalde gedragswijze opgelegd. De wet geeft niet aan wat precies moet worden verstaan onder het begrip medisch- wetenschappelijk onderzoek. Om op dit punt meer duidelijkheid te geven, heeft de CCMO in 2005 een definitie opgesteld: ‘Medisch-wetenschappelijk onderzoek is onderzoek dat als doel heeft het beantwoorden van een vraag op het gebied van ziekte en gezondheid (etiologie, pathogenese, verschijnselen/symptomen, diagnose, preventie, uitkomst of behandeling van ziekte), door het op systematische wijze vergaren en bestuderen van gegevens. Het onderzoek beoogt bij te dragen aan medische kennis die ook geldig is voor populaties buiten de directe onderzoekspopulatie.’ In de toelichting bij deze definitie heeft de CCMO aangegeven dat de resultaten en conclusies uit het onderzoek moeten kunnen leiden tot algemene uitspraken die niet aan tijd en plaats zijn gebonden. Studies die men uitvoert in het kader van een kwaliteitsanalyse van verschillende laboratoriuminstrumenten en alleen een lokaal doel dienen, worden niet gezien als medischwetenschappelijk onderzoek. De CCMO krijgt regelmatig vragen over de reikwijdte van de WMO, bijvoorbeeld wanneer een bepaalde handeling waar proefpersonen aan worden onderworpen een ‘WMO-handeling’ is. Omdat een handeling niet op zichzelf staat, is het echter niet eenvoudig om met een standaardlijstje van interventies te komen. Om te bepalen of een studie onder de WMO valt, is onder meer van belang of de handeling speciaal voor de studie wordt uitgevoerd of dat deze al onderdeel is van de standaardbehandeling van de patiënt. De CCMO staat te allen tijde open voor suggesties die kunnen leiden tot een verduidelijking van de definitie.


In de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) staat omschreven


Aantal proefpersonen in 2008

16%

Proefpersonen Voor medisch-wetenschappelijk onderzoek is de

42%

onderzoek met geneesmiddelen

medewerking van proefpersonen noodzakelijk.

overig interventieonderzoek

Zelfs als alle testen in het laboratorium en even

observationeel onderzoek

tueel bij proefdieren goede resultaten laten zien, is onderzoek met gezonde proefpersonen en met

42%

totaal ruim 877.000 proefpersonen in 2008

patiënten essentieel. Alleen zo kan worden onder-

zocht of het nieuwe geneesmiddel of de nieuwe

12 | 13

behandeling veilig en werkzaam is bij de mens. De cijfers die de ccmo jaarlijks verzamelt, geven 17 (1%) 142 (8%) 48 (3%)

globaal inzicht in het aantal proefpersonen dat

179 (10%) 1715 (91%)

Meeste studies zijn met wilsbekwame volwassenen

zal worden gevraagd om mee te werken aan het beoordeelde onderzoek. In de dossiers die in 2008 zijn beoordeeld, geven de onderzoekers

onderzoek met wilsbekwame volwassenen

aan in totaal bijna één miljoen proefpersonen

onderzoek met wilsonbekwame volwassenen

(circa 877.000 mensen) nodig te hebben om hun

onderzoek met wilsbekwame minderjarigen

onderzoek te laten slagen.

(12 –17 jaar)

Bijna 140.000 proefpersonen (16%) zijn betrokken

onderzoek met wilsonbekwame minderjarigen

bij onderzoek met geneesmiddelen; ruim 370.000

(12 –17 jaar)

(42%) voor het overige interventieonderzoek.

onderzoek met minderjarigen (< 12 jaar)

Veel mensen zijn daarnaast betrokken bij obser vationeel onderzoek: ruim 360.000 (42%). Genoemde cijfers zijn gebaseerd op de aantallen proefpersonen die naar verwachting in Nederland zullen worden gevraagd om deel te nemen aan onderzoek. De cijfers geven slechts een globale indruk. Veel onderzoek wordt in internationaal verband uitgevoerd. Als het onderzoek elders eerder aanvangt dan in Nederland, zullen minder proefpersonen uit ons land worden gevraagd een bijdrage te leveren. Ook het omgekeerde kan het geval zijn: als het onderzoek in ons land eerder start dan in het buitenland, is het aandeel van de Nederlandse proefpersonen groter. Voor het meeste onderzoek worden alleen volwassen wilsbekwame proefpersonen gevraagd (91%). Bij circa 10 procent van de beoordeelde

Informatie aan de proefpersoon In november 2008 gaf het ministerie van VWS een algemene brochure uit voor deelnemers

met kinderen onder de 12 jaar. In 8 procent van

aan medisch-wetenschappelijk onderzoek. De brochure draagt het keurmerk ‘Gewone Taal’

de gevallen gaat het om kinderen in de leeftijds

van de Stichting Makkelijk Lezen en is in grote oplage gedrukt en verstuurd naar ziekenhuizen en

categorie van 12 tot en met 17 jaar. Bij circa

onderzoeksinstellingen. In de brochure komen voor proefpersonen belangrijke vragen aan bod,

3 procent, ten slotte, is de deelname van wils

zoals: ‘Wat is medisch-wetenschappelijk onderzoek?’, ‘Wie beslist er of u meedoet?’ en ‘Wat zijn

onbekwame volwassenen noodzakelijk. Soms

uw rechten en plichten?’. Uitgangspunt is dat voortaan iedere proefpersoon bij voorlichting die

maken proefpersonen deel uit van een studie met

voorafgaat aan deelname aan een wetenschappelijk onderzoek een exemplaar van deze brochure

meer dan één van deze doelgroepen, bijvoorbeeld

krijgt uitgereikt. De VWS-brochure moet daarmee de lokale informatiefolders gaan vervangen

een onderzoek waarvoor zowel kinderen van

die nu nog in ziekenhuizen en onderzoeksinstellingen circuleren.

onder als boven de 12 jaar worden geworven. Dit leidt ertoe dat bij de hier genoemde percentages

Tegelijkertijd kwam de CCMO met een model informatiebrief die onderzoekers als matrijs

soms sprake is van dubbeltellingen, waardoor het

kunnen gebruiken bij het opstellen van specifieke proefpersoneninformatie. De proefpersoon

totaal boven 100 procent uitkomt.

dient altijd een informatiebrief te krijgen over het specifieke onderzoek waarvoor hij of zij wordt gevraagd. De modelbrief is in heldere taal geschreven en voorziet in verschillende voorbeeld passages en toestemmingsverklaringen. Door het beschikbaar komen van de algemene brochure kan worden volstaan met een korte en overzichtelijke specifieke informatiebrief. Nu is het vaak nog zo dat de specifieke informatiebrief meer dan 15 pagina’s beslaat en veel technische termen bevat. Het streven is dat toekomstige specifieke informatiebrieven circa 3 A4-tjes beslaan. Daarnaast zijn een schrijfwijzer en een checklist opgesteld. Dit zijn hulpmiddelen bij zowel het opstellen van informatie door de onderzoeker als bij de beoordeling van een informatiebrief door de METC. Hiermee is een belangrijke stap gezet naar betere schriftelijke voorlichting aan (potentiële) proefpersonen. Met deze maatregelen wordt het advies uit 2007 van de zogeheten PIF-werkgroep opgevolgd (zie CCMO-jaarverslag 2007). Deze PIF-werkgroep, bestaande uit (proefpersonen) leden van de verschillende erkende METC’s en een aantal CCMO-leden, kwam in 2007 met een reeks aanbevelingen om de leesbaarheid van informatie aan proefpersonen te verbeteren. Schriftelijke informatie is hiervan een belangrijk onderdeel, maar kan natuurlijk niet de mondelinge toelichting ter plekke vervangen. In 2009 worden zowel de inhoud als het gebruik van de VWS-brochure en de CCMO-model informatiebrief geëvalueerd. Bij onvoldoende gebruik kunnen (als het huidige voorstel tot wijziging van de WMO wordt aangenomen) middels een ministeriële regeling eisen worden gesteld aan de informatie aan proefpersonen.


onderzoeksdossiers wil men onderzoek uitvoeren


‘Een stok achter de deur zou goed zijn.’

Dr. Frits Korver Voorzitter BegeleidingsCommissie Visitaties van de NVMETC en internist n.p.

Interview

Het corrigerend vermogen van de beroepsgroep is groot Dr. Frits Korver is internist n.p., voorzitter van de METC van Stichting BEBO en voorzitter van de BegeleidingsCommissie Visitaties van de NVMETC. ‘Het primaire doel van visitaties is kwaliteitsverbetering door intercollegiale toetsing’, stelt Korver. van de nvmetc dan wel eerst goedkeuren, anders zijn we onzorg-

Visitaties (BeCo) van de nvmetc de eerste proefvisitaties. Korver

vuldig bezig. En dat kan natuurlijk niet.’

herinnert zich de visitatie bij een groot ziekenhuis in de Randstad, in 1999, nog goed. ‘Ik zat zelf al in de metc van Stichting bebo.

In een eerder stadium de visitatierapporten naar de ccmo sturen,

Die beoordeelde vooral p rotocollen voor fase-i-onderzoek. We

is voor Korver geen optie. ‘Krijgt de ccmo bericht dat een erkende

werkten al met standard operating procedures (sop’s), overgenomen

metc op een aantal belangrijke punten tekortschiet, dan zou zij als

van de Amerikanen. Daarmee liepen we in Nederland voorop.

politieagent kunnen optreden. Dat is niet goed. Het primaire doel

De metc’s die we destijds visiteerden, hadden nog geen sop’s.

van visitaties is kwaliteitsverbetering door intercollegiale toetsing.

Dat is nu niet meer voor te stellen.’

Het corrigerend vermogen van de beroepsgroep is groot. Bovendien weten metc-leden dat vakgenoten geconstateerde tekortkomingen

metc-leden zijn volgens Korver zeer geïnteresseerde, betrokken,

niet aan de grote klok hangen’, zegt Korver. ‘Men is overigens niet

kundige mensen. ‘Vraag is wel hoe zij hun kennis bijhouden’,

bang voor kritiek, maar wél voor overheidsacties. Die roepen een

zegt hij. ‘Elke metc heeft de taak om te zorgen dat leden worden

geweldige weerstand op. Van de bezoeken van de Inspectie voor

bijgeschoold.’ Bij visitaties vraagt hij ook hoe dat is geregeld.

de Gezondheidszorg krijgen veel metc-leden nu nog kippenvel.

‘Vaak komt dat neer op zelfopleiding. Zo bespreken we bij de

Vakgenoten kunnen nu eenmaal beter beoordelen wat belangrijk

vergaderingen van mijn metc wetenschappelijke artikelen die

is dan personen die betrekkelijk bureaucratisch zijn ingesteld.’

de leden hebben gelezen.’ Er is volgens Korver zeker professionaliteit, maar het werk moet

‘Een andere optie, maar dat is maar een gedachtespinsel, is dat

door de overheid wel serieuzer worden genomen. Ook dat van

een ccmo-lid als toehoorder deel gaat uitmaken van de visitatie-

visitatoren. ‘Een visitatie kost zo’n tachtig manuren. En wie doen

commissie’, zegt Korver. ‘Daar zou het werkveld niet blij mee

het? Veelal gepensioneerden, vanwege hun ervaring. Het wordt

zijn, maar ik zou er wel begrip voor hebben.’ Ook bij een systeem

tijd dat er een vergoeding voor komt, want nu is het allemaal

waarbij een metc van de ccmo een erkenning krijgt voor een

liefdewerk oud papier.’

bepaalde periode en waarbij de verlenging wordt gekoppeld aan een visitatie, kan hij zich wel iets voorstellen. ‘Dat lijkt me zinnig.

Voordat de BegeleidingsCommissie van de nvmetc startte met het

Als adviezen van visitatoren aan de laars worden gelapt, moet

visiteren van erkende metc’s, is in de algemene ledenvergadering

er uiteindelijk een maatregel zijn die metc’s dwingt om te doen

afgesproken dat dit op basis van intercollegiale toetsing zou

wat de eigen beroepsgroep heeft bedacht. Het kan niet zo zijn

gebeuren. En dat vervolgens alleen de betreffende metc het

dat de nvmetc tot tweeënhalf jaar brieven moet schrijven om een

visitatierapport met aanbevelingen, dringende en zwaarwegende

dringend advies opgevolgd te krijgen. Of dat er aldoor reacties

adviezen krijgt. Die afspraak geldt nog steeds. ‘De ccmo krijgt de

komen als “het is druk”, “Kees is er niet” of “Jan is met vakantie”.

visitatierapporten niet. Zij vindt dat ze hierdoor de visitaties niet

Een stok achter de deur zou goed zijn’, aldus Korver. ‘En dan is

kan gebruiken voor haar toezichthoudende taak’, aldus Korver.

het logisch als de ccmo in beeld komt.’

‘Dat wringt dus duidelijk.’ Een oplossing zou zijn dat de ccmo de rapporten krijgt nadat de betreffende erkende metc de gedane adviezen heeft opgevolgd. ‘De transparantie rond de visitaties kan beter, maar die handelwijze moet de algemene ledenvergadering


Eind jaren negentig verrichtte de BegeleidingsCommissie

Cijfers 2008 ccmo jaarverslag 2008

In 2008 beoordeelden de metc’s en de ccmo samen meer onderzoeksdossiers dan in 2007. Ging het in 2007 nog om 1841 beoordeelde dossiers, eind 2008 stond de teller op 1877. Dat aantal zal nog iets hoger uitkomen als alle nagekomen metc-besluiten uit 2008 bij de ccmo zijn binnengekomen en verwerkt. De ccmo zal

hierover rapporteren in haar volgende jaarverslag.

16 | 17

Het aantal geneesmiddelenstudies was in 2008 op hetzelfde niveau als in 2006, het jaar waarin de Europese richtlijn Goede Klinische Praktijken voor geneesmiddelenonderzoek in Nederland werd ingevoerd. De verhouding tussen door de industrie geïni tieerd geneesmiddelenonderzoek en onderzoek ingediend door onderzoekers blijft met een verhouding van 62:38 ongeveer gelijk ten opzichte van de afgelopen jaren. Een mogelijke verklaring voor het relatief gunstige onderzoeksklimaat voor niet-commercieel geneesmiddelenonderzoek is het feit dat Nederland de Europese richtlijn op een pragmatische wijze heeft ingevoerd. Daarbij is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij de bestaande situatie, waarin decentrale erkende metc’s de inhoudelijke beoordeling van het volledige onderzoeksdossier uitvoeren. De bevoegde instantie voert in ons land slechts een marginale toets uit. Deze beperkt zich tot het controleren van de Europese bijwerkingendatabank op recente onverwachte ernstige bijwerkingen die niet nog niet zijn opgenomen in het onderzoekdossier (zie blz 61).

Aandeel multicenterstudies 693 / 1184

2007

687 / 1140

2006

695 / 1156

2005

653 / 1154

2004

731 / 1089

multicenteronderzoek monocenteronderzoek

Aandeel geneesmiddelenstudies 2008

626 / 1251

2007

614 / 1213

2006

627 / 1224

2005

664 / 1143

2004

681 / 1139

geneesmiddelenonderzoek niet-geneesmiddelenonderzoek


2008

Type interventieonderzoek ccmo jaarverslag 2008

geneesmiddelen

626 614 627 664 681

medische hulpmiddelen

112

119

18 | 19

127 158 135

psychosociale interventies

71 65 65 55 48

operaties

70 53 59 64 61

202

anders 172

206 354 367

anders 2008 overig

202 5

voedings(stoffen)

69

bewegingstherapie

43

somatische celtherapie

13

radiotherapie

43

2008

gentherapie

3

2007

GGO

2

2006

dierlijke bestanddelen

0

2005

24

2004

vaccinatie

Geneesmiddelenonderzoek per fase 134


fase I

124 127 148 139

134

fase II

133 122 143 164

fase III

198 183 210 192 220

fase IV

67 67 57 67 69

overig

79 90 84 89 87

nvt

14 17 26 23 2

geen antwoord

0 0 1 2 0

replicatie betrof van een al eerder uitgevoerde

zich te beroepen op het belang van het onderwijs

studie. Zij handhaafde in bezwaar haar besluit

In 2008 zijn in totaal 60 negatieve besluiten

en de school, heeft de metc haar bevoegdheid

dat het onderzoek geen nieuwe inzichten in de

geregistreerd. Het totale afwijzingspercentage

(om op grond van de wmo een onderzoeks

geneeskunst kon opleveren.

ligt daarmee op ruim 3 procent. Dat is een

protocol al dan niet goed te keuren), voor een

Drie van de elf nieuw ingediende bezwaren zijn

lichte stijging ten opzichte van 2007, waarin het

ander doel gebruikt dan waarvoor deze is gegeven.

gegrond verklaard. In alle gevallen zijn tijdens

rond 2 procent uitkwam. Van de 60 negatieve

Voorts oordeelde de ccmo dat haar niet is gebleken

de behandeling van het bezwaar nieuwe en/of

besluiten zijn er 18 door de ccmo afgegeven; ruim

dat er bezwaren kleven aan de wijze waarop de

gewijzigde stukken ingediend. Op basis daarvan

20 | 21

26 procent van het totale aantal beoordelingen

werving op scholen zal plaatsvinden.

zijn de bezwaren die de ccmo aanvankelijk had,

door de commissie. Dat is iets minder dan de

De ccmo handelde in 2008 één administratief

komen te vervallen. Eén nieuw bezwaar is

voorgaande jaren.

beroep uit 2007 af. De ccmo was van mening

ongegrond verklaard. De afwijzing hield verband

Opvallend is dat 23 van de 42 negatieve metc-

dat in het onderzoeksvoorstel de ratio voor de

met een onduidelijke vraagstelling en methodo

besluiten van één commissie afkomstig zijn:

chirurgische ingreep onvoldoende was onder-

logische tekortkomingen. Verder is één bezwaar-


werving van de proefpersonen op scholen. Door

Afgewezen onderzoek

de metc van umc Utrecht. Ook in 2007 nam

bouwd. Ook meende zij dat de oorzaak van de

schrift ingetrokken en was de behandeling van

deze commissie met 19 afwijzingen een belangrijk

aandoening onvoldoende is komen vast te staan.

zes bezwaren eind 2008 nog niet afgerond.

deel van deze afwijzingen voor haar rekening.

Verder was sprake van teveel doelen die niet

In twee van deze bezwaren is de ccmo nog in

goed op elkaar waren afgestemd en waren er over

afwachting van nadere, nieuwe stukken die door

Beroepen

de therapie – die als standaard wordt aangewezen

de indieners zijn toegezegd.

In 2008 heeft de ccmo slechts één nieuw

– onvoldoende gegevens beschikbaar. De metc

administratief beroep ontvangen. Dit betrof een

had het onderzoek ook volgens de ccmo op deze

onderzoek naar de effecten van geheugentraining

punten terecht afgewezen, waarmee het beroep

op de ontwikkeling van kinderen in de leeftijd

is verworpen.

van 8 tot 15 jaar. Bij het onderzoek werd gebruik

Het geringe aantal beroepen hangt hoogst

gemaakt van een mri-scan. De kern van de

waarschijnlijk samen met wegvallen van de

bezwaren van de oordelende metc bestond eruit

mogelijkheid om voor geneesmiddelenonderzoek

dat zij meende dat er geen sprake was van minimale

in administratief beroep te gaan bij de ccmo.

belasting voor de deelnemende proefpersonen.

Hierdoor heeft de ccmo minder inzicht in de

Daarnaast achtte de metc de wijze van werving

afwijzingsgronden die door de metc’s zijn

op scholen niet betamelijk. De ccmo heeft het

gehanteerd. Een wetsvoorstel waarmee de wmo

beroep gegrond verklaard. Eerder stelde de ccmo

op dit punt wordt aangepast, is in 2008 naar de

dat het – onder voorwaarden – mogelijk moet

Tweede Kamer gestuurd (zie blz 36).

zijn in niet-therapeutisch onderzoek kinderen te onderwerpen aan een mri-scan. Gezien de

Bezwaren

omstandigheden waaronder het betreffende

In 2008 zijn 11 nieuwe bezwaren ontvangen.

onderzoek wordt uitgevoerd, heeft de ccmo

Eén bezwaarschrift uit 2007 moest nog worden

gemeend in dit specifieke geval te kunnen oordelen

afgehandeld. Dit betrof een onderzoek naar de

dat het onderzoek niet meer dan een minimale

veiligheid en verdraagbaarheid van een vaccin

belasting met zich meebrengt. De ccmo deelde

tegen gordelroos bij mensen van 60 jaar en ouder.

verder niet de bezwaren van de metc tegen de

De ccmo was van mening dat dit onderzoek een

Wetenschappelijk onderzoek met minderjarige

Bij de niet-therapeutische studies ging het 143 maal

Deze laatste studie is afgewezen vanwege het

om observationeel onderzoek en 18 keer om niet-

ontbreken van een duidelijke rationale en groeps-

therapeutisch interventieonderzoek.

gebondenheid en meer dan minimale belasting. De bezwaarprocedure was aan het eind van het

en/of wilsonbekwame volwassenen is verboden, op twee uitzonderingen na:

De 18 niet-therapeutische interventiestudies zijn

verslagjaar nog niet afgerond.

