de aquaductroute van berg en dal naar nijmegen
Van bron tot kraan De Romeinen hebben hier al gewandeld… Nu jij nog!
Praktische informatie
• De route voert zo dicht mogelijk langs alle zichtbare resten van het aquaduct, bijna
letterlijk van bron tot kraan. Alleen de Cortendijk ligt niet op de vaste route, deze is niet vanuit de openbare weg te zien.
• De route is ook bewegwijzerd en voorzien van bordjes
met links naar de website
www.aquaductgroesbeek.nl.
• De route loopt niet ‘rond’, het is daarom
raadzaam om gebruik te maken van het
openbaar vervoer. Vanaf Station Nijmegen
buslijn 8 richting Berg en Dal, uitstappen halte Bisschop Hamerlaan (eindpunt). Voor het
begin van de route loopt u 150 meter in de
rijrichting van de bus, en steekt ter hoogte van no. 125 de weg over.
• Als u aan het eind van de route naar het station moet, neemt u lijn 3 of 4 vanaf de Berg en Dalseweg richting Station NS.
• Als u met de auto of fiets bent, kunt u uw
vervoermiddel kwijt op de parkeerplaats van de RK Kerk, Oude Kleefsebaan 123. Aan het eind van de route neemt u lijn 8 vanaf de Hengstdalseweg richting Berg en Dal.
Eten en drinken
In Berg en Dal, aan de Oude Kleefsebaan, liggen
op loopafstand meerdere prettige horecagelegenheden. Richting Nijmegen ligt – eveneens op loopafstand – Hotel Val Monte.
Tips voor bij het eindpunt: Café The Shuffle,
Berg en Dalseweg 200; Museum Het Valkhof, Kelfkensbos 59, www.museumhetvalkhof.nl.
Van bron tot kraan In Berg en Dal en Nijmegen-Oost liggen de resten van een vijf kilometer lang aquaduct, een Romeinse waterleiding. De Romeinen legden deze aan om vers water uit de bronnen van Berg en Dal te vervoeren naar de 5000 dorstige soldaten in de legioenplaats op de Hunerberg in Nijmegen. Van dit aquaduct liggen nog enkele indrukwekkende dammen en geulen verscholen in het landschap; samen vormen ze het grootste Romeinse monument van Nederland.
Inleiding Geschiedenis
De aanwezigheid van het leger is goed voor de handel en andere economische bedrijvigheid,
De geschiedenis van het Romeinse aquaduct
waarbij ook een enorme aardewerkfabriek op
van Berg en Dal gaat terug tot de Bataafse
de Holdeurn in Berg en Dal in gebruik wordt
Opstand in het jaar 69. In dat jaar verkeert het
genomen. In de ovens van de Holdeurn worden
Romeinse Rijk in een chaos. Vier generaals roe-
miljoenen producten gebakken: allerlei soorten
pen zich uit tot opvolger van de gehate keizer
aardewerk servies, maar vooral ook tegels en
Nero, die gedwongen zelfmoord heeft gepleegd.
dakpannen.
Elke generaal neemt zijn legers mee naar Rome om de concurrentie te bestrijden. De noordgrens
De legionairs herbouwen hun legerkamp in
van het Rijk is dan nauwelijks meer bewaakt.
steen. Voor hun eigen watervoorziening hebben
Batavenleider Julius Civilis maakt daar handig
ze echter een probleem. Gezien de hoeveelheid
gebruik van en ontketent een opstand. Een jaar later is het echter alweer gedaan met de opstand. De nieuwe keizer Vespasianus stuurt enkele legioenen naar het noorden en laat het Tiende Legioen achter in Nijmegen. Ze vestigen zich in 71 op het terrein van de Hunerberg in het huidige Nijmegen-Oost. De legionairs hoeven niet of nauwelijks te vechten en worden daarom ingezet voor allerlei klussen, zoals de aanleg van wegen, huizen en openbare gebouwen, vooral in de nieuwe stad
Bronzen kraan uit de legioenplaats van Nijmegen.
Ulpia Noviomagus in Nijmegen-West.
