De Arabischestudienin Nederland J. IIRUCIMAN*
Dc Ncderlandcrs, dic in de zevcnticndc ccuw ecn lcidcndc rol in de Arabischc studics in Europa zoudcn gaan spelcr.r,zijn, althans vcrgclckcn mct Frankrijk, Italic cn Spanjc, pas laat ill contact gckorlcn mct dc Arabischc cultuur. Dit hangt ongetwijfeld s:lnrell nrct hct feit dat dc lagc landcn hccl langzaarl tot cnigc staatkundigc organisatic krvamcn: dc bcschaving drong in hct grotclldeels rnocrassisc ctr nrocilijk bcgaar.rbarc Ncdcrland slcchts aarzclcnd door. l)as onrstrccks 1200 bczatcn dc iagc landen, om de "ecr.rc taal, ccnc vloot, ccttc u'oordcn van dc historicus Busken Huct tc gcbruiken, clvnastic, ccnc gccsteiijkhcid, ccn adel, dc bcginselcn van ccrl burgcrstand" ctt ttctttct.t "zclfitandig dccl aan eenc Europccsche expcditic; ctr doen om zoo tc zcggcll Izrjl intrcdc in lvcrc1d". dc flir-rnl "Er-rropccschc I)ic c x p c d i t i e " r t ' a sd e k r u i s t o c h t n a a r D a m i c t t c ( 1 2 1 9 ) , w a a r i n d c Clraaf van Holland ccn belangrijke rol specldc cn dic op r:eneclatalitc ncdcrlaag uitlicp. Hct sprcckt vanzelf dat ccn dergelijk contact met dc Arabischc vu'crcidnict leiddc tot vccl bcgrip voor dc Arabische cultuur noch, wat dat bctrcft, voor dc Islanr. (,ccn u,'onder dus dat dc Ncderlandcrs in deze late Middclccur.vcn de vooroordelen clccldcn van dc rcst van Europa tegen dc Arabicrcn - de Saraccncnzoals zc tocn rvcrden genoenrd - cn dc Islam, vooroordelen dic dcs tc langer konder.rblrjven bcstaan naarmate de Europcse rniddclccuu'crs mindcr van Arabicrcn ctr Islanr wisten. I licrin krvarn in Nedcqland snel vcrand.-ring ecdurendc dc tachtiglarigc oorlog
Atb. 3. Eduard lleeu'ijk (van Utrecht), Arabicrenin Palestinain 1483.Houtsnede(12 x [3crn) 1183 atrsdemJahre HciligeLand. Ein Reisebericht r.ritBcrlhard von Brerdcnbacl-r.Dic Rclscirt-s (Mainz, 1.186), de \.rocgstegcdruktc rcisbeschrijvingvan ccn pelgrimstochtnaar Palcstina, Anlstcrdam. voorzien v:rnillustraties.Scheepvaartnlusculll
vatrhet ArabischcC)ostetruit l-retjaar Alb. .1. Edurrd ltecri.ijk (r'anUtrccht), Ovcrzicl-rtskaart Libanon, Egvpte en Mckka. Houtsnedc(i16 x 27.5 cnr) r'tit 1,183,omvattcndcSvrid, Palestirra, Schccpvaartmuseunl irr-iHtili.qcLdttd(Mainz, 1'1i36). Dlc Rci.sc Bcrr1hardvo1 Bre-vclenbach. Arnstcrdam. e
(1568-16.t8) tegcn Spanje,rvaarbijdc Noordclijkc Ncdcrlandenl.runonathankelijkdc Spaanseoverheersing.Slcchts heid verrviervenin ccn hardnekkig vcrzct tc€lc1r cnkelejarerrna hct bcgin van dc strijd r,vcrdin 1575in Lciden de eersteNoordNcderlandseunivcrsiteitgesticht,nadatde oude universiteitvan Lcuvcn in de Zuidch;kc Ncderlandcnonbcreikbaarwas geworden. l)c onbcrcikbaarheidvan Leuvenwas trou\\rcnsniet het cnigc moticf voor dc stichting van de nicurvc universiteit.Dczc was van hct bcgin af oq! bcdocld alsccn ccntrlrrrrwaar voorgangersin de protcstantsclcer zoudcnwordcn opgclcid. De immers ook gevoerdvoor dc godsdicnsrvrghcid onafhankclijkheidsoorlog'uvcrd voor dc protestantschcrvorrning, die door de rooms-katholickcnachthcbbers lcttcrh;k tc vuur en te zwaard lvas bestreden. Dc protcstantsetheolo€lcn,die dus van het begin afin Lcrdcnccn overheersendc rol speelden,legdcndc nadruk op dc zclfstandigcstudicvan de b5bel, cn warcn in dc studievan de talenr,vaarindezcrnu'as geschreven,dus bijgcvolg gcinteressecrd bctreft in het Hebreeuwsen het Aramccs.Gccn wonder dat rvat hct oudc testan'rcnt dc studicvan dczetalenal dadchjkir.rLeidentot bloci kwam. Dc studievan het brjbcls Hebreeurvslcidclcalsvan zelf naarhct Arabisch.Dc b5na onvoorstelbare rvoordenrijkclomvan het