De basiliek van St.Jan

Heemkundekring De Heerlijkheid Oosterhout

De basiliek van St.Jan Inleiding Zoals het een echte kerk betaamt is de toren van de basiliek St.Jan al van heinde en verre zichtbaar. Een torenhoge baken voor de reiziger van vroeger, die al van verre de ligging van Oosterhout aangeeft. Een kenmerk dat vroeger tegelijkertijd een bedreiging vormde. Immers, ook vijandige troepen konden zich makkelijk oriënteren op de ligging van Oosterhout. Daarnaast was de toren een prima plek als militaire uitkijkpost. Deze kenmerken hebben dan ook enkele malen tot verschansingen, brandstichting en vernielingen aan de kerk geleid. De St.Jan is een fraai gebouw van bijzondere oudheidkundige en historische waarde. Wie Oosterhout een beetje kent zal erkennen dat de kerk op een prominente plek in het centrum staat. Maar waarom staat de St.Jan nou eigenlijk precies op deze plek en niet op een andere plaats in het centrum? En wanneer is deze kerk gebouwd? Heeft ie er altijd zo uitgezien? Waar is het kerkhof, want die lagen vroeger toch altijd rondom kerken? En waarom is dit geen gewone kerk, maar een basiliek?

In den beginne… Oosterhout kent een bewoningsgeschiedenis van vele duizenden jaren. Prehistorische mensen zwierven in deze regio rond, Keltische volken hebben in de omgeving nederzettingen gehad en ook de Romeinen hebben hun sporen achtergelaten. Vanaf 600 of 700 na Chr. hebben Frankische volken zich hier gevestigd. Zij hebben hun nederzetting gebouwd rondom de huidige Markt en hebben daarmee de basis gelegd voor het huidige Oosterhout. Geheel conform de toenmalige inzichten hebben zij zich gevestigd op de overgang van de hogere, droge gronden naar de natte gronden, in dit geval het venige moerassige beekdal van de Donge (de huidige Willemspolder en Oranjepolder). Zoals gebruikelijk was in die tijd werden de boerderijen gebouwd rondom een driehoekig terrein, de plaatse1. Deze plaatse werd waarschijnlijk gevormd door de huidige randen van de Markt en de Basiliekstraat (afbeelding 1). De scherpe punt van dergelijke plaatsen wees altijd naar de toenmalige natte gronden (dus richting de Willemspolder). Centraal op deze plaatse moet een drinkput zijn geweest voor het vee van alle boerderijen. De Frankische volken kwamen uit het zuiden en waren in eerdere eeuwen bekeerd tot het katholieke geloof. Met de groei van de bewonersaantallen ontstond hier dan ook behoefte aan een (katholiek) kerkje. Alhoewel er weinig bekend is over de wijze van geloofsbelijdenis, de vorming van een parochie (met dus een pastor) en de eerste bouw van een kerkje, is wel bekend dat op de plek van de huidige St.Jan in 1277 een eenvoudig pré-Romaans kerkje heeft gestaan2 (zie afbeelding 6a). Men heeft hiervan in 1975 (tijdens restauratiewerken aan de St.Jan) fundamenten opgegraven. Er zijn aanwijzingen dat dit kerkje hier al vóór het jaar 1000 is gebouwd. Deze was deels gebouwd van tufsteen, een vulkanische steensoort. Men heeft deze stenen dus van elders aangevoerd, wat zeker voor die tijd niet alleen een enorme klus was, maar ook een grote financiële investering. Opmerkelijk is dat men dit kerkje bijna centraal op de gezamenlijke ‘plaatse’ heeft gebouwd en niet, zoals bijvoorbeeld op de Houtsche Heuvel, langs de rand daarvan. Immers, deze plaatse was in gezamenlijk eigendom en gebruik van de omliggende bewoners, veelal boeren. Wellicht was Oosterhout in de 10e eeuw al in ontwikkeling van puur boerendorp naar inmenging met kleinschalige nijverheid, met pottenbakkerijen, een smid, een herberg, etc., waardoor de plaatse geen zuiver agrarische kern meer was en dus mensen met andere belangen hierover mede zeggenschap hadden gekregen.