De Romeinen kenden al loden waterleidingen.
aquaductroute
1
De stuwwal Het reliëf in Berg en Dal hier is te danken aan een stuwwal uit de voorlaatste ijstijd, 200.000 – 130.000 jaar geleden. Tijdens extreme kou duwden meer dan honderd meter dikke gletsjers vanuit het noorden enorme hoeveelheden steen, zand, grind, leem en klei voor zich uit. De grondlagen kwamen daarbij scheef te liggen. Na het smelten van het ijs bleef de stuwwal als een grillige, hoefijzervormige heuvel achter in het landschap. Smeltwater, regen en wind slepen de scherpe kantjes eraf en zorgde ook voor het ontstaan van brede dalen. Door de gelaagdheid van de ondergrond was (en is) bronwater aanwezig op relatief grote hoogte. De Romeinen hadden dat feilloos in de gaten en groeven sprengen om die watervoerende lagen aan te boren.
soldaten (vijfduizend), plus nog eens honderden paarden, muildieren en inwoners van het omringende kampdorp, zijn de waterputten niet toereikend. Het water uit de rivier is te ver weg, en bovendien zijn Romeinen wat hygiëne betreft nogal kieskeurig. Ze houden van vers water, liefst uit bronnen. Daarom beginnen ze aan de bouw van een waterleiding (aquaduct). Als het Tiende Legioen rond 105 wordt weggeroepen naar Aquincum (Boedapest), is het aquaduct
Buis van een Romeinse waterleiding, gevonden in de legioenplaats van Nijmegen.
niet meer nodig en raakt buiten gebruik.
Familie van aquaducten
aquaducten zoals die van Lyon, Nîmes en Rome. Het langste en best onderzochte aquaduct uit
2
Het aquaduct van Berg en Dal maakt deel uit
de nabije omgeving is dat van Keulen. Het aqua-
van een grote familie van aquaducten in het
duct was bijna 100 km lang en had een capaci-
voormalige Romeinse rijk. In het hele Romeinse
teit van 20.000 m3 per dag. De waterleiding
rijk zijn inmiddels 600 aquaducten bekend en
was gebouwd in steen. Dichterbij vinden we
beschreven. In deze lijst mag het aquaduct van
het aquaduct van Xanten, met aftakkingen naar
Berg en Dal met trots worden bijgeschreven.
de legerplaats. Het aquaduct was eveneens
Het is daarmee ook een neefje van beroemde
gebouwd in steen en circa 9 km lang.
aquaductroute
Een familie van aquaducten. Boven: aquaductbrug in Tarragona (Spanje). Rechtsonder: doorsnede van de manshoge stenen waterleiding van het aquaduct van Keulen, te zien in het Archeologisch Park Xanten. Linksonder: deel van het aquaduct van Xanten, in de achtertuin van het gemeentehuis van Sonsbeck.
aquaductroute
3
Het punt waar het aquaduct van Tongeren de stad binnenkwam. Alleen hier had het aquaduct de vorm van een brug (links), voor de rest was een grote dam (rechts).
Het aquaduct van Tongeren biedt een aantal interessante overeenkomsten met dat van Berg en Dal. De waterleiding bestaat uit een 6 km lange aarden dam en is voor een deel vergelijkbaar met de situatie in Nijmegen (Broerdijk). Ook hier is geen enkel spoor van de leiding zelf teruggevonden. In het Engelse Dorchester (Latijn: Durnovaria) tenslotte is een aquaduct gevonden van circa 9 km, dat kronkelend de hoogtelijnen in het landschap volgt. Net als in Berg en Dal vermoedt men ook hier dat de waterleiding heeft bestaan uit een constructie van houten planken.
4
aquaductroute
Reconstructie van het aquaduct van Dorchester: een houten goot, ingeklemd tussen plaggen en zoden.
Technische details
De totale lengte van het aquaduct is zo’n 5 km. Het hoogste punt, ter hoogte van de
Hedendaagse ingenieurs in de weg- en water-
Oude Kleefsebaan, lag vermoedelijk rond de
bouwkunde staan nog altijd verbaasd over de
80 meter NAP. De ingang van de legioenplaats
vaardigheden van hun Romeinse collega’s, die
op de Hunerberg in Nijmegen-Oost ligt op ca.