Arabisch,zijn uitgcbrcidclitcratuur en zijr.rnaurvkcurig bcschrevengramnlatica,rverdctral dadchjk bclangrijk gcachtvoor eenbeterckcnr.ris van de taalvan hct oudc testamcnt.Drt onr zo tc zcggclrbr.lbclsmotief voor de studie var-rhet Arabischzou nog eeurvcnlangzijn aar.rtrckkingskracht behoudenzoalsuit het vcrvolg zal bhlkcn. Het lag dus voor dc hancldat hct ccrstconclcnvijsin het Arabisch aandc Lcidscuniversitcitrvcrd gcgcvcndoor dc hoogicraarHcbrccurvs.Dit lvasVan (LatrjnRaphclcngir-rs), de schoorlzoollvan dc bcrocmclcAntu'erpsc Ravclrr.rgcn d r u k k c r P l a n t i j n ,d i c n a d a tz i j n s t a di n i 5 8 5d o o r d e S p a a n ster o c p c no p d c opstandclingcnwas veroverd ccn filiaalirad gcstichtin Lcidcn. Deze Planrijnhad trouwcns hct Arabischal gcbruikt voor zijr.rberoerndepolyglottc brjbcl. ccn r.ritgavc van dc hciligeschriftin vclc t:rlen,onder anderehct Arabisch.Raphalcngrusliet nict allccnin 1595ccn boekjevcrschijncnnrct voorbccldcnvan Arabischletterschrift(atb. 5), maar stcldcook fi1ctgrotc vlijt ccn Arabischr.voordcnbocksamen,dat na zrjn dood wcrd gcpubliccerd oor zijnzoons. Ilaphelengiussticrf al in 1597.Na zijn dood u'erd door figurcn van minder belangin Lcidcn Arabischgcdoceerdmaar dc ccrstcgcleerdevan forn'raatdic ccn cigenleerstocl voor het ArabischbcklccddcrvasVan Erpen (rleestalErpeniusgcnocrnd)die bcnocrndrvcrd in 1(rl3. l)eze had in Lciclcnthcologic gestudeerdcn kcndc, toen hij cr in 1608afstudccrde , rvaarschijnlijknog gccn Arabisch.Maar de Leidschooglcraren zagcnhet belangvan hct Arabischheelgocclin, nret name de qrotc Franscgeleerdc was benoemdorn cr luisteraan Scaliger,die in 1593aande toen nog jongc r-rniversiteit bij tc zcttcn.Dc vcelzrldigcScaligcrkcndc Arabisch:hrj gcbruikte voor zijn grotc historischerverk Dc cmendationc t('ntporunt Arabischcbronncn. Hct rvaswaarschijnlijk S c a l i g edr i e d ej o n g c E r p c n i u sw c c s o p h e t g r o t eb e l a n gv a n h e t A r a b i s c hc n h i j g a f d c pasalgestudeerclc studenteen aanbcvclingsbriefrneetoen hrj in 160it,zoaistoen nict ongebruikelijku':rs,ccn studiereisdoor Er-rropagir.rgmaker.r. Hct was tijdcns dczereisdat Erpcnius Arabischbegon te studercn.Hij vcrtrok ccrst naarEngclandrvaarhrj brj ccn zckcrctscdu'cll- tocrl nos geenprolcssorArabisch, rvant dc eersteleerstoclin Engclarrdrvcrclgcstichtin 1630,rnaardolnincc in Tottcnham bij Londen - kcnnis nraaktc1r1ctdc bcginselenvan dczctaal. Van Eneclandvcrtrok hr.;al spocdig- bcgin 16()9- naarParijsen hct u,asr,vaarschijnlijk daardat hij scricusbcgon mct de stucLevan het Arabisch.Hrj krccg de steunvan dc bcroemdeCasaubonus- natur-rrlijkgeholpen door dc introductiebriefvan Scaligerdie her.r.r zijn handschriftcntcr beschikking stcldc.Dc snclheidwaarnlcc dc bcgaafdc Erpeniuszich het Arabischcigen rnaaktcb11ktnict allccnr-rithet fcit dat hr3al in 10
r
Alphabetum Arabicum,. r l r I r '& tro a U\_\lAt,ph
thd
a, Lrur
tt
t L*cAin
gh
- 1*ict"ln ph ji uj-i pt,. qc r--.i:i(*.i. j crpt'
*3egffix,pl, r ,JJJJ.]u* '!l
b -.t-r t*+lpc t
J
th
L-J
lr^.AJ
le ) I DC
1-*,,r
e ?4.?aGim v h h 2L :|
c1 ?r d
v
l
:-lHhe
2sche \-/ &&nDrt
dh
iAnul
- 1rf+xlvfiot r -, ; jl.lun LJ
r
;Rc
h a4r&g$l{e
z
)Zaia
V
f
n
\r
r_ )q r Y a u
zt
'*."r*rlLFr -, Silt 4
i
uiit'stt'
f 7.3,
k
f
*iJ r : h A : , P h
a
!l,a * Scin
G
'o"aSed
V
Afti. 5. Ven Ravelingcn's Arabische lcttcrproef (Lciclcn, i595). Voor sommige lcttcrs is b c f r a l v c d c N a - s k f t l - r , o r n ro o k e e n I l a . q h r i b i . j t t svce r s i c g c g c v e n . U n i v c r s i t e i t s b i b l i o t h e e k L e i c i e n .
