De biologische achtergrond van oorlog en religie

SENIOREN

ACADE M I E

Hoger Onderwijs voor Ouderen Groningen - Friesland - Drenthe

Religie en geweld, 18 februari 2015

De biologische achtergrond van oorlog en religie Prof. dr. Menno P. Gerkema, RUG. Chronobiologie Science, Business & Policy

De Mens is een unieke soort! Zoals elke soort (species) op aarde Speciatie (soortvorming)

specialisatie

De Mens is een unieke soort! Mens: Denkende soort

Sociale soort

Oorlog en geweld

Religie

De Mens is een unieke soort! Vaak graduele verschillen; Soortsvergelijking kan, maar ten dele Denkende soort

Sociale soort

Oorlog en geweld

Spiritualiteit

Stamboom: phylogenie

Haeckel 1874



Stamboom van de mens: DNA-analyse

a

Chimpanzee Bonobo Gorilla Orang-utan Human

b

Chimpanzee

Bonobo Human Gorilla Orang-utan

Reisroute

voor de pauze: • de biologische aanpak • de biologie van geweld en oorlog

na de pauze: • de biologie van geloof • de ‘god gewilde’ oorlog

Reisroute



De vier fundamentele biologische vragen

evolutie

ontogenie

functie

veroorzaking

De vier fundamentele biologische vragen

Karl von Frisch 1886 - 1982

Konrad Lorenz 1903 - 1989

Nikolaas Tinbergen 1907 - 1988

Nobel prijs 1973 Department of Zoology, University of Oxford

On aims and methods of Ethology By N. TINBERGEN1) Received 16 March 1963

Ontwikkeling in de biologie van gedrag

Portielje (1886 – 1965) Psychologie van dieren: driftuitleving, reflexen

Dierpsychologie: behaviourisme, leren door conditioneren B.F. Skinner (1904 -1990)

Tinbergen, Von Frisch, Lorenz (1886-1989) Ethologie: gedragshandelingen, instinct

Onderzoek van gedrag Sociobiologie: genetische basis; on human nature

E. O. Wilson (1929)

Culturele antropologie: structuren structuralisme & taal

Biologische antropologie: resources

Levy Strauss (1908 – 2009)

Napoleon Chagnon (1938)

Nieuwe ontwikkelingen

Steven Pinker (1954)

Systeembiologie

Speltheorie

Systeem biologie benadering eiwit gen translatie

gen

aminozuren

gen

replicatie

Erfelijkheid, ontwikkelingsproducten en omgeving bepalen het functioneren

fysiologie gedrag traditie

Mens als reflectieve soort:

Kleine vragen: moraal/ethiek rechtvaardigheidsgevoel van apen

Grote vragen: existentie

Mens als (ir)rationele soort

IIII IIII Moeilijkheden in omgang met waarschijnlijkheid

Moeilijkheden in omgang met winst en verlies Economie: verlies telt zwaarder dan winst Kleine kans telt zwaarder dan grote kans

1 % kans of 10 % kans op oorlog 90 % kans of 99 % kans op oorlog

Speltheorie

“evolutionair stabiele strategie” (ESS) Haviken alleen overleven niet, duiven evenmin John Maynard Smith (1920-2004)

Sterksten niet altijd in het voordeel; eerder de ‘sneaky’ strategie’, leer om leer & rituelen samenwerking

verraad

samenwerking

winst – winst

veel verlies – veel winst

verraad

veel winst – veel verlies

verlies – verlies

Reisroute



Oorlog: gebied veroveren

Agressie

Interspecifieke aggressie

Intraspecifieke aggressie

Tussen soorten: vaak prooi-predator relaties

Agressie binnen de soort Elk gedrag, dat met aanval, onderwerping of verdediging te maken heeft. Agonistisch gedrag (vlucht-aanval): benaderen, bedreigen, bedrengen, beschadigen

Competitie binnen en tussen clans -resources (territoria & voeding, energie & water) (territoria & veiligheid en voortplanting) -sociale positie (hierarchie, dominantie)

Thomas Hobbes Leviathan (1651)

Veroorzaking agressie

Oorzaak: erfelijkheid? - agressie-gen - de aangeboren vreemdenhaat

Of aangeleerd? Behaviouristen: Unesco Seville statement (1986)

Unesco Seville statement (1986) Het is wetenschappelijk niet correct om te zeggen dat

• • • • •

we onze neiging tot oorlog geerfd hebben van onze voorouders oorlog en geweld genetisch geprogrammeerd is in de menselijke aard er in de mens vooral selectie voor agressief gedrag is geweest mensen geweldadige hersenen hebben oorlog veroorzaakt wordt door instinct of een enkele motivatie

“ Dezelfde soort die de oorlog uitvond kan de vrede uitvinden. De verantwoordelijkheid ligt bij ons”.

