INHOUD
ACHTERGRONDEN 11 Inleiding 11 Chili, ‘land waar de aarde ophoudt’ 11 Opzet van deze gids 12 Algemene gegevens 13 Wapen en vlag 14 Geografische regio’s van noord naar zuid 14 Norte Grande: Atacamawoestijn en Altiplano 17 Norte Chico: halfwoestijnen en landbouwoases 17 Centraal-Chili: de Centrale Vallei met Santiago 18 Araucanía en Los Lagos: oerbossen, vulkanen en meren 18 Chiloé: eilanden en zeestraten 19 Patagoniä en Vuurland: wildernis en steppe 19 De Pacifische eilanden: Juan Fernández en Paaseiland 19 Landschap en klimaat ‘Schoenveterland’ Chili, landschappen tussen Andes en Pacific Het Andesgebergte, van Arica tot Vuurland De noordelijke Andeshoogvlakte of Altiplano De centrale Andes van Chili De Andes van het ‘merengebied’
WW Chili deel 1 Branco.indd 5
20 20 20 23 23 23 24
De Andes van Patagonië en Vuurland De Patagonische steppe Weer en klimaat Natuur en milieu Chili’s ecosystemen Atacamawoestijn De Altiplanohooglandsteppe, of Puna de Atacama Doornstruik- en cactushalfwoestijnen Mediterrane bossen en struikgewas De bossen van Zuid-Chili De Patagonische steppe De moeras- en veengebieden Andeshooggebergte Kusten en zeeën Natuurbescherming en nationale parken Openlegging en aantasting van de ‘wildernis’ Nationale parken en ecotoerisme Milieuproblemen Geschiedenis, politiek en economie Precolumbiaans Chili (20.000 jaar geleden-1537) ‘Steencultuur’: geoglyfen, petroglyfen en rotsschilderingen Vroege volken van het grote noorden Changos
25 25 26 30 30 32 35 36 37 38 44 45 46 48 50 50 51 52 55 55 55 58 58
28-06-2007 14:12:34
CHILI
6
Atacameños 58 Aymaras 60 De culturele periodes van het Grote Noorden 60 Vroege volken van het Kleine Noorden 61 De culturen van El Molle en Diaguitas 61 Vroege volken van Zuid-Chili 62 Mapuches 62 Tehuelches 62 Chonos 62 Vuurlanders 63 De Inca’s in Chili (1450-1537) 64 ‘Conquista’ en koloniale tijd (1537-1818) 65 Onafhankelijk Chili (1818-heden) 66 Onafhankelijkheidsstrijd en Pacifische Oorlog 66 Parlementaire republiek (1884) 67 Salvador Allende (1970-1973) 68 De dictatuur van Pinochet (1973-1990) 69 Herstel van de democratie (1990) 70 Eduardo Frei, Ricardo Lagos, Michelle Bachelet; recente politieke ontwikkelingen 71 Economische situatie 72 Chili, een macroeconomisch wonder versus armoede en sociale ongelijkheid 73 Bevolking, kunst en cultuur ‘Los Chilenos’: inheemse volken, mestiezen en blanken Volksaard en tradities Godsdienst Moderne consumptiemaatschappij
WW Chili deel 1 Branco.indd 6
75 75 75 76 78
Kunst en cultuur Kunstenaarsverzet tijdens de dictatuur Volksmuziek en folklore Literatuur ‘Chile indigena’ (inheems Chili) De Mapuches De Aymaras De Atacameños ‘Artesanía’ (volkskunst) Volkskunst van de Aymaras (Noord-Chili) Volkskunst van het Kleine Noorden en de Centrale Vallei Mapuche-volkskunst (Araucania en Los Lagos) De volkskunst van Chiloé Eten en drinken Etend en drinkend de dag door Lunch en diner Snacks en tussendoortjes Fruit, desserts, zoetigheden en lekkernijen Drinken
78 78 79 80 80 81 82 84 87 87 88 88 89 90 90 90 91 92 92
PRAKTISCHE INFORMATIE 93 Voor de reis 93 Ambassades/Consulaten/ Verkeersbureaus 93 Overige Nederlandse organisaties met informatie over Chili 93 Internetadressen met informatie over Chili 94 Benodigde reisdocumenten 94 Douane: in- en uitvoerbepalingen 94 Klimaat en beste reistijd 95 Gezondheid/Vaccinaties 95 Vervoer naar Chili 96 (De belangrijkste) Nederlandse reisorganisaties met reizen naar Chili 96
28-06-2007 14:12:35
INHOUD
