// Project nieuwBouw Projectgegevens // Locatie: laauwikstraat en vossenpelssestraat in lent // Opdrachtgever: nb woongroep iewan, nijmegen en woningcorporatie talis, nijmegen, talis.nl // Ontwerp: orio architecten, utrecht, orioarchitecten.nl // Uitvoering: vastbouw oost bv, rijssen, vastbouw.nl // W-installaties: comfort Partners tbi, amersfoort, comfort-partners.nl // E-installaties: haarmans installatietechniek, ijsselstein, haarmansit.nl // Constructieadviseur: ingenieursburo Meijer & joustra, heerenveen, imj.nl // Bouwfysisch adviseur: nieman Groep, utrecht, nieman.nl // Bouwperiode: maart 2014 – maart 2015 // Bouwkosten: ca. 2,9 miljoen euro
Betonnen dakpan Panlat 22x44mm Tengel 22x44mm Mandragende dampopen folie Stro Dampdichtefolie OSB-plaat 18mm
87 38x 87 24x 255 24x137
255
Sporen 2/38x180
71x235
Isolatie 20mm
38x165
38x235
38x
87
18x147
HSB wand 3031+
38x
137 24x
38x
Zinken mastgoot
Zandcement 60mm Underlayment 18mm
HSB wand
71x171 71x171
38x185 22-12
38x235
Strobalen 38x235
Stucplaat Leemstuc 40mm
67x114
Vensterbank onbehandeld vuren
67x114
22x306
Alu raamdorpel 38x235
Onbehandeld vuren
67x114
Verende rachels Fermacell 2x15mm
Stro (los)
Kalkstuc Houtvezelplaat 25mm
Houtvezelplaat
38x125
360
38x235
Leemstuc
38x93
Steenwol 100mm
40
71x171 71x171
24-24
Douglas delen 24x200 Rachelwerk 22x44 OSB 12mm
Kozijnhout Accoya Zwelband
25
150
25
Alu waterslag
OSB 12mm OSB Rachelwerk 22x44mm 24x200 Douglas
38x125
Strobalen 1:10
26 // Bouwwereld
22-26_projectnieuwbouwstro.indd 26
10-09-14 14:44
// Project nieuwbouw
Tekstproductie Marcel van Rijnbach // Fotografie Vastbouw en Marcel van Rijnbach // Tekenwerk Henk Heusinkveld
Over de strobalen gevel komt een laag leemstuc.
22 // Bouwwereld
22-26_projectnieuwbouwstro.indd 22
10-09-14 14:44
Ecologisch woongebouw // Locatie: Laauwikstraat en Vossenpelssestraat in Lent // Opdrachtgevers: NB Woongroep Iewan en woningcorporatie Talis // Bouw: maart 2014 – maart 2015
Stro isoleert houtskeletbouw In de gevels en in het dak van een appartementencomplex in Lent wordt stro verwerkt als isolatiemateriaal in de houtskeletbouwelementen. In combinatie met leemstuc haalt het woongebouw een brandwerendheid van 215 minuten.
De gemeenschappelijke ruimte heeft een constructie van gelamineerd hout, met een houten verdiepingsvloer.
‘Strodorp’ Iewan in Lent bestaat uit een vierlaags complex met 24 sociale huurappartementen en een multifunctioneel centrum. Vooral uit ecologisch en milieuvriendelijk oogpunt worden hier strobalen toegepast, op uitdrukkelijke wens van de toekomstige bewoners. Iewan is deels een zelfbouwproject. Bewoners hebben bijgedragen aan het ontwerp en helpen in de uitvoering mee aan het verwerken van de strobalen en het aanbrengen van leemstuc. In de gevels wordt in totaal 800 m2 en in het dak 500 m2 stro verwerkt. De balen worden verwerkt in houtskeletbouw-elementen. Deze elementen worden compleet met een OSB-beplating aan de buitenzijde op de bouwplaats in Lent aangeleverd en daar op stelregels geschroefd. De stramienbreedte van het houtskelet is gebaseerd op de breedtemaat van een strobaal, namelijk 480 mm. De balen dienen als natuurlijk isolatiemateriaal en weren kou en geluid. Zowel in het dak als de gevel wordt een Rc-waarde van 7,0 bereikt. Door de naden af te sluiten met compriband wordt tevens een hoge luchtdichtheid van de gevel en het dak bereikt. De strogevulde wanden halen een brandwerendheid van 215 minuten. Dat komt enerzijds door het leemstuc, maar ook door het stro zelf. Bij geperst stro kan geen lucht komen waardoor brandontwikkeling wordt vertraagd. In Oostenrijk zijn muren met stro getest op brandwerendheid.