Ontwikkeling agressie Genetische achtergrond: • Selectielijnen bij huisdieren • Man/vrouw verschillen: kinderzorg • Verwantschap • Populatiestructuur Interactie met omgeving: Hormonale situatie, prenatale beinvloeding Daglengte, leeftijd, ervaringen Neurobiologie: o.a. amygdala en hippocampus

→ systeembiologie

De overtollige zonen

Binnen de familie

Binnen de populatie (youth bulge)

Geweldscriminaliteit naar leeftijd mannelijke verdachten per 100.000 inwoners van respectievelijke leeftijdgroep samenleving: Jivaro Yanomano (Shamatari)

Mae Enga Dugum Dani Murngin Yanomamo

Dodelijke slachtoffers (in %) van 8 stammen en van Europa en de VS in de 20.eeuw

(Namowei)

Huli

Gebusi

(Lawrence H. Keeley, Archeologist)

Europ and US 20ste eeuw

0

10

20

30

40

50

60

%

Geweldscriminaliteit naar leeftijd (voorbeeld Duitsland 2006)

60 en ouder mannelijke verdachten per 100.000 inwoners van respectievelijke leeftijdgroep

50 - 59 40 - 49 30 - 39 25 - 29 21 - 24 18 - 20 16 - 17 14 - 15 8 - 13 0

200

400

600

800

1000 1200 1400 1600 1800 2000

Evolutie van agressie: ESS Geweldsaanwending: • strategie als uitkomst kosten baten analyse • functie van verwantschap en van gedrag van anderen Van directe agressie (inclusief verwondingen), via ongeconditioneerde vlucht-aanval afwegingen, naar conditionele agressie, met vlucht en/of coping

Evolutionair stabiele strategie (ESS): bourgeois strategie, dominantie; rituelen

→ speltheorie

Agressie – rituelen, controle en kanalisering Imponeren en dreigen Waarschuwen: brullen Ritueel gevecht: het toernooi Deemoed: sussen

Evolutie van agressie: ESS Management van verwachtingen en reflectie: spijt en frustratie Pathologie; cannibalisme

Strategische alternatieven: vermijding, voorspelbaarheid, verzoening, onderwerping

Tinbergen over oorlog en vrede

Oorlog

"Oorlog is niet alleen een politieke handeling, maar ook een heus politiek instrument: oorlog is voortzetting van de politiek met toevoeging van een ander middel." (namelijk: geweld)

Carl Philipp Gottfried von Clausewitz (1780 – 1831)

Biologie van oorlog Oorlog: opschaling en organisatie van geweld

Oorlog: sociaal groepsgebeuren mieren, chimpansees, mensen

Biologie van oorlog

Humane oorlog: demagogie hetsers op grond van resources & superioriteit Culturele evolutie: technologische massavernietiging; sociale media; populatiegroei in relatie tot resources

Bloedorstige inborst, killerinstinct

Uitgangstoestand tov andere soorten: predatie & parasitisme. Uitzondering binnen soort (infanticide, siblicide, cannibalisme, verkrachting, dodelijk gevecht). predatorgedrag

(Alhoewel: geweldadige criminaliteit in USA: 3 miljoen/jaar; 1 op 4 vrouwen aangerand) Maar (geënsceneerd ) groepsgedrag, zonder ESS elementen: → de geheiligde oorlog?

Reisroute



Reisroute



Biologie en religie?

2009

2009

Van geloof tot religie  Individueel geloof (spirituele ervaring, hallucinatie)  Sjamanisme  Communaal geloof  Ecclesiaal geloof: polytheisme (olympisch geloof) monotheisme

Twee factoren: • middelen van bestaan • schrift

Cargo-cult - transportgoederen-cultus, Melanesië

Oorsprong geloof?

• Spiritualiteit dieren

Menselijk geloof?

Homo erectus 1.900.000-400.000 bce

Australopithecus 4.300.000-2.000.000 bce

bce – before common era

Neanderthaler 180.000-20.000 bce

Homo sapiens 200.000 bce -

Vroegste creativiteit

Homo erectus Java, 400.000 bce

Joordens et al., Nature, 2014

Geloofs-stamboom

Nederlandse geloofsdelta

Omvang levensbeschouwingen (in miljarden)

christendom (2,1) islam (1,6) hindoeisme (0,9) niet religieus (0,9) boeddhisme (0,4) overige (0,2)

Wat is geloof op gedragsnivo? veelal groepsgebeuren: rituelen, muziek, trance,hallucinatie, meditatie

Ontwikkeling geloof • Vroege ontogenie: gehoorzaamheid • Late ontogenie: kritische fase koppeling emotie en ratio • Omgang met de dood, het supernatuurlijke • Bescherming in jeugd

• Groepscoherentie, stressreductie • Groepsmanipulatie

Veroorzaking en mechanismen van geloof Geloofsgen? Gelovige brein (temporaal kwab)? Veranderingen in hersenactiviteit, stresshormonen: oorzaak of gevolg? Meditatie → prefrontale cortex actief Zelfcontrole → prefrontale cortex actief.