– therapeutisch onderzoek. Hiervan is sprake

allemaal door de ccmo beoordeeld. Hiervan zijn

Het bezwaar tegen de afwijzing van de studie naar

als het onderzoek mede aan de proefpersoon

er tien niet goedgekeurd. Drie studies zijn afge

soja-eiwitallergie is ongegrond verklaard, dat tegen

ten goede kan komen;

wezen omdat ze niet voldeden aan het criterium

het negatieve besluit over de Ewing-sarcoomstudie

groepsgebondenheid. De ccmo was hierbij van

is ingetrokken omdat de studie al elders in de

zoek. Hiervan is sprake als de studie niet aan

mening dat hetzelfde onderzoek ook met wils

wereld werd uitgevoerd en de patiëntenaantallen

de proefpersoon zelf ten goede kan komen,

bekwame proefpersonen kon worden uitgevoerd.

bijna waren gehaald. (zie Bezwaren, blz 20). De

maar alleen kan worden uitgevoerd met mede-

Daarnaast was bij één van deze studies sprake van

andere twee afgewezen studies zijn een onderzoek

werking van proefpersonen uit de categorie

een niet toegestane afhankelijkheidsrelatie tussen

met antisense oligonucleotiden bij kinderen met

waartoe de proefpersoon behoort. Als extra

onderzoeker en proefpersoon, waardoor een

de ziekte van Duchenne (zie blz 28) en een studie

eis stelt de wmo dat de risico’s bij dergelijk

vrije beslissing over deelname niet mogelijk was.

naar de verwerking van potentieel bedreigende

onderzoek verwaarloosbaar moeten zijn en

Vijf studies zijn (al dan niet in combinatie met

informatie bij kinderen van ouders met een angst-

de bezwaren minimaal.

andere afwijzingsgronden) afgewezen omdat de

stoornis. Deze laatste studie was een herziene

– niet-therapeutisch, groepsgebonden onder-

belasting meer dan minimaal was. In drie gevallen

versie van een onderzoek dat de ccmo eerder in

Van de in totaal 1877 onderzoeksdossiers die in

werd bezwaar aangetekend tegen het negatieve

2007 negatief beoordeelde. De ccmo was, behalve

2008 zijn beoordeeld, waren er in 266 gevallen

besluit. Het betrof een fase-i/ii-studie met een

dat zij de belasting van het onderzoek als meer

minderjarige en/of wilsonbekwame proefpersonen

monoklonaal eiwit bij patiënten met een Ewing-

dan minimaal beoordeelde, opnieuw van mening

bij het onderzoek betrokken. Dit zijn tien studies

sarcoom, een onderzoek bij mensen (leeftijd:

dat het gebruikte model niet voldoende was

minder dan in 2007. De 266 besluiten betroffen in

3 tot 70 jaar) met een soja-eiwitallergie en een

gevalideerd. Een studie naar het effect op het

105 gevallen therapeutisch interventieonderzoek

fase-i-studie met een statine bij minderjarigen

immuunsysteem van een inspanningstest is

en in 161 gevallen niet-therapeutisch onderzoek.

met heterozygote familiaire hypercholesterolemie.

afgewezen vanwege een meer dan verwaarloosbaar risico. Tevens was de commissie van mening dat het onderzoek in de voorgestelde vorm niet

Indeling onderzoek met minderjarigen en wilsonbekwamen

zou leiden tot nieuwe inzichten in de medische wetenschap. Verder was er nog een onderzoeks-

totaal aantal besluiten in 2008

1877

om bij pasgeborenen taaislijmziekte vast te

waarvan

stellen. Dit voorstel is afgewezen vanwege een

besluiten onderzoek met minderjarigen en wilsonbekwame volwassenen

266

105

besluiten niet-therapeutisch onderzoek

161

en vervolgens goedgekeurd door de ccmo. Van de 143 observationele studies zijn er vijf,

waarvan

niet-therapeutisch interventieonderzoek

ondeugdelijk onderzoeksprotocol. Later is het protocol in gereviseerde vorm opnieuw ingediend

waarvan besluiten therapeutisch onderzoek

niet-therapeutisch observationeel onderzoek

voorstel voor een nieuwe diagnostische methode

143

waarbij sprake was van minderjarige proef

18

personen, door een erkende metc ter beoordeling


Minderjarigen en wilsonbekwamen

cmo regio Arnhem-Nijmegen omdat één ervan –

In 2008 ontving de ccmo vijf nieuwe dossiers over

op Kamervragen over dit onderwerp, zegde zij

weliswaar met een andere opzet – eerder door

onderzoek met embryo’s, foetussen of geslachts-

toe de Embryowet op dit punt te zullen wijzigen.

de ccmo negatief was beoordeeld en de nieuwe

cellen. Twee hiervan keurde de ccmo goed:

In haar brieven sprak de staatssecretaris de hoop

studie binnen dezelfde onderzoekslijn viel.

één onderzoeksprotocol betrof het vergelijken

uit hierover in 2009 een wetsvoorstel aan de

Bij een andere studie was twijfel over de belasting

van twee manieren van het fixeren van cellen

Kamer te kunnen sturen.

van het onderzoek – of deze minimaal was –

van humane restembryo’s. Het andere betrof een

22 | 23

secretaris bij de aanbieding van het jaarverslag


Geslachtscellen en embryo’s

overgedragen aan de ccmo. Twee van deze

reden voor de metc van umc Utrecht voor het

gerandomiseerde en dubbelblinde vergelijking

Verdere nieuwe ontwikkelingen

doorsturen ervan.

van twee methodes om humane pre-implantatie-

Op basis van de Embryowet is de ccmo wettelijk

De overige twee doorgestuurde onderzoeks

embryo’s in te vriezen. Beide onderzoeksproto-

verplicht jaarlijks verslag uit te brengen over

protocollen waren een vervolg op studies die

collen zijn na enkele aanpassingen goedgekeurd.

nieuwe ontwikkelingen op het gebied van weten-

eerder door de metc van umc Groningen

Een ingediend onderzoeksprotocol met geslachts-

schappelijk onderzoek met geslachtscellen en

waren doorgestuurd naar de ccmo vanwege

cellen werd afgewezen. Het betrof een voorstel

embryo’s. Met de voormalige staatssecretaris

de grootschaligheid van de studies. Alle overige

tot het gecontroleerd invoeren van de in-vitro

is afgesproken dat de ccmo in verband met

onderzoeksdossiers met minderjarige en/of

maturatietechniek (ivm) in Nederland, met een

de kosten slechts een beknopte paragraaf over

wilsonbekwame proefpersonen zijn door de

follow-upprogramma voor de kinderen. De ccmo

deze nieuwe ontwikkelingen opneemt in haar

erkende metc’s beoordeeld.

was van mening dat de onderzoekers geen gedegen

jaarverslag.

aan de Eerste en Tweede Kamer als in antwoorden

studies zijn overgedragen door de metc van

wetenschappelijk onderzoeksprotocol hadden opgesteld.

Eind 2008 kreeg de ccmo, voorafgaand aan het

Het vierde en vijfde protocol betroffen obser

opstellen van een onderzoeksprotocol, de vraag

vationele studies met echografie bij de humane

of het toelaatbaar was onderzoek te verrichten bij

foetus. Omdat deze onderzoeken vanwege de

tripronucleaire (3pn) zygoten, veelal eicellen die

echografie onder de Embryowet vielen – volgens

door twee zaadcellen zijn bevrucht. Deze worden

de huidige definitie in deze wet is een embryo

soms bij de reguliere ivf-procedure aangetroffen

in het menselijk lichaam een foetus, ongeacht de

en uitgesloten van plaatsing in de baarmoeder.

zwangerschapsduur –, zijn ze ter toetsing bij de

Het onderzoek betrof verwijdering van de extra

ccmo ingediend. De Embryowet staat onderzoek

mannelijke voorkern om daarmee een dipro

bij foetussen echter alleen toe als het ongeboren

nucleair (ofwel 2pn-)model te verkrijgen voor de

kind daar rechtstreeks van profiteert. Beide

bestudering van de normale vroege chromosoom-

onderzoeken waren echter niet-therapeutisch,

segregatie. De aldus verkregen 2pn-zygoten

zodat de ccmo ze zou moeten afkeuren, ook al

zouden uiteindelijk worden vernietigd.

betrof het studies zonder enig risico voor het

De ccmo heeft zich gebogen over de vragen of

ongeboren kind. De ccmo heeft de dossiers om

deze 3pn-entiteiten als restembryo’s moeten

deze reden niet beoordeeld.

worden beschouwd en of een dergelijke, nog op

Soortgelijke casus waren eerder al aanleiding

te stellen studie is toegestaan onder de Embryowet.

voor de ccmo om in haar jaarverslag van 2007

De commissie was van mening dat 3pn-entiteiten

aandacht te vragen voor deze weeffout in de wet.

voldoen aan de definitie van een embryo uit de

Zowel in de begeleidende brieven van de staats

Embryowet (‘een cel of samenhangend geheel van

beschikbaar zijn, zoals bij amyotrofische lateraal

artikel 1 Embryowet).

sclerose (als) of myopathieën van het hart. Als de

Van belang hierbij is de wetenschap dat het,

techniek goed werkt en de ips-cellen even stabiel

volgens de literatuur, incidenteel voorkomt dat

blijken als humane embryonale stamcellen, zijn

een 3pn-zygote zich ontwikkelt tot een (weliswaar

menselijke eicellen en embryo’s mogelijk niet meer

premature) pasgeborene. Het feit dat deze vrijwel

nodig voor het ontwikkelen van bepaalde ziekte

altijd binnen enkele dagen overlijdt, is volgens

specifieke in-vitromodellen. De ips-techniek staat

de commissie niet van belang bij de uitleg van

echter nog in de kinderschoenen en het is niet

de wettelijke definitie. Om deze reden was de

waarschijnlijk dat de methode op alle fronten

commissie van mening dat deze entiteiten als

het onderzoek met embryonale stamcellen kan

(rest)embryo’s moeten worden gezien. In het

vervangen.

onderzoek worden dan geen embryo’s tot stand gebracht speciaal voor wetenschappelijk onderzoek, hetgeen de Embryowet verbiedt (artikel 24 onderdeel a). De conclusie was dat dit type onderzoek onder voorwaarden is toegestaan, maar dat de embryo’s niet in de baarmoeder mogen worden geplaatst. Eind 2008 had de ccmo nog geen onderzoeksprotocol van de onderzoekers ontvangen. In 2008 was er in de wetenschappelijke vakbladen veel publiciteit rond een doorbraak in het stamcel onderzoek van eind 2007. Toen meldden wetenschappers uit Japan en de Verenigde Staten dat zij erin waren geslaagd menselijke huidcellen in het laboratorium zodanig te bewerken, dat deze zich als stamcellen gingen gedragen. Deze cellen staan bekend als induced pluripotent stem cells (ips). Het ombouwen vindt plaats door buiten het lichaam drie tot vier genen in huidcellen in te brengen, die daar andere genen kunnen aan- en uitzetten. Hierdoor ontwikkelen de huidcellen zich in de reageerbuis tot pluripotente stamcellen. Wellicht kunnen in de toekomst zo in het laboratorium patiëntspecifieke stamcellen worden g egenereerd en in-vitroziektemodellen worden ontwikkeld. Dit is van groot belang bij ziekten waarvoor nu geen diermodellen of in-vitrocelsystemen


cellen met het vermogen uit te groeien tot mens’,

Evaluatie CCMO-beoordeling onderzoek met kinderen (rappor t Westra) ccmo jaarverslag 2008

December 2008 verscheen het rapport ‘The evaluations of the Dutch Central Committee on Research Involving Human Subjects (CCMO) regarding minimal risk and minimal burden in paediatric research without direct benefit’ van drs AE Westra. Hierin beschrijft zij de bevindingen van haar onderzoek naar toetsing door de CCMO van studies met kinderen (periode 2000 tot juli 2007). In deze tijdsspanne beoordeelde de CCMO naast niet-therapeutisch interventieonderzoek ook gedurende drie jaren (2002 tot en met 2004) observationeel invasief onderzoek bij minderjarigen en wilsonbekwame volwassenen. Het onderzoek beslaat in totaal 165 studies, waarvan 54 niet-therapeutische interventie-

studies en 111 observationele studies. 24 | 25

Westra komt tot de conclusie dat de criteria ‘verwaarloosbaar risico’ en ‘minimale belasting’ door de CCMO redelijk consistent zijn gebruikt. In een aantal gevallen is er ruimte voor discussie over de toepassing ervan. Bij drie goedgekeurde studies is volgens haar de wettelijke grens van een verwaarloosbaar risico en minimale belasting overschreden. De CCMO achtte de risico’s en belasting slechts gering toegenomen ten opzichte van het wettelijke toegestane criterium, en het onderzoek zo belangrijk dat zij toch besloot de studies goed te keuren. Verder stelt Westra dat de toepassing van uitsluitend de wettelijke criteria ‘verwaarloosbaar risico’ en ‘minimale belasting’ slechts in drie van de 45 gevallen leidde tot de afwijzing van protocollen. Veelal waren er ook andere redenen om een onderzoek niet goed te keuren, zoals een ondeugdelijke methodologie of het ontbreken van groepsgebondenheid. Of het vereiste van een verwaarloosbaar risico en minimale belasting de vooruitgang in de pediatrische zorg heeft belemmerd, wordt op basis van dit rapport niet duidelijk. Westra concludeert dat de huidige wettelijke criteria een betrouwbare drempel bieden, mits beoordeling plaatsvindt door één commissie met grote ervaring en deskundigheid op dit gebied. Verder constateert zij dat het onderscheid tussen therapeutisch en niet-therapeutisch onderzoek (ofwel: kan het onderzoek al dan niet ten goede komen aan de proefpersoon?) veel minder binair is dan soms wordt gedacht. Dit kan volgens haar leiden tot enerzijds verminderde bescherming van deelnemers aan complexe onderzoeken die als therapeutisch worden beschouwd en anderzijds tot onnodige afwijzing van belangrijk onderzoek als dat het predikaat ‘niet-therapeutisch’ krijgt.

1 Het onderscheid tussen therapeutisch en niet-therapeutisch onderzoek kan beter worden vervangen door een componentenanalyse. 2 Voer een meer systematische risicoanalyse van het onderzoek uit. 3 Accepteer onder strikte voorwaarden iets hogere waarden voor verwaarloosbare risico’s en/of minimale belasting, namelijk als de verzameling van die gegevens noodzakelijk is voor de vooruitgang in de pediatrische zorg én als deze gegevens niet met lagere risico’s en/of belasting zijn te verkrijgen. Westra is van mening dat verdere discussie nodig is om vast te stellen onder welke specifieke condities iets hogere risico’s bij niet-therapeutisch onderzoek acceptabel zijn. De analyse die Westra uitvoerde, deed zij in het kader van haar promotieonderzoek aan het Leids Universitair Medisch Centrum. In 2007 stelde de staatssecretaris van VWS een commissie in onder leiding van prof mr JE Doek, om haar te adviseren over de wenselijkheid van een aanpassing van de huidige regelgeving voor medischwetenschappelijk onderzoek met kinderen dat hen zelf niet ten goede kan komen. Het advies van de commissie-Doek komt naar verwachting in 2009 uit. De CCMO zal, in afwachting hiervan, later in 2009 met een reactie komen.


In haar rapport doet Westra drie aanbevelingen:

zoek verbonden maatschappelijke, ethische

De overige 18 onderzoeksdossiers zijn allemaal

of juridische aspecten, centrale beoordeling

goedgekeurd. Zes onderzoeken betroffen vaccins

De toetsingstaak van de ccmo beperkt zich tot

gewenst is. In totaal ging het hierbij in 2008

voor toepassing bij patiënten met bepaalde typen

een aantal specifieke onderzoeksgebieden:

om 68 oordelen.

kanker. Bij drie voorstellen ging het om onderzoek naar een pneumokokkenvaccin. De eerste

– niet-therapeutisch interventieonderzoek met Vaccins

studie keek naar de effectiviteit van vaccinatie ter

– onderzoek naar vaccins;

De ccmo beoordeelde in het afgelopen kalender-

preventie van longontsteking bij ouderen (65+).

– onderzoek op het gebied van celtherapie;

jaar 23 nieuwe dossiers voor vaccinonderzoek.

In de twee andere studies ging het om onderzoek

26 | 27


Centraal beoordeeld onderzoek

– onderzoek op het gebied van gentherapie;

Dat is bijna tweemaal zoveel als in 2007. Twee

naar pneumokokkendragerschap en immuun

– onderzoek met antisense oligonucleotiden;

vaccinstudies worden elders in dit jaarverslag

responsen voor en na een boostervaccinatie,

– onderzoek op het gebied van rna-interferentie;

beschreven, te weten een studie met een hiv-vaccin

beide bij jonge kinderen.