Tijdens de reis 98 Geld: Valuta/Creditcards/ Geldautomaten 98 Prijspeil en inflatie 98 Overnachtingsmogelijkheden 98 Reizen en vervoer in Chili 99 Chileense reisbureaus, tours en excursies 105 Sport en ‘Turismo de Aventura’ 106 Wandelen en trektochten 107 Bergbeklimmen/Andinisme 109 Fietsen 110 Kajakken en rafting 111 Surfen 111 Skiën 111 Van A tot Z 113 Adressen/Alarmnummers 113 Afdingen 113 Benzine 113 Boeken/Reisgidsen/ Reisverhalen 113 Boekwinkels 116 Diefstal en gevaar 116 Elektriciteit 117 Feestdagen 117 Festivals, culturele en toeristische evenementen 117 Fietsverhuur/Fietsen 118 Fooien 118 Fotograferen op reis 118 Geld 120 Gezondheidsrisico’s 120 Kaarten 120 Kleding 121 Klimaat 121 Kuuroorden 121 Liften 121 Markten en souvenirs 121 Media: Kranten/ Tijdschriften/Radio en Televisie 122 Musea 122 Nationale parken (CONAF)/ Natuurbescherming 122 Openingstijden 122
WW Chili deel 1 Branco.indd 7
Politie Post/Bagageverzending Reisorganisaties Restaurants Straatnamen/ Stadsplattegronden/ Adressen Studentenkaart Taal Taalcursussen Taxfree winkelen Telefoon/Internet Toeristische informatie Tijdverschil Uitgaan: Bioscopen/ Theater/Nachtleven Verkeersregels Wasserettes Werken in Chili Zee en strand
7
123 123 123 123 123 124 124 124 125 125 126 126 126 126 127 127 127
BEZIENSWAARDIGHEDEN 129 Norte Grande: 129 ‘waar Chili begint’ Landschap en klimaat 132 Natuur en nationale parken 135 Geschiedenis, bevolking en economie 138 Reizen door het Grote Noorden 145 Gebiedsbeschrijving Grote Noorden 147 Norte Chico: halfwoestijnen, stranden en landbouwoases 207 Landschap en klimaat 207 Natuur en nationale parken 210 Geschiedenis en bevolking 210 Reizen door het Kleine Noorden 213 Gebiedsbeschrijving Kleine Noorden 213 Centraal-Chili en Santiago 239 Landschap 239 Natuur en nationale parken 244
28-06-2007 14:12:35
CHILI
8
Geschiedenis, bevolking en economie 244 Reizen door Centraal-Chili 247 Gebiedsbeschrijving Centraal-Chili 248 Araucanía en Los Lagos: het Chileense merengebied Landschap en klimaat Natuur en nationale parken Geschiedenis en bevolking Reizen door Araucanía en Los Lagos (Het merengebied) Gebiedsbeschrijving Araucanía en Los Lagos De streek rond Villarrica en Pucón Tochten in de omgeving van Pucón Excursies vanuit Puerto Montt Chiloé Landschap en klimaat Natuur en nationale parken Geschiedenis en bevolking Reizen op Chiloé Gebiedsbeschrijving Chiloé
300 301
387 390 396 396 397 401 403
307 310 315 316 333 338 366 372 372 373 374 378 379
SPECIALE ONDERWERPEN Geologie van de Andes 20 De Andes, een actief gebergte 23 Welke factoren bepalen het weer en de klimaten van Chili? 27 Klimaattabel Chili 28 De biologische geschiedenis van Chili 31 De condor van de Andes 46 Overzicht van Chili’s milieuproblemen 53
WW Chili deel 1 Branco.indd 8
Patagonië en Vuurland: Aisén en Magallanes Landschap en klimaat Noordelijk ChileensPatagonië: Aisén Natuur en nationale parken Geschiedenis en bevolking Reizen door Aisén Gebiedsbeschrijving Aisén Zuidelijk Patagonië en Vuurland: Magallanes Natuur en nationale parken Geschiedenis en bevolking Reizen door Magallanes Gebiedsbeschrijving Magallañes Excursies rond Puerto Natales
424 425 428 432 433 444
Vuurland Chileens Vuurland Argentijns Vuurland
455 456 457
De Pacifische eilanden: Paaseiland en Juan Fernández
466
Woordenlijst Spaans Over de auteur Register
473 478 479
Land van huasos en rodeos De landstrijd van de Mapuches Religie, ‘costumbres’ en folklore van de Aymaras Ontstaan en landschapsvormen van de Atacama De nitraatwinning in de Atacama; hoe zijn de nitraatlagen ontstaan?