met veel beperktere middelen dan tegenwoor-
52 meter NAP. Het verval van de waterleiding is
dig uiterst nauwkeurige watersystemen konden
vrijwel constant 0,2%. Voor de aanleg van alle
aanleggen. Romeinse waterleidingen kennen
verschillende onderdelen is naar schatting zo’n 200.000 m3 grond verplaatst, met name voor de aanleg van dalen (Kerstendal, Louisedal, Mariënboom) en dammen (Cortendijk, Swartendijk, Broerdijk). Het aquaduct was geheel uitgevoerd in aarde en hout, met een houten goot voor het transport van het water. Omdat het hout is vergaan, is van die goot niets teruggevonden. De waterbehoefte van de legionairs was enorm: niet alleen voor drinkwater, maar ook voor de bereiding van eten en drinken, spoeling van de latrines, drinken voor de paarden en muilezels, water voor de bewoners van het kampdorp en voor de badgebouwen. Bij elkaar wordt de waterbehoefte geschat op zo’n 1 tot 4 miljoen
vaste elementen, die al naar gelang de eisen
liter per dag. Overigens zal ook de stad Ulpia
van het landschap in wisselende combinaties
Noviomagus in Nijmegen-West een aquaduct
werden toegepast: bron, spreng, bekken, sifon,
hebben gehad. De bevolking telde in de tweede
brug, dam, geul, syfon, cisterne (ondergronds
eeuw zo’n vijfduizend inwoners, die onder an-
opvangbekken voor water), loden waterleiding,
dere gebruik maakten van een enorm openbaar
castellum divisorium (waterverdeelstation) en
badhuis dat door archeologen in de jaren ’90 is
kraan. En eigenlijk hoort daar ook nog een riool
ontdekt bij de Honig-fabriek. Het aquaduct van
bij. De meeste van deze elementen vinden we
Noviomagus is echter nog niet teruggevonden.
ook terug in het aquaduct van Berg en Dal en de legioenplaats in Nijmegen.
aquaductroute
5
Routebeschrijving 1
Bron
Routebeschrijving U vindt de routeaanwijzingen
De Oude Kleefsebaan volgt het tracé van een Romeinse weg
steeds in de linkerkolom
en ligt op ca. 90 meter NAP, één van de hoogste punten uit de
van de pagina’s. Daarnaast
omgeving. Aan de overkant van de weg loopt de heuvel relatief
staan de beschrijvingen
steil naar beneden. Na de ijstijd is de stuwwal aan deze noordkant
van interessante locaties en
afgesleten, niet alleen door smeltwater maar vooral door
achtergrondinformatie.
de werking van de oer-Rijn.
De nummering komt overeen met de routekaart.
Aan de andere kant van de Oude Kleefsebaan ontspringen nog
Een grote uitneembare
altijd een aantal bronnen. De Romeinen hadden dat goed in
kaart vindt u achterin deze
de gaten en groeven een dal (spreng) in de richting van dat
brochure.
bronnengebied. Mogelijk liep het dal vroeger zelfs door naar de andere kant van de Oude Kleefsebaan; dan zal de Romeinse weg
Afkortingen routeaanwijzingen
het dal zijn overgestoken door middel van een brug. De bodem van
LA linksaf
zeker enkele meters dieper.
het Kerstendal ligt hier op 82 meter, maar lag in de Romeinse tijd
RA rechtsaf RD rechtdoor
Rechts van het dal ziet u een heuvel van 40 meter breed en 4 meter hoog. In de 19e eeuw stond deze bekend als de ‘Vestaalsche Heuvel’, vernoemd naar de Romeinse godin van het haardvuur.
Bij de bron van het aquaduct ligt deze mysterieuze berg aarde, die vroeger ‘Vestaalsche Heuvel’ werd genoemd.
6
aquaductroute
• Volg het trottoir in de rijrichting. Eerste straat rechts (Kerstendalsweg). • Na huisnummer 16 rechtsaf het betegelde pad in. • Einde weg links (Lijsterweg), meteen rechts (Merelweg). • Aan het eind van de Merelweg rechtdoor, over de heuvelrand. Naar links het Kerstendal volgen tot het uitzichtplatform
2
Wijnschep met op de steel een beeltenis van Cybele, in 1806 door Franse soldaten gevonden bij de Vestaalse Heuvel.
.