septer"nber1(r09,ecnjaar na zijn vcrtrck uit Ncderland, ecr.rArabischc bricf aan Bcdrvell scl.rrccf,ntaar vooral uit dc publicatic in 1613 van zijtl Arabischc grartrlratica, dgs vicrjaar nadat hij scrieus mct dc studic van dc taal rvas bcgotltrctr. Dit bracht hij zo sncl tor stand in cer.rtijd dat cr nog r.raurvclijksgedruktc Arabischc bockcn bcstonden, clat cr noq gcen woordcnboek van enig triveau bcschikbaar was er) clc bcstaandc granrnraticalc bcschrijvingcn inadcquaat warcn. Bovcndien ontvitrg dc gaal1allecn cnig ondenvijs van ccll Egyptcliaar lcugcligc studcnt voor zovcr valt na te nrci d.l*'"itrig zcggcndc lraam van Abudacnus, dic zoals Erpcnius na cnigc tijd o n t c l c k t c a l l c c n c l cE g y p t i s c h s p r ec k t a a l g o c d k e n d c c t r t r i c t h c t k l a s s i c k A r a b i s c h .
11
'{
GRAMh{ATICA AKABI CA, quinqurlibrismethodidripli.utt i
n
THOMA
X,RPT,NIO,
aAwbka, ?erlita,aut. LinpuarumOtailalixzs n .A ra& nu kident{ 2 rofdorc,
, u,
Lrrn,a,
Xn&frdryXmhd€ngiena, &.6rr'. 't t'.
*':"r':r,
Alb.6. Thonras van Erpcn's .lrabtsrlte ( )rammilica(lc drr.rk:Lcidcn, l(r13)is bijr.ratu'cc ceuwcnhct niccst qcbruikte h u l p m i d d e lv o o r .le studicvan het Arabischin Europagebler,en. U ni v crsiteit sb i b li o tl.rcck Lciclen.
Toch is Erpenius' srammatica nog lang eell van dc mccst gebruiktc hulprniddelen voor de studie var.rhct Arabisch in Europa gcblcvcn (afb. 6) . Slechts elfjaar kon Erpenius dc cerste leerstocl Arabisch in Ncderland bckledcn. Al in 1624 ovcrlccd h5 aan dc pcst waarlncc aan de loopbaan van deze vcclbelovcnde geleerdc ccn cind krvam. Het r.vasecn groot geluk voor dc Ncderlandsc arabistiek in de zevetrticndc eeurv dat hrj kon rvordctr opgevolgd door ccn gelccrde die rvclisu'aar nict irr die mate als Erpenius een pionier in dc Arabische studien was rraar door zijn veclzr.ldigheidvoor zijn iccrrnccstcr in genialitcit nict onderdccd. Dit lvas Gool (Lat5n Golir,rs)dic rvat dc Arabistick betrcft voomarnelijk bckcnd is gcrvorden door z i j r r r v o o r d c n b o c k L e r i r o r tA r a h i t o - L a t i n u r n . l ) t t r v a s n i c t a l l c e ni n G o l i r - r sc' i g c n t i j d l.retstandaard rvoordenboek maar rvcrd tot in de negcnticnde ecuu,'gebruikt (atb. 7 cn 1 3 )G . o l i u s v e r z a t n c l d co o k , i n o p d r a c h t v a n d c b c s t u u r d e r sv a n d e u n i v c r s i t e i r , c c n sroot aantal Arabischc handschriftcn voor de Lcidsc bibliothcck. Hij deed vooral ondcrzoek in Arabischc mathenratischc gcschriften waarvan hij er sommige uitgaf of vertaaldc. l)czclfdc Golius rvcrd in I (r29 te vcns hoogleraar in de rviskunde, een conrbinatie dic toen niet zo verrvondcrlijk rvas als zij nu zou zijn, gezien hct belang van dc Arabiscl-rerviskunde in de zevcnticndc eeur'vlrog voor dc Europesc, die zich tocn begon te or.rtplooien. tsij Golius is dus een duidehjk moticf aanwezig gcrvccst voor zijn interessc in het Arabisch, namclijk a1sinstrumcnt voor de kennis van de Arabische mathematische geschrifter.r.Dit brcngt ons dan ook tot dc vraag naar andcre moticven voor de
t2
Ncdcrlandsc Arabisten var.rdc zevcntiendc ccuw cl1uiteraard ook van dc bcstuurders ',,andcjongc universitcit onr zovcel aandacht te bcsteden aan het Arabisch. Zo'n moticfis l,vcl gevondcn in hct nut van hct Arabisch als instrument voor de Christc|jkc zending in de Arabische rvcrcld. Maar, al rvccs Erpenius in zijn intrccrcdc in tOtZ ztin gehoor op de noodzaak otl Arabisch tc kennen voor dit docl, zijn hele verdcre r,verkzaarnheidrvijst nict op een bijzondcre belangsteliing voor de zcnding, zodat mcn bijna nict anders kan dan concludercn dat dczc oprnerking niet -"". d-"r-r