}?

Veroorzaking en mechanismen van geloof Connectie met theory of mind: realiseren wat de ander doormaakt vrouwen eerder dan mannen autisten minder dan anderen

1. orde

2. orde

3. orde

Aanleren van ouders/omgeving: religie is een kwestie van memen (Dawkins)

Functie geloof Zingevingshypothese • Bijgeloof, correlaties natuurfenomen • Omgang met dood, grote existentievragen Groepshypothese • Groepsvertrouwen door delen van plichten (kleding, dieet etc) • Morele samenleving

Geloof en vredelievendheid

Geloof en voortplanting kerkbezoeken en kindertal

gemiddelte kindertal/gezin

2,6 2,4

2,5

2,2 2,23

2

Verwacht uiteindelijk kindertal van vrouwen naar kerkbezoek (vrouwen met kerkelijke gezindte) Bron: CBS, Onderzoek Gezinsvorming

2,01

1,8 1,78

1,6 1,67

1,4 1,2 1 nooit

alleen veestdagen

1/maand

1/week

vaker dan 1/week

Frekwentie kerkbezoeken World Value Survey 1981-2004

Speculaties over evolutie geloof

veronderstelde evolutionaire voordelen • voortplanting, evenwichtigheid, troost • eenheid in de groep, free rider probleem

(maar groep selectie argumentatie ligt op de loer) • afzetten tegen vijand

• verbinding ratio-emoties • moraal (exclusief religieus, humaan?) • bandwagon (bijproduct) in evolutie sociaal gedrag

Reisroute



Reisroute



Jihadisten

Jihadisten: jong, mannelijk, gediscrimineerd op arbeidsmarkt en afgewezen door samenleving en politiek Pieter Nanninga

Christelijke ethiek

Heilige oorlogen

“Aantal” doden 7.000.000

Gebeurtenis

Waar Europa Frankrijk

1562

2.000.000

30jarige oorlog Hugenotenoorlog Kruistochten

Wanneer begonnen 1618

1095

2.000.000

Burgeroorlog

Europa/ Palestina Nigeria

1.500.000

Burgeroorlog

Sudan

1983

190.000

Burgeroorlog

Libanon

1975

3.000.000

1967

Wie tegen wie Protestant /Katholiek Protestant /Katholiek Islam / Christenen Islam / Christenen Islam / Christenen Shiiten / Christenen

% wereldbevolking 1% 0.6 % 1.3% 0.06%

0.02% 0.002%

Wereldbevolking

Percentage slachtoffers tijdens conflicten 25 20

Steentijd 15 10

Volksverhuizing Negentiende eeuw in kolonies Klassieke oudheid

5

0

doden op grond van geweld (% Wereldbevolking)

Negentiende eeuw Westen

Aantal doden in oorlogen en genocides

azie azie

Miljoenen dodelijke slachtoffers

70 60 50 40

europa afrika

genocide

30 20 10 0 0

500

1000 eeuw

1500

2000

gezamelijke slachtoffers in conflicten van deze grote

Slachtoffers in oorlogen van verschillende grootte 100 mil 10 mil 1 mil 100.000 10.000 1000

100 10 0

1

10

100

1000

10000

100000

slachtoffers/conflict

1 mil

10 mil

Pinker 2011

Geweld neemt af volgens Pinker

Zes transities: • georganiseerd systeem van bestuur • centrale staten en koningrijken

• geweldmonopolie staat • 65 jaar “vrede” wereldmachten • democratisering ontwikkelingslanden • (mensen)rechten: kleine schaal-geweld tav minderheden

Relatie oorlog - religie

Khomeini

Benedictus

Onderbelicht: de fatale verbinding tussen machthebbers en georganiseerde religies

Rol religie: de geheiligde oorlog Aantal religieuze oorlogen beperkt: minder dan 10% Maar in heel veel conflicten speelt religie een motiverende rol

Evolutie niet afgelopen ESS helpt misschien bij omgang met oorlogen die gaan ontstaan over resources (zoals watertekort)

Literatuur

“Gewone misdadigers zijn eigenlijk de lammeren op deze aarde. Ze moorden wel maar ze doen het – als ze tenminste niet gek zijn – meestal tamelijk efficient. Hun weerzinwekkendste wandaden vallen in het niet vergeleken bij de volstrekt onlesbare bloeddorst der idealisten”. Simon Carmiggelt (1975) Herfsttinten

De biologische achtergrond van oorlog en religie

Recommend Documents