77 83 85 133 142
28-06-2007 14:12:36
INHOUD
De waterproblematiek van San Pedro De ‘smog’ van Santiago Aantasting en bescherming van de Alercales De mythologie van Chiloé De Patagonische ijskappen:
192 250 370 377
OPGENOMEN KAARTEN Chili, ligging (noorden) 15 Chili, ligging (zuiden) 16 Landschappen, ecosystemen 21 Inheemse volken (noorden) 56 Inheemse volken (zuiden) 57 Overzichtskaart Norte Grande 130-131 Arica 148-149 Iquique 168 Antofagasta 178 Calama 183 San Pedro 191 Overzichtskaart Norte Chico 208-209 Copiapó 219 Vallenar 222 La Serena 224 Vicuña 231 Ovalle 234 Overzichtskaart Centraal-Chili 240-243 Santiago 252-253 Santiago centrum 258-259 Santiago – BellavistaSan CristobalProvidencia 260-261
WW Chili deel 1 Branco.indd 9
9
‘Hielo Patagonico‘ Milieuproblemen op de steppe De gauchocultuur van Argentijns Patagonië Guanacos en poema’s van Torres del Paine
Valparaíso Viña del Mar Curicó Chillán Concepción Overzichtskaart Araucanía en Los Lagos Temuco Villarrica Pucón Valdivia Osorno Puerto Montt Ancud Castro Overzichtskaart Patagonië Coihaique Overzichtskaart Vuurland Punta Arenas Puerto Natales Parque Nacional Torres del Paine Ushuaia Paaseiland/Rapa Nui Robinson Crusoëeiland
393 439 440 448
276-277 280-281 287 291 297 302-305 320-321 334 336 346 350 360-361 380 382 388-389 412 426-427 434 443 446-447 460-461 468-469 470-471
28-06-2007 14:12:36
ACHTERGRONDE N
20
Landschap en klimaat ‘SCHOENVETERLAND’ CHILI, LANDSCHAPPEN TUSSEN ANDES EN PACIFIC Chili’s dichter-geograaf Subercaseaux schreef ooit een boek met de toepasselijke titel ‘Geografía loca de Chile’ (Chili’s ‘gestoorde’ geografie), want dit land heeft een haast onmogelijke vorm van ± 4000 km lengte, terwijl het nergens breder is dan 150 km. Wat reliëf betreft is Chili nog eens onder te verdelen in vier lange smalle stroken parallel aan de Grote Oceaan. Chili’s gevarieerde landschappen worden grotendeels bepaald door twee factoren: het reliëf (en de geologische omstandigheden) en de verschillende klimaten. Heel Chili wordt gedomineerd door de hoge Cordillera de los Andes (Andesgebergte), dat het land aan de oostkant geheel omgrenst en het grootste deel van Chili’s grondgebied in beslag neemt. Direct langs de oceaan bevindt zich over een groot deel van Chili een smal en in hoogte wisselende Cordillera de la Costa (kustgebergte), met toppen van 2000 à 3000 meter hoogte. Vooral in Centraal-Chili wordt het kustgebergte door brede rivieren uit de Andes onderbroken. Ingeklemd tussen de hoge Andes en het kustgebergte blijft slechts een smalle langgerekte strook land over, de Valle longitudinal of centrale laagvlakte. In het noorden vormt die laagvlakte het hart van de Atacamawoestijn en in het zuiden is het de vruchtbare ‘Centrale Vallei’, waar het grootste deel van de Chileense bevolking woont. In het ‘Kleine Noorden’ (waar Chili op z’n smalst is) ontbreekt de centrale laagvlakte geheel doordat het kustgebergte direct in de hoge Andes overgaat. En ten zuiden