1

Ook de Houtsche Heuvel van Den Hout is overduidelijk een oude ‘plaatse’ en dateert uit deze tijd. Wie wel eens dorpjes in Frankrijk en Engeland bezoekt krijgt een beeld van de vorm en opzet, inclusief begraafplaats, van dergelijke toenmalige kerken: eenvoudige en vrij sobere gebouwen van natuursteen, met daaromheen een ommuurde begraafplaats. 2

De basiliek van St.Jan

-1-


De bouw van de St.Jan Het bevolkingsaantal van Oosterhout nam in de loop der eeuwen gestaag toe. Het Romaanse kerkje werd daardoor in de 15e eeuw te klein, zodat werd besloten om op deze plek een grotere kerk te bouwen. Rond 1473 is met de bouw begonnen. In 1493 was de bouw klaar en stond er een kerk, maar nog zonder toren. Pas in 1519 startte de werkzaamheden voor de kerktoren. Gezien de nu nog steeds markante omvang van deze toren was dit een flinke klus, zeker voor die tijd. De bouw werd in 1552 afgerond. De kosten voor de bouw van zowel de kerk als de toren werden betaald van extra belasting (zgn. tienden) voor burgers, van leningen van rijke Oosterhouters en waarschijnlijk ook door giften van de Johannieters, een geestelijke ridderorde die zich ook in Oosterhout had gevestigd. Nu nog is herkenbaar dat er voor de toren eigenlijk te weinig ruimte was. Het huidige pand waarin nu Jansen Electro zit stond er toen blijkbaar al, maar de afstand tot de toren werd erg klein. Het later gebouwde pand (waar thans Van Dal mode in huisvest) werd daardoor op grotere afstand van de toren geplaatst, met de huidige opmerkelijke ‘knik’ tussen beide panden als gevolg.

Afbeelding 2. Gravure van de St.Jan in de 16e eeuw, getekend vanuit de Klappeystraat.

Naar oud gebruik werden de doden direct rondom de kerk begraven en bekend is dat deze begraafplaats eind 16e eeuw werd omgeven door een ringmuur. Tijdens de recente werkzaamheden aan de Markt (2004) waren dan ook vele menselijke botten zichtbaar.

De toenmalige kerk had nog niet de afmetingen van de huidige St.Jan. In de eeuwen daarna is de kerk diverse malen verbouwd, vergroot, gerestaureerd en verfraaid. Op de diverse afbeeldingen vanaf de 15e eeuw zijn algemene en soms gedetailleerde verschillen herkenbaar, zoals het puntige torentje in de 16e eeuw, het ontbreken van een dak op de toren in de 17e, 18e en 19e eeuw en de verbreding van de kerk na 1880.

Schermutselingen en vernielingen Oosterhout heeft vele eeuwen nabij de overgang van Brabantse naar Hollandse gronden gelegen. De restanten van het voormalige kasteel Huijs ten

Afbeelding 3.De St.Jan vóór de verbouwing van 1880.De kerk is nog omgeven door een laag hek. Strijen (Slotbosse Toren) en de huidige Effentweg geven de toenmalige grens tussen het Hertogdom Brabant en het Graafschap Holland aan. Toch kan gesteld worden dat Oosterhout, en de St.Jan, slechts in beperkte mate bij oorlogshandelingen en schermutselingen is betrokken. Er zijn geen aanwijzingen dat in de St.Jan vernielingen zijn verricht tijdens de beruchte beeldenstormperiode van 1566.

Afbeelding 4.Foto van de St.Jan rond 1935, met het Heilige Hartbeeld op een prominente plaats op de Markt.


Wel is de St.Jan gedurende de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) tussen Spanje en Holland diverse malen getuige geweest van strijd. Op 5 en 6 mei 1573 deden de Geuzen (=Hollandse vrijheidsstrijders; en

-2-


protestanten) een inval in (het Spaanse) Oosterhout. Zij hadden het daarbij ook op de katholieke kerk voorzien. De Oosterhouters boden blijkbaar hevig verzet en de kerk werd gespaard. Wel werd de ringmuur rondom de kerk vernield. In mei 1625, tijdens de schermutselingen rondom het Beleg van Breda, werd een groot deel van de kerk en het houtwerk van de kerktoren door brand verwoest door Staatse (=Hollandse) troepen van Frederik Hendrik. Dit gebeurde omdat de toren door de Spaanse soldaten werd gebruikt als uitkijktoren. De Spaanse uitkijk gaf zich niet gewonnen, zodat Staatse soldaten besloten om de toren in brand te steken. Het interne houtwerk is in daarbij in vlammen opgegaan en naar verluidt is daarbij ook de klok naar beneden gevallen. Niet bekend is of de Spanjaarden dit hebben overleefd. Er zijn wel aanwijzingen dat Frederik Hendrik deze klok op zijn kosten heeft laten herstellen.