Berichten uit de 17e eeuw spreken van overblijfselen van een tempel voor Mercurius. Misschien waren het de ruïnes van een nympheum, een bronheiligdom dat de Romeinen bouwden aan het begin van een aquaduct. Zo’n heiligdom kon verschillende vormen hebben, maar had vaak het uiterlijk van een tempeltje. 2
Kerstendal
Lange tijd was de functie van het Kerstendal onduidelijk. Toch staat op de kaart van Van Geelkercken uit 1645 al ‘offt een trenchement der Romeynen’ (zie afbeelding). Een trenchement (ook wel retranchement) is een verdedigingswerk of loopgraaf. Zou hier de volksoverlevering een rol hebben gespeeld? Vanaf het uitzichtplatform is uitstekend te zien hoeveel moeite de Romeinen hebben getroost in hun zoektocht naar water. Het Kerstendal is zo’n 1000 meter lang en heeft een maximale diepte van 11 meter: een woonhuis van drie verdiepingen zou daar makkelijk in passen. Voor de aanleg van het Kerstendal is ca. 80.000 m3 grond verplaatst, genoeg om 80 legionairs zo’n 4 jaar werk te bezorgen. De door de Romeinen uitgeworpen grond ligt nog altijd op de randen van het dal. Door deze uitgeworpen grond lijkt het Kaart van Van Geelkercken uit 1645.
dal dieper dan het eigenlijk is ten opzichte van het maaiveld. Daarentegen zal de bodem van het dal in de Romeinse tijd wel lager hebben gelegen. aquaductroute
7
Dat de Romeinen slaagden in hun missie blijkt wel uit de bodem • Vanaf het uitzichtplatform
van het dal, die nog steeds vochtig is. Midden door het Kerstendal
weer de heuvelrand overste-
loopt een hek. De overzijde van het dal hoort bij het landgoed van
ken. Als het te steil is even het
de familie Deuss.
pad doorlopen, dat gaat wat gelijkmatiger.
3
Watermeerwijk
• Nachtegaalweg omhoog
Watermeerwijk is rond 1650 ontstaan als ontginningsboerde-
volgen.
rij aan de rand van het Nederrijkswald. In de 18e en 19e eeuw groeide het uit tot een landgoed. Rond 1900 vormde het een
• 1e straat LA
toeristische trekpleister voor gegoede burgers uit Nijmegen, die
(Kerstendalseweg), 1e straat
er op lome zomerdagen thee nuttigden en met hun geliefde in
RA (Patrijsweg), einde weg LA
een roeibootje op de vijver peddelden. De doorgaande weg liep
(Watertorenweg).
toen nog links (ten noorden) van de vijver.
• 1e straat RA (Uilenputweg),
De vijver is van oorsprong – net als het Kerstendal – waarschijnlijk
1e straat RA (Bosweg), hele-
een spreng, een door de Romeinen gegraven beek om watervoe-
maal door tot hek, daar LA
rende lagen aan te boren. Aan de oostkant van de vijver is nog
(pad).
duidelijk de uitgeworpen grond te zien. Het dal van de Meerwijk is rijk aan bronnen, wat de Romeinen ongetwijfeld goed in de
• Bij kruising RA
gaten hadden.
(Meerwijkselaan, op fietspad). Na ± 500 meter ziet u rechts
Sommigen denken dat de vijver in de Romeinse tijd heeft
een hek met de letters Water
gediend als opvangbekken voor het water uit het Kerstendal.
Meerwijk
Inderdaad is bij booronderzoek gebleken dat de grond onder uw
3
.
voeten door mensenhand is opgeworpen en dient als een soort stuwdam. Helaas ontbreekt een datering, zodat we niet weten of de dam is aangelegd door de Romeinen. De dam zou ook kunnen stammen uit de 11e of 12e eeuw. Uit die tijd stamt de motte (kasteelheuvel) op de rechteroever van de vijver. Misschien wilde men op die manier de grachten vol water laten lopen. Archeologen zouden de vijver heel graag willen onderzoeken, maar het is na WO II gebruikt als munitiestort. Levensgevaarlijk dus.
Een opname van de oostkant van de vijver: de kant die vrijwel nooit iemand ziet. Ook hier ligt aan weerszijden duidelijk de uitgeworpen aarde, net als bij het Kerstendal.
8
aquaductroute
4
Meerwijkselaan
• Vervolg uw weg over het fietspad van de
Volgens de waterstaatkundige principes zou de waterleiding van
Meerwijkselaan. Na ± 300
de vijver aan de Watermeerwijk de hoogtelijn moeten volgen
meter komt u bij punt
in de richting van het volgende ‘aardwerk’, het Louisedal. Die
4
.
hoogtelijn ligt een aantal tientallen meters ten noorden van de • Vervolg uw weg over het
Meerwijkselaan, de weg waar u nu staat.
fietspad van de Meerwijkselaan. Na ± 250m 1e weg RA.
