Samenvatting De aanleiding tot de studie naar transformatieprocessen en onderwijsconceptiesvormde een gedachtewisseling met een Ghanesecollega-schoolleider in 1987. Hij vreesdedat de nieuwe Ghaneseonderwijsconceptiewederom een sterk acculturatief karakter zou krijgen en geen aansluitingzou vinden bij de Afrikaanse,culturele realiteit en culturele identiteit. Zou het proces van acculturatievan onderwijsconcepties,gebaseerdop in de westersewereld ontwikkelde denkbeelden,onverminderdvoortgaanóf zou de mogelijkheid worden gecreëerdde culturelerealiteit en cultureleidentiteitvan Afrikaansesamenlevingenin hun onderwijsconceptie tot uiting te brengen? In dezestudiestaatde rol van onderwijsconcepties in het cultureeltransformatieproces van enkele Afrikaanse samenlevingenten zuidenvan de Saharacentraal.De onderzoeksvragenspitsenzich derhalvetoe op de acculturatieveinvloed die de onderwijsconceptie,ontleend aan de ArabischIslamitischecultuur, heeft uitgeoefenden nog uitoefent op het cultureel transformatieprocesvan deze samenlevingenen op de acculturatieveinvloed van de westerseonderwijsconceptiesop de cultureletransformatievan dezesamenlevingentijdens de periodevan koloniale dominantieen in de periodewaarindezesamenlevingen vorÍn en inhoudgevenaanhun politiekezelfstandigheid.Met behulp van een exemplarischebenaderingvan de wording van de onderwijsconceptiesvan Mozambique,Mali en Ghanawordt bovendiennagegaanop welke wijze en in welke mate in de onderwijsconceptievan deze samenlevingenaspectenaanwezigzijn die (nog c.q. wederom) als 'culturatief' - ontleend aan de eigen culturele realiteit en culturele identiteit - kunnen worden aangemerkt. Een cultuur geeft vrijwel onmerkbaarmaar onmiskenbaarrichting aan gedragen handelen,aan denkenen doen,aan zienswijzenen overtuigingenvan diegenendie in de betreffendecultuur zijn geëncultureerd.De intrinsiekewaardenvan een cultuur vormen het fundamentvoor een cultureel bepaalde perceptie van de werkelijkheid en leveren de bouwstenen voor de levensstijl en levenshoudingvan de dragersvan een cultuur. Intrinsieke waardenvonnen het cementvoor de culturele identiteit. Acculturatieontstaatindien samenlevingen met eenverschillendcultuurpatroonmet elkaar in een frequentof permanentcontactstaanwaarbij door aanpassingof machtsuitoefeningeenoverdracht van cultuurelementenplaatsvindt.In een agculturatieprocesspeeltde wil en het vermogentot het ingrijpend beïnvloedenvan gedragen handelen,van denken en doen van leden van een andere cultureleentiteit eencentralerol. Naastdoel, duur en intensiteitvan de beoogdeacculturatieis ook de houding van de non-dominantesamenlevingvan belang,omdat dezehouding kan variërenvan verzet tot acceptatie.Exogenebeïnvloedingvan een cultuur kan variëren,maar wordt ingrijpend indiende acculturatieplaatsvindtop het niveauvan de intrinsiekewaardenvan eencultuur. Een samenlevingimplanteertdoor middel van enculturatiehaarcultuur in de hoofdenen hartenvan haartoekomstigegeneratie,Enculturatieverzorgtde overdrachten de verankeringvan het culturele erfgoedvan de huidige generatienaarde komende,legt het verbandtussenverleden,hedenen toekomsten zorgt voor continuïteiten hechting.Enculturatieis eenuniverseelfenomeen,cultureel bepaaldis evenwelde inhoud,de aarden de wijze waaropenculturatieplaatsvindt. Opvoedingen onderwijsvormende scheringen inslagvan het enculturatieproces. Onderwijsis De samenhangtussenonderwijsen cultuur manifesteert derhalveparÍ:lerin het enculturatieproces. zich in dit deelgenootschap.