Katholiek, protestant… en weer katholiek Oosterhout kwam aan het eind van de Tachtigjarige Oorlog meer onder Hollandse invloed. Daardoor werd de invloed van het protestantisme in het katholieke zuiden vergroot. Nadat in 1648 de Vrede van Munster Afbeelding 5. Kadasterkaart rond 1830 met o.a. de was getekend werd het noordelijk deel van het St.Jan en de ligging van het kerkhof. Hertogdom Brabant, waaronder Oosterhout, deel van de Republiek der Zeven Provinciën. Daarmee werd het protestantisme tot ‘de ware religie’ verklaard en nog in hetzelfde jaar kwam de St.Jan in protestantse handen. Het interieur werd direct daarna aangepast, waarbij altaren, schilderijen, beelden, kandelaars en doopvont werden verwijderd. Het zou tot 1809 duren eer de katholieken hun kerk weer terugkregen. Een besluit van Lodewijk Napoleon lag hieraan ten grondslag, op voorwaarde dat de katholieken 7.000 gulden betaalden als bijdrage voor een nieuwe protestantse kerk aan de Rulstraat.

Verbouwingen, restauraties en uitbreidingen Gedurende de eeuwen zijn vele verbouwingen en restauraties uitgevoerd. Grote verbouwingen en reparaties werden uitgevoerd in de perioden: - In 1729 werd de kerkmuur rondom de kerk en de begraafplaats vernieuwd. Blijkbaar is deze toen flink verhoogd. Op basis van klachten van bewoners is deze muur in 1764 weer verlaagd; - 1733 en 1753, waarbij muren en het houtwerk van zowel de kerk als de toren zijn gerepareerd; - 1817-1821: vele interne veranderingen, gericht op de klassicistische stijl, dat in die tijd mode was, inclusief de bouw van een grafkelder. Deze grafkelder bleef tot 1829 in gebruik, waarbij 16 personen in deze kelder zijn bijgezet. Na 1829 werd de begraafplaats aan de Veerseweg geopend en verviel de begraaffunctie rondom de kerk; - 1881-1883: hierbij werd een deel van de eerdere verbouwing ongedaan gemaakt en werd door de architect Cuijpers een andere stijl aangebracht: de neo-gotische. Er werden o.a. weer stenen gewelven gevormd. Maar de kerk werd ook flink verbreed met twee zgn. beuken. De gemeente verrichtte rond die tijd ook herstelwerkzaamheden aan de toren, want daaruit vielen met regelmaat stenen naar beneden; - In 1893 en in 1908 werd de kerk uitgebreid met twee kapellen, geschonken door twee rijke families; - Rond 1925 kreeg de kerk een centrale verwarming en werden de glas-in-loodramen aangebracht. Hierbij zijn zowel belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis van Oosterhout in beeld gebracht en worden bijbelse taferelen voorgesteld; - Bijna elke Oosterhouter heeft wel eens het klokkenspel vanuit de kerktoren horen spelen. Dit carillion bestaat uit 34 klokken en is in 1961 aangebracht; - Tussen 1968 en 1971 kreeg de toren zijn dak, ook wel het ‘hoedje van Sturm’ genoemd, naar de architect; - in 1975-1977 en voor het laatst in 2000 werd de kerk gerestaureerd. De verbouwing van 1975-1977 was zeer ingrijpend, gericht op onderhoud, herstel en modernisering. Doordat er een nieuwe vloer werd geplaatst kon oudheidkundig en archeologisch onderzoek worden verricht. Daarbij kwamen de fundamenten van het eerder genoemde pre-Romaanse kerkje aan het licht. Ook werd een deel van de werken van Cuijpers weer gesloopt.


-3-


Afbeelding 6a. Plattegrond van de St.Jan na de verbouwing van 1821. Tevens is de ligging van het Romaanse kerkje aangegeven.

Afbeelding 6b. Plattegrond van de St.Jan na de verbouwing van 1883 door Cuijpers.

Kerk of basiliek ? Ter gelegenheid van het 700-jarig bestaan van de parochie en de afronding van de verbouwing, werd de St.Jan in 1977 door paus Paulus VI tot basiliek verheven. Een basiliek is eigenlijk een eretitel voor een katholieke kerk. Meer achtergrondinformatie over basilieken is te vinden op de website http://www.sterre-der-zee.nl/teksten/watiseenbasiliek.html.


-4-


Meer informatie over de St.Jan is te verkrijgen uit de volgende Bronnen: J.W.A. Verhulst. Duizend en een bizonderheden uit het oude Oosterhout. 1970. J.A.A.M. Oomen. Oosterhout van vroeger. 1982. Website gemeente Oosterhout: www.oosterhout.nl Onbekend. De Sint Janskerk of –basiliek, 1989. In: Monumentenklapper. J.M.H. Broeders. Uit de geschiedenis van de St.Jansbasiliek te Oosterhout. In: Jaarboek De Oranjeboom, 1978.


-5-

De basiliek van St.Jan

Recommend Documents