– onderzoek op het gebied van xenotransplantatie

en een met een dna-vaccin (zie Gentherapie,

Ook keurde de ccmo een onderzoek goed naar

blz 27).

het effect van een boostervaccinatie tegen kink-

Van de overige 21 onderzoeksdossiers wees de

hoest bij 8- en 9-jarigen. Verder hadden twee

ccmo er in eerste instantie drie af. Twee daarvan

studies betrekking op immuunresponsen bij

minderjarigen en wilsonbekwamen;

met levende dierlijke bestanddelen; – onderzoek met middelen die vallen onder de Opiumwet (zoals heroïneverslaving);

betroffen studies naar de veiligheid en immuno-

patiënten die lijden aan een auto-immuunziekte.

verkrijgen van deze cellen de proefpersonen in

geniciteit van een nieuw vaccin tegen de ziekte

Weer twee andere onderzoeken betroffen de

het kader van het onderzoek aan handelingen

van Alzheimer. Bij het eerste onderzoeksvoorstel

ontwikkeling van een griepvaccin. Bij deze

worden onderworpen (bijvoorbeeld het langs

ging het om een studie waarbij het vaccin voor

studies werd voorgesteld de effectiviteit van een

chirurgische weg verkrijgen van sperma);

het eerst aan mensen zou worden toegediend.

nieuw griepvaccin bij oudere mensen te onder-

– onderzoek met geslachtscellen waarbij in het

De ccmo vond de mogelijkheid van een open-

zoeken. Eén studie was gericht op de effectiviteit

kader van een ivf-behandeling embryo’s tot

label extensie bij deze studie niet acceptabel.

in het eerste jaar na toediening; de andere op de

stand worden gebracht (Embryowet);

De veiligheid op de lange termijn kon dan niet

effectiviteit in het tweede jaar. De ccmo gaf ook

meer worden beoordeeld ten opzichte van een

groen licht voor twee onderzoeken naar nieuwe

na een ivf-behandeling (restembryo’s)

behandeling met placebo. Bij het tweede afge

vaccins tegen respectievelijk vogelgriep en het

(Embryowet).

wezen alzheimervaccinonderzoek was de ccmo

Ross-river-virus (rvv). Een ander goedgekeurd

– onderzoek met geslachtscellen waarbij voor het

– onderzoek met embryo’s die zijn overgebleven

van mening dat de wilsbekwaamheid van de deel-

voorstel betrof een studie naar de effectiviteit van

De beoordeling door de ccmo van niet-therapeu-

nemers onvoldoende was geborgd. Het bezwaar

een gecombineerde hpv/hepatitis-b-vaccinatie.

tisch interventieonderzoek met minderjarigen en

van de indiener hiertegen was eind 2008 nog in

Het achttiende goedgekeurde vaccinonderzoek

wilsonbekwamen is eerder al besproken, omdat

behandeling.

had tot doel de effectiviteit en veiligheid vast

het meeste andere onderzoek met minderjarigen

Het derde onderzoek betrof het bestuderen

te stellen van een vaccin als hulpmiddel bij het

en wilsonbekwamen door erkende metc’s wordt

van de effecten van vaccinatie met een nieuw

stoppen met roken.

beoordeeld (blz 21). Ook de centrale beoordeling

10-valent pneumokokkenvaccin bij toediening

van onderzoek met geslachtscellen en embryo’s

in combinatie met reguliere vaccins. De ccmo

Celtherapie

is al aan bod gekomen (blz 22). In dit deel van

wees de studie in eerste instantie af vanwege het

De ccmo beoordeelde in 2008 dertien celtherapie

het verslag wordt nader gekeken naar de overige

feit dat bij de kinderen herhaaldelijk bloedafname

onderzoeken. Daarvan zijn drie studies afgewezen.

genoemde onderzoeksgebieden. Dit soort onder-

nodig zou zijn om het vereiste bloedvolume te

De eerste afgewezen studie betrof de toediening

zoek is lastig in te delen naar type proefpersoon.

bereiken. Vervolgens is het onderzoek in bezwaar,

van allogene stamcellen voor de behandeling van

Als criterium geldt dat, gelet op de aan het onder-

na essentiële aanpassingen, alsnog goedgekeurd.

perianale fistels bij de ziekte van Crohn.

gebruik van autologe stamcellen uit vetweefsel

Gentherapie

onderbouwing voor de toediening van allogene

voor toediening in het hartspierweefsel (myocard)

In 2008 ontving de ccmo zeven protocollen

stamcellen ontbrak. In het onderzoeksdossier

bij patiënten met myocardischemie. Tevens

voor gentherapiestudies. Hiervan zijn er dat jaar

miste essentiële informatie over de herkomst

keurde de ccmo een onderzoek goed waarbij de

vijf goedgekeurd.

van de allogene stamcellen. Daarnaast was de

combinatie van buiten het lichaam gekweekte

Twee goedgekeurde onderzoeksprotocollen

onderbouwing van de dosering van de stamcellen

autologe keratinocyten met autologe huid wordt

hadden betrekking op het gebruik van genetisch

onvoldoende.

onderzocht voor de behandeling van brand

gemodificeerde dna-plasmiden om bij patiënten

Eveneens wees de ccmo een studie af waarin

wonden.

met gemetastaseerde melanomen door respec

men mesenchymale stamcellen wilde toedienen

De ccmo keurde ook twee studies goed waarin

tievelijk injectie in de tumor of intradermale

bij patiënten met acute graft versus host-ziekte en

de effectiviteit en de veiligheid van autologe

vaccinatie een immuunrespons tegen de tumor-

patiënten met een slecht functionerend allogeen

stamcellen geïsoleerd uit vetweefsel en verkregen

cellen op te wekken. Een andere studie betrof

stamceltransplantaat. De commissie was van

via liposuctie, zal worden onderzocht voor de

onderzoek naar het met een dna-plasmide

mening dat het onderzoeksprotocol op een groot

behandeling van complexe perianale fistels bij

injecteren van spiercellen van patiënten die lijden

aantal punten onvolledig was. Zo ontbraken een

patiënten met en zonder de ziekte van Crohn.

aan perifeer vaatlijden. Het dna-plasmide bevat

deugdelijke wetenschappelijke onderbouwing en

Een zevende studie die de ccmo goedkeurde,

daarbij een gen dat codeert voor een factor die

een goed gedefinieerd onderzoeksdoel. Bovendien

betrof een onderzoek waarin de effectiviteit en

de groei van bloedvaten moet stimuleren. Het

schoot de aangeleverde productinformatie tekort

veiligheid van de implantatie van een autoloog

uiteindelijke doel is het bevorderen van de vaat-

voor het uitvoeren van een adequate beoordeling.

gekweekt chrondrocytenproduct wordt onder-

vorming, waardoor de doorbloeding verbetert.

De derde studie die de ccmo afwees, betrof een

zocht bij patiënten met articulaire kraakbeen

Ook is een studie goedgekeurd naar een genetisch

onderzoek waarbij men autologe mesenchymale

defecten in de knie.

gemodificeerd vaccin bij hiv-1-geïnfecteerden.

cardiopoëtische stamcellen wilde toedienen in de

Ook werd een onderzoek goedgekeurd naar de

Het vijfde goedgekeurde onderzoek had betrekking

hartspier van patiënten met chronisch hartfalen

rechtstreekse toediening van autologe stamcellen

op de toediening van genetisch gemodificeerde

ten gevolge van ischemische cardiomyopathie.

in het beenmerg van patiënten met hematologi-

melkzuurbacteriën bij patiënten die lijden aan een

De commissie was van mening dat de huidige

sche maligniteiten.

chronische ontsteking van het slijmvlies van de

preklinische gegevens op dit moment de stap naar

Tevens is een onderzoek goedgekeurd waarin de

dikke darm.

de mens niet rechtvaardigen.

veiligheid en haalbaarheid wordt onderzocht van

De beoordeling van de overige twee studies was

het toedienen van immuunmodulerende autologe

aan het einde van het verslagjaar, mede door

In totaal zijn tien celtherapiestudies goedgekeurd,

mesenchymale stamcellen verkregen uit been-

capaciteitsproblemen op het secretariaat van

waaronder een onderzoek waarbij geëxpandeerde

merg. Deze studie wordt uitgevoerd bij een groep

de ccmo, nog niet afgerond. Eén studie betrof

mesenchymale stamcellen worden toegediend na

patiënten met een hoge incidentie van afstoting

het toedienen van een genetisch gemodificeerd

allogene stamceltransplantatie bij patiënten met

en is gericht op de preventie daarvan na een nier-

vaccin aan patiënten met een gemetastaseerd

acute steroïd-refractaire graft versus host-ziekte.

transplantatie.

coloncarcinoom. In de andere studie ging het om

Daarnaast keurde de ccmo een onderzoek goed

Ten slotte keurde de ccmo een celtherapiestudie

de toediening van een genetisch gemodificeerd

waarbij patiënten met een hematologische malig-

goed waarbij patiënten met hematologische

conditioneel replicerend adenovirus aan patiënten

niteit die niet over een geschikte stamceldonor

maligniteiten na stamceltransplantatie worden

met een gerecidiveerde hersentumor.

beschikken, stamcellen krijgen toegediend uit

behandeld met cd4-geselecteerde donorlymfo

twee verschillende units navelstrengbloed.

cyten met als doel hun verstoorde immuniteit te

In het jaarverslag van 2007 berichtte de ccmo

Een derde goedgekeurde studie betrof een onder-

herstellen zonder dat dit leidt tot een toename

over de evaluatie van het Loket Gentherapie,

zoek naar de veiligheid en haalbaarheid van het

van het risico op graft versus host-ziekte.

dat in opdracht van het ministerie van vrom is


De commissie was van mening dat een adequate

aan het wettelijke kader van minimale belasting

evaluatierapport uit.

en een verwaarloosbaar risico. De commissie

Antisense

in het onderzoek (minstens twaalf bezoeken,

Van twee voorstellen voor antisense oligo

waarvan vijf 24-uurs ziekenhuisopnames, een

nucleotidestudies was aan het eind van 2007 de

huidbiopt, twee spierbiopten, twaalf venapuncties,

28 | 29

2008 bracht het ministerie van vrom nog geen

patiënten. Daardoor was de ccmo gebonden


een niet-therapeutische interventie bij minderjarige

evaluatierapport nog niet beschikbaar. Ook in

uitgevoerd. Aan het einde van 2007 was het

beoordeling nog niet afgerond. Beide onderzoeken

tweemaal een veneuze canule aanbrengen en

hadden betrekking op hypercholesterolemie.

subcutane injecties) niet als minimaal was te

Eén voorstel is in 2008 goedgekeurd, het andere

beschouwen.

is om logistieke redenen teruggetrokken.

Ten slotte ontving de ccmo een studie met een

In 2008 ontving de ccmo twee nieuwe voorstellen

antisense rna dat wordt ontwikkeld voor de

voor antisensestudies. Eén studie betrof een

behandeling van diabetes type 2. De beoordeling

niet-therapeutisch onderzoek naar de veiligheid

van deze studie was aan het einde van het verslag-

en effectiviteit van systemische toediening van

jaar nog niet afgerond.

was van mening dat de belasting van de kinderen

een antisense oligonucleotide bij kinderen met een ernstige erfelijke progressieve spierziekte

Xenotransplantatie

(Duchenne). Dit onderzoek was een vervolg op

Onderzoek op het gebied van xenotransplantatie

een eerder door de ccmo goedgekeurde studie

met levende dierlijke bestanddelen is in Nederland

naar de veiligheid en verdraagbaarheid van deze

wettelijk verboden. De toetsing van onderzoek

antisense oligonucleotide bij vier patiënten bij

met dode dierlijke bestanddelen wordt door de

wie een eenmalige dosis direct in de spier (intra-

erkende metc’s uitgevoerd. In 2008 zijn in

musculair) werd toegediend. De vervolgstudie

Nederland geen nieuwe onderzoeksvoorstellen

is afgewezen omdat de commissie van mening

op het gebied van xenotransplantatie ontvangen.

was dat de belasting niet als minimaal was te beschouwen. Daarnaast had de commissie

Overig

bezwaren tegen de gekozen studieopzet. In de

In 2008 heeft de ccmo geen nieuwe onderzoeks-

nieuwe studie werd voor het eerst een meervoudige

voorstellen op het gebied van rna-interferentie

dosis subcutaan toegediend. De onderzoekers

of heroïneonderzoek ter beoordeling ontvangen.

konden niet aannemelijk maken dat het middel in voldoende mate de spiercel bereikt om een therapeutisch effect te kunnen hebben. De ccmo vond de stap van intramusculaire naar systemische toediening in deze fase van het onderzoek te groot. Voorstellen om de onderzoeksopzet aan te passen en de studie in kleinere deelstudies uit te voeren, namen de onderzoekers niet over. De studie is beoordeeld als een onderzoek met

Werkdefinitie celtherapieonderzoek Volgens de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) en het bijbehorende Besluit centrale beoordeling medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (BCB) van 1 februari 2006 moet al het celtherapieonderzoek worden beoordeeld door de CCMO. af te bakenen. De CCMO krijgt hier dan ook veel vragen over. Om het veld van dienst te zijn, plaatste de CCMO in april een werkdefinitie van het begrip celtherapieonderzoek op haar website. Deze luidt als volgt: ‘Onder celtherapieonderzoek wordt verstaan het toedienen van humane (autologe of allogene) of xenogene levende, kernhoudende cellen aan de mens waarbij tijdens de isolatie, bewerking en/of toediening sprake is van losse, individuele levende cellen en waarbij de (bewerking en/of toediening van de) cellen onderwerp van de onderzoeksvraagstelling zijn.’ Volgens deze werkdefinitie valt zowel onderzoek waarbij somatische als kiembaancellen worden toegediend aan de proefpersoon, onder het begrip celtherapie. De transplantatie van weefsels (met uitzondering van weefsels bestaande uit losse cellen, zoals beenmerg) of organen valt niet onder het begrip celtherapie, tenzij voorafgaande aan de toediening wordt gewerkt met individuele cellen zonder directe interactie (cel-celcontact of cel-matrixcontact). Dit betekent dat klinisch onderzoek met stamcellen uit beenmerg bij patiënten met hematologische ziekten ook onder de reikwijdte van het begrip celtherapie valt en door de CCMO als oordelende commissie moet worden beoordeeld. Celtherapieonderzoek valt onder het begrip geneesmiddelenonderzoek zoals bedoeld in de WMO. Dit betekent dat vraag B1 in het ABR-formulier (‘Betreft het onderzoek met geneesmiddelen als bedoeld in de WMO?’) met ‘ja’ moet worden beantwoord. Met deze werkdefinitie hoopt de CCMO meer duidelijkheid te geven over de reikwijdte van het begrip celtherapieonderzoek. De plaatsing van de werkdefinitie op de CCMOwebsite leidde in 2008 tot een aanzienlijke vermindering van het aantal vragen over dit begrip. Dit betekent niet dat er geen twijfelgevallen meer zullen zijn. In geval van twijfel adviseert de CCMO het onderzoekprotocol aan haar voor te leggen met de vraag of de studie moet worden gezien als onderzoek op het gebied van celtherapie. De CCMO staat te allen tijde open voor suggesties die kunnen leiden tot verduidelijking van de werkdefinitie en zal in 2009 bezien of deze aanpassing behoeft.


De Nederlandse regelgeving geeft weinig houvast om het begrip celtherapieonderzoek scherp

Transparantie onderzoek ccmo jaarverslag 2008

Sinds 2003 registreert de ccmo de bereidheid tot openbaarmaking van enkele kerngegevens uit de Algemene Beoordelings- en Registratieformulieren (abr-formulieren) van de verschillende opdrachtgevers. In de figuur hiernaast ziet u de resultaten. De bereidheid bij opdrachtgevers tot openbaarmaking is de afgelopen jaren aanzienlijk toegenomen. In 2003 werd slechts bij circa 37 procent van

30 | 31

de beoordeelde onderzoeksdossiers toestemming gegeven tot openbaarmaking; in 2008 was dit al in circa 73 procent het geval. Toch is ten opzichte van 2007 slechts een bescheiden winst geboekt. In dat jaar gaf men in 70 procent van de gevallen toestemming tot openbaarmaking. De industrie blijft hierbij de achterhoede vormen. De bereidheid tot openbaarmaking blijft onveranderd het grootst wanneer een universitair medisch centrum of ziekenhuis zelf de opdrachtgever is. Maar de groei lijkt er ook bij deze groep een beetje uit te zijn: men blijft steken op circa 83 tot 86 procent. Mensgebonden onderzoek is alleen mogelijk als zowel gezonde proefpersonen als patiënten bereid zijn om een bijdrage te leveren en te participeren in klinische studies. Zij moeten erop kunnen vertrouwen dat klinisch onderzoek deugdelijk wordt beoordeeld en zorgvuldig wordt uitgevoerd. Transparantie is van groot belang om dit vertrouwen te behouden en waar mogelijk te versterken. Om deze reden streeft de ccmo naar 100 procent openbaarmaking van de kern gegevens, bij voorkeur op basis van vrijwilligheid. Eind 2008 plaatste de ccmo haar openbare register op haar website (zie blz 56). De verwachting is dat als gevolg hiervan de bereidheid tot openbaarmaking verder toeneemt.

Toestemming openbaarmaking farmaceutische industrie

34,9%

27,2%

17,3%

biotechnologische industrie


35,4%

12,2%

60,5%

64%

58,8%

44,4% 17,1%

overige industrie

49,4%

42,3%

36%

14,9% 6,1%

academische ziekenhuizen

86,3% 83,4% 79,3% 73,1% 53,2%

overige ziekenhuizen

83,2%

83,3% 85,7% 76,4% 52%

overig

78,2%

70,6%

68,9%

70,3%

46,7% 2008

totaal

2007

70,4%

2006

65,7%

73%

58,6% 41,6%

2005 2004

72%

204

154

75%

Universitair Medisch Centrum Utrecht

159

140

88%

178

172

97%

Universitair Medisch Centrum Groningen

113

86

76%

160

118

74%


2008

32 | 33

Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam

180

147

82%

157

119

76%

Commissie Mensgebonden Onderzoek regio Arnhem-Nijmegen (CMO)

179

132

74%

156

120

77%

Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam

125

101

81%

146

134

92%

Leids Universitair Medisch Centrum

139

110

79%

143

112

77%

Academisch Ziekenhuis Maastricht

163

106

65%

138

104

75%

Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek, Den Haag

45

32

71%

68

42

62%

Stichting Beoordeling Ethiek Bio-Medisch Onderzoek (BEBO), Assen

80

12

15%

65

10

15%

Stichting Therapeutische Evaluatie Geneesmiddelen (STEG), Arnhem

26

9

35%

45

17

38%

METC Zuidwest Holland, Delft

30

21

70%

38

23

61%

Medisch-Ethische Toetsing Onderzoek Patiënten en Proefpersonen (METOPP), Tilburg

35

19

54%

33

16

48%

Independent Review Board (IRB), Amsterdam

31

8

26%

33

13

39%

Catharina Ziekenhuis, Eindhoven

51

29

57%

30

21

70%

Verenigde Commissies Mensgebonden Onderzoek (VCMO), Nieuwegein

32

21

66%

30

22

73%

METC Noord-Holland, Alkmaar

13

11

85%

28

21

75%

Isala Klinieken, Zwolle

27

21

78%

26

20

77%

Nederlands Kanker Instituut, Amsterdam

19

17

89%

25

17

68%

Atrium Medisch Centrum & Maaslandziekenhuis, Heerlen

19

12

63%

24

16

67%

Medisch Ethische Toetsingscommissie Instellingen Geestelijke Gezondheidszorg (METIGG), Utrecht*

30

27

90%

23

21

91%

Wageningen Universiteit

23

8

35%

21

8

38%

Sint Elisabeth Ziekenhuis, Tilburg

10

6

60%

21

14

67%

Toetsingscommissie Wetenschappelijk Onderzoek Rotterdam e.o. (TWOR)

14

9

64%

17

9

53%

Independent Review Board Nijmegen (IRBN)

12

2

17%

15

4

27%

Medisch Spectrum Twente, Enschede

8

7

88%

15

13

87%

Máxima Medisch Centrum, locatie Veldhoven

12

10

83%

11

10

91%

Stichting Slotervaartziekenhuis, Jan van Breemen Instituut en BovenIJ Ziekenhuis, Amsterdam

12

8

67%

10

5

50%

Regionale Toetsingscie Patiëntgebonden Onderzoek, Leeuwarden

12

7

58%

9

7

78%

SRL/iRv, Hoensbroek

3

43%

8

8

100%

Revalidatiecentrum Het Roessingh, Enschede

14

14 100%

0

0

n.v.t.

Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam**

12

0

0

n.v.t.

7

8

67%

academische METC’s * METIGG: cijfers niet volledig ingestuurd voor 12 januari 2009

overige instellingsgebonden METC’s

** OLVG: erkenning ingetrokken per 10 april 2008

niet-instellingsgebonden METC’s (incl CCMO)

type commissie

% toestemming openbaarmaking

150

waarvan openbaar

% toestemming openbaarmaking

209

totaal aantal besluiten

waarvan openbaar

2007

Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

totaal aantal besluiten

Naam van instelling/plaats

Toestemming openbaarmaking per commissie



‘Ook erkende METC’s moeten regelmatig worden beoordeeld.’ Dr. Frans Roumen Voorzitter Concilium Obstetricum et Gynaecologicum, gynaecoloog en opleider

Interview

De basis van een constante verbetercyclus Dr. Frans Roumen is gynaecoloog bij Atrium MC en voorzitter van het Concilium Obstetricum et Gynaecologicum, dat ziekenhuizen visiteert die de opleiding tot gynaecoloog verzorgen. ‘Onze structuur voor gedifferentieerde erkenning kun je zo overnemen voor de beoordeling van erkende METC’s.’ Uiteindelijk krijgen alleen de msrc en de opleidingsgroep – inclusief

vinden’, aldus Roumen. Sinds acht jaar komt hij – zelf ook opleider

de aios – het volledige visitatierapport. ‘Je moet vermijden dat

– regelmatig bij ziekenhuizen over de vloer voor gesprekken

mensen uit angst bepaalde onderwerpen verzwijgen. Aios zijn

over de kwaliteit van hun opleiding gynaecologie. ‘Het concilium

ook afhankelijk van de opleidingsgroep. Als ze weten dat alles

visiteert de opleidingen eens in de vijf jaar. Alleen als er problemen

openbaar wordt, kruipen ze in hun schulp’, zegt Roumen.

zijn, gaan we vaker langs.’

‘Daar is niemand bij gebaat.’ De twee a4-tjes met voorwaarden,

Op basis van het visitatierapport besluit de Medisch Specialisten

zwaarwegende adviezen en aanbevelingen zijn wél openbaar.