Een aantal jaar geleden is onderzoek gedaan naar de mogelijke
Doorlopen tot het begin van
locatie van dit gedeelte van de waterleiding. Ongeveer ter hoogte
het Louisedal
5
(± 350 meter).
van het punt waar u nu staat, is dwars op de Meerwijkselaan een proefsleuf getrokken. De archeologen vonden sporen van een flinke nederzetting uit de IJzertijd. Ook vonden ze een greppel die de richting van de hoogtelijn volgt. Maar die greppel leek te horen bij de nederzetting, en niet bij het aquaduct. Mogelijk zijn de resten van het aquaduct in de loop der tijd weggespoeld, verploegd of door bodemvorming onherkenbaar geworden. 5
Louisedal (1)
Het Louisedal heeft veel wetenschappers hoofdbrekens bezorgd – en doet dat nog steeds. Het dal ligt precies op de route van het aquaduct tussen het Kerstendal en de legerplaats in Nijmegen. Maar er klopt iets niet met de hoogte: het huidige dal loopt af naar het oosten in plaats van het westen. Er zijn verschillende verklaringen mogelijk. Misschien is het Louisedal gegraven als spreng. Het water zou dan uit de heuvel oostwaarts stromen en vervolgens via een grote omweg naar het westen zijn gevoerd. Mogelijk, maar niet logisch: er zijn geen bronnen in en rond de heuvel. Veel logischer is dat de Romeinen dwars door de heuvel groeven om de kortste weg voor het aquaduct te maken. Misschien is het dal sinds de Romeinse tijd deels volgelopen met aarde, zodat we dus niet precies weten hoe diep het dal oorspronkelijk was. Op het punt waar u nu staat is wel archeologisch onderzoek Bij opgravingen bleek dat de goot van het aquaduct vier meter onder de huidige bodem van het dal lag.
gedaan: daar lag de bodem van de Romeinse geul op 59,5 meter NAP, zo’n 3,5 meter lager dan de huidige bodem van het dal (op 63 meter NAP). De geul was rechthoekig uitgegraven. Opvallend is dat de geul niet of maar kort heeft gefunctioneerd: hooguit één seizoen.
aquaductroute
9
Dat brengt ons op een derde mogelijkheid: misschien hebben de • Loop terug en sla het eerste
legionairs het Louisedal gegraven als afkorting van de bestaande
pad RA. Rechts ziet u indruk-
waterleiding, maar hebben ze dat niet af kunnen maken vanwege
wekkende hoeveelheden
hun overplaatsing naar Aquincum (Boedapest).
uitgeworpen grond. Einde pad, bij het hek, RA
6
.
6
Louisedal (2)
Op dit punt is het Louisedal het diepst, wat u natuurlijk ook merkt aan uw kuiten als u de trappen op en af gaat. Het hoogteverschil loopt op tot 14 meter. Opvallend is hier dat de uitgeworpen grond relatief ver van het dal ligt, verder dan bijvoorbeeld bij het Kerstendal. Een mogelijke verklaring kan zijn dat het dal hier nog veel dieper was uitgegraven (hoe dieper, hoe breder). In de eeuwen daarna zal erosie het dal weer gedeeltelijk hebben opgevuld. Een andere mogelijkheid is dat de Romeinen wel van plan waren om de heuvel diep uit de graven, maar hun karwei niet hebben voltooid. De huidige bodem van het dal ligt op 66 meter NAP. U ziet aan de andere kant van het hek hoe het gegraven dal doorloopt op het terrein van Museumpark Orientalis. De dwarsdam door het dal is ooit aangelegd voor het laten rijden van een toeristentreintje. Daarachter sluit het dal aan op een natuurlijk dal en komt precies uit bij het begin van de Swartendijk. Als het Louisedal gegraven is, moet de inhoud van het dal gelijk zijn aan de hoeveelheid uitgeworpen grond. Oftewel: A + B = C. Dat blijkt ook inderdaad zo te zijn.