ccn buiging in dc richting var-reeutfficielc ideologie rvas. Ncdcrlanders hcbbcn zich trouu,errs ook nooit toegclegd op zending in de Arabisch sprckcnde rvcrcld. V/at Erpcnius betrcft: zclfs zijn uitgavc van dc Arabischc vcrtaling van hct Nieuwe Testantent bh;kt nict bcstemd te zijr.rgcweest om er zending mee te bedrijvcn rlaar dicnde als lccs- cn lestnatcriaal voor studcnten. Ook Erpenius' opvolgcr Gool gaf gcen bli3k van pracrische intercssc in christelijke zcnding: zijn vertaling van de iateihismus van dc Ncderlands Hcrvormde Kerk in het Arabisch drc trouwens .,vcrd nooit gcdrukt u'as nict bcsternd voor zending or.rdcrMoslims nlaar voor Arabisch sprckende Christcnen in dc Arabischc rvcreld r'vaarschijnlijk in een soort dcze Christcnen. activiteit onder .or.r.urr.,-rii. met de Rooms-Katholiekc voor het Arabisch lijkt in die tijd Arabisten Ncderlandse van dc l)e belangstelling evenrnin ln dc cerste plaats te zijr-ringcgeven door hct practischc belang van deze taal voor handel er.rdiplomatic. Wclisrvaar vertaaldcn zowcl Erpenir"rsals Golius ilcidenteel stukken voor de Staten-Generaal cn r.r'eesErpenius in zijn meer vermelde intree-rcdc op het belang van het Arabisch als handclstaal in hct MiddellandseZeegcbicd. Golius'uvasook cntgc trjd kansclicr van hct Nedcrlands consulaat in Aleppcr en maaktc :rln1623-21zelfsdecl uit van een diplomatiekc missie naar l,laiokko. Maar nicts in hun vcrderc carridre of rverk wijst erop dat dit een belangrijk ritoticf voor hun studic r.vas.Figurcn als Scaliger, die Erpcnius aanzettc tot de Arabischc studicn en Casaubonus, dic bevordcrde dat Erpenius indcrdaad al in 1613 dc eerstc hoogleraar Arabisch r.verd, rvarcn cvenmin geintercsseerd in zending of in het practisch nut van het Arabisch rnaar r'verdcn in de ccrste plaats bcwogen door wct;nschappelijke motievcn en alles wijst erop dat het ook Erpcnius en Golius daarom ging. Erpenius' intree-rede van 1613 is 66n grote lofzang op de Arabischc cultuur, op de Arabiscl.relctterkundc, historiografie en philosophic. Golius' bclangstefiing lag bchalvc b1 dc Arabische historici zoals gezegd bij de Arabischc rviskinde, niet zoals dat nu zou zrjn brl die r.viskunde als cen intercssante fasc in dc geschiedcnis van dc $,etcllschap maar om wat zij zclf te biedcn had. Mcn moet niet ;ergetcn dat aan hct einde van de zcstiende cn ir-rhet bcgin van dc zeventicnde eeuw dc Etrropesc rvetcnschappcn pas aan hct begin vatr hun opbloei stonden. Dc geschriften r.an dc Arabicren over de wiskr,rnde- evcnals trollwells dic over sterrcnkunde en niet tc vcrgcten ntedicijncn - wcrden geacht dc Europcse wctcnschapsbeocfcnaars nog .'ccl tc kunncn lercn. Vccl begrip voor de Islam brachten de zcvctttiendc-ccuwse oridntalisten nog nict op, maar zij bervonderden de Arabische cultuur. Was de Lcidse univcrsitcit gelukkig ir.rErpenius cn Golius al dadehlk trvee emincr.ttc Arabistel tc mogen hcbben, al cvcn gelukkig was zij nlet ecn van Golius' studentetr, Warner, dic in 1654 bcnocmd r'vcrd tot vcrtegen\\roordigcr var-rde Nedcrlanden in Constantinopcl. Dcze Warncr r.vasnarlelijk nict alleen diplornaat maar ook een sclccrde. dic in Constantinopcl een kostbarc handschriftenverzamcling bijeenbracht iie hij naliet aan de Leidsc r-rnivcrsiteirsbibliothcck. Deze ku'am daardoor in hct bczit van ccn aantal zeer belangrijkc handschriftcn, dic samcn met wat Col.ius voor rckctring van de universiteit had gekocht, de Lcidse verzameling tot ecn van de bclangrijkstc ter wcreld hcbbcn gemaakt. Na Golius' dood, in 16(17,duurdc het ticntallenjarcn voordat dc Leidse universitcit weer een gcleerde van vergciijkbaar formaat op dc lccrstoel Arabisch kotr benoemcn.