l5l
ln dezc sturliewordcn binnen hct cncr.rlturaticproccs vicr clecllLspccten ondcrschciclen: identificltic. irltegnrtie.lllocutic cn innovatic.Daaronrleru,ijscn opvoedir)qpirrtnerszijn in cnculturatic.r,ervult ondcrwijs clcrhalveccn firnctic in clk van clezcaspccten. Dc iclcntificaticvefunctic r,anonclcrwijsis gcricht op lret aunlercnen intcrnaliscrenviln cr.rlturcel bcpauldgech'ag cn hanclelcn. telrvi.jlclc intcgraticvefunctic is scricht op het bcvoltlcrcnvan cohcsic. vcrklcining van tegcnstcllin-qcnbinncn een sanrcnlcvingcn kun ri,urdcn gchirntcerd voor het politie'keidccëncn gcvoelcnsr.'unsuun-rl.rurighcid ont* ikkelcn van genreenschappelijke irr clnisch. tlalkLrndig of rcl igicus gcditl'crenticerdcsanrcnlcvi ngcrr. Dc alloclticle lirnctic van onclerrvi.js richt zich op hct verlver'\'cnvan kcnnis, kunclc. inzicht cn vlardigheclengcricht op dc Lritocfcninsvan cen bcrocpsku'llificatic. Dc innovaticve functlc van onclcrwijs kan zich r-ichtcnop hct implenrcntercnvun vcnindcringcn en verrrieuwingcn in cle slLmenlevin,g door het bevorclclcnvun vcranclcringcnin gccllaqcn handclcn van jcu,rdiucn in linn tirnctionerenvan.jeugdigen. In clke cultuur vervult onderwi.jsclczevier tockonrstigrnaatschappeli.jk rrretccnzcllde niatc van lccerrtr-rering. lirnctics,nraarniet in elkc cultr-rr-rr konrt cnerzi.jcls Dc culture-leinbeddingvan onclcrrvi.js tot uitinc in clehiëralchischevcrhouclingvan rlc vicr onderwijsfunctics.Anclerzi.jdscxistccrt onclclwijs nict in ccn cultr,rrcclvacutirl, maur is van een cultuur. Onder-n,ijsu'c'r-clt r.uurrdocl en inhouclvanuit vcrankerd nret clc intrinsickc r.r'aar-clcn dc intrinsickewaarclcnvan ecn cultnur gcvocd. Ecn cultuulgebondenonclcrwi.jsconceptic hccft dcrhalvctr"'cebnrnncn:dc specifiekchiënLrchischc opbouu'r'an onderwi.isfunctics en de spccificke intrinsiekcrvaaldenvan ccn cultuur. kan clcrhalvcwordcn bcschouwdals ccn cultuurconrponcntcn is clcspicgeI Ecn onderwijscoÍrccptie r v a a r i nc u I t r . r r e li cd e n t i t e i tz i c h t o o n t . zi.jnin dezc stucliegckarakteriscercl De intrinsicker.vaarclen van dc authcntickeAli'ikaansccr-rltr.rur n i c t b c h u l p v a n d e b e g r i p p e ni n t c r c l e p c n d c n t ilco.y a l i t c i t .r c c i p l o c i t e i te n c t n i c i t e i t . van de Afrikuansc sanrcnlevingenis onrschrevcnals cen Dc cr.rltuurspecifiekc onclclnvi.jsconccptic 'leartin,g participercndecducatie,rvaarinidentificatie.integratiecn allocaticzijn _eeïnte_grccrd cloor: by . en onderwijs vloeiden in elkaar over en ln' listcning, b), u'atching und doing' Opvocding drocgen in bi.jaan de stabiliteitcn continuïteitvan clcgcnicenschap.Allc lcilcn van clc scnrcenschap'uvarcn betr-oklicn. r))cteen geaccentueer(le rol voor de ouders.Dc leeÍiijdsklasscnen clit cncultulatieproccs dc daarbii lrehorenclcinitiaticccrcruoniënspcclclenin clczegcïntcgreclcle,palticipelcnde cclucatic ccn bclangli.jkclol. dient te r,,'ordcnbeschor-rrvd tcgen cleachtelgloncl Ook rlc Alabisch Islanritischeonclcrrvijsconccptic van rlc intrinsicke lvaarclcnvur.rdcze cultnur. Inlrinsicke u'aanlcn rlie zi.in,gckarakteriseercl met crt oncleelbaar. Arn clebusisvun clconclcclbaarheicl ligt de islanr. behulpvan dc bcgrippengcbortclen De Koran is clc br-onvan alle kcnnis: te lllen tijdc cn