Tot 1975 liep door het Louisedal een pad, te midden van een donker sparrenbos. Het pad was de kortste weg van Nijmegen naar landgoed de Watermeerwijk en had de veelzeggende naam ‘liefdeslaantje’. De sparren zijn gekapt, maar sindsdien is het dal totaal verwilderd.
10
aquaductroute
7
Swartendijk
• Loop door het dal heen en volg het hek aan uw linker-
Hier komen we op het traject van de waterleiding de eerste
zijde. Als het hek een haakse
dam tegen. De dam stond eeuwenlang bekend als de Swarten-
bocht naar links maakt, volg
dijk. Hoewel de dam grotendeels is geërodeerd, is hij nog
dan het pad rechtdoor. Bij
goed herkenbaar in de betonnen muur van het voormalige
T-splitsing met pad LA, met
Karmelietessenklooster: op de plek van het aquaduct maakt de
het pad mee bocht RA, bij
muur een lichte welving. Aan de overzijde van de weg loopt de
T-splitsing met groot pad LA
dam nog zichtbaar door de tuinen. De dam was in totaal 260
(Theresiaweg, onverhard).
meter lang en op dit punt zo’n 6,5 meter hoog. Dat is beduidend
Passeer de slagboom
hoger dan de schutting! De Romeinen hadden voor de dam bijna
7
.
10.000 m3 grond nodig. Het is nog altijd te zien waar ze dat van• Volg de Theresiaweg tot
daan haalden: zo dichtbij mogelijk, vlak naast de dam.
deze uitkomt op de Koning Davidlaan, RA. Einde weg RA (Sophiaweg), splitsing LA, 1e pad LA
8
.
Reconstructie van de hoogte van de Swartendijk, op basis de hoeveelheid grond die nu nog is te zien.
8
Mariënbosch
De geul aan uw rechterhand is een onderdeel van het Romeinse aquaduct. De geul ligt precies in het verlengde van de Swartendijk. Voor het graven ervan is zo’n 6.500 m3 grond verplaatst. Op dit punt valt de geul nog niet zo op, maar verderop wordt hij naar verhouding dieper. Een nieuw, houten bruggetje accentueert het hoogteverschil. Op deze kaart van 1799 is landgoed Mariënbosch al ingetekend. De geul van het aquaduct bepaalde de grens van het landgoed. Op de kaart ligt het noorden onder. De geul is aangegeven in rood, de Broerdijk in blauw.
Nog iets verder aan de rechterkant begint een dwarsdal naar Speeltuin de Leemkuil. Men vermoedt dat de Romeinen deze hebben gegraven als spreng. De legionairs hebben kennelijk alle mogelijkheden aangegrepen om het aquaduct uit te breiden. Dat gebeurde waarschijnlijk in fasen: als de watertoevoer niet toereikend was, boorden ze nieuwe bronnen aan en zochten het hogerop.
aquaductroute
11
De geul is in de 19e eeuw opgenomen in een parkaanleg. Op het • Loop alsmaar door tot
hoogste punt (en dus ook het diepste punt van de geul) werd
de asfaltweg, deze RA
een heuvel opgeworpen. Van daaruit werden enkele bomenlanen
(Bosweg). Groot kruispunt LA
aangelegd. Deze parkaanleg bestaat nog steeds.
(Sophiaweg) en meteen RA (Broerdijk)
9
.
9
Broerdijk
De oorsprong van de Broerdijk heeft eeuwenlang gezorgd voor spannende verhalen. In de middeleeuwen dacht men dat de dijk was aangelegd door monniken, ‘broeders’. Een ander verhaal gaat over de ruzie tussen twee reuzenbroers, waarbij een van de twee een dam neerlegde om duidelijk te maken waar het bezit van de een ophield. Wetenschappers begonnen zich in de 19e eeuw ook over de kwestie te buigen. Zo schreef stadsarchivaris en historicus Van Schevichaven rond 1900: ‘Het oudste werk van ‘s menschen hand in de buurt van Nijmegen is zonder twijfel de Broerdijk. Geheimzinnig is zijn oorsprong, en ten eeuwigen dage zullen het wel onbeantwoorde vragen moeten blijven: Welke volksstam wierp deze dijk op? En met welk doel geschiedde dit?’ Rond 1900 was de dijk in het midden nog minstens vier meter hoger dan nu. Een schematisch weergave van het mogelijke uiterlijk van de Broerdijk in de Romeinse tijd. De brug zal van hout zijn geweest.