Registratie Commissie (msrc) of zij de erkenning van een opleiding

‘Ook voor de buitenwereld. Niemand heeft daar problemen mee:

voor vijf, twee of een jaar verlengt en welke voorwaarden, zwaar-

de opleidingsinstituten weten dat ook van tevoren.’

wegende adviezen en aanbevelingen daarbij gelden. Roumen: ‘Voldoet men daar binnen twee jaar niet aan, dan kan de msrc een

Het systeem met gedifferentieerde erkenning gekoppeld aan

erkenning intrekken. Maar in de praktijk komt dat zelden voor.’

visitaties is heel geschikt om de kwaliteit van de opleiding te

Reden daarvoor is dat opleidingsgroepen zelf ook de vinger aan de

borgen, vindt Roumen. ‘Het houdt mensen scherp en is de basis

pols houden. ‘Voorafgaand aan een visitatie wordt een erkennings-

van een constante verbetercyclus. Een dergelijke structuur zou je

aanvraag ingevuld. Dat heeft een anticiperend effect. Als daaruit

zo kunnen overnemen voor de beoordeling van erkende metc’s’,

bijvoorbeeld blijkt dat de avondoverdracht niet goed is geregeld,

zegt hij. ‘Dat lijkt me heel nuttig. Ook die moeten regelmatig

kan een opleidingsgroep daar meteen mee aan de slag. Dat is

worden beoordeeld.’

natuurlijk beter dan wachten tot je er bij de visitatie commentaar

Voorwaarde is wel, zo benadrukt Roumen, dat taken en verant-

op krijgt.’

woordelijkheden duidelijk zijn afgebakend. ‘Bij de specialisten opleidingen verrichten de concilia de visitaties, maar is het

Bij de visitatie spreekt Roumen zowel opleiders als aios, leden van

de msrc die de rapporten vaststelt en besluiten neemt over de

de centrale opleidingscommissie, de raad van bestuur en specia

erkenningen. Dat komt overeen met de trias politica, met een

listen waarmee veel wordt samengewerkt, zoals kinderartsen en

duidelijke scheiding tussen de uitvoerende en de wetgevende

anesthesiologen. Ook aandachtspunten uit de erkenningsaanvraag

macht. Het lijkt me dat de ccmo een rol zou moeten hebben die

en eerdere visitatierondes komen aan bod. ‘Voorwaarden en

vergelijkbaar is met die van de msrc. De ccmo dient te weten

zwaarwegende adviezen komen regelmatig voor’, weet Roumen.

wat er bij erkende metc’s speelt. Daarvoor moet ze ook volledig

‘Dat is niet erg. Bij visitaties blijkt dat ze bijna altijd goed zijn

inzage hebben in visitatierapporten. Dat lijkt me evident.’

opgepakt.’ Het belangrijkste onderdeel is het gesprek met de aios. Zij krijgen van tevoren inzage in de erkenningsaanvraag en overleggen met de opleidingsgroep wat ze bij de visitatie gaan zeggen. Dat hun visie zo belangrijk is, vindt Roumen niet meer dan logisch. ‘Doel van de visitatie is dat hun opleiding zo goed mogelijk functioneert. Trek je die lijn door naar de visitatie van erkende metc’s, dan zou je daarbij vooral vragen moeten stellen aan onderzoekers. Ik denk dat je daar de meeste informatie vandaan haalt. Vraag hen maar hoe het indienen van een protocol is gestructureerd, wat zij vinden van de tijdspanne en de kwaliteit van de beoordeling.’


‘Het belangrijkste bij een visitatie is wat de aios van hun opleiding

Deel 2. Wet- en regelgeving

Wet- en regelgeving Wet dwangsom en beroep bij niet tijdig beslissen

Op 1 februari 2007 trad de Kaderwet zelfstandige

Eind 2007 aanvaardde de Eerste Kamer de Wet

ingediend om de wmo te wijzigen, mede naar

bestuursorganen in werking. In deze wet is

dwangsom en beroep bij niet tijdig beslissen,

aanleiding van de evaluatie van de wet (2004) en

bepaald dat de betreffende ministers binnen een

bedoeld om de betrouwbaarheid van de overheid

in verband met het herstel van de onvolledige

jaar na inwerkingtreding ervan de Eerste en

te vergroten. De wet heeft grote gevolgen voor

implementatie van de eu-richtlijn Goede Klinische

Tweede Kamer op de hoogte moeten stellen welke

de ccmo en de erkende metc’s.

Praktijken. Het voorstel omvat onder meer een

36 | 37

zelfstandige bestuursorganen onder de werking

De Wet dwangsom kent twee regelingen voor

maximale zittingstermijn voor leden van erkende

ervan worden gebracht. Bij brief van 31 januari

gevallen waarin een bestuursorgaan niet binnen

metc’s. Op dit moment zijn de zittingstermijnen

2008 (Kamerstuk ii, 2007–2008, 25268, nr. 57)

de daarvoor geldende termijn beslist. Enerzijds

niet in de tijd beperkt. Ze worden gelijkgesteld

liet de minister van vws de beide Kamers weten

kan aan het bestuursorgaan een dwangsom

met die van de ccmo, waarbij de ccmo beziet of

dat de ccmo onder de werking van de Kaderwet

worden opgelegd voor iedere dag dat de beslissing

de leden na vier jaar nog steeds voldoen aan de

wordt gebracht. Het belangrijkste argument

uitblijft. Anderzijds bevat de wet een regeling

geldende deskundigheidseisen.

hiervoor is dat de ccmo haar taken onafhankelijk

waarbij tegen het niet-tijdig beslissen zonder

Een andere belangrijke wijziging is de herleving

van de politiek moet uitvoeren. Wel wordt een

voorafgaande bezwaarmogelijkheid direct

van de mogelijkheid om bij de ccmo administra-

uitzondering gemaakt voor artikel 22 van de

beroep kan worden ingesteld bij de bestuurs

tief beroep aan te tekenen tegen een besluit van

Kaderwet. Dit betekent dat de minister van vws

rechter. De wet is nog niet in werking getreden.

een metc over geneesmiddelenonderzoek.

niet de mogelijkheid krijgt om besluiten van de

Het kabinet heeft gesteld dat voordat de Wet

Daarnaast creëert het wetsvoorstel de mogelijk-

ccmo te vernietigen.

dwangsom in werking treedt, verzekerd moet

heid om het elektronisch indienen van stukken bij

De erkende metc’s worden niet onder de werking

zijn dat de termijnen voor het beslissen op Wob-

zowel de ccmo als de metc’s af te dwingen. Ook

van de Kaderwet gebracht. Argument hiervoor is

verzoeken en op bezwaren moeten zijn aangepast.

maakt het voorstel het mogelijk dat bij onderzoe-

dat de metc’s onder toezicht staan van de ccmo

Het wetsvoorstel tot aanpassing van deze termijnen

ken andere onafhankelijk deskundigen dan alleen

en de Kaderwet met een dergelijk systeem van

is op 24 oktober 2008 bij de Tweede Kamer

artsen worden aangewezen tot wie proefpersonen

getrapt toezicht geen rekening houdt.

ingediend. Afgesproken is dat de Wet dwangsom

zich kunnen wenden voor inlichtingen (de huidige

Begin 2009 wordt een voorstel tot aanpassing

uiterlijk 1 januari 2010 in werking treedt. De

onafhankelijke arts).

van de wmo aan de Kaderwet verwacht.

ccmo zal het komende kalenderjaar de verwachte

Tevens kent het wetsvoorstel schorsings

consequenties van deze wet bespreken met het

bevoegdheid toe aan de ccmo met betrekking tot


Kaderwet zelfstandige bestuurs organen (ZBO’s)

Stand van zaken wetswijziging In mei 2008 is bij de Tweede Kamer een voorstel

ministerie van vws. Op dit moment ontvangt

positieve besluiten van een metc. Een onderzoek

de ccmo te weinig middelen om te kunnen

kan door de ccmo worden opgeschort totdat

garanderen dat zij aan de nieuwe wet kan voldoen.

een metc een nader positief besluit neemt over

Ook zal de ccmo de verwachte gevolgen van de

het onderzoeksprotocol.

wet met de erkende metc’s bespreken.

Tot slot krijgt de minister van vws ten aanzien van de patiënteninformatie de mogelijkheid om, zo nodig, nadere eisen te stellen aan de wijze waarop schriftelijke inlichtingen worden verstrekt. Het wetsvoorstel is in juni in de Tweede Kamer besproken. Eind 2008 hadden de betrokken bewindslieden nog niet gereageerd.

Reikwijdte begrip geneesmiddelenonderzoek Op 1 maart 2006 trad de gewijzigde Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) in werking, waarmee de Europese richtlijn Goede Klinische Praktijken ook in Nederland van kracht werd. Het doel van deze richtlijn is het harmoniseren van het geneesmiddelenonderzoek Naar aanleiding van een toezegging aan de

in de Europese Unie.

Tweede Kamer van de toenmalige minister van vws,

De CCMO interpreteert het begrip geneesmiddelenonderzoek als onderzoek waarbij de vraag-

de heer H. Hoogervorst, is de ccmo in 2007 gestart

stelling zich richt op het geneesmiddel en maakt voor de afbakening hiervan gebruik van het

met de pilot ‘Beoordeling onderzoekscontracten’.

algoritme van de Europese Commissie. In december 2008 verscheen een nieuwe versie van

Daarbij concentreerde de commissie zich op twee

dit algoritme. Hierin wordt een aantal substanties genoemd dat niet als geneesmiddel wordt

aspecten: (1) afspraken tussen de opdrachtgever en

beschouwd, zoals humaan volbloed, humaan plasma, voedingsproducten niet gepresenteerd

de onderzoeker/instelling over de openbaarmaking

als geneesmiddel, cosmetische producten en medische hulpmiddelen.

van onderzoeksresultaten en (2) bepalingen rond de voortijdige beëindiging van onderzoek.

Voorheen interpreteerde de CCMO onderzoek met medische hulpmiddelen die tevens een

De ccmo is van mening dat geen van de partijen

geneesmiddel bevatten, zoals drug-eluting stents, als geneesmiddelenonderzoek indien

een veto mag hebben bij de openbaarmaking van

het geneesmiddel deel uitmaakte van de onderzoeksvraag. Medio 2008 paste de CCMO deze

onderzoeksresultaten. Voortijdige beëindiging

zienswijze aan, mede op verzoek van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ). Verder

van het onderzoek op basis van solide medische

bleek bij navraag in andere Europese landen dat Nederland de enige lidstaat was die dergelijk

en/of wetenschappelijke argumenten is acceptabel,

onderzoek als geneesmiddelenonderzoek beschouwde. Indien het geneesmiddel duidelijk een

onbeperkte mogelijkheden om het klinisch onder-

ondergeschikte rol speelt in de functie van het medische hulpmiddel, ziet de CCMO onderzoek

zoek voortijdig te stoppen niet.

met medische hulpmiddelen gecombineerd met geneesmiddelen niet langer als geneesmiddelen

In 2008 zijn de bevindingen van de pilot geëva

onderzoek in de zin van de WMO.

lueerd. De ccmo besloot de richtlijn Beoordeling

Uiteraard dient adequate productinformatie over het medische hulpmiddel altijd onderdeel uit

onderzoekscontracten op te stellen om boven-

te maken van het onderzoeksdossier, zodat de METC deze kan meenemen in haar beoordeling.

staande zaken te regelen. De richtlijn treedt op

Of een product al dan niet wordt beschouwd als een geneesmiddel, maakt voor de inhoudelijke

1 januari 2009 in werking. Vanaf die datum zijn

beoordeling van het product uiteindelijk geen verschil. Een toetsingscommissie moet immers

erkende metc’s verplicht het onderzoekscontract

altijd over voldoende productinformatie beschikken om te kunnen beoordelen of de kwaliteit

te betrekken bij de beoordeling van nieuw inge

en veiligheid ervan voldoende is gewaarborgd voordat het wordt toegediend aan proefpersonen.

diende onderzoeksdossiers. Voordat de metc een onderzoek goedkeurt, dient zij te beschikken over een ondertekend exemplaar van het contract dat op de twee bovengenoemde punten voldoet aan de bepalingen uit de ccmo-richtlijn. Om het veld van dienst te zijn, heeft de ccmo een model onderzoeks contract opgesteld. Onderzoekers en bedrijven kunnen dit model desgewenst gebruiken en waar nodig aanpassen aan hun specifieke situatie. Het gebruik van het model is niet verplicht. Wel is van belang dat de bepalingen uit het onderzoekscontract rond voortijdige beëindiging en openbaarmaking congrueren met de regels uit de ccmo-richtlijn.


CCMO-richtlijn Beoordeling onderzoekscontracten


‘Zonder sanctie mogelijkheden heeft toezicht weinig zin.’ Ing. Ed Wieles Hoofd ontwikkeling & kwaliteit en teamleider bij de Raad voor Accreditatie

Interview

Vakbroeders leveren ongezouten kritiek Ing. Ed Wieles is hoofd ontwikkeling & kwaliteit en teamleider bij de Raad voor Accreditatie. Organisaties die door de raad zijn geaccrediteerd, krijgen jaarlijks een beoordelingsteam over de vloer. ‘Ook als er geen afwijkingen zijn, is een controle nuttig. Daarmee voorkom je verkokering.’ delingsteam. Je kunt nu eenmaal niet zonder de competenties van

kwaliteit van certificatie-instellingen inzichtelijker te maken. ‘We

deskundigen. Nadeel is dat je het risico loopt dat het een gesloten

zijn geen politieagent. Transparantie en toezicht zijn meer het doel

gemeenschap wordt’, zegt Wieles. ‘De ervaring leert echter dat

dan handhaving’, zegt Wieles. ‘Dat je organisaties ook beweegt tot

vakbroeders er niet voor terugdeinzen om ongezouten kritiek

goed gedrag is mooi meegenomen, maar accreditatie is vooral een

te geven. Bovendien sturen we voor de waarborging van de onaf-

middel om informatie te verstrekken aan belanghebbenden.’

hankelijkheid altijd een teamleider mee die niet uit dat circuit komt.’ Kern van de jaarlijkse beoordeling is dat organisaties gemotiveerd

Bij vrijemarktwerking is accreditatie een belangrijk instrument

blijven om aan de eisen te voldoen. ‘Het vertrouwen dat samenhangt

voor kwaliteitsborging, aldus Wieles. ‘Kwaliteit betekent om te

met een accreditatie, moet je verdienen’, zegt Wieles. ‘In principe

beginnen dat de producten die een organisatie levert, geschikt

zoeken we bij een controle naar bewijzen voor conformiteit,

zijn voor het doel dat de klant ermee voor ogen heeft. Kijk je naar

niet voor non-conformiteit. Ook als een beoordelingsteam geen

laboratoria, dan gaat het erom dat zij analyses uitvoeren op basis

afwijkingen vaststelt, is een controle nuttig. De visie van andere

waarvan artsen of onderzoekers een diagnose kunnen stellen.

deskundigen voorkomt verkokering en houdt het leerproces

De klant staat dus centraal.’

gaande. Het is verfrissend dat er eens met vreemde ogen naar de organisatie wordt gekeken.’

De Raad voor Accreditatie moet voldoen aan internationaal overeengekomen normen waarin is vastgesteld dat degene die

Vindt een beoordelingsteam wél veel afwijkingen, dan krijgt de

beslissingen neemt, niet mag deelnemen aan de beoordeling.

organisatie drie maanden de tijd om corrigerende maatregelen

‘Dat is essentieel’, aldus Wieles. ‘Een onafhankelijke commissie

te treffen. ‘Lukt het binnen die termijn niet om tot een oplossing te

adviseert op basis van de rapporten van beoordelingsteams over

komen, dan kunnen we de accreditatie voor een halfjaar schorsen.

het toekennen of intrekken van accreditaties. De directeur neemt

En als de problemen blijven bestaan, dan kan de accreditatie

vervolgens een besluit. Wil hij afwijken van het advies van de

worden ingetrokken. We kunnen geen boetes opleggen, maar bij

commissie, dan moet hij dat via onze raad van toezicht doen.

afwijkingen betaalt de klant wel voor een aanvullende beoordeling.

Onafhankelijkheid staat dus duidelijk voorop.’

En dat voelt hij in de portemonnee’, zegt Wieles. ‘Bovendien is de dreiging dat de accreditatie wordt ingetrokken schadelijk voor

De criteria waarop de Raad voor Accreditatie toetst, zijn in

de organisatie. Als dat gebeurt, mogen bedrijven ons keurmerk

samenspraak met marktpartijen vastgesteld. ‘We hebben daar-

niet meer gebruiken. Dat valt op bij hun klanten’, weet hij.

door een breed draagvlak. Dat is heel belangrijk, want alle belang-

‘Toezicht, accreditatie- en erkenningsregelingen werken alleen als

hebbende partijen moeten delen in het vertrouwen dat je met een

je maatregelen kunt nemen wanneer het misgaat. Dat staat als een

accreditatie uitspreekt’, zegt Wieles. Bij de beoordeling van een

paal boven water. Zonder sanctiemogelijkheden heeft toezicht

organisatie wordt verwezen naar de geldende normen. ‘Iedereen

weinig zin.’

kan ze op internet inzien. Dat geeft tegelijkertijd transparantie. Een klant die bij ons accreditatie aanvraagt, weet zodoende heel goed waar hij aan begint. De regels zijn eenduidig.’ Is een organisatie eenmaal geaccrediteerd, dan krijgt die elk jaar een beoordelingsteam over de vloer. De leden daarvan komen uit hetzelfde vakgebied. ‘Bij een laboratorium vragen we klinisch chemici uit andere laboratoria om deel te nemen aan het beoor


De Raad voor Accreditatie is begin jaren tachtig opgericht om de

Deel 3. Toetsingssysteem


Toetsingscommissies op 31 december 2008 academische METC’s overige instellingsgebonden METC’s niet-instellingsgebonden METC’s (incl CCMO)

Toetsingscommissies kunnen hebben bij deelname, zogenaamd niet-

In 2008 werden geen nieuwe aanvragen voor

zoek met mensen kan starten, moet het onder-

therapeutisch interventieonderzoek. Voor de

de erkenning van metc’s ingediend.

zoeksdossier zijn goedgekeurd door een onaf

beoordeling van al deze vormen van onderzoek

hankelijke commissie van deskundigen. Dat is

heeft de wetgever de Centrale Commissie

Spreiding toetsingswerk

zo bepaald in de Wet medisch-wetenschappelijk

Mensgebonden Onderzoek (ccmo) ingesteld.

Op de kaart hiernaast staan alle commissies

onderzoek met mensen (wmo). Uitgangspunt

De ccmo beoordeelt jaarlijks enkele tientallen

die bevoegd zijn om wmo-plichtig onderzoek

daarbij is dat decentraal, verspreid over het land,

onderzoeksdossiers. Naast de beoordelingstaak

te toetsen, inclusief de ccmo. De figuur laat zien

toetsingscommissies de beoordeling voor hun

heeft de ccmo nog een aantal andere wettelijke

dat ons land een goede spreiding kent van erkende

rekening nemen. Met opzet heeft de wetgever

taken. Eén daarvan is het erkennen van metc’s

toetsingscommissies. Binnen de groep van erkende

bij de totstandkoming van de wmo niet gekozen

en toezicht houden op hun werkzaamheden.

metc’s zijn grofweg drie typen commissies

voor beoordeling door de centrale overheid.

Een overzicht van alle taken van de ccmo staat

te onderscheiden: de commissies van de acht

Voorkómen moest worden dat de centrale overheid

op blz 60.

universitaire medische centra (umc’s), die van zestien overige instellingen en ziekenhuizen,

een te grote stempel zou drukken op de medischethische beoordeling van wetenschappelijk onder-

Aantal toetsingscommissies

en zes metc’s die niet verbonden zijn aan een

zoek en een vorm van staatsethiek zou ontstaan.

In totaal telde ons land aan het einde van dit

instelling (de zogenaamde niet-instellings

In dit derde deel van het jaarverslag zijn voor alle

verslagjaar 30 erkende metc’s. Dat is er één

gebonden metc’s).

toetsingscommissies, metc’s en ccmo de meest

minder dan in 2007. De ccmo trok, op verzoek,

relevante gebeurtenissen uit 2008 bij elkaar gezet.

de erkenning in van de metc van het Onze Lieve

De erkende metc’s van de umc’s beoordelen het

Aan de ccmo is daarnaast een apart subhoofdstuk

Vrouwe Gasthuis te Amsterdam. De commissie

meeste onderzoek. In totaal waren zij in 2008

gewijd (zie blz 60).

van dit ziekenhuis droeg in 2008 haar dossiers

samen goed voor de beoordeling van 68 procent

over aan de metc van de Verenigde Commissies

van al het onderzoek in ons land (zie blz 45).

Mensgebonden Onderzoek (vcmo) te Nieuwegein.

Het percentage onderzoek dat is beoordeeld door

Twee soorten commissies

niet-instellingsgebonden metc’s bleef in 2008

De decentrale toetsing is in ons land in handen van medisch-ethische toetsingscommissies (metc’s).