13
Intusscn cchtcruverd in Utrccht in 1701 Reland (Rclandus) bcnoemd, die vooral bckend is gcrvorden onr zijn bock Dc Religionef,IoltLtrrrnrediar, dat in I705 vcrschecn cn als een van dc mijlpalen van de orientalistick nroct rvorden bcschourvd. l{cland rveerlegdc hicrin namelijk met een voor dczc trld opvallende onpartrjdighcid een aantal bcschuldigingen tegen dc Islanr dic itr zijn tijd nos in z\\rans waren, .uvaarondcr absurditcitcn, zoals dic dat dc Moslims tc Mekka Vcnus aanbaden. l)it rvas het begin van eelr andcrc houding tegelrover de Islam dic zoais rve zullcn zicn later in dc achttiende eeuw gebrr-rikeh.lkzou'uvordtn cn dic zclfs tot cen bervondcrir.rg kon uitgroeien. In Leidcn kicgcn de Arabischc studien in dc achtttiende eeurv icts van hun oudc glans terug nrct dc bcnocrning van A. Schultcns trt1729 tot 1-rooglcraarArabiscl.r. Schultens' voorna:rmstc bclangstclling bctrof dc bcnutting van het Arabisch bS dc uitleg van het Oude Testamcnt, een onderr'verp dat zoals wc zagcn van hct begir-raf dc oridntalistcn had ecboeid. Schultcus' thcoriclin kunncn misschien niet de strcngc tocts van hct huicligc vcrgchjkcndc taalondcrzock doorstaan, nlaar zij baardcn in zijn tijd rvcl cnig opzicn. Zo choqucerde hr.1in zijn intrcc-rcdc al dadchjk vele thcologcn met dc "dochter" uitspraak clat hct Arabisch nict (r'nccr)bcschourvd moest wordcn als een "trvcclingzustcr". van hct Hcbrccurvs nraar als cen Met ar-rdcrcr,voorden: dc taal van lrct Oudc Tcstanrcr-rtrvas nict dc oudstc, a]thar.rsniet de oudstc scn-ritischctaal. Dat dit in Scl.rultcns'tijd nog ccn tarnclijk gcrvaagdc uitspraak was toont aan hoc moeizaanr dc rvctcnschap in clc achtticnclc ccu'uvzich nos los kor.rrnakcn van tl.rcologische vooringcnomcnhcid. D i t s o o r t v a n o n d e r z o c k l v a s n r i s s c h i e nr v e l S c h u l t c n s ' v o o r n a a n r s t c n l a a r n i c t z 1 n cnige intcressc. Hrj lrcstccddc zoals veel achttiendc-ccrlwcrs veel trjd aan de klassieke Arabischc litcratuur, zoals bijvoorbeeld b15kt Llit zijn boek ovcr cIcllaqimah's (Sc-ssic-i, ofr.velkortc, clcgantc prozaschctsen) var.ral-Hariri, cen van dc meest gclezer-r 'uverkenvan dc klassiekc Arabischc literatur-rr.Maar hct r,vasvooral Schultens' opvolgcr H. A. Schultctrs - dc Schultcnscn zijn cen merkrvaardiqe dynastrc van oridntalistcn €lcweest- clie aan dczc literatuur zijn mccste aandacht gaf. l)czc laatstc Schukcns ijvcrdc.ook in rvoord cn geschrift voor dc erkenning van de bijzonderc schoorrlreid van dc Arabischc poczic, r'vaarinhij zoals htj tn 1776 in ccr.rvoordracht "cen grotcrc voor cclr Anrsterdarns litcrair gcnootschap zei levendighcid van vcrbcclding en claamit volgcnd stouthcid van vindingcn cn krachr van uitdrukkineen" vond. Dczc ontdckking van de Arabischc cn in hct algernccn Oostersc poczic was toen ccn Europccs vcrschijnsel: het'nvasbrjvoorbccld de Engelse "oostcrse" orientalist WilliarnJones die Coetl.rc inspirccrdc tot zijr-r gcdichten in de LVest-iistlitlrc Diudtt. Waarschijnhjk in navolgirlg van Schultcns kon clc dichter "de Bildcrdijk in 1795 vcrklarcn dat hcm r.r.rindcrccn onvolnraakterc dichtkr.rnst, hun nos vccl hcter gcvocl cn vcrbcclding nict kor-rd(kondcn) laten". De Arabische "de d i c h t k u n s t - B i l d e r d 5 k k e n d e A r a b i s c h - r v a sd u s r . n i s s c h i c n nrindcrc" van dc "een Gricksc tnaar had volg5cnstsildcrdr.'1krvcl l.rctcrgcvoci en nlccr vcrhee lding": rr-c zicn hicr duidch.lk dc invlocd vatr hct romantisch denkcn, rrct zijn gcvocl voor het cxotlsche . Men nroct ovcrigcns dc bervondering van mannell als H.A. Scl-rr.rltens cn Bilderdgk niet overschattelr want de acl-rtticndc-ccuwseoriirntalister.rhaddcn r.rog mindcr fcitch;k contact mct dc Arabischc rvereld dan hun zeventicndc-eeuwsc voorgatlsers. Golius had tenrlinste nog dc Arabische rverclcl bereisd nraar de Schultcnsen hcbbcn cr voorzovcr bckend geeri voct gczet; I.retis zclfs tr,vijfclachtig of H. A. Scl-rr.rltcns bij al zijn bervondcring voor de verbe clciingskracht van de Arabiercn "stouthcid cr.rde van hun vindingctr" ooit u'el een Arabicr in lcvcnde lijvc hccft aanschouwd. l)it ietrvat onwczcr-rlijkc in dc rotnantische bervonclcring voor clc Arabiercrr verklaart ook tvaarour zij bctrekkclijk snel kon vcrdrvijncn. Tocn de rvcstcrse mogcndhedcn t4