Inmiddels weten we dat de Broerdijk door de Romeinen is aangelegd en het laatste deel vormde van het aquaduct naar de legioenplaats. De hoogte van de Broerdijk is weliswaar grotendeels verloren gegaan, maar nog altijd liggen de tuinen van de huizen lager dan hun voorkant.
De Broerdijk in 1933: nog een hoge, brede dam.
12
aquaductroute
10
Hengstdalseweg
• Vervolg uw weg over de Broerdijk tot het kruispunt
U staat hier op het diepste punt van de Broerdijk. Tot 80 jaar
met de Hengstdalseweg
geleden was de Broerdijk op dit punt nog meters hoger en liep
10 .
de weg vanuit Nijmegen hier nog dood. De dam heeft zeker deel • Vervolg uw weg over de
uitgemaakt van het aquaduct, maar hoe hoog de dam is geweest,
Broerdijk tot het kruispunt
is onzeker. Tot nu toe gingen we er van uit dat de dam tot maxi-
met de Berg en Dalseweg
male hoogte is opgeworpen. Op deze plek zou dat een hoogte
11 .
betekenen van 12 meter. Dat is ongeveer even hoog als de huizen aan de rotonde! Volgens een nieuwe theorie is de Broerdijk enkele meters lager geweest. Bovenop deze lagere dam heeft in dat geval een houten brug of een sifon gelegen. Een sifon is een drukpersleiding, waarbij gebruik wordt gemaakt van de wet van de communicerende vaten. Over de dam zou dan een gesloten, loden leiding hebben gelegen. Er zijn twee aanwijzingen voor deze theorie: in de 19e eeuw was de Broerdijk al minder hoog dan gedacht, en bovendien is in het verleden een rij paalgaten gevonden van 30 cm doorsnede. Mogelijk waren dat de resten van funderingen. Het laatste woord is daar nog niet over gezegd. 11
Broerweg U staat nu weer op dezelfde hoogte als aan het begin van de Broerdijk. Als u terugkijkt, kunt u een denkbeeldige streep trekken naar het beginpunt. Die streep markeert de bovenkant van de dam en dus ook de plek van de houten watergoot. Als u nu weer omdraait in de richting van de waterleiding, kijkt u links naar het terrein van de voormalige legioenplaats. De Berg en Dalseweg is overigens een oude Romeinse weg. Hoe deze weg en de waterleiding elkaar hebben gekruist, is niet bekend. Maar dat zal
De plattegrond van de legioensplaats (castra). In paars de castra zelf, in rood het omliggende kampdorp en in bruin de uitgestrekte grafvelden. De waterleiding is getekend in blauw.
ongetwijfeld door de Romeinse ingenieurs probleemloos zijn opgelost.
aquaductroute
13
Sommige archeologen gaan er van uit dat de waterleiding • Steek het kruispunt over
ongeveer hier al de legerplaats binnenkwam, op de meest zuid-
(Broerweg). De huizenrij
oostelijke hoek. Ook hierover is dus nog discussie.
achter het pleintje links geeft ongeveer de locatie
12
Castra
aan waar de muur van de castra heeft gelopen. Loop
U staat hier bij de oostpoort van de legioenplaats van het Tiende
door tot het kruispunt met de
Legioen. De fundamenten van die poort zijn gereconstrueerd in
Ubbergseveldweg
de tuin van het appartementencomplex Porta Romana. Ook staan
12 .
hier enkele informatiepanelen en een ‘tijdkijker’, behorende bij U bent aangekomen op het
een andere Romeinse wandelroute.
eindpunt van de route. De waterleiding liep hier de legioenplaats binnen tot achter het huidige Porta Romana. Daar vonden archeologen een groot ondergronds opvangbekken, een cisterne. Volgens de nieuwEen deel van de opgegraven gebouwen van de castra. 1 = oostpoort 2 = ommuring 3 = gracht/weg naar beneden 4 = putgebouw 5 = cisterne of castellum diversorum 6 = waterleiding 7 = soldatenbarakken 8 = verblijven van centurio’s
ste inzichten zou dit een castellum divisorium kunnen zijn, een waterverdeelstation waarbij de belangrijkste uitgangen (de openbare fonteinen) het laagst zitten. Als er weinig watertoevoer is, krijgen die in ieder geval water. Op het terrein zijn verschillende waterleidingen gevonden, waar onder ook een aantal van loden pijpen. Men wist in de Romeinse tijd nog niet dat dat heel ongezond was. Op het terrein zijn ook resten gevonden van een stenen riool, wat de zorg voor hygiëne bij de Romeinen nog maar eens onderstreept. Achter de Porta Romana liggen ook de resten van een waterput, maar die liggen op privé-terrein en zijn slechts twee keer per jaar toegankelijk. Dat is jammer, want er zijn maar weinig originele resten uit het Romeinse verleden van Nijmegen. We moeten ons daarom tevreden stellen met een foto.