Sinds 1 januari 2008 geldt de tienprotocolleneis,

met 11 procent vrijwel ongewijzigd ten opzichte

Zij beoordelen het leeuwendeel van het onderzoek.

waarbij wordt uitgegaan van het gemiddelde aantal

van 2007. Ook het percentage protocollen dat

Daaronder valt, door de bank genomen, al het

te beoordelen protocollen over een periode van

de niet-instellingsgebonden metc’s beoordeelde,

onderzoek met wilsbekwame volwassenen. Maar

twee kalenderjaren. metc’s die in twee kalender-

bleef gelijk (17%). Vergeleken met 2007 kwam de

ook het therapeutisch onderzoek met minder

jaren gemiddeld minder dan tien protocollen

ccmo met 4 procent tot een verdubbeling van het

jarigen en wilsonbekwame volwassenen komt

per jaar beoordelen, verliezen hun erkenning.

percentage door haar beoordeelde onderzoeks-

voor hun rekening, evenals, bij dezelfde kwetsbare

Zoals te zien in de tabel (zie blz 42) hebben twee

dossiers.

groepen, het niet-therapeutisch observationeel

erkende commissies niet aan deze eis kunnen

onderzoek. Alleen voor bepaalde typen onderzoek

voldoen. Het betreft de metc van Het Roessingh,

Besluiten per commissie

heeft de wetgever gekozen voor een bundeling van

centrum voor revalidatie te Enschede, en de

Het aantal besluiten dat de diverse toetsings

de expertise in één commissie. Het gaat daarbij

metc van srl/irv uit Hoensbroek (Limburg).

commissies in 2008 namen, is weergegeven in de

om de beoordeling van onderzoek met specifieke

De ccmo zal in 2009 overgaan tot intrekking van

tabel op blz 42. De commissies zijn gerangschikt

ethische, juridische of maatschappelijke aspecten.

de erkenning van deze commissies. Daarnaast

naar het aantal besluiten dat zij gemiddeld over

Te denken valt aan onderzoek op het gebied van

zijn er vijf metc’s die de afgelopen twee kalender-

de laatste twee kalenderjaren namen. Uit het

gentherapie of xenotransplantatie of bijvoorbeeld

jaren gemiddeld minder dan 15 onderzoeksdossiers

overzicht blijkt dat de metc van het Academisch

onderzoek met kinderen die zelf geen baat

per jaar beoordeelden.

Medisch Centrum in Amsterdam de afgelopen


Voordat in ons land een wetenschappelijk onder-

De aantallen van 2008 kunnen voor een aantal metc’s nog wijzigen als gevolg

type commissie

van nagezonden oordelen.

Aantal besluiten per commissie gemiddeld


Naam van instelling/plaats

2004

2005 2006

Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

201

Universitair Medisch Centrum Utrecht

172

151

181

Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam

178

155

180

Commissie Mensgebonden Onderzoek regio Arnhem-Nijmegen (CMO)

155

187

159

Academisch Ziekenhuis Maastricht

149

126

138

Leids Universitair Medisch Centrum

217

229

2007

2008 ‘07 – ’08 204

207

159

178

169

180

157

169

179

156

168

163

138

151

209

105

123

139

143

141

136

137

161

113

160

137

Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam

100

131

120

125

146

136

119

Universitair Medisch Centrum Groningen

42 | 43

Stichting Beoordeling Ethiek Bio-Medisch Onderzoek (BEBO), Assen

73

70

63

80

65

73

Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek, Den Haag

69

28

23

45

68

57

Catharina Ziekenhuis, Eindhoven

36

36

47

51

30

41

Stichting Therapeutische Evaluatie Geneesmiddelen (STEG), Almere

55

56

51

26

45

36

METC Zuidwest Holland, Delft

14

21

22

30

38

34

Medisch-Ethische Toetsing Onderzoek Patiënten en Proefpersonen (METOPP), Tilburg

15

17

22

35

33

34

Independent Review Board (IRB), Amsterdam

35

19

30

31

33

32

3

20

33

32

30

31

Verenigde Commissies Mensgebonden Onderzoek (VCMO), Nieuwegein Medisch Ethische Toetsingscommissie Instellingen Geestelijke Gezondheidszorg (METIGG), Utrecht*

36

33

35

30

23

27

Isala Klinieken, Zwolle

25

25

21

27

26

27

Nederlands Kanker Instituut, Amsterdam

27

24

25

19

25

22

Atrium Medisch Centrum & Maaslandziekenhuis, Heerlen

15

21

17

19

24

22


10

22

14

23

21

22

METC Noord-Holland, Alkmaar

17

27

23

13

28

21

Sint Elisabeth Ziekenhuis, Tilburg

14

18

16

10

21

16

Toetsingscommissie Wetenschappelijk Onderzoek Rotterdam e.o. (TWOR)

-

15

11

14

17

16

Independent Review Board Nijmegen (IRBN)

10

13

17

12

15

14

Medisch Spectrum Twente, Enschede

10

16

11

11

15

13

Máxima Medisch Centrum, locatie Veldhoven

16

10

13

12

11

12

Stichting Slotervaartziekenhuis, Jan van Breemen Instituut en BovenIJ Ziekenhuis, Amsterdam

26

19

10

12

10

11

2

8

13

12

9

11

SRL/iRv, Hoensbroek

12

16

13

8

8

8

Revalidatiecentrum Het Roessingh, Enschede

12

11

10

14

0

7

Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam**

9

16

8

12

0

6

Regionale Toetsingscie Patiëntgebonden Onderzoek, Leeuwarden

academische METC’s * METIGG: cijfers niet volledig ingestuurd voor 12 januari 2009



niet-instellingsgebonden METC’s (incl CCMO)

Besluiten per type toetsingscommissie 1282


academische METC’s

1267 1291 1211 1209


313 315 307 360 318

214

niet-instellingsgebonden METC’s

214 230 208 224

CCMO

68 45 23 28 69

1877

totaal

1841 1851 1807 1820

2008 2007 2006 2005 2004


twee jaren de meeste oordelen gaf. Zij kwam uit

Besluiten per type commissie

De ccmo ontving in 2008 totaal 106 verzoeken

op een gemiddeld aantal van 207 beoordelingen

Het percentage oordelen per type metc (universi-

van erkende metc’s tot goedkeuring van nieuwe

per jaar. Van één commissie ontving de ccmo

tair, overig instellingsgebonden, niet-instellings-

commissieleden. In 93 gevallen (88%) oordeelde

in 2008 geen enkel besluit: de metc van Het

gebonden) bleef in 2008 ongeveer gelijk ten

de ccmo positief over de deskundigheid en de

Roessingh, centrum voor revalidatie te Enschede.

opzichte van 2007. Een nadere analyse leert dat

geschiktheid van de voorgedragen leden. Deze

Een vergelijking tussen het aantal besluiten dat de

de Stichting bebo (Assen) in haar eentje goed

positieve beoordeling vond in 28 gevallen plaats

commissies in respectievelijk 2007 en 2008 gaven,

is voor ongeveer de helft van al het beoordeelde

op grond van een mandaat van de ccmo buiten

laat zien dat er bij de metc van de Stichting

fase-i-onderzoek in Nederland (zie grafiek op

de plenaire vergadering om. Het gaat dan om

44 | 45

Therapeutische Evaluatie Geneesmiddelen (steg,

blz 47). Stichting bebo en steg zijn samen goed

de beoordeling van beoogde commissieleden

Almere) sprake is van een aanzienlijke stijging.

voor de medisch-ethische toetsing van 62 procent

behorend tot de zogeheten overige (niet wettelijk

Nam zij in 2007 nog 26 besluiten, in 2008 kwam

van het fase-i-onderzoek.

verplichte) disciplines en om leden die al eerder

de commissie uit op totaal 45 besluiten. Bezien

Vijf metc’s beoordeelden in 2008 in het geheel

deskundig zijn bevonden en vanuit dezelfde

over een langere periode blijkt dat 2007 voor deze

geen geneesmiddelenonderzoek, tien commissies

discipline zitting willen nemen in een andere

commissie een jaar was met uitzonderlijk weinig

beoordeelden tussen de één en tien protocollen

erkende metc. Ten aanzien van de laatste categorie

besluiten. In dat jaar besloot de ccmo in het kader

voor geneesmiddelenstudies. De overige 17 metc’s

geldt overigens wel dat hun deskundigheid in

van haar rol als toezichthouder dat de metc van

beoordeelden er het afgelopen jaar elk tien of

een plenaire vergadering wordt beoordeeld als

de steg eerst haar organisatie moest verbeteren

meer (zie blz 47).

de deskundigheidseisen in de tussenliggende

alvorens zij weer kon overgaan tot het beoordelen

periode zijn gewijzigd.

van nieuwe onderzoeksprotocollen.

Leden METC’s

De 65 andere positieve besluiten zijn door de

Ook de metc Noord-Holland (Alkmaar) kende in

Nieuwe commissieleden in een metc moeten ter

ccmo in de plenaire vergadering genomen.

2008 een forse stijging van het aantal beoordeelde

goedkeuring worden voorgedragen aan de ccmo.

onderzoeksprotocollen ten opzichte van 2007: het

Zij bekijkt, aan de hand van het cv en een opgave

In 12 gevallen sprak de ccmo zich negatief uit

aantal nam toe van 13 naar 28. Ook hier blijkt 2007

van belangen en (neven)functies, of het kandidaat-

over de deskundigheid en/of geschiktheid van

een uitbijter te zijn, waarschijnlijk het gevolg van

lid voldoet aan de eisen die zij aan de betreffende

kandidaat-leden. De afwijzingen betroffen vier

de ziekte van de secretaris. Met 28 beoordeelde

discipline stelt.

ziekenhuisapothekers, vier ethici, drie juristen

protocollen in 2008 is deze commissie weer terug

In een erkende metc is de vertegenwoordiging van

en één arts. In vier gevallen is door de betreffende

op haar oude niveau.

vijf disciplines verplicht: een arts, een jurist, een

metc tegen het afwijzende besluit bezwaar

methodoloog, een ethicus en een proefpersonen-

aangetekend bij de ccmo.

Bij de ccmo zelf nam het aantal beoordeelde

lid. metc’s die geneesmiddelenonderzoek beoor-

onderzoeksprotocollen in 2008 voor het tweede

delen, moeten daarnaast ook beschikken over een

Bij het eerste bezwaar ging het om een ethicus

jaar op rij fors toe, van 23 in 2006 naar 45 in

ziekenhuisapotheker en een klinisch farmacoloog.

die noch beschikte over een dissertatie, noch

2007 tot 68 in 2008. Deze stijging was onder

Deze laatste twee disciplines mogen in één en

over wetenschappelijke publicaties op zijn naam.

meer het gevolg van een toename van het aantal

dezelfde persoon verenigd zijn.

Daarmee beschikte hij niet over de vereiste

protocollen voor vaccinstudies en onderzoek op

aantoonbare kennis op het gebied van gezond-

het gebied van celtherapie dat bij de ccmo werd

De ccmo houdt ook bij of de samenstelling van

heidsethiek. In het bezwaar werd dit laatste niet

ingediend. Het aantal besluiten over vaccinstudies

metc’s na een mutatie nog aan de eisen van de

bestreden, maar gewezen op de bij de betrokkene

(inclusief een besluit op bezwaar) verdubbelde

wmo voldoet en of er niet zoveel ‘overige leden’ in

aanwezige ruime kennis van en ervaring in de

van 12 in 2007 naar 24 in 2008, die voor

een commissie actief zijn, dat de balans verstoord

gezondheidsethiek en zijn betrokkenheid bij

celtherapiestudies namen toe van 8 naar 13.

raakt.

vele publicaties van anderen. In bezwaar erkende

Besluiten per type toetsingscommissie 2008

overige instellingsgebonden METC’s CCMO

313 (17 % )

academische METC’s

1282 (68%) 68 (4 % )

totaal 1877 besluiten

waarvan

waarvan

niet-geneesmiddel geneesmiddel

30 % 70%

niet-geneesmiddel

26% 30 % 70% 74 %

geneesmiddel

niet-geneesmiddel 25%

geneesmiddel

75%

niet-geneesmiddel geneesmiddel

totaal 626 besluiten geneesmiddelenonderzoek totaal 1251 besluiten niet-geneesmiddelenonderzoek


niet-instellingsgebonden METC’s

214 (11%)


de ccmo het belang van deze werkzaamheden

aanzien van het andere bezwaar kwam de ccmo

Er is bij de beoordeling door de toetsings

in het licht van de deskundigheidseisen die aan

niet tot een positief besluit. In bezwaar werden

commissie maar één klokstop toegestaan. Voor

een lid-ethicus worden gesteld, maar vond deze

geen (nieuwe) argumenten aangedragen die het

de beoordeling van geneesmiddelenonderzoek

basis onvoldoende om te concluderen dat sprake

primaire besluit in een ander daglicht stelden.

door de bevoegde instantie (ccmo of minister van

was van aantoonbare kennis van de gezondheids-

De ccmo bleef bij haar standpunt dat de typisch

vws) geldt een termijn van maximaal 14 dagen.

ethiek. Mede met het oog op het voorkómen van

gezondheidsrechtelijke vraagstukken die bij de

Ook hier bestaat – bij bepaalde door de ccmo

willekeurig beleid ten aanzien van de beoordeling

toetsing van medisch-wetenschappelijk onder-

te beoordelen onderzoeksgebieden – weer een

van kandidaat-leden ethici hield de ccmo vast

zoek een belangrijke rol spelen, slechts zijdelings

aantal uitzonderingen op, maar opnieuw geldt dat

46 | 47

aan de door haar gestelde objectieve criteria en

aan bod komen op het terrein van het medisch

de termijn nergens langer mag zijn dan 112 dagen.

verklaarde het bezwaar ongegrond.

aansprakelijkheidsrecht. De recente werkzaam

Bij de beoordeling door de bevoegde instantie is

heden van de betrokkene als jurist in dienst van

niet in een klokstop voorzien.

Het tweede bezwaar betrof een ziekenhuis

een ziekenhuis achtte de ccmo wel van belang

apotheker. De ccmo verklaarde het bezwaar

in het licht van de gestelde eisen, maar niet lang-

Op dit moment heeft de ccmo geen cijfers over

gegrond nadat uit nadere en verduidelijkte

durig genoeg.

hoe de verschillende toetsingscommissies met de termijnen omgaan. Zij houdt alleen een overzicht

informatie aangaande het cv van de betrokkene bleek dat wel sprake was van aantoonbare ervaring

Tot slot heeft de ccmo naar aanleiding van

bij van de eigen termijnen (zie blz 60). Via de

met medisch-wetenschappelijk onderzoek met

één aanmelding tot goedkeuring van een nieuw

portal ToetsingOnline (zie blz 56) houdt echter

mensen. Betrokkene bleek door langdurig lid-

commissielid geen reactie van de betrokken metc

een toenemend aantal toetsingscommissies de

maatschap en voorzitterschap van een metc wel

ontvangen nadat zij om nadere informatie had

eigen beoordelingstermijnen actief bij. Dreigen er

degelijk te beschikken over inhoudelijke ervaring

verzocht.

termijnen te worden overschreden – hetzij door de indiener, hetzij door de toetsingscommissie –

met medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in zijn vakgebied en was daarnaast bezig met een promotie.

Termijnen

dan verstuurt het systeem automatisch een

Bij het toetsen van onderzoek zijn de toetsings-

herinnering aan alle betrokken partijen. Door

commissies gebonden aan termijnen. Voor

deze vorm van termijnbewaking hebben zowel

Bij het derde en vierde bezwaar was sprake

‘gewoon’ wmo-onderzoek is die termijn vast

toetsingscommissie als indieners beter en een

van jurist-leden waarbij de vraag bestond of de

gesteld op maximaal 112 dagen. Als de toetsings-

duidiger zicht op de tijd die met de toetsing is

betrokkenen beschikten over aantoonbare kennis

commissie vragen heeft gesteld aan de indiener,

gemoeid. Dat is winst, voor alle partijen.

van en affiniteit met het gezondheidsrecht.

wordt de klok voor een bepaalde tijd stopgezet.

Beide kandidaat-leden beschikten over kennis en

Hierdoor kan de totale looptijd van een beoor

ervaring op het gebied van letselschade. Dit achtte

deling alsnog langer duren dan 112 dagen. Voor

de ccmo niet voldoende, omdat de werkzaam

onderzoek met geneesmiddelen gelden andere,

heden op dit terrein primair betrekking hebben

kortere termijnen. Voor de beoordeling van

op het gebied van het aansprakelijkheidsrecht,

geneesmiddelenonderzoek door de toetsings

waarbij gezondheidsrechtelijke aspecten slechts

commissie (een erkende metc of de ccmo)

zijdelings aan bod komen. Het ene bezwaar achtte

geldt een termijn van maximaal 60 dagen.

de ccmo gegrond nadat uit een nadere toelichting

Daarop bestaat een aantal uitzonderingen,

op het cv bleek dat de kennis van en ervaring

maar deze gelden alleen voor bepaalde vormen

met het gezondheidsrecht veel breder waren dan

van geneesmiddelenonderzoek die bovendien

in eerste instantie uit het cv was af te leiden. Ten

uitsluitend door de ccmo worden beoordeeld.

geneesmiddel

niet-geneesmiddel

totaal 2008 204

134

70

UMCU

178

145

33

UMCG

160

128

32

Erasmus MC

157

109

48

CMO

156

108

48

VUmc

146

119

27

LUMC

143

103

40

AZM

138

102

36

CCMO

68

17

51

BeBo

65

3

62

STEG

45

2

43

METC Zuidwest Holland

38

23

15

METOPP

33

25

8

IRB Amsterdam

33

2

31

Catharina zh

30

19

11

VCMO

30

19

11

METC Noord-Holland

28

22

6

Isala Klinieken

26

23

3

NKI

25

9

16

Atrium MC & Maasland zh

24

13

11

METIGG*

23

21

2


21

21

0

St Elisabeth zh

21

15

6

TWOR

17

14

3

IRB Nijmegen

15

11

4

Medisch Spectrum Twente

15

9

6

Máxima MC

11

10

1

St Slotervaart zh

10

10

0

RTPO

9

7

2

SRL/iRv

8

8

0

Het Roessingh

0

0

0

OLVG**

0

0

0


AMC

Aandeel geneesmiddelenonderzoek per toetsingscommissie

fase 1 fase II fase III fase IV overig

* METIGG: cijfers niet volledig ingestuurd voor 12 januari 2009

nvt


Multicenteronderzoek geneesmiddel ccmo jaarverslag 2008

verrichter = industrie

288 265 287 249 291

54

48 | 49

verrichter = academisch ziekenhuis

50 49 58 63

verrichter = overig

34 30 31 37 38

geneesmiddel totaal

376 345 367 344 392

2008 2007 2006 2005 2004

Multicenteronderzoek niet-geneesmiddel verrichter = industrie


58 61 75 57 53

verrichter = academisch ziekenhuis

159 177 167 144 159

verrichter = overig

100 104 86 107 127

niet-geneesmiddel totaal

317 342 328 30 8 339

2008 2007 2006 2005 2004

Voorzittersoverleg ccmo jaarverslag 2008

Tweemaal per jaar worden de voorzitters van alle erkende METC’s uitgenodigd voor een voorzittersoverleg. Doel hiervan is om de ontwikkelingen rond de beoordeling van medischwetenschappelijk onderzoek te bespreken en waar mogelijk tot afstemming te komen. Ook wordt van gedachten gewisseld over ervaren knelpunten en ethische dilemma’s bij de toetsing. In 2008 vond het overleg plaats op 21 mei en 26 november. Tijdens deze bijeenkomsten werden respectievelijk 16 en 19 commissies, inclusief de CCMO, door hun (vice-)voorzitter vertegenwoordigd.