het Oostel onder hun dirccte kolonialc invloed gingen brengen rvas rvaarschijnlijk hct ronrantisch gcvoel nrocilijk meer tc vcrenigen n-retde koloniale mcntaiiteit. Ncdcrland had r,vclisrvaarnooit rechtstrcekse ir.rvloedin dc Arabische rvercld cn de bcpcrktert zrch_nafgezien van ccn enkele Ncde rlandsc diplomaticke inspar.rr.rinqer.r tegen Spanje aan tc !laan - tot de alliantic soort ecn poging om nlet Marokko bcvordcring van dc i.randcl. Maar ook in Nederland bleek hct romantischc dtvcpen met de Oosterlingen slcchts van kortc duur; dc llegenticnde-eeuwse oricntalisten gingen zich bczig houden ltlct wat zr3zelf ori!"ettvrjfeld als scricuzcr zakerr bcschouu,'den. Dezc negcntiendc-cerlwsc belangstclling was wccr vrijwel uitsluitcnd wetenschappehjli, zij het nict mccr zoals in Golius' tijd gericht op dc Arabische wetenschap om haarszclfs lvil, nraar historrsch, philologisch en sinds hct einde van de c e u w o o k o p d c g o d s d i e n s tv a n d c l s l a m . Onder her grote aantal vcrdienstclijkc Arabisten dic Nederland in dc negentiende ceuw heeft voortgebracht kunncn cr dric afzonderlijk vcrmeld wordcn, namcli.jk l)ozy, Dc Goejc cn Snouck Hurgronje, allc dric l-rooglcrarcn van de Lcidsc r,rliversitcit. L)it betckcnt nict dat vcle andercn, in l.eidcn of aan anderc universiteiten, onder andcre Utre cht, geen uitnetncnde verdicnsten l-rebbcngchad - mcn dcnkc slechts aan de Utrechtse l-roogleraarHoutsma, dc eerstc rcdacteur van dc Encyclopacdie van de Islam - maar rvcinigen zullcn otrtkcnncn dat l)ozy, Dc Gocjc cn Snouck Hurgronje in dit veld van wctcnschap hcbben gedominccrd. Snouck werd 'l rvclisrvaar pas in 906 hoogle raar in Leidcn uraar is in vcel opzichtcn L-cntypischc rlcgcnticndc-ccuwcr; vccl van zijn publicattes zijn vcrschenen in dc negentiendc ccu\v. L)c dric warcrl zoals zalbhjken icder "'oor zich op zccr verschillcnde terrcinclt acticf, u.aaruit bh;kt dat dc Arabische studien in Ncdcrland zich ook in dc ncger-rtiendeecuw zonder vecl planning van bovcnafvoltrokken. l)ozy rvas bovcndien zelfgccn hoogleraar Arabisch - of Oostersc taler.rzoals de lecropdracl-rtcldcrs rvcl luidde nraar rl,erd in 1U50bciast mct hct oncicrrvijs in dc algemenc gcschiedenis. Hr1 hicld zich cchtcr vrljwel uitsluitcnd bczig rnet dc gcschiedcnis van het Moslirnse Spanje. Als methodisch rverkcr heeft Dozy \vaarschljnhjk z1n gchjke niet gehad cn zeldcn is hct rverkzame lcvcn v:ln ecn gelccrde zo volgctrs plan vcrlopen. Na zijn dissertarie ovcr de gcschieclcnisvan dc Abbadidcn ('l 84.f) i,olgden ccn aantal belangrijke edities var.rhistorischc tckstcn - gcdccltehlk rn sanrcnr'vcrking mct anderen - cn de indnrksur I'histoireet la litt(rahtre de l'Espagnependant le tnoyen-ige(1U49rr-ckkeridc Recherches 1l860)en hcr nronumcnt dat op dczc solidc basis rverd opgericht was dc Histoirc dts r r t t t s u l m a nds' E s p a g n e . j r t s r y r ' i tl o a n q r A t ed e I ' A n d a l o u s i ep a r l e sA l m o r a u i d c -(t 1 8 6 1 ) .N o g in 1932, meer dan zcstig jaar na dc ccrste publicatie, vcrschcen er eer.rhcrdruk van in clric dclen. cnigszins gecorrigecrd cn vermccrderd door L6vi-Provcngal. Hiernaast hicld Dozv zich ook bczig nrct dc Arabischc lexicografie . Als studcnt rvon hij al ccn prijsvraag uitgcschrcven door dc Ncderlandsc Acadcnric van Wetetrschappcn nlet cclr Dtttionnairc desu\temt'ntsardbes(l^ter gcpr-rbliceerdin 1846) en hct bckcndst is h1 qervordcn door dc publicatie van zijn lcxicologrschc aantekcningcn onder dc titcl arabes(1877), nos steedsccn belangrijk hulprniddel. Suppl(nrctttaux dictiorutaircs Was l)ozy dus in clit opzicht dc tvpischc nc!!clttiendc-ccuwse gelecrdc, dic nrerhodisch, naurvkeurig rvcrkte op basis van tckstctr, die hij zonodig zelf eerst cclitccrdc, andcrzrjds t'as hij - gelukkig - toch nict geheel vrij van hct rornantisch qcvoel voor de Arabiercn dat in dc achttict-rdct:elrw zo vcrbreid n'as. Zo mccndc hij "V15heid, clat clc Arabische bedouincn latrg voor de Fransc rcvolutie dc lcus Gchlkhcid en Broedcrschap" in practijk brachtcn. Ook de Islanr bczag hij niet nrct ccn gchccl negcntiendc-eeuwse alstandellkheid: dc verovering van Moslims Spanje cloor dc Almoraviden zag hrj als de triomf van dr- barbarij over dc bc'schaving van een r - o r s ta l sM u ' t a m i d .