oncleralle onrstlndighedL-li onrilntirstbrur.In d c A r - l b i s c h - l s l u n r i t i s c hccu l t u u l i s c r r c u l t u r a t i cc n i l a a l r n c ch a l r - o n r l c r w i . j sc o n c c p t i c i n h c t b i j z o n c l egr e r i c h to p e e n i d c n l i f i c u t r cr r r c th c t c u l t u r c c lb e p l u r l dg c d n L tc n o p c l c i n t c s r a t i cn r c tc l c brocrle r s c h a p s g c c l a c h t vei r n h e t g c l o o f . D e z c b i n d i r r g n l i a k t d c A n r b i s c h - I s l l n r i t i s c h c vool hct instandhor,rclcn vrtrtdezc cultuur. onclcrrvi.jsconccptic tot ccn onniisllrrc voor-waalclc V a n t r l ' d cu c h t s t ce c u r vu c c u l l u r e e r - ccllec z ec u l t u u r i n s n n r c n l e v i n * q e i nnA f i i k u t e n z u i c l c nv r n d e en vanuit dc havcnstcclen uun clc RoclcZcc.ht het trijzonderin de Sahalaviu de tr-anssuhnnrroutcs n'lurrbi.j cnltr-rurpatroon Sahclontu,ikkclclezich in clekrop rlcr ecur.r,en een Afro-Ara[risch-[slanritisch plrr-ticiperencle etlLrcatievln dr' cle koranschool als ccn ucculturlticcollrponcnt.clc gicïntegreertlc Atiikuansc sanrenlcvingversluiclrlccn vcrrlrong.
152
Dca kustg evan kolon cloeli
Vitll g(
indiv dc ve ccluc Dc Er viu) or itrdírt tlc Fn politi irr he ortder
Dc vc ingri.; Op gr oncler Hct cr pct-sp proces vlut nti vllt ec princip In beic eVcn\\ functic beltadr oncletr Socver onrlenr ccn slc vcll.tou c r lc n i s tol fc\ bcn crl, Zclfstl gcconl In knu gllut h( t oorzic vun clc itls ger iclcntit
rn:identificatic. .ltulatic.velvttlt :n vln cultttrcel rcnvan cohcsic, rtecrd voor het lheid in ctrtisch. rnde, inz.ichtctt ievefunctievatr eurvingenili de eugdigenin hurl lerwijsdeze vier verhoudirtgvatt /acuiint.maar ls cn inhoudvanutt rkehiórlrchische [tur. rt cn is de spiegcl
gekaraktcrisecrd : it. schrevenals eett '/caniittg d door: 'over eli droeget-t warcn ln :nschap eftijdsklassenen lerenclceducattc
n dc achtcrgrond :akterisecrclnrct e i dl i g t d e i s l a n t . Itl naantastbaat-. o n c e p t i ei n h c t rtegrltie ttlct clc ; c h - l s l l n u tsi c h e : z ec t t l t t t t u ' . r zuidcnvan cle bijzonderin dc patroonrr aarbij -'ducatievatt de
De acculturatie van de Atiikaanse wcrcld door de westerse cultuur geschieddc vanuit dc kustgebieden.Forten Íungeerdendaarbij als de eersteacculturaticcentra.Kasteclscholencn later evangelisatiegenootschappen als nrissieen zending, ef-fendende wcg voor de introductie van dc koloniale school als exponent van de koloniale educatievepolitick van Eulopcse ntogendheden.Het was kersteningen evangelisatie.Middclcn daartoc waren het bieden doel van de genootschappen van gezondheidszorgen onderwijs. De toon was verÍnilnend,de aard Íilantropisch, dc gevolgcn voor individu en sanrenlevingingrijpend.Evangelisaticheeft de basisgele,edvoor cleontwikke ling en de verbreiding van het fbrmele onderwijs in Afrika ten zuiden van dc Sahala, de koloniale edncatievepolitiek van de EuropesemachthebbersheeÍi dit procesverstcrkt. De Europesekoloniale machthebbersvcrschildenevcnwel met betrekking tot hLrnvisic op de rol van onclerwijsals acculturatiefactor. De Britse regeringkoos in hLrnkoloniën voor ecn politiek van irulirecÍ rule en in hun koloniale educatievcpolitiek yoor t:ultural udaptaÍion. Hct