Eén van de besproken onderwerpen betrof de afname en opslag van lichaamsmateriaal en 50 | 51

toekomstig onderzoek hiermee: het zogenaamde biobankenonderzoek. Centraal stond de vraag hoe en wanneer medisch-ethische toetsing van dit type onderzoek moet plaatsvinden. Op veel plaatsen in het land wordt gewerkt aan het opzetten van biobanken, onder meer bij de acht universitaire medische centra in de vorm van het Parelsnoer Initiatief. Er bestaat echter onduidelijkheid over de verplichtingen voor medisch-ethische toetsing van zowel het verzamelen van lichaamsmateriaal en data als toekomstig onderzoek met dit materiaal. Wetgeving op dit gebied laat op zich wachten. Ondertussen ontvangen de METC’s wel verzoeken om biobankonderzoek te beoordelen. Tijdens het voorzittersoverleg meldden vertegenwoordigers van het ministerie van VWS dat het departement zou komen met nadere uitleg. Hiermee zou, tot de Wet zeggenschap lichaamsmateriaal er is, een tussentijdse oplossing worden gecreëerd. Aan het eind van het verslagjaar was de VWS-biobankenbrief nog niet door de CCMO en de METC’s ontvangen. Daarnaast kwam de afbakening van het begrip geneesmiddelenonderzoek aan de orde. Vraag is namelijk of een onderzoek waarin een geneesmiddel wordt gebruikt in de zin van de wet ook altijd een geneesmiddelenonderzoek is. En wanneer is een middel dat onderzocht wordt in een klinische studie een geneesmiddel en wanneer bijvoorbeeld een voedingsmiddel? Duidelijk werd dat de afbakening niet altijd scherp te bepalen is. De voorzitters waren eensgezind in de overtuiging dat voor elk middel (geneesmiddel, voedingsmiddel of anderszins) adequate productinformatie beschikbaar moet zijn. Alleen dan kan de veiligheid ervan in klinisch onderzoek goed worden beoordeeld. Het toezicht op erkende METC’s is tweemaal besproken. Er is ingegaan op de rol van de verschillende instanties. Daarnaast kwam het systeem van METC-visitaties uitgebreid aan bod. Een ander terugkerend onderwerp was de schriftelijke informatie voor proefpersonen (zie kader blz 13). Verder is aandacht besteed aan te stellen eisen aan onderzoekers van WMO-plichtig onderzoek en aan de taakinvulling van de CCMO als bevoegde instantie bij geneesmiddelen onderzoek.

Secretarissenwerkgroep 48 secretarissen van 30 erkende METC’s deel aan deze werkgroep. De werkgroep is in het verslagjaar driemaal bijeen geweest. Opnieuw stond digitalisering in 2008 hoog op de agenda. Zo zijn de ontwikkelingen rond de webportal ToetsingOnline besproken en is aandacht besteed aan het digitaliseren van onderzoeksdossiers. Ook de mogelijkheden van de digitale verspreiding van vergaderstukken is aan de orde geweest. Enkele secretarissen meldden hiertoe, in navolging van de CCMO, te willen overgaan. Om de secretariaten daarbij te ondersteunen, is naar alle erkende METC’s een geïllustreerde handleiding gestuurd. Hierin staat stap voor stap beschreven hoe de agenda en de vergaderstukken (inclusief de omvangrijke onderzoeksdossiers) op een overzichtelijke manier kunnen worden gedigitaliseerd. Verder werden steeds de resultaten van de pilot ‘Digitale verzending van METC-besluiten naar de CCMO’ besproken. Om het beoordelingsproces te optimaliseren, is gekeken of het regelen van de WMOproefpersonenverzekering, de aansprakelijkheidsverzekering en de informatieverstrekking aan proefpersonen efficiënter kan. Hiervoor is een externe spreker, de heer J. Stappers, directeur van MediRisk, uitgenodigd. Met name het afsluiten van een WMO-verzekering bij multicenter onderzoek was onderwerp van discussie. Gepleit werd voor één WMO-verzekering voor alle deelnemende Nederlandse centra, ook bij investigator-initiated trials. Bij multicenteronderzoek moet vaak ieder deelnemend centrum zelf een WMO-verzekering afsluiten. Dit wordt als omslachtig ervaren, leidt tot veel bureaucratie en soms tot verwarring. Daarnaast zijn twee werkgroepen aan de slag gegaan met respectievelijk de functieomschrijving van de secretaris en het opstellen van regels voor de archivering van onderzoeksdossiers en andere documenten bij de METC’s. Ook zijn voorstellen besproken voor de afslanking van het ABR-formulier. In 2008 verscheen ook het rapport ‘Normenkader medisch-ethische toetsingscommissies’, dat het CBO in opdracht van de CCMO opstelde. Het rapport is besproken tijdens een bijeenkomst van de secretarissenwerkgroep, waarbij vooral is ingegaan op zaken die van invloed zijn op de werkzaamheden van de secretariaten van de METC’s. Ook is de VWS-brochure ‘Medischwetenschappelijk onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon’ besproken en toegelicht.


De secretarissenwerkgroep bestaat uit secretarissen van de erkende METC’s. In 2008 namen

taakgebieden van de metc’s vastgesteld, met per taakgebied een aantal concrete kwaliteitsnormen. De ccmo ontving 15 reacties. De meeste waren

In 2007 verscheen het cbo-rapport ‘Doorlichting

positief, maar er waren veel kritische opmerkingen

visitatiesysteem medisch-ethische toetsings

ten aanzien van het visitatiesysteem. Na verwer-

commissies’. De belangrijkste uitkomsten waren

king van het commentaar is het rapport tijdens

dat een professioneel uitgevoerde visitatie een

het najaarsvoorzittersoverleg met de metc’s

belangrijke rol kan spelen in het kwaliteitssysteem

besproken en uiteindelijk in november vastgesteld

52 | 53


CBO-rapport Normenkader erkende METC’s

van metc’s. Een aantal partijen adviseerde meer

in de ccmo-vergadering.

betrokkenheid van de ccmo bij het bewaken van

De volgende stap is te komen tot een visitatie

de kwaliteit van metc’s. Ook werd het van belang

systeem waarbij het normenkader als basis dient.

geacht om duidelijke normen te hebben voor de

Eind 2008 vond met een vertegenwoordiging

kwaliteitstoetsing. Dit laatste was voor de ccmo

van de BeCo een oriënterend gesprek plaats over

aanleiding om het cbo, Kwaliteitsinstituut voor

de inbedding van de metc-visitaties in het totale

de gezondheidszorg, te verzoeken om samen met

kwaliteitssysteem. Voorstel is dat de BeCo een

het veld kwaliteitsnormen op te stellen waaraan

plan uitwerkt om tot een goed metc-visitatie

een metc moet voldoen om te worden erkend,

systeem te komen. Daarnaast heeft de BeCo laten

dan wel haar erkenning te behouden.

weten haar visitaties te willen hervatten. In 2009

Vervolgens is een werkgroep samengesteld waar-

zal na overleg met de nvmetc worden gestart

aan een aantal ervaren metc-leden, secretarissen

met de tweede fase. Doel hiervan is te komen tot

en een lid van de BegeleidingsCommissie

een nieuw visitatiesysteem.

Visitaties van de nvmetc (BeCo) op persoonlijke titel deelnamen. Hieraan is een inspecteur van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (igz) als toehoorder toegevoegd. Reden hiervoor was om te komen tot kwaliteitsnormen die congrueren met eventuele inspectieactiviteiten van de igz bij de uitvoering van medisch-wetenschappelijk onderzoek op de werkvloer. Het proces is ondersteund door twee adviseurs van het cbo. Het project startte zonder formeel overleg met de BeCo. Dit was voor de BeCo aanleiding om in april 2008 haar visitatiewerkzaamheden op te schorten. De werkgroep is driemaal bijeen geweest. In augustus 2008 is een conceptrapport ter consultatie voorgelegd aan alle erkende metc’s, de nvmetc, de BeCo, de igz en het ministerie van vws. In het rapport zijn de belangrijkste

Transparantie toetsingssysteem toetsingssysteem. De maatschappij, proefpersonen en patiënten, maar ook onderzoekers en bedrijven moeten duidelijk zicht kunnen krijgen op de beoordeling van onderzoekdossiers door erkende metc’s en de ccmo. De ccmo houdt toezicht op deze toetsingscommissies en publiceert de samenstelling van alle commissies op haar website. Via de webportal ToetsingOnline kunnen indieners van onderzoeksdossiers het beoordelingsproces volgen. Daarnaast is eind 2008 een testversie van het openbare ccmo-trialregister in gebruik genomen (zie blz 56).


De ccmo hecht grote waarde aan een transparant


‘Het lijkt nog wel het stenen tijdperk.’

Margreet Rienstra Quality Assurance Manager bij het CHDR

Interview

De digitalisering van het toetsings proces moet sneller doorzetten Margreet Rienstra is Quality Assurance (QA) Manager bij het Centre for Human Drug Research (CHDR) in Leiden. Haar hoofdtaak is het onderhoud van het interne kwaliteitssysteem. Ze reviewt jaarlijks alle SOP’s en voert dagelijks audits uit: op documenten én de uitvoering van klinische studies. te vaak van de procedure afwijken, dan deugt zo’n sop natuurlijk

zo’n dertig fase-i-onderzoeken uit: 80 procent voor commerciële

niet. Die wordt dan aangepast’, zegt Rienstra.

opdrachtgevers en 20 procent investigator-initiated onderzoek. ‘We maken daarbij geen onderscheid,’ aldus Rienstra. ‘Al het

Bij het chdr schrijven de medewerkers die verantwoordelijk zijn

onderzoek met mensen moet aan dezelfde kwaliteitsnormen

voor de betreffende procedure, ook de sop daarvoor. Dat kan de

voldoen. Daarbij gaat het om de twee pijlers van Good Clinical

directeur zijn, een onderzoeker, maar ook een researchverpleeg-

Practice (gcp): het bewaken van de veiligheid van de proef

kundige of een administratief medewerker. ‘Dat is belangrijk, want

personen en het zorgen voor betrouwbare onderzoeksdata.’

zij moeten die sop’s zelf gebruiken en levend houden’, benadrukt Rienstra. ‘Vervolgens controleer ik dan de sop. Wijzigt een proce-

Het chdr heeft een eigen kwaliteitssysteem. ‘Dat garandeert

dure, dan updaten we die meteen. Soms moet dat driemaal in een

dat we in staat zijn om een complete onderzoeksvraag eenduidig

halfjaar. De afgelopen tijd is er bijvoorbeeld veel veranderd rond

uit te voeren: van het schrijven van het onderzoeksprotocol tot

de indiening van onderzoeksprotocollen bij de bevoegde instantie.

en met de statistische analyse’, aldus Rienstra. Daarnaast komen

Eerst was digitaal aanleveren nog optioneel, nu is dat verplicht.

veel potentiële opdrachtgevers eerst een audit uitvoeren op het

Daar zijn onze sop’s op aangepast.’

kwaliteitssysteem van het chdr. ‘De farmaceutische industrie doet dat bij vrijwel alle partijen waarmee ze samenwerkt. Maar

Als het aan Rienstra ligt, zou het digitaliseringsproces rond

ik heb nog nooit een opdrachtgever horen zeggen: “Zo, nu wil ik

medisch-ethische toetsing sneller mogen doorzetten. ‘De ccmo

de metc auditten”.’

heeft ToetsingOnline gefaciliteerd. Het is jammer dat nog niet

In principe zouden umc’s interne auditoren kunnen aanstellen om

alle erkende metc’s daarvan gebruikmaken’, zegt ze. ‘Soms, als

hun researchafdeling en metc te auditten. ‘Dat lijkt me een goede

we in zeventienvoud een onderzoeksprotocol moeten aanleveren,

zaak’, zegt Rienstra. ‘Maar dan moeten zij daar wel procedures

denk ik: “Jongens, in welke eeuw leven we nu?” Het lijkt nog wel

voor opstellen, want je moet wel afspreken hoe en waarop je gaat

het stenen tijdperk. Dat kan veel efficiënter.’

auditten.’

‘Maar let wel’, benadrukt Rienstra, ‘ik heb veel respect voor metc-leden, want die zitten waarschijnlijk op zondagmiddag

De kwaliteitsborging is voor Rienstra een fulltime baan. Ze reviewt eens per jaar alle standard operating procedures (sop’s) – totaal ongeveer 180 – om te controleren of die nog steeds in overeen stemming zijn met de actuele weten regelgeving en of ze onderling consistent zijn. Ook voert ze dagelijks interne audits uit: op alle onderzoeksprotocollen en -rapporten, digitale systemen en bijvoorbeeld het registratiesysteem voor adverse events. Daarnaast audit ze externe organisaties die voor het chdr werkzaamheden uitvoeren zoals labonderzoek of het archiveren van onderzoeksdata. Met regelmaat is Rienstra ook als auditor aanwezig bij de praktische uitvoering van klinische studies. ‘Het onderzoek moet gebeuren volgens het protocol dat door de metc is goedgekeurd én volgens onze eigen sop’s’, vertelt ze. ‘Ik observeer of onze onderzoekers zich daaraan houden.’ In individuele gevallen mag een onderzoeker, mits onderbouwd en vastgelegd, afwijken van een sop. ‘Moet men

onderzoeksprotocollen te lezen.’


Het Centre for Human Drug Research (chdr) voert jaarlijks

Digitalisering

formulier online indienen, toetsingscommissies

In 2008 is de module ‘Melden ongewenste

proefpersonen in het onderzoek beter kunnen

en bevoegde instanties hun beoordelingsproces

bijwerkingen/voorvallen’ van ToetsingOnline

bewaken.

registreren en kan de indiener het proces via

opgeleverd. Hiervoor wordt nauw samengewerkt

internet volgen. In juni is een verbeterde en s nellere

met het Nederlands Bijwerkingen Centrum

Voordat de module volledig operationeel is voor

versie van ToetsingOnline in gebruik genomen.

(lareb), dat zorgt voor de invoering van een deel

alle gebruikers van ToetsingOnline, wordt in een

56 | 57

meer structuur in en overzicht van de meldingen,

hierbij soelaas bieden. De invoering zal leiden tot

bij de reeds erkende trialregisters.


nog niet. Tot die tijd kunnen onderzoekers terecht

In 2008 ging de portal ToetsingOnline haar derde

Webportal ToetsingOnline

De ccmo ontving hierover veel positieve reacties

van de gegevens in de EudraVigilance-databank.

pilot getest of deze goed werkt voor zowel de

van erkende metc’s.

Gebruikers/onderzoekers kunnen via de module

indiener als de metc. De ccmo startte hiertoe in

Het aantal gebruikers van ToetsingOnline is

ernstige bijwerkingen (susar’s) en ernstige voor-

oktober 2008 met een pilot. Alle Nederlandstalige

in drie jaar tijd gestegen naar 6000. Het aantal

vallen (sae’s) die plaatsvonden in hun onderzoek,

gebruikers van ToetsingOnline die bij de ccmo

actieve gebruikers ligt iets lager. Het aantal abr-

in één keer digitaal melden bij zowel de metc

als toetsingscommissie een onderzoeksdossier

formulieren dat sinds de start is aangemaakt,

als de bevoegde instantie (bi). Hiertoe zijn twee

indienden, zijn hierover geïnformeerd. Begin

ligt rond de 15.450.

eenvoudige elektronische formulieren ontwikkeld:

2009 wordt de pilot uitgebreid met drie erkende

één voor het melden van susar’s en één voor het

metc’s (Independent Review Board Amsterdam,

In februari verzond de ccmo een brief naar alle

melden van sae’s. Tevens is er een verkorte versie

metc Zuidwest Holland en de metc van het

erkende metc’s over de verplichting tot adequate

van het susar-formulier voor het geval alleen een

academisch ziekenhuis Maastricht). In 2009

bewaking van de beoordelingstermijnen. Mede

pdf-bestand van de melding wordt bijgevoegd.

wordt de pilot geëvalueerd. Voorts wordt de

hierdoor mocht ToetsingOnline het afgelopen

Zowel voor indieners als metc’s zijn alle meldingen

bijwerkingenmodule verder uitgebreid en werkt

kalenderjaar drie nieuwe metc’s als gebruiker

en de afhandeling daarvan te zien op één over-

de ccmo aan een Engelstalige versie van Toetsing

verwelkomen: na instructie in augustus zijn de

zichtelijk scherm. Dat is vooral van belang voor

Online. Daar veel geneesmiddelenonderzoek

metc’s van het Slotervaartziekenhuis, het Leids

metc’s; zij ontvangen nu namelijk op weinig

in internationaal verband plaatsvindt, worden

Universitair Medisch Centrum (lumc) en de

gestructureerde wijze van indieners vele meldingen

meldingen vaak vanuit het buitenland ingediend.

zodat onderzoekers en metc’s de veiligheid van

jaar in. Via de portal kunnen indieners het abr-

Commissie Mensgebonden Onderzoek (cmo)

van bijwerkingen en voorvallen op papier (per post

Ook deze indieners moeten ToetsingOnline

regio Arnhem-Nijmegen gestart met het verwer

of fax) of per e-mail. Veel van deze meldingen zijn

kunnen gebruiken.

ken van hun besluiten via de portal. Van de 30

niet verontrustend, maar een onafhankelijke

erkende metc’s werken er 24 met ToetsingOnline.

beoordeling door de toetsingscommissie is wel

Digitale verzending van METC-besluiten

noodzakelijk. Helaas is niet altijd direct duidelijk

naar de CCMO

op welke studie de (papieren) melding van

De ccmo heeft de wettelijke taak om van al het

ccmo-trialregister gelanceerd. Dit betekent dat

toepassing is. De secretariaten van de metc’s

onderzoek dat een erkende metc beoordeelt een

iedereen met toegang tot internet kan zoeken in

moeten dan veel werk verrichten om deze

afschrift van zowel het besluit als de kerngegevens

de openbare databank met kerngegevens over

informatie te achterhalen. Ook bij zogenaamde

van de studie te registeren. Deze kerngegevens

mensgebonden onderzoek. In het komende jaar

follow-ups van meldingen is niet altijd direct te

vult de indiener in op het Algemeen Beoordelings-

wordt de module geoptimaliseerd en zal bij de who

zien welke informatie is toegevoegd, vergeleken

en Registratieformulier (abr-formulier). Als

erkenning van het ccmo-trialregister worden

met de eerste melding. Daarnaast missen metc-

gevolg van deze taak heeft de ccmo een uniek

aangevraagd. Als deze erkenning een feit is, kan

leden per onderzoeksdossier een overzichtelijke

overzicht van alle klinische studies in ons land.

vermelding in een (ander) erkend openbaar trial-

lijst van alle meldingen binnen één studie.

Dat overzicht loopt vanaf 1 december 1999,

register achterwege blijven. Zo ver is het echter

De nieuwe module van ToetsingOnline moet

de dag dat de volledige wmo in werking trad.

December 2008 is de testversie van het openbare


De ccmo ontvangt in verband met haar registratie taak zowel het (primaire) besluit als de nadere

Aantal (nadere) METC-besluiten geregistreerd bij de CCMO

besluiten. De erkende metc’s stellen de (primaire) 5000

besluiten op schrift nadat de beoordeling van het onderzoeksdossier is afgerond.

4000

Pas als de commissie met het schriftelijke besluit groen licht heeft gegeven, kan het onderzoek de uitvoering van de studie wijzigingen van het onderzoeksdossier (moeten) plaatsvinden, legt de onderzoeker een wijzigingvoorstel of amendement ter beoordeling voor aan de metc die het oorspronkelijke onderzoeksdossier heeft goedgekeurd. De metc legt de beoordeling van

3000 Aantal (nadere) besluiten

van start gaan. Wanneer er vervolgens tijdens

2000

1000

0 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

de wijziging vast in een nader besluit. Ook hier geldt weer dat de wijziging van het onderzoek

Nadere besluiten

pas ingaat nadat de onderzoeker van de erkende

Besluiten

metc een positief nader besluit heeft ontvangen. De wijzigingsvoorstellen die tijdens de uitvoering van onderzoeken ter beoordeling worden voor gelegd, zijn zeer verschillend van aard. Het kan gaan om een wijziging van het onderzoeksprotocol of om een aanpassing van de proefpersoneninformatie vanwege opgetreden bijwerkingen. Ook kan het, bij multicenteronderzoek, gaan om de toevoeging van een nieuw deelnemend centrum. Het aantal metc-besluiten geeft een beeld van de omvang van het klinisch onderzoek in ons land. Dit aantal is al jaren min of meer constant (zie figuur). Het aantal nadere besluiten geeft een indruk van de dynamiek van het wetenschappelijk onderzoek en het aantal wijzigingen dat erkende metc’s beoordelen. De figuur laat zien dat het aantal beoordeelde wijzigingsvoorstellen de afgelopen jaren fors is toegenomen. Beoordeelden alle erkende metc’s in 2003 tezamen nog circa 2000 wijzigingsvoorstellen, in 2008 was dat aantal opgelopen


tot circa 4000; tweemaal zo veel. De oorzaak

De pilot verliep dermate succesvol, dat de ccmo

stukken in digitale vorm naar de ccmo. Deze

hiervan is niet direct duidelijk. Enerzijds kan

eind 2008 besloot de digitale verzending van

digitale documenten zijn in behandeling

de verdubbeling duiden op een toename van de

metc-oordelen met bijbehorende abr-formulieren

genomen, maar de indieners o ntvingen daarnaast

complexiteit van zowel het wetenschappelijke

vanaf 1 januari 2009 verplicht te stellen. Daarmee

wel een schrijven met het verzoek om de digitale

onderzoek zelf als de regelgeving. Anderzijds

komt vanaf die datum een eind aan het kopiëren

stukken voortaan volgens het format van het

kan de ontwikkeling duiden op een toegenomen

en per post versturen van vele documenten voor

elektronisch onderzoeksdossier aan te leveren.

compliance van onderzoekers om wijzigings

de registratie.