15
;i i t:
"Tunrburah orkest tc Mekka". Lithoerafic (21,5x 26, 8 cn.r)uit de platcnatlasbij Afb. 7. . .!/clclaa r.a1S6ouckHurgronje (Den Haag, 1888).I)e gordcl van de nratriu het ccutrum is bczet rnct czelhoe\,en. . Ecn dergehjke brjna persoonlijke bctrokkenheid b1 het ondcrwcrp van zijrr onderzoek vinden rvc niet rnccr bij Dc Goeje, die in 1866 werd benocmd tot buitengewoon hoogleraar Arabisch aar.rdc Lcidse (Jnivcrsiteit. I)e Gocjc rvas dc philoloog par cxccller.rccondcr de Nedcrlandsc Arabisten en is vooral beroemd gewordcn door zijn talrijkc tekstuitgavcn. Zljn mccst indrukrvckkende pcrsoonlijke prestatie was rvel zijn uitgavc van een rccks gcoFlrafischetekstctr die van 1870 tot 189.1verscheen or.rdcrdc titel BibliothccaCco,qraplrcrumArabicorum. De Gocjc is ook de figuur gewcest d i c z i c h s t c c d sh e e f ri r r g e z e tv o o r i n t e r t t a t i o l r a : r l t e a t t t r v o rrkv.a a r d o t r ri n samenlvcrking tusscll gclccrden ovcr de gehelc rvcreld r,vctcnschappelijke ondcrncrringcn ten uitvoer korrden rvordctr gcbracht die zelfs voor ccn man van dc wcrkkracht van De Gocjc te r.ritgcbreidwarcn. Dozy rvas hern in dezc intcnration.rlisatic van dc oricntalistick "l ,roo.g"gaar.rir.rzijn cditie van al-Maqq ari's N{a-fual-Tib (Dc gcr"rrvan hct parfum, de titcl van een staats- en gelccrdcngeschienis van Spanjc) in samcnr.vcrkinFlmer buitenlandse collcga's. Maar Dc Goeje bereiktc in dc organisatic van irrtcrnationaal tcamrvork met de editic van de Annalen van al-Tabari irr i5 dclcn, die verschcr.rcnovcr cen periode van twcc cn tr'vintig jaar van 1879 tot 1901, cen graad van pcrfcctie dic nadcrhand zclclcn rnecr is gccivcnaard. Het lvas rvaarschijnlijk l-rctsuccesvan dc Tabari uitsavc dat ccn aantal oridntalistcn crtoe bracirt ccn andcre intcrnatior.ralcondcrn.-tning tc stlrtcn. nan-relijk die van dc cvcnccns zeer monunl cntile Encyclopaedieuarrde lslam.l)it rvas gecn puur Ncderlands "directeur de initiaticf nraar r,vclr.l'crd in 1U99de Ncdcrlatrdcr M.Th. Houtstna t6
"Mekkaansc itr A{b. B. B r u i d s g e r v a a d "F.o t o ( 9 , 9x 1 3 . 8c n r )u i r d c p l a t c n a t l absr . . ; . \ 1 kt k a v a n S n o u c kH u r g r o r r j e (Den Haag, 188tt).