r-ritganespunt voor de Franse koloniale politiek was cen ntission cit,ilisutrice.Zij kozen in hun koloniale educaticve politiek voor een proccs van assirnilatievan de AÍiikaanse elite. De Porlugese kok;nialc politiek was in het bijzonder gericht op exploitatie van mensen en natuurlijke hulpbrrxnen; het koloniale onderwijs op selecticveassinrilatie. De verhouding tussen de westerseen de niet-westersewereld is na de Tweede Wcreldoorlog ingrijpend veranderd.Het Westcn wcrd van heerser,helper. Op grond viin de ideologischccontroverseis - in navolging van Paulston in dcze str.rdieeen onderscheidgemaakttussenhct evenwichts en het conflictparadigma. Het evenwichtsparadigmaplaatst de culturelc dynanriek van dc niet-westcrsewcrcld in het perspectiefvan navolging van het kapitalistísch-democratischevoorbeeld en van clenabootsinq van processendie in dc wcstelsewercld hebbcngeleid tot ccononrischegroei en tocnanrecn distributic van materiëlcwelvaart.Het conflictparadign'ra daarentegenplaatstculturelc dynanrick in het Iicht van een revolutionaile verandcringvan de machtsstrllctuurvan de sarnenleving,dat volgens het principe van dc klassenstrijd,onwecrstaanbaarzal leiden na:rreen vcrbetcringvan hct bcstaande. In beide ontwikkelingsparadigmatawordt aan het onderwijs een specifiekerol toegekend.In het wordt daarbijgepleitvoor ecn accentueringvan dc allocuticvccvenwichtsparadignra c-ninnovirticvcfunctic, tcrwijl in het conflictparadignradc integratievc en identificatievc firnctics worden benadrukt. Onderwijs dat de vensters op een nieuwc tijd cn ccononrischcgrL)ei()pr'nt.vcrsus onderwi.jsals broedstoofvotrr cen nieuwc nrcns in een nieuwe werkeli.jkheidsperceptie. SoevereineAÍl'ikaansesamcnlcvingenwcnsten en trachtenonder meer niet bellulp l'an fbr-nrcel onderwijs vornl te geven aan tlevelopmcnÍ, nutionbuiltling antl mrxlerni:.ution. Onclerwi.jsdicndc cen sleutelrolte vervullcn in'Education for lnclepcndence'.Sanrcnhansencl nret clc geopolitiekc vcrl'roudingcnen idcologischetcgenstcllingenin dc wcreld varicerclehun lcactic op clc kolonialc ertènis,van een ontwikkelingsnrodelvia ecn evolutionairprocesvolgenshet cvenwicl'rtspanrdignra tot rcvolr-rtionairereacties die een volledige brcr.rk nret hct koloniale vcrlcdcn dicndcn te b e w e r k s t e l l i gne. ZclfstancligcA1i'ikaansesanrenlcvingenwordcn bij clc vorni_tcvinsvln hr.rnoncleru,i.jsconceptie geconfrontecrdmet kwantitatieveen kwalitatieve belentnrclingen. In kwantitaticvezin betreft dit ecn dcnrografischeen financiëlc problenratiek:in kwalitaticve zin giiat hct claarbij onr thenra's als inrplcnrcntatievan beleid, onrgevingsfirctorcncn nrateriêle voorzieningen.Kwantitaticveen kwalitatievebelenrnreringen opcnbarenzich in dc culturelerealiteit van dc Afl'ikaanscsamenlevingen;in het birrnenstcvan de Afrikaansecultuur voltrckt zicli cchter, als gcvolg van een acculturatieprocesin verlcden cn hcden, cen worstcling onr dc cultr.rrcle iclcntitcit:ccn culturccl dilcnrnraclatzich manifèstecrtin allc dr>nicincnvan dc sanrenlevinq. l.s3