van Puerto Montt duiken het kustgebergte en de laagvlakte weg in zee en een eilandenarchipel voor de kust blijft over, die geologisch gezien een voortzetting van het kustgebergte vormt. Ten oosten van de Andes vinden we ten slotte uitgestrekte plateaus van de Argentijnse pampas en Patagonische steppe, waarvan een klein deel bij het zuiden van Chili hoort en zo een aparte landschapseenheid vormt. Geologie van de Andes De Chileense Andes of ‘zuidelijke Andes’ is een deel van de gigantische ruggengraat van het continent, 7250 km lang, en samen met de Rockies het langste noord-zuidgebergtesysteem op aarde, van pool tot pool. Deze grote barrière rijst vanaf de smalle Centrale Vallei vrijwel direct omhoog met toppen tot 7000 m, en is ter hoogte van Noord-Chili meer dan 600 km breed. De Andes is zeer verschillend van een gebergte zoals de Alpen, dat is gevormd door het botsen en samenpersen van gesteentelagen, waardoor een complex gebergte ontstond met geplooide gesteenten. De Andes is vrij simpel van structuur, met lange evenwijdige noord-zuidketens, vrijwel zonder dwarsdalen. Hoge ketens worden
WW Chili deel 1 Branco.indd 20
28-06-2007 09:02:09
LANDSCHAP EN KLIM A AT
N ▲
centrale vallei Arica
kustvlakte
●
Iquique
0
21
250 km Arica
●
Iquique
●
●
Atacama- woestijn
kustgebergte / eilanden archipel
Antofagasta
Antofagasta
●
Steenbokskeer kr ing
Andes gebergte
●
AltiplanoHooglandsteppe
Patagonische steppe Copiapó
ijskappen / gletsjers
Copiapó
●
●
Valparaíso
●
mediterrane bossen Talca en struikgewas ●
●
Concepción ●
Concepción
Temuco ●
●
●
Temuco Valdivia
Valdivia ●
●
Osorno ●
● Osorno
Puerto Montt
Puerto Montt ● Castro
●
●
Santiago ■
■
Santiago Talca
●
s
Valparaíso
La Serena
●
Ande
La Serena
Hooggebergte
doornstruiken cactus halfwoestijn
Castro
● Chaitén
●
●
●
● Chaitén
Zuid-Chileense bossen
Coihaique
● Cochrane
●
●
Coihaique
Cochrane
Patagonische steppe Puerto
Puerto
● Natales
● Natales
● Punta Arenas
moerasen veengebieden
Puerto Williams
Puerto Williams ●
LANDSCHAPPEN
WW Chili deel 1 Branco.indd 21
● Punta Arenas
●
ECOSYSTEMEN
28-06-2007 09:02:10
93
PRAKTISCHE INFORMATIE
VOOR DE REIS Ambassades/Consulaten/ Verkeersbureaus Informatie over Chili in Nederland: • Chileense ambassade, Mauritskade 52, 2514 HG Den Haag, 90703123640; • Chileens consulaat, Stadhouderskade 2, 1054 ES Amsterdam, 90206120086, www.consulaatchili.nl. • Voor toeristische informatie kunt u contact opnemen met de afdeling handelsbevordering ProChile, 90703645252, www.echile.nl (website met toeristische informatie en links naar Chileense internetsites).
In België: • Chileense ambassade, Rue Montoyer 17, 1040 Brussel, 902-2345020 / 2801620.
Voor informatie over Argentinië: • Argentijnse ambassade, Javastraat 20, 2585 AN Den Haag, 9070-3118411, www.embassyargentina.nl. • Argentijns consulaat, Herengracht 94, 1015 BS Amsterdam, 90206232723. • Argentijnse ambassade België: Louizalaan 225, 1050 Brussel, 9026477812 / 6479002, e-mail:
[email protected].