1'cntreprise"cn in 1908kon indcrdaaddc eersteafleveringverschijnen.In 1936 verscheenhet laatste.vierdc, dccl. Het succesvan dczeintcrnationalcpublicatieswas behalveaande orgallisatieervan\\.aarvoorde internationaalingcsteldcNederlandersmisschienwel bij uitstek qcschiktwaren - ook te dankenaanhet feit dat in Nederland,vooral sinds 19'18toen tle flrma in nieuwe handenkwam, in dc firrna Brill eenuitgever beschikbaarwas die clcrnocd en hct gcduld kon opbrengcndergclijkelanglopendeprojcctentot eengoed c-indete brcngen.De drukkerij van Briil, waar in vrijwel alleOostersetalenkon rvorden gczet,was daarbrjeenbelangrijkhulpmiddel. Dc LeidseBrill-editicszijn nog srccdsgevraagd,wat onder meer bh1ktuit dc vele herdrukken die cr van zijn vcrschcnen.Het was ook aanBrill tc dankcn dat eendcrdeinternationaleonderop deMoslimseTraditie,een rrcnringvan cen dcrgelgkeenvergurc,de Contordantie naslagrverkop dc uitgcbreidcen mocih.lktocgankelijkctraditiebockcn,na tientallen jaren van voorbcreidingin Leidenkon verschijnen.Hct plan hiervoor was opgesteld in 1916cn hct laatstedccl vcrschecnir-r1969,drie-en-vijftigjaarlatcr. l)c Goejewcrd in 1906opgevolgd door SnouckHurgronje, die eenevcn groot contrastvormde tot zijn voorgangcr, alsDc Goejedat was gewecsttot Dozy. Snouck \\'asgcenphiloloog. Hij was een€lcleerdcdic midden in zt1ntrjd stond en naarLciden ku,am na cenlangecarriire in dienstvan de kolonialeNcderlandseregcring van Indonesie,waar hij dc functie van Adviscur voor InlandseZakcn had bekleed. Snouckpromoveerdcin 1880mct cen disscrtatieovcr de bedevaartnaar Mekka,
t7
publicccrde in 1888-89 cen nror)Llnrentaalwcrk ovcr Mckka - \vaAr hij kortc trjd had vcrtocfd - en schrccf in 11i93-9.teen al evcn nronlurlcllt:la1 n'crk ovcr Dc At-jcltt'rs. Misschicn bclangrijkcr nog \varen zijn studics ovcr hct Moslinrsc rccht in artikclen, v o o r h c t b c l a n g w a a r v a n h i j d c o g c n r . a n d c o r i c n t a l i s t c no p c n d e. Snouck's betrokkcnl-reid bij het openbarc lcvcn van z5n t5d was uitzonclcrhjk. Zijn opvoiscrs Wcnsir.rck (st. 1939), vooral bckcnd gcrvorden door zijn studics ovcr dc Moslinrsc nrystiek ctr dogn-ia, ondcr mgcr The Nluslim Crced (1932), en Kr:rmcrs (st. 1 9 5 1 ) ,d i c t c v e n s l e c t o r P e r z i s c hc n T u r k s w a s e n b e k e n d i s g e r v o r d c n d o o r z i j n studics ovcr de Arabische geografcn, zijtluveer l.run eigen weg gegaan. Voor ecn cvcnrvichtig oordcel over de cigcntijdse Nederlandse Arabistiek na Wensinck en Kramcrs is hct nog tc vroeg. Zij ondcrschcidt zich in ieder geval door ccn grotcrc nadruk dar.rvoorhccn op de rnodcrnc t1d cn rnccr bclangstelling voor dc modcrnc Arabieren zelf. Hct is ondenkbaar scr'vordcn dat een Nederlandse Arabist, zoals zijn achtticndc-ccrlwsc collega zijn hclc lcvcn, nog nooit een Arabier van aangezicht tot aangczicht hceft aanschourvd. L)c Arabischc str,rdiin in Nederland van dc zcvcnticndc tot de twintigste ccuw vcrtonen ccr.rboeiend bccld van een stccds r'vissclcndc,zondcr vccl plan vcrlopende bclangstclling in taal, cultuur en godsdicr.rstvan dc Arabicrcn. Hct is ccn steedsnredc at'irankclijk u'as van dc cigcn en eigentijdse bclangstelling die r-riteraarcl cultuur cn daar cen uitvlocisel van u'as. Maaruvannccr mcn dc ccurvcn overziet kan nren niet andcrs dan concluderer.rdat zr.1hecft bijgcdragcn tot ccn bcter begrip van de andcr. van dc Arabicrcn.
*Prot-.Dr. Mr. tsmgman is Hooglcraarin dc ArabischeTa:rlen Cultuurgeschiedenis, in het J. bijzondcrvan de tricuu'eretijd, :rande Rijksunivt'rsitcitin Lciden. l8
NEDERLAND EN DE ARABISCHE WERELD van middeleeuwen tot twintigste eeuw
NEDERLAND ENDE ARABISCHEV/ERELD van Middeleeuwen tot Twintigste Eeuw
V/ETEN SCHAP-TAAL-HA ND ELCULTUUR-KUNST
N. VANDAM(REDACTIE) J.BRUGMAN C . G .B R O U W E R A.H.DE GROOT B.J.SLOT J.J.WITKAM
DETIJDSTROOMLOCHEM- GENT 1987 UITGEVERSMAATSCHAPPIJ
Inhoud
Voorwoord H. van dcn Broek L)eArabischeStudienin Nederland J. Brugman Vcrzamclingenvan ArabischcHandschriftcncn Boekenin Nederland J . J .W r t k a m TussenGolf en Rode Zcc: Nedcrlandersaande Kustcn van hct Arabischc Schiereiland B.J.Slot Dc Hofrcis van Picter van dcn Broecke, Opperkoopman in Dicnst van de VOC, n a a rS a n a ' ian 1 6 1 6 C.G. Brouwcr
t9
30
/ t
Ncdcrland cn de ArabischeWcreld: Maghrcb en Levant A.H. deGroot
49
Nederlandsewoorden van Arabischchcrkomst N . v a nD a m
t5
.4.lbeeldin.g omslag 'De "(lczicht Liefde"', i662, door Rcinier Nooms, genaamd op Algiers nlct De Ruyter's schip Zecnran(1623-1667l8). ()licverf op doek (63 x 110cm). RijksmuseumAmsterdam.