ln Mozantbicluebetekendcdc kolonisiitiedoor Portugalccn cxploitatie van mcnsenen rniddelen. door de nrissic.was clermatclr-rdimentairvan aard dat Het koloniale onclerwijs.genrorropolisecrd haar bijdra-eeaan hct procesvan culturcle transfbrnratierclaticfbeperkt nroct zijn gc\\cest. die eerstin l9l4 plaatsvond,betekendcde keuzevan het Flelinro voor hct Na dc ntachtsoverdracht. contlictparadignrade ontwikkelin-gvan een ondcrwijsconceptiegericht op het scheppcnvan ccn nicuwe Afrikaanse nrens in ecn nieuwe werkclijkheidsperccptie.Uiteindelijk stLrittedeze van gefundcerdverzeten onvoldoettdcacceptatiebereidheicl op ideolo_risch ctnderwijshcrvornring van cleMozanrbicaanse sanrcnleving- een van dc arniste van clebcvolking.De onderivijsconceptie cle wcrcld - hceft onlangs ondcr invloed van dc Wcrcldbank en het IMF cen paradigmarvisseling prcvalecrt.CLrlturatieveaspectenzijn in clc bcoogcleonderwijsconceptie ondergaan.Accr-rlturatie nu niet aantoonbanr. In Mali hecft zich in cen ccuwcnlang proces van acculturaticvanr.ritdc Arabisch-Islamitische wereld, cen culturecl transfitrnratieprocesvoltrokken waan-rit eert Afro-Antbisch-lslanritisch cultuurpatntonis ontwikkeld. De koranschoolheeli bij dit proccs ccn wezenlijke rol gcspecld. gepersonificerddoor dc koranschool,weld uitgedaagd Dcze cultuurspecifiekcondcrlvijsconceptie, politick: educlticve cen koloniale scl.toolntet als drtel ecn sclectieve Franse kolonialc door dc assinrilatievan de elitc van cle autochtonebcvolking ten behoeve van dc consolidcring van tle kolonialcdonrin:rntic.Daarcloorontrvikkeldczich in de Malincscsanrenlcvingcen parallcllisnrevan Sindsdezesanrcnlevingzich hecfi ondcrworpenaandc politiek van strarctr-rrele onderwijsconceptics. aanpassingondcr leiding van dc Wereldbank en het IMF, wordt hct ondcrwijs ook nu ingeklcnrd Een ontwikkeling die evetiwelnict los kan van u'elkelijkheidsperccpties. tusscnde tcgenstri.jdiglreid 'a oJ thc (otlÍitrcnÍ'. wrrrdengczien van tu'rr lynuntir: o.Í lsluttti:,tttion onderwijsconceptieis een voorbeelclvan de sanrenwerkingtussenhet De wording van cleCil'rancsc politick en cleBritsc kolonialccdr,rcaticvc van dc cvangclisatiegenootschappen verheffingsonderwijs rn dc ontwikkeling van ecn stclselvan fbrnrcelonder-wijs.De kolonialc school heel'tin belangrijke le triLnsfbrnratie van dczc West Afiikaanse samenleving.Tocn dc aan de cultr,rre ntatebij-uedragen AÍr'ikaanskadertcn bchoevevan de koloniulcdonrinanticgclcidcli.jk vraag naareen senri-geschoold clie toenanr,ontwikkeldc zich als b4-ellcct clcopkonrstvan een groepvan Afrikaanseintellectuelen. uitcindelijk vormgaf aan hct streveltnaar onafhankclijkheid. Sinclsde onafhankcli.jkheidin 1960. hecft dc onclerwijsconceptiein Ghirna zich bcwogen in dc voor het Atl'ikaanssociulisnrecn Koos Nkrr.rnrah polariteitvltn clctrvccontlvikkelingspalaclignrata. ondcrwijshervolmin-t,clelegeling onder lciclingvan Busia het panatiikanisnteals qrondslagvor:rr-de het tundanrentvoor dc Ghlncsc brachtecn koersvcrlcggingaan.In 1972 lcgcleclcDzobo-conurrissic een corrceptiedic ccrst in cletachtigerjarcn kon worclcngcïnrplemcntecrd. ondcrwi.jsconceptie: bli.jkt clatdeze zich gclcicleli.lk van de Cihancsconclerrvijsconceptie Uit de wordingsgeschietlenis Dat kontt onclerIttecrtot nailr ecn cultuLlrconrp()nctit. vlllt ecÍraccultunrticconrponcnt transÍil'ntccr-t y choolin clc v a n c l c r l o c l s t c l l i n g e nr.l c p l a a t sv i r n c l eJ u n i o r S e c o n c l u r S L r i t i n gi t i c e n a a n p u s s i