In de brief kondigde de ccmo tevens aan dat

voorstellen ter toetsing voor te leggen aan de

In 2009 gaat de ccmo samen met de metc’s na

zij een volgende onjuiste indiening niet meer in

58 | 59

metc. Hoe het ook zij, de cijfers maken duidelijk

hoe de registratie van metc-besluiten en de

behandeling zou nemen.

dat erkende metc’s steeds meer wijzigings

bijbehorende abr-formulieren verder kan worden

Sinds 1 juli 2008 zendt de ccmo onjuiste

voorstellen moeten beoordelen. Dit vraagt om

gestroomlijnd.

ingediende documenten in principe onbehandeld

een grotere inspanning van de commissieleden

retour. Een uitzondering wordt gemaakt voor Digitale indiening van onderzoeksdossiers

(academische) onderzoekers die niet eerder een

op haar beurt een steeds grotere stroom (nadere)

bij de bevoegde instantie (BI)

onderzoeksdossier bij de bevoegde instantie

besluiten met bijbehorende abr-formulieren

Sinds 1 maart 2006 treedt de ccmo op als bevoegde

hebben ingediend en niet volledig op de hoogte

registreren. In 2008 verwerkte de ccmo circa

instantie (ccmo-bi) voor geneesmiddelen-

zijn van de juiste procedures. Zij krijgen een brief

6000 (nadere) besluiten en bijbehorende abr-

onderzoek dat door de erkende metc’s wordt

met nadere uitleg en de aankondiging dat een

formulieren. Dit betekent dat de registratietaak

beoordeeld. Hiertoe ontvangt de ccmo jaarlijks

volgende onjuiste indiening onbehandeld retour

een steeds grotere inspanning van het bescheiden

circa 600 onderzoeksdossiers en vele honderden

gaat, maar dat de huidige stukken nog worden

ccmo-secretariaat vergt. De figuur suggereert

wijzigingsvoorstellen, meldingen van bijwerkingen

geaccepteerd.

bovendien dat ook het komende jaar een groei

en rapportages. Bij aanvang in 2006 ontving

Het streven is dat indieners in de toekomst hun

van het aantal nadere besluiten mag worden

de ccmo-bi de genoemde documenten veelal op

onderzoeksdossiers rechtstreeks via de webportal

verwacht.

weinig gestructureerde wijze van de indieners.

ToetsingOnline bij de bevoegde instantie kunnen

Gevolg was dat veel administratieve handelingen

indienen (zie blz 56). Zo ver is het echter nog

Om de registratietaak efficiënter te kunnen

moesten worden verricht om alle documentatie op

niet. Tot die tijd wordt nog gewerkt met digitale

uitvoeren en de verschillende documentenstromen

een overzichtelijke wijze te ordenen en registreren.

indiening per cd-rom.

beter te kunnen scheiden, startte de ccmo eind

Om deze reden heeft de ccmo in 2007 de basis

2007 met de pilot ‘Digitale verzending van metc-

gelegd voor een gestructureerd en o verzichtelijk

Steekproeven

besluiten naar de ccmo’. Begin 2008 deden 13

elektronisch onderzoeksdossier.

De ccmo ondernam in 2008 geen nieuwe steek-

erkende metc’s mee aan de pilot. In plaats van de

Vanaf 1 juli 2007 bood de ccmo-bi indieners

proeven. De steekproef ‘Agenda’s en notulen’

en de secretariaatsmedewerkers. De ccmo moet

metc-oordelen en abr-formulieren te kopiëren

van geneesmiddelenonderzoek de mogelijkheid

kon, net als in 2007, vanwege de hoge werkdruk

en vervolgens per post naar de ccmo te verzenden,

om documenten op vrijwillige basis elektronisch

ook in 2008 niet worden afgrond.

scanden de metc-secretariaten deze documenten

aan te leveren. Dit bleek al snel een succes. De

volgens een vast stramien en stuurden zij deze

ccmo besloot daarom de digitale indiening bij

vervolgens digitaal naar een speciaal registratie-

de bevoegde instantie per 1 januari 2008 verplicht

e-mailadres. De resultaten van de pilot zijn

te stellen.

steeds besproken in de secretarissenwerkgroep.

In het verslagjaar heeft de ccmo de vinger aan de

Op basis hiervan is de proef gaandeweg uitgebreid

pols gehouden. In de eerste maanden verzonden

(zie blz 51).

weliswaar vele, maar nog niet alle indieners de



op basis van artikel 14 van de Wet medisch-

– beroepsinstantie. De ccmo fungeert als

wetenschappelijk onderzoek met mensen (wmo).

beroepsorgaan voor bezwaar c.q. beroep tegen

Handboek secretariaat. De sop’s en het handboek

De ccmo is een zelfstandig bestuursorgaan

door haarzelf (bezwaar) of door een erkende

worden op gezette tijden geactualiseerd en door-

(zbo) en heeft een onafhankelijk secretariaat:

metc (beroep) afgegeven oordelen. Sinds

genomen met de medewerkers van het secretariaat.

‘Van hiërarchische ondergeschiktheid aan

1 maart 2006 treedt zij niet meer op als

Begin 2008 is de periodieke actualisering van

de minister is geen sprake. De leden van de

beroepsorgaan bij oordelen die op of na die

de sop’s afgerond. De wijzigingen van de sop’s

60 | 61

nader uitgewerkt en vastgelegd in een reglement,

De werkwijze en procedures van de ccmo zijn

staat een korte evaluatie van de bi-taak.


niet kunnen uitvoeren. Verderop in dit deel

Onderzoek (ccmo) is in het leven geroepen

De Centrale Commissie Mensgebonden

commissie, waaronder de voorzitter, worden

datum door de erkende metc’s zijn afgegeven

hingen grotendeels samen met de verdere digitali-

bij koninklijk besluit benoemd en de commissie

over geneesmiddelenonderzoek. Tegen deze

sering en stroomlijning van de ccmo. Ook in het

beschikt over een onafhankelijk secretariaat,

besluiten kan de indiener tegenwoordig

lopende verslagjaar zijn om deze reden opnieuw

terwijl de minister – zoals de raad (Raad van

bezwaar aantekenen bij de oordelende metc.

enkele sop’s aangepast aan de nieuwe werkwijze.

State, red) terecht constateert – geen invloed

Meer informatie over beroepen en bezwaren

Nieuw is de sop Jaarverslag. Hierin is de werk-

heeft op de individuele beslissingen van de

tegen negatieve besluiten in 2008 staat op

wijze voor de totstandkoming van het jaarverslag

commissie.’ (bron: Kamerstukken ii 1991/92,

blz 20. Ingekomen bezwaren tegen door de

vastgelegd.

22 588, A, p.7). De commissie is op 6 april 1999 geïnstalleerd door mevrouw Borst, destijds

standard operating procedures (sop’s) en een

ccmo afgewezen metc-leden staan op blz 44. – registratie van onderzoek. De ccmo houdt

Termijnen TC en BI

een overzicht bij van al het onderzoek dat sinds

Bij het toetsen van onderzoek zijn alle toetsings-

1 december 1999 in Nederland is b eoordeeld.

commissies gebonden aan termijnen, zo ook de

Taken en werkwijze (TC en BI)

Deze gegevens stellen de ccmo in staat te

ccmo (ccmo-tc). In 2008 had zij gemiddeld

De ccmo heeft de volgende wettelijke taken:

signaleren wat er op het gebied van onderzoek

63 dagen nodig om bij de 68 primair ingediende

– toezichthouder erkende metc’s. De ccmo is

met proefpersonen in Nederland gebeurt.

onderzoeksdossiers tot een besluit te komen.

belast met het erkennen van en toezicht houden

De ccmo doet daar geregeld verslag van aan

Dit is exclusief eventuele klokstops. Voor veel

op de werkzaamheden van erkende medisch-

betrokkenen, onder andere via haar jaarver

van door de ccmo beoordeeld onderzoek gelden

slagen.

afwijkende, langere termijnen. Een ‘gemiddelde

minister van Volksgezondheid.

ethische toetsingscommissies (metc’s). Hoe de ccmo deze taak in het a fgelopen verslagjaar

– signaleringstaak. De ccmo rapporteert jaar-

termijn’ zegt bij de ccmo daarom niet zo veel.

uitvoerde, is terug te vinden in deel 3 van dit

lijks over nieuwe ontwikkelingen op het gebied

Wat meer zegt, is of de ccmo bij een beoordeling

verslag (zie Toetsingssysteem, blz 40).

van onderzoek met geslachtcellen en embryo’s.

als toetsingscommissie al dan niet de wettelijke

Voor wat betreft 2008 is dit te vinden op blz 22.

termijn overschrijdt die voor het betreffende

– toetsingscommissie (tc). De toetsingstaak van de ccmo beperkt zich tot specifieke onder-

– voorlichtingstaak. De ccmo heeft als uitvoe-

type onderzoek geldt. Bij 21 van de 68 dossiers bleek dit het geval (31%).

zoeksgebieden zoals vastgelegd in de wmo

ringsorgaan een spilfunctie als (inter)nationale

en de Embryowet. Meer informatie hierover

vraagbaak voor medisch-wetenschappelijk

staat in deel 1 van dit verslag (zie Centraal

onderzoek met mensen dat in Nederland wordt

Voor de zogenaamde marginale bi-toets (bevoegde

beoordeeld onderzoek, blz 26).

gedaan. Onderzoekers, politiek, pers en publiek

instantie) staat een termijn van 14 dagen.

weten de ccmo in toenemende mate te vinden.

De gemiddelde beoordelingstermijn in 2008 was

1 maart 2006 bij geneesmiddelenonderzoek als

Wat dat in cijfers betekende voor 2008,

8,5 dagen. Bij 557 van de 589 onderzoeksdossiers

bevoegde instantie. Als bi voert zij slechts een

staat verderop in dit deel en onder het kopje

was de ccmo-bi in staat de beoordeling binnen de

marginale toets uit. Deze betreft uitsluitend

‘Presentaties en publicaties ccmo 2008’

termijn van 14 dagen af te ronden; 32 maal is deze

het deel van de beoordeling dat de metc’s zelf

(blz 66).

termijn overschreden. Meestal omvatte de over-

– bevoegde instantie (bi). De ccmo fungeert sinds

alle rapportages voldaan aan de definitie van een

Geneesmiddelen (cbg). Deze is doorgestuurd

zoeksdossiers duurde de beoordeling beduidend

susar. Helaas mist de Clinical Trial-module nog

naar de metc’s die verantwoordelijk waren

langer dan 14 dagen, dit ten gevolge van onder

een statistisch perspectief van de bijwerkingen.

voor de beoordeling van het onderzoek met het betreffende geneesmiddel. Daarnaast

bezetting van het ccmo-secretariaat. Het besluit van de bevoegde instantie verliest haar geldigheid

In 2008 heeft de ccmo in haar rol als bevoegde

ontving de ccmo vijfmaal veiligheidsinformatie

wanneer niet binnen een jaar erna is gestart met

instantie (bi) 589 onderzoeksdossiers marginaal

van de Europese zusterorganisaties (via de

het onderzoek. De ccmo heeft op die grond acht-

getoetst. Daarnaast voerde het ministerie van vws

Clinical Trials Facilitation Group). Ook deze

maal een beoordeling van een onderzoeksdossier

als bevoegde instantie op 45 onderzoeksdossiers

informatie is doorgestuurd naar de betreffende

moeten verlengen. Daarnaast heeft de ccmo 1249

een marginale toetsing uit. Het totale aantal van

metc’s.

substantiële amendementen ontvangen en deze

634 beoordelingen – door de beide bevoegde

zonder verdere toetsing a fgehandeld binnen een

instanties – wijkt iets af van het aantal genees

Najaar 2008 evalueerde de ccmo haar toetsings

gemiddelde termijn van 12 dagen.

middelenonderzoeken van 626 dat de erkende

taak als bevoegde instantie opnieuw. Resultaat

metc’s in 2008 beoordeelden. Het kleine verschil

hiervan is dat de ccmo vanaf november de

De CCMO als bevoegde instantie (BI)

is te verklaren doordat het aantal geneesmiddelen-

bijwerkingendatabank niet langer raadpleegt bij

Sinds 1 maart 2006 treedt de ccmo op als

onderzoeken in dit jaarverslag is geteld op basis

de beoordeling van onderzoek met geregistreerde

bevoegde instantie (bi) voor de toetsing van

van het aantal genomen metc-besluiten. Omdat

geneesmiddelen. De commissie is tot deze

geneesmiddelenonderzoek dat wordt beoordeeld

de bi-beoordelingen in de regel in minder tijd

aanpassing gekomen in de wetenschap dat het

door erkende metc’s. Volgens de Wet medisch-

worden afgerond dan die van de metc’s, lopen

College ter Beoordeling van Geneesmiddelen

wetenschappelijk onderzoek met mensen (wmo)

de aantallen niet helemaal synchroon.

(cbg) in Nederland de veiligheid van geregis treerde middelen bewaakt. De ccmo kan hierin

voert de bi slechts een marginale toets uit. Deze bestaat uit het controleren van de Europese

De ccmo heeft uiteindelijk voor alle 589 onder-

op basis van de huidige bijwerkingendatabank

bijwerkingendatabank (EudraVigilance) op

zoeksdossiers een ‘geen bezwaar’-verklaring

en vanwege beperkte middelen geen aanvullende

relevante bijwerkingen die (nog) niet in het

afgegeven. Betreffende drie onderzoeksdossiers

rol spelen. Als zich urgente of belangrijke risico’s

onderzoeksdossier zijn vermeld (susar’s).

is de betreffende metc geïnformeerd over

voordoen, zal het cbg medische beroeps

Deze bijwerkingen zijn in dat geval niet bekend

bevindingen uit de bijwerkingendatabank.

beoefenaren (onder andere ziekenhuisapothekers)

bij de erkende metc die het onderzoeksdossier

Bij twee onderzoeksdossiers stuurde de ccmo

via publicaties en Direct Healthcare Professional

inhoudelijk beoordeelt. Zij heeft namelijk geen

een frequentietabel uit de bijwerkingendatabank,

Communication op de hoogte brengen van de

toegang tot de Europese bijwerkingendatabank.

inclusief de gerapporteerde reacties, naar de

genomen maatregelen. Deze informatie verschijnt

oordelende metc. Aangaande één onderzoeks-

direct op de website van het cbg. Zo nodig wordt

Sinds september 2007 heeft de ccmo als bi

dossier is de oordelende metc geïnformeerd over

de ib1-tekst (ofwel spc, Summary of Product

toegang tot het EudraVigilance Data Analysis

het optreden van ernstige nefrotoxiciteit. Verder

Characteristics), die onderdeel is van het onder-

System, een systeem dat het zoeken en analyseren

heeft de ccmo voor twee onderzoeksdossiers

zoeksdossier, aangepast. Berichten van het cbg

van gegevens uit de bijwerkingendatabank moet

op basis van bevindingen uit de bijwerkingen-

of andere instanties die de ccmo bereiken en nog

verbeteren. Dit betekent onder meer dat er

databank aanvullende informatie gevraagd aan

niet openbaar zijn, zullen in alle gevallen worden

frequentietabellen met gerapporteerde reacties

de indiener. Na ontvangst hiervan is uiteindelijk

doorgestuurd naar metc’s die onderzoek met

uit de Clinical Trial-module van de databank

een ‘geen bezwaar’-verklaring verstrekt.

deze geregistreerde geneesmiddelen beoordelen of hebben beoordeeld. Indien nodig kan de

kunnen worden gegenereerd. Door het bestaan van duplicaten vindt nog enige verstoring van

Viermaal ontving de ccmo veiligheids-

metc de ccmo vragen om gegevens betreffende

deze gegevens plaats. Verder wordt nog niet in

informatie van het College ter Beoordeling van

een geneesmiddel uit de bijwerkingendatabank.


schrijding slechts enkele dagen. Bij vier onder-


Voor substantiële amendementen geeft de ccmo

productinformatie uit het onderzoeksdossier. In

terugloop van het aantal niet-commerciële

zonder toets een ‘geen bezwaar’-verklaring af in

Nederland is gekozen voor een decentrale aanpak,

geneesmiddelenstudies en een belangrijke toename

de wetenschap dat de inhoudelijke beoordeling

waardoor de werklast is verdeeld over de erkende

van de kosten.

ervan in goede handen is bij de oordelende metc.

metc’s. Deze beoordelen het volledige onder-

In Nederland wordt geen aanzienlijke afname

Ook in dat geval kan de metc indien nodig de

zoeksdossier, inclusief de productinformatie. De

van het aantal academische geneesmiddelen

ccmo vragen om informatie uit de bijwerkingen-

ccmo streeft hierbij naar een coördinerende rol

onderzoeken waargenomen. De wijze waarop de

databank. In 2008 ontving de ccmo eenmaal een

en verstuurt belangrijke informatie uit Europese

Nederlandse wetgever de Europese regels in 2006

dergelijke aanvraag.

beoordelingen naar de oordelende metc.

invoerde, heeft blijkbaar geleid tot een relatief

62 | 63

De ccmo ontvangt met enige regelmaat berichten

Daarnaast wordt momenteel gewerkt aan een

efficiënt toetsingssysteem. Hierbij wordt de werk-

vanuit de Europese Eudract-databank. Deze data

Europees standaarddossier voor het indienen

last verdeeld over de erkende metc’s. Ook de

bank bevat basale informatie over alle Europese

van onderzoeksdossiers bij de bevoegde instantie.

Instruction Manual van vws, de standaardisatie

geneesmiddelenstudies. De Eudract-berichten

In ons land wordt al sinds 2006 met een standaard

van het onderzoeksdossier en de vele templates

worden automatisch naar de bevoegde instanties

onderzoeksdossier gewerkt. Verder streeft de

(onder andere template onderzoeksprotocol),

verstuurd als in een van de eu-lidstaten een

ctfg naar het verdelen van de beoordeling van de

modelbrieven voor onderzoekers – te vinden op

klinisch geneesmiddelenonderzoek is afgewezen,

jaarlijkse veiligheidsrapportages over de bevoegde

de website van de ccmo – zullen in Nederland

het onderzoeksprotocol is teruggetrokken, een

instanties. In ons land worden ook deze rappor

effect hebben gehad op het beteugelen van de

tijdelijke studiestop is afgekondigd of een studie

tages door de erkende metc’s beoordeeld.

bureaucratie. Daarnaast kunnen onderzoekers bij de ccmo terecht met vragen over de weten regel

voortijdig is beëindigd. De ccmo brengt na ontvangst van deze berichten de oordelende metc

Ten slotte wil de ctfg indieners meer duidelijkheid

geving rond medisch-wetenschappelijk onderzoek.

op de hoogte. In 2008 informeerde de ccmo

bieden over het begrip ‘substantieel amendement’.

Dit alles neemt echter niet weg dat ook in ons land

de oordelende metc’s 144 keer over dergelijke

In sommige lidstaten wordt gewerkt met twee

de regelgeving rond geneesmiddelenonderzoek

meldingen.

soorten substantiële amendementen: één voor

uitgebreid en complex is en het aantal in te dienen

de metc en één voor de bevoegde instantie.

documenten fors mag worden genoemd.