WW Chili deel 2 Branco.indd 93
Overige Nederlandse organisaties met informatie over Chili • CEDLA, documentatiecentrum voor Latijns-Amerika, Keizersgracht 395397, 1016 EK Amsterdam (90205253498); bibliotheek geopend van ma. 11.00-17.00, di.-vr. 10.00-17.00 uur (uitgebreide bibliotheek; vooral veel wetenschappelijke publicaties), www.cedla.uva.nl. • KIT (Koninklijk Instituut voor de Tropen), Mauritskade 63, en Tropenmuseum, Linnaeusstraat 2, Amsterdam, met afdelingen waar je informatie over Chili kunt krijgen: museumbibliotheek; centrale bibliotheek (wetenschappelijke boeken en tijdschriften, 9020-5688246); kaartenzaal (IGM 1:500.000 kaarten van Chili); en het Resources Centre (artikelen, knipsels, reisinformatie en de mogelijkheid video’s over onder andere Chili te bekijken, 9020-5688397). • SHI, Samenwerkingsverband Hoogland indianen (informatie over de Aymara-cultuur). Secretariaat: postbus 263, 6700 AG, Wageningen, 90344635108, www.antenna.nl/shi. • Platform Latijns-Amerika in Nederland is een Internetplatform voor sociaalmaatschappelijke en culturele organisaties en initiatieven in Nederland die zich richten op Latijns Amerika: www.noticias.nl.
28-06-2007 09:05:55
230
BEZIENSWAARDIGHE D E N
Wijngaard in de Valle de Elqui
verbouw van andere producten als citroenen, avocado’s en papaja’s (die jammer genoeg vrijwel geheel voor de export worden verbouwd, zodat het in de vallei zelf niet mogelijk is om verse papaja’s te krijgen – alleen de dure ingeblikte!). Een van de dorpen in de vallei, Monte Grande, is de geboorteplaats van de beroemde schrijfster/dichteres Gabriela Mistral (1889-1957), die door de sfeer van de streek en de heldere kleuren van het landschap werd geïnspireerd tot bewogen en mystieke gedichten over het noorden van Chili. Gabriela Mistral zette zich in voor het Chileense onderwijs, kreeg een belangrijke diplomatieke post, en ontving in 1945 de Nobelprijs voor Literatuur. De inspirerende omstandigheden van de Elqui-vallei trokken ook enkele new age communes naar deze streek, die zich boven Monte Grande in de vallei van Cochiguas gevestigd hebben. Het perfecte klimaat zonder luchtvervuiling en 300 heldere nachten trok ook astronomen aan. Op een berg boven de vallei bevindt zich het in 1986 gebouwde Cerro Tololo observatorium van de European Southern Observatory (te bezoeken op zaterdagen; reserveringen via het bureau in La Serena, 9(51)205200), website: www.ctio.noao.edu. Zes kilometer ten noorden van Vicuña ligt de nieuwe Mamalluca sterrenwacht, speciaal gebouwd voor het publiek. Behalve een telescoop is er een multimediacentrum en een cafetaria. Dagelijkse 2 uur durende
WW Chili deel 3 Branco.indd 230
28-06-2007 09:12:50
NORTE CHICO
231
astroniomische tours om 20.30, 22.30 en 24.30 uur (USD 10 inclusief vervoer erheen); tickets en reserveringen in Vicuña: Gabriela Mistral 260, 9411352, website: www.mamalluca.org, (bij voorkeur ruim van te voren reserveren).
Vicuña
�
Op 70 km van La Serena ligt in de Elqui-vallei het pittoreske stadje Vicuña met 7000 inwoners (La Serena – Vicuña 1,5 uur). Vicuña is een klein aangenaam plaatsje om te overnachten, en heeft een modern museum dat geheel is gewijd aan Gabriela Mistral; Calle Gabriela Mistral, openingstijden: di.-za. 9.00-13.00 uur, en 15.00-19.00 uur; zo. 10.00-13.00 uur, ’s zomers ook op ma. geopend.
naar Cerro La Virgen
�
�
Baquedano
8 Riquelme
Condell
Avenida Las Delicias
Carrera
O'Higgings Prat
5
Condell
6 Gab Mistral
Infante
Chacabuco
naar San Isidro H. Viejo
7 �
3 2 %y 1
Gab Mistral
4
Prat
San Martin
Freire
Sargento Aldea
Yungay
Carrera
Independencia
Station
4
9�
Chacabuco
Avenida Las Delicias
brug
uí Elq Río
� naar La Serena
N �
naar Pisco Capel
�
brug
1 Plaza 2 Postkantoor 3 Oficina de Turismo/Torre Bauer 4 Hosteria Vicuña 5 Hosteria Yunkai 6 Museo Gabriela Mistral 7 Telefoon 8 Camping/zwembad 9 Naar Montegrande y Pisco Elqui
VICUÑA
WW Chili deel 3 Branco.indd 231
28-06-2007 09:12:51