n g 'school echrcation'cn in dc rol dic woldt in bascdvocational/technical structur-rr, onclerwi.jskr.rncligc und fulorul Iltlru;ttíiort(that will accorntuodatcall leligions) in het prc toegekerrdaan Rcli,grorr,r r r r r i cr r s r l u i l cc u t ' t ' i c t t I t t n t . De studic naar transtbrnratieprocesscnen onclcrrvijsconccptieshceft aangctooncl dat dc vatr cleAl'rikaansesanlenlevingcnten zuidcn van cle Saharitin het verledcn onderwijscortceptics sterk exogeen zijn bcïnvloed. Ook nLr zijn conver-gcrcndetlends in ondcrwijsconccpties Er zi.jncvcnwel tckcnen die cr op wijzen clat in dczc niet-u,estcrscsitntertlcvingen onntiskenbaar'. l -)+
no, blu
Inl div aan onc kar acc del
Wo dile ken Dez cult One net! bctr vrae
'anmensenen middelen. rudimentairvan aarddat moetzijn geweest. vanhetFrelimovoor het op het scheppenvan een Iiteindelijk stuitte deze van acceptatiebereidheid van de armste van een I' eenparadigmawisseling ogdeonderwijsconcePtie
de fuabisch-Islamitische sch rfro-Arabisch-Islamiti 'ezenlijkerol gespeeld. werduitgedaagd mschool, et als doel een selectieve . de consolideringvan de ving eenparallellismevan depolitiek van structurele lerwijs ook nu ingeklemd rg dieevenwelniet los kan
tusr"n h"t >samenwerking politiek rlonialeeducatieve ;choolheeftin belangrijke Toen de nsesamenleving. ialedominantiegeleidelijk ikaanseintellectuelen,die hanazichbewogenin de :t Afrikaanssocialismeen rgonderleidingvan Busia rdamentvoor de Ghanese rden geïmplementeerd. datdezezich geleidelijk . Datkomtondermeertot Schoolin de Secondary on'en in derol die wordt all religions)in het Pre',ft aangetoonddat de e Saharain het verleden in onderwijsconcePties samenlevingen westerse
nog zoveel culturele kiemkracht aanwezigis, dat een richtingbepalendeculturatie mogelijk is en blijft. In de huidige onderwijsconcepties van Mali en Ghanazijn daarvooraanwijzingengevonden. In het licht van veranderendeintercultureleverhoudingenen op basisvan de erkenning van culturele diversiteit als een wezenlijk kenmerk van de mondiale culturele werkelijkheid, verdient het aanbevelingbij acculturatievan onderwijsconceptiesuiterst omzichtig te handelen.Indien de rol van onderwijsconceptiesin transformatieprocessenwordt bezien tegen de achtergrond van de karakteristieke intrinsieke waarden van een cultuur en in het licht van een cultuurspecifieke accentueringvan haarfuncties,wordt bij eenacculturatievetransplantatievan onderwijsconcepties de kans op afstoting gereduceerd. Worden Afrikaanse samenlevingenten zuiden van de Saharageconfronteerdmet het cultureel dilemma van acculturatieversusculturatie in hun onderwijsconcepties,westersesamenlevingen kennenals gevolg van toenemendeinterculturelemigratie, een intraculturelediversiteit. Deze intraculturele diversiteit confronteertde Nederlandsesamenlevingonder andere met het cultureel dilemma van culturele osmoseversusculturele bifurcatie. Onevenwichtigheidin de onderlingeverhoudingenvan de onderwijsfuncties,verschuivingenin de netwerkrelatiesvan de westerseintrinsieke waarden,een groeiend pluralisme in interculturele befrekkingenen niet in de laatsteplaatsintracultureleverhoudingenbinnen de eigen samenleving vragenom eenbezinningop de harmonietussenonderwijs en de cultuur waarin het participeert.