Clinical Trials Facilitation Group (CTFG)

In Nederland speelt dit probleem niet, omdat de

De Clinical Trials Facilitation Group (ctfg) is

erkende metc’s alle substantiële amendementen

Voorlichting

een overlegorgaan van de bevoegde instanties die

inhoudelijk beoordelen. In ons land kan de

In 2008 ontving de ccmo per e-mail ruim 800

binnen de Europese Unie geneesmiddelenonder-

bevoegde instantie daardoor voor deze amende-

vragen. Circa 100 e-mails hadden betrekking op

zoek beoordelen. De groep komt vier- tot vijfmaal

menten automatisch een ‘geen bezwaar’-verklaring

de vraag of een specifiek onderzoeksvoorstel wel

per jaar bijeen bij de Europese registratieautoriteit

afgeven.

of niet onder de wmo viel. Het tweede onderwerp waarover de ccmo veel vragen kreeg, was of een

(emea). Vanwege haar volle werkprogramma heeft de ccmo in 2008 slechts twee van de vijf

Op 2 december 2008 vond in Brussel een bijeen-

voorgesteld onderzoek wel of niet moest worden

ctfg-bijeenkomsten kunnen bijwonen.

komst plaats naar aanleiding van een onderzoek

beschouwd als geneesmiddelenonderzoek. Hoewel

naar de impact en de consequenties van de

de ccmo hierover in algemene bewoordingen

De ctfg streeft naar afstemming van de

invoering van de Europese richtlijn voor

informatie op haar website heeft geplaatst, willen

beoordelingen van productinformatie door de

geneesmiddelenonderzoek (eu-richtlijn Goede

onderzoekers van de ccmo vaak een antwoord

verschillende bevoegde instanties voor bijvoor-

Klinische Praktijken). Met name Europese

dat aansluit op hun specifieke onderzoek. De

beeld first-in-human-studies en internationaal

(academische) onderzoekers vroegen aandacht

ccmo ontvangt echter zoveel vragen uit het veld,

multicenteronderzoek. In de meeste lidstaten

voor de toegenomen bureaucratie als gevolg

dat zij deze niet allemaal kan voorleggen aan de

beoordelen de bevoegde instanties centraal de

van de Europese richtlijn. Zij meldden een forse

commissie. Medewerkers van het secretariaat

In januari 2008 was er veel media-aandacht

overzicht van al het klinisch onderzoek dat in

gevolg dat die reacties niet kunnen worden gezien

voor een Utrechtse studie waarbij een probiotica

Nederland is beoordeeld. Een belangrijk deel van

als het officiële standpunt van de commissie.

preparaat was gebruikt. De verantwoordelijke

deze gegevens is sinds eind december voor een

Daarnaast ontving de ccmo veel vragen over proef

onderzoekers meldden tijdens een door hen

ieder toegankelijk via het openbare trialregister

personeninformatie (ruim 30). Om de consistentie

belegde persconferentie dat er sprake was van

(zie blz 56). Andere zaken die werden besproken,

van de beantwoording door de verschillende

oversterfte bij de patiëntengroep die het probiotica

zijn de rol van de igz bij de beoordeling van

medewerkers te waarborgen, stelde de ccmo in

preparaat toegediend had gekregen ten opzichte

klinisch onderzoek met medische hulpmiddelen,

2008 voor ruim twintig onderwerpen een interne

van de groep die de placebo ontving. Mede

de kwaliteitssystemen van erkende metc’s,

q&a-databank op.

naar aanleiding van deze berichten besloten

de beoordeling van impd’s door de toetsings

Het secretariaat van de ccmo organiseerde ook

de igz en de ccmo een onderzoek in te stellen.

commissies, de afstemming tussen de verschillende

verschillende bijeenkomsten voor erkende

De ccmo onderzoekt daarbij of de oordelende

instanties die betrokken zijn bij geneesmiddelen-

metc’s om het werken met ToetsingOnline te

metc haar toetsingswerk bij de betreffende

onderzoek, de definitie van geneesmiddelen

demonstreren en nader toe te lichten. Tevens

studie naar behoren heeft gedaan. Aan het eind

celtherapie en het risicomodel van de igz voor

verzorgde de ccmo in 2008, zoals elk jaar, meer-

van het verslagjaar was het ccmo-rapport nog

het kwalificeren van hoogrisicostudies.

dere presentaties over de wmo (zie Presentaties

niet afgerond.

2008, blz 66). Gezien de hoge werkdruk kon de

In 2008 nam de ccmo haar functioneren onder

ccmo echter niet alle verzoeken voor het geven

In het verslagjaar is een begin gemaakt om te

de loep. Aan het eind van het verslagjaar was

van presentaties of de deelname aan werkgroepen

komen tot structurele samenwerking met de igz.

het evaluatierapport van deze ‘Zelfevaluatie

of conferenties honoreren.

Hiertoe is zowel een bestuurlijk als een ambtelijk

2004–2007’ nog niet afgerond. In 2009 zal de

Eveneens is het veld in 2008 op de hoogte gebracht

overleg ingesteld. Doel van het ambtelijk overleg

ccmo het rapport op haar website plaatsen. De

over nieuwsberichten op de website van de ccmo.

is om de praktische uitvoering van zaken te

‘Zelfevaluatie 2004–2007’ vormt ook de opmaat

Daartoe zijn per e-mail attenderingen verstuurd

bespreken die zowel het werkterrein van de ccmo

voor de toekomstvisie van de ccmo. Deze zal

naar circa 2000 geïnteresseerden die zich hiervoor

als dat van de igz bestrijken. Naast een aantal

eveneens in 2009 het licht zien. In de toekomst

aanmeldden via de mailinglist.

ad hoc besprekingen is er vijfmaal ambtelijk en

visie zal de ccmo, die in 2009 tien jaar bestaat,

eenmaal bestuurlijk overleg geweest.

haar plannen bekendmaken voor de revisie van

… e n verder in 2008

Overeenstemming is bereikt over het uitwisselen

het Nederlandse decentrale toetsingssysteem,

In 2008 nam de ccmo afscheid van haar voorzitter

van informatie die van belang kan zijn voor de

zodat dit klaar is voor de uitdagingen van de

Hans Evers. Tijdens de afscheidsreceptie in oktober

uitvoering van ieders wettelijke taken. Zo zal de

komende tien jaren. Ook in de nabije toekomst

werden lovende woorden uitgesproken over zijn

igz de ccmo informeren als zij van plan is bij een

zal immers veel inzet en deskundigheid worden

inzet voor het decentrale Nederlandse toetsings-

inspectie van de uitvoering van een studie tevens

gevraagd van de commissieleden en de mede

systeem. Vooral zijn aanpak om samen met de

de metc te bezoeken. Het gaat dan om de metc

werkers van de secretariaten voor de beoordeling

erkende metc’s te komen tot een goed netwerk

die het te inspecteren onderzoek heeft beoordeeld.

van steeds complexer wordend onderzoek met

van toetsingscommissies werd geprezen.

De ccmo kan vervolgens, gezien haar toezicht-

mensen en de hogere eisen die aan de toetsing

●

houdende taak ten aanzien van de metc’s, beoor-

ervan worden gesteld.

In hetzelfde kalenderjaar besloot de ccmo een

delen of zij in actie moet komen. Verder verstrekt

bestuurlijk overleg in te stellen waarbij voorzitter,

de ccmo op verzoek van de igz kerngegevens

beide vice-voorzitters, de algemeen secretaris

over Nederlands klinisch onderzoek zoals deze

en een secretaris medische zaken van gedachten

bij haar zijn gearchiveerd. De ccmo heeft immers

wisselen over bestuurlijke zaken.

op grond van haar wettelijke taak een volledig


zorgen daarom voor de beantwoording, met als

Commissie Leden Prof dr ID de Beaufort

ethicus

hoogleraar medische ethiek, Erasmus Universiteit Rotterdam

Prof dr JH Beijnen

ziekenhuisapotheker

hoogleraar analytische geneesmiddelentoxicologie, Universiteit Utrecht

Prof dr LM Bouter

methodoloog

hoogleraar epidemiologie, Vrije Universiteit, Amsterdam


vice-voorzitter en farmacoloog hoogleraar klinische farmacologie, Universiteit Leiden

Prof dr JLH Evers

voorzitter (tot 1 november) en embryodeskundige

hoogleraar obstetrie en gynaecologie, Universiteit Maastricht

Prof dr CMA Frederiks

verplegingswetenschapper

emeritus hoogleraar verplegingswetenschap, Radboud Universiteit Nijmegen

Prof dr mr JKM Gevers

vice-voorzitter en jurist

hoogleraar gezondheidsrecht, Universiteit van Amsterdam

Prof dr JCJM de Haes

medisch psycholoog

hoogleraar medische psychologie, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

Prof dr MJ Heineman

embryodeskundige (lid vanaf 1 november)

hoogleraar obstetrie en gynaecologie, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

Prof dr GH Koëter

voorzitter (in dienst vanaf 1 november) en arts

emeritus hoogleraar longziekten UMC Groningen

Prof dr E van Leeuwen

ethicus

Prof dr AF Cohen

64 | 65

hoogleraar medische ethiek, UMC St Radboud, Nijmegen

Prof dr MM Levi

arts

hoogleraar interne geneeskunde, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

Prof dr BA Oostra

fundamenteel wetenschapper/moleculair geneticus

hoogleraar moleculaire genetica, Erasmus MC, Rotterdam

Prof dr PJJ Sauer

arts

hoogleraar algemene kindergeneeskunde UMC Groningen

Prof dr JPJ Slaets

arts

hoogleraar geriatrie Rijksuniversiteit Groningen

Drs M Vos-van Gortel

proefpersonenlid

voormalig lid Raad van State

Plaatsvervangende leden Prof dr A de Boer

farmacoloog

hoogleraar farmacotherapie, Universiteit Utrecht

Dr GJJW Bours

verplegingswetenschapper

verplegingswetenschapper, Universiteit Maastricht

Prof dr DDM Braat

embryodeskundige

hoogleraar obstetrie, gynaecologie en voortplantingsgeneeskunde, UMC St Radboud, Nijmegen

Prof dr J Denollet

medisch psycholoog

hoogleraar medische psychologie, Universiteit van Tilburg

Prof mr JCJ Dute

jurist

hoogleraar gezondheidsrecht, Erasmus Universiteit Rotterdam

Prof dr JDF Habbema

methodoloog

hoogleraar medische besliskunde, Erasmus Universiteit Rotterdam

proefpersonenlid

lid Raad van State

Prof dr C Mummery

fundamenteel wetenschapper/celbioloog

hoogleraar ontwikkelingsbiologie, Leids Universitair Medisch Centrum

Prof dr P Vermeij

ziekenhuisapotheker

emeritus hoogleraar klinische farmacie, Leids Universitair Medisch Centrum

Mw prof dr MB Vroom

arts (plaatsvervangend lid vanaf 1 januari)

Waarnemer namens het ministerie van VWS

hoogleraar Intensive care geneeskunde, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

Drs RM den Hartog-van Ter Tholen

beleidsmedewerker

directie Publieke Gezondheid, afdeling Ethiek

Adviseurs Adviseur ethiek voortplantingsonderzoek Prof dr GMWR de Wert

hoogleraar ethiek van de voortplantingsgeneeskunde en erfelijkheidsonderzoek, Universiteit Maastricht

Adviseurs gentherapie Prof dr FG Grosveld

hoogleraar moleculaire celbiologie, Erasmus Universiteit Rotterdam

Prof dr CH Bangma

hoogleraar urologie, Erasmus Universiteit Rotterdam

Prof dr AJM Berns

bijzonder hoogleraar experimentele genetica van erfelijke aandoeningen, Universiteit van Amsterdam

Adviseur immunologie Prof dr CJM Melief

hoogleraar immunohematologie, Leids Universitair Medisch Centrum

Adviseurs xenotransplantatie Prof dr FHJ Claas

hoogleraar immunogenetica van transplantatie, Leids Universitair Medisch Centrum

Prof dr FG Grosveld

hoogleraar moleculaire celbiologie, Erasmus Universiteit Rotterdam

Prof dr ADME Osterhaus

hoogleraar virologie, Erasmus Universiteit Rotterdam/Erasmus MC Rotterdam

Juridisch adviseur Prof mr GRJ de Groot

bijzonder hoogleraar zorgverzekeringsrecht, Vrije Universiteit Amsterdam

Secretariaat Dr ir MDM (Monique) Al

secretaris medische zaken

Drs DL (Ineke) van den Boom

stafmedewerker communicatie

Dr CTM (Cecile) Brekelmans


B (Bharti) Dwarka-Tewari

administratief medewerker (in dienst vanaf 1 september)

Dr MJH (Marcel) Kenter

algemeen secretaris

Ing SH (Simone) Korevaar

coördinator informatievoorziening (in dienst vanaf 1 september)

MK (Monika) Krystoporska

medewerker managementondersteuning

A (Annemarie) Mast

medewerker informatievoorziening

CJ (Carla) Mellema

coördinator bedrijfsvoering en informatievoorziening (BIV) (in dienst t/m 1 juni)

Mr RJ (Jim) Terwiel

secretaris juridische zaken

Mr EM (Isabelle) van Veldhuizen-Polman

secretaris juridische zaken

Dr ir T (Trinette) van Vliet


Dr KRJ (Kaate) Vanmolkot

secretaris medische zaken (in dienst vanaf 1 mei)

Dr PJM (Paula) Vossebeld


PC (Nance) Wüts-de Groot

secretaresse


Mr SJE Horstink-von Meyenfeldt

Presentaties en publicaties CCMO 2008 Presentaties 2008

titel presentatie

naam bijeenkomst

organisator

plaats

datum

spreker

WMO en CCMO

ICH-GCP-cursus

Strik

Utrecht

24 januari

MDM Al

Beoordeling geneesmiddelenonderzoek

Cursus registratiemodule StRIA

StRIA

Utrecht

28 februari

JLH Evers

Definitie WMO-plichtig versus niet-

Meeting METOPP, TNO KvL en

TNO KvL

Zeist

6 maart

MDM Al

WMO-plichtig onderzoek

CCMO

WMO-plichtig? Casuïstiek

Meeting METOPP, TNO KvL en

TNO KvL

Zeist

6 maart

T van Vliet

in Nederland en de EU


CCMO

66 | 67

Wet- en regelgeving voor stamcelonderzoek

Cultuuravond CSG Calvijn

CSG Calvijn

Rotterdam

27 maart

MJH Kenter

WMO en CCMO

ICH-GCP-cursus

Strik

Utrecht

7 april

MDM Al

Ensuring METC’s are fit for their purpose

Ethics Committee Workshop

EFGCP

Warsaw

8 april

MDM Al

WMO en voedingsonderzoek

Training CRA’s Numico

Numico Research

Wageningen

14 april

MDM Al

Klinisch geneesmiddelenonderzoek – waar is

PPN Updates

NVFG

Alphen a/d Rijn

13 mei

MJH Kenter

Medical research with human subjects in the

Good Research Practices: GCP and

Guide Course

Groningen

20 mei

MJH Kenter

Netherlands and the role of Medical Research

GLP

Novartis

Arnhem

22 mei

T van Vliet

de dirigent?

Ethics Committees

Medisch-wetenschappelijk onderzoek in

Afdelingsbijeenkomst medische

Nederland – de rol van de CCMO

afdeling oncologie Novartis

Medical research with human subjects in the

Bijeenkomst met CRA’s

Huisman

Den Haag

28 juli

MJH Kenter

Embryo-onderzoek in CCMO-perspectief

100 IVF publicaties UMCU

UMCU

Utrecht

24 september

JLH Evers

Beoordelingen bijwerkingen bij geneesmiddelen-

METC-vergadering

Erasmus MC

Rotterdam

30 september

MJH Kenter

Netherlands and the role of Medical Research Ethics Committees

onderzoek

naam bijeenkomst

organisator

plaats

datum

spreker

WMO en CCMO

ICH-GCP-cursus

Strik

Utrecht

3 oktober

MDM Al

IRB/EC regulations in the Netherlands

International Conference on IRB/

Taiwan Joint

Taiwan

28 oktober

MJH Kenter

– a decentral review system

EC regulation

Commission on

Taiwan

28 oktober

MJH Kenter

Veldhoven

27 november

MDM Al

Hospital Accreditation

The IRB/EC Quality Assurance System

International Conference on IRB/

Taiwan Joint

in the Netherlands

EC regulation

Commission on Hospital Accreditation

WMO en CCMO

Scholingsbijeenkomst METC

Strik

Máxima Medisch Centrum

Publicaties 2008

MJH Kenter

Gentherapie bij kinderen

In: Kwetsbare kinderen: een ethische zorg. I de Beaufort c.s. (red.). Den Haag, Lemma, 2008

MJH Kenter

Legislation and Review of Medical Research with Minors

Eur J Health Law 2008; 15: 145-51

in The Netherlands

JLH Evers

Onnodig traag verlopende medisch-ethische toestemming voor multicentrische klinische trials

Ned Tijdschr Geneeskd 2008; 152: 2062-4


titel presentatie

Gebruikte afkortingen ccmo jaarverslag 2008

abr-formulier

Algemeen Beoordelings- en Registratieformulier

nvmetc

Nederlandse Vereniging van metc’s

BeCo

BegeleidingsCommissie Visitaties van de nvmetc

pif

proefpersoneninformatie

bi

bevoegde instantie

q&a

Questions & Answers (vragen & antwoorden)

cbg

Commissie ter Beoordeling van Geneesmiddelen

sae

serious adverse event

ccmo


sop

standard operating procedure

ctfg

Clinical Trials Facilitation Group

spc

Summary of Product Characteristics

emea

Europese registratieautoriteit voor geneesmiddelen

susar

suspected unexpected serious adverse reaction

eu

Europese Unie

tc

toetsingscommissie

68

igz

Inspectie voor de Gezondheidszorg

umc

universitair medisch centrum

impd

Investigational Medicinal Product Dossier

vws

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

ivf

in-vitrofertilisatie

who

World Health Organisation

ivm

in-vitromaturatie

wmo

Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen

metc

medisch-ethische toetsingscommissie

zbo

zelfstandig bestuursorgaan

Geneesmiddelenonderzoek Fase i

Humaan farmacologisch: eerste toediening bij mensen, meestal bij een klein aantal gezonde vrijwilligers. Er wordt gekeken naar tolerantie en veiligheid, meestal door middel van oplopende doseringen. Tevens betreft het vaak evaluatie van farmaco dynamiek en -kinetiek.

Fase ii

Exploratief therapeutisch: onderzoek van de werkzaamheid bij (een klein aantal) patiënten met de betreffende aandoening. Ook verificatie van het werkingsmechanisme bij patiënten of gezonde vrijwilligers en van de veiligheid bij kortdurend gebruik.

Fase iii

Bevestigend therapeutisch: testen in de medische praktijk van de uiteindelijke dosering op bruikbaarheid en effectiviteit bij grotere aantallen patiënten. Vergelijking met een bestaand middel of placebo. Ook wordt gekeken naar de veiligheid op korte en langere termijn.

Fase iv

Onderzoek na registratie en gerelateerd aan het indicatiegebied waarvoor het middel is geregistreerd. Deze onderzoeken zijn niet nodig voor registratie doeleinden, maar wel belangrijk voor het optimaliseren van het gebruik van het geneesmiddel.

Overig onderzoek waarbij geneesmiddelen worden toegepast: er wordt veelvuldig onderzoek gedaan waarbij geneesmiddelen worden gebruikt, doch waarbij de doelstelling anders is dan bij de hierboven beschreven fase-i- tot fase-iv-onderzoeken. Het gaat dan niet primair om het verdere onderzoek van het geneesmiddel, maar men heeft wel een geneesmiddel nodig ten behoeve van een doelstelling.

CCMO Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek Central Committee on Research Involving Human Subjects Post

Postbus 16302, 2500 bh Den Haag

Bezoek

Parnassusplein 5, 2511 vx Den Haag

Telefoon

+ 31 (0)70 340 6700

Fax

+ 31 (0)70 340 6737

E-mail

[email protected]

Internet

www.ccmo.nl

Colofon Tekst en data

secretariaat ccmo

(Eind)redactie

Marcel Kenter (ccmo) en Hedwig Neggers

Engelse vertaling Kirsten Wilson (ccmo) Ontwerp

Total Identity, Den Haag

Fotografie

Getty Images Hedwig Neggers Photolibrary Shutterstock

Druk

Ando B.V., Den Haag

April 2009, oplage 600 exemplaren

Onderzoek met proefpersonen 2004 – 2008 Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek

CCMO JAARVERSLAG 2008

De Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO) waarborgt de bescherming van proefpersonen betrokken bij medisch-wetenschappelijk onderzoek, middels toetsing aan de daarvoor vastgestelde wettelijke bepalingen en met inachtneming van het belang van de voortgang van de medische wetenschap.

De Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO) waarborgt de bescherming van proefpersonen betrokken bij medisch-wetenschappelijk onderzoek,

Recommend Documents