14
aquaductroute
Meer weten www.romanaqueducts.info www.awnregionijmegen.nl/aquaduct.htm www.spannendegeschiedenis.nl www.aquaductgroesbeek.nl www.gildenijmegen.nl Tijdpad. Boekje en audiotour Romeins Nijmegen-Oost, te koop bij Museum Het Valkhof of te downloaden op www2.nijmegen.nl/content/944187.
www.spannendegeschiedenis.nl Het historisch belevenisnetwerk in de regio Arnhem Nijmegen neemt je mee naar de belangrijke periode uit de geschiedenis (de Romeinen & Bataven, de middeleeuwen en de Tweede Wereldoorlog; Operatie Marketgarden). Ook als de geschiedenis zich verborgen houdt in het landschap brengen verhalen in beeld en geluid de geschiedenis weer tot leven. Het netwerk biedt naast deze verhalen ook inhoudelijke verdieping en toeristische informatie. Het enige dat je nodig hebt, is je computer thuis en voor onderweg een mobiele telefoon met internet. Daarmee gaat een (historische) wereld voor je open.
Resten van de Romeinse waterput achter Porta Romana.
aquaductroute
15
Bronnen Bouwer, K. Een notabel domein. De geschiedenis van het Nederrijkswald. Utrecht 2003. Brus, B. Een aquaduct voor Noviomagus? Ongepubliceerd rapport. Beek 1997. Brus, B Brus B. Verslag met betrekking tot enkele hoogtemetingen in verband met een aquaduct a voor Noviomagus. Ongepubliceerd rapport. Beek 1999. Derks, H., M. Kocken, P. van der Heijden & R. van der Weiden. Van Bron tot Kraan. Het aquaduct van Groesbeek als levensader voor nieuwe economie: een ontwikkelingsvisie. Gemeente Groesbeek 2008. Groenestijn, H. & H. Grote. Een Gilde wandeling uitgezet langs het vermoedelijke Romeins waterleidingtracé. Nijmegen 2005. Heijden, P. van der. Berg en Dal, een cultuurhistorische wandeling. Utrecht 2010. Hodge, A. Roman aqueducts & water supply. 2002. Schut, P. De aardwerken van Groesbeek: een aquaduct voor de Romeinse legioensvesting van Nijmegen? Amersfoort 2005. Schut, P., W. Derickx, J.W. de Kort en B. van Os. Een karterend booronderzoek rond het Kerstendal, gemeente Groesbeek. RAM 191, Amersfoort. Willems, W., H. van Enckevort, J.K. Haalebos & J. Thijssen. Geschiedenis van de oudste stad van Nederland, Deel 1: Prehistorie en Oudheid. Nijmegen 2005.
Colofon
Redactie: Tiny Wigman (Via Natura) en Harry Derks (DLA+).
Uitgave:
Afbeeldingen:
Regionaal Bureau voor Toerisme
DLA+, Paul van der Heijden, ROB/RCE, Paul
Arnhem Nijmegen
Kessener en Rijksmuseum voor Oudheden Leiden
Postbus 156
(p.1 boven en onder, p.2 onder, p.6 boven).
6660 AD ELST
Grafische verzorging en druk:
www.regioarnhemnijmegen.nl
Thoben Offset Nijmegen
In opdracht van:
Met dank aan:
Via Natura, www.vianatura.nl
Paul Kessener, Klaas Bouwer en Gilde Nijmegen.
Tekst: Paul van der Heijden (Tijdlijn Historische
Financieel mogelijk gemaakt door
Projecten).
Gemeente Nijmegen.
De inhoud van deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Aansprakelijkheid ten aanzien van onvolledigheden of wijzigingen kan echter niet worden aanvaard.
16
aquaductroute