Bouwwereld // 23
22-26_projectnieuwbouwstro.indd 23
10-09-14 14:44
// Project nieuwbouw Niet constructief De balen hebben geen constructieve functie. In onder meer Engeland, Frank rijk, Spanje en Scandinavië worden strobalengevels dragend uitgevoerd, waardoor geen houtskelet benodigd is. Projecten hebben daar bewezen dat de gevels constructief hun mannetje staan, maar in Nederland mag dit niet. Michel Post van ORIO architecten, tevens voorzitter van Strobouw Nederland, baalt er wel een beetje van dat Nederlandse regelgeving verhindert dat strobouw constructief mag worden toegepast. “Vooraf kunnen we met berekeningen aantonen dat het voldoet. De Nederlandse bouw is wat dat betreft te afhankelijk van regeltjes.” Essentieel bij dragende en niet-dragende strobouwprojecten is dat het stro droog wordt toegepast. Als er nog geen dak bedekking op ligt, moeten de verwerkte balen worden afgedekt met een folieconstructie. “Als stro te lang vochtig is, ontstaat er schimmelvorming. Vooral als het materiaal opgesloten zit tussen de OSBwand en het nog vochtige leemstuc”, zeggen Post en werkvoorbereider Gerrit Wessels van aannemer Vastbouw.
Bewoners persen de balen met behulp van een pers.
Strotouw De balen worden pasklaar op de bouw plaats aangeleverd. Ze variëren qua lengte en hoogte, maar zijn alle 48 cm dik. De hoogste baal is 88 cm en de minst hoge circa 60 cm. Per appartement is een aparte uittrekstaat aangeleverd. Zodoende wordt per woning een pallet met balen aangevoerd. De balen worden rechtop en liggend toegepast om het geheel passend in het hsb-frame te krijgen. Bepaalde schuine hoeken worden opgevuld met ‘traditionele’ Kooltherm- of Isovlas-isolatie. Alle balen zijn voorzien van een gezaag de sponning om de onderlinge aanslui ting te optimaliseren. Ofschoon de balen op maat zijn gemaakt en er strak ingaan, zijn de strobalen vastgezet met strotouw. Metalen bevestigingsmiddelen waren uit den boze vanwege de kans op corrosie vorming. Er is nog geopperd om kunststof schroeven te gebruiken voor de veran kering van de balen, maar de hoge stuks prijs bleek een financieel struikelblok. De balen worden vanaf de binnenzijde aangebracht en vervolgens afgewerkt met leemstuc. “Natuurlijk houden we toezicht en voeren we nadien controles uit. Het is niet ingewikkeld, maar we moeten erop toezien dat de balen strak
24 // Bouwwereld
22-26_projectnieuwbouwstro.indd 24
10-09-14 14:44
tegen elkaar aan liggen en de leemstuc netjes is verwerkt”, aldus Wessels. Het leemstuc wordt met een soort kam opgebracht. De eerste laag moet er als het ware tegenaan worden gekwakt, waarna de bewoners deze gladstrijken. In de tweede laag komt een wapeningsnet om de stabiliteit van de leemlaag te garanderen. Het leemstuc vormt tegelijk de afwerklaag.
1
Houten vloer De houten verdiepingsvloer zou oorspronkelijk ook worden afgewerkt met stampleem, maar dat was voor de aannemer kostentechnisch niet haalbaar. In plaats daarvan is een cementdekvloer aangebracht met steenwolisolatie tussen de houten balklagen. De vloeren komen als prefabdozen aan. De dozen liggen – met oplegnokken aan de balken – volledig op de hsbwanden en hebben een oplegging van 25 mm op de kalkzandstenen bouwmuren. Op deze bouwmuren wordt tussen de vloeren van de verschillende woningen 250 mm beton gestort. De houten vloeren worden met ankers aan deze betonrand verankerd. “Dat de verdiepingsvloeren in een houtconstructie worden uitgevoerd is op zich redelijk bijzonder”, zegt Wessels. “Het liefst hadden we echter het gehele gebouw in houtskeletbouw opge trokken, maar dat was niet te betalen. Ook speelden de stabili teit van de draagconstructie en de akoestische waarde een rol. Om contactgeluid te voorkomen is gekozen voor woningscheidende wanden van kalkzandsteen.” De bewoners en architect Post betreuren het dat een volledig ecologische bouwconstructie niet haalbaar was. Maar men put troost uit het feit dat het gebruikte beton een volledig ‘groen’ gehalte heeft, doordat overtollig grind uit spoorbedden ter be schikking is gesteld door de Nederlandse Spoorwegen. Er is ook nog gekeken naar een stroboard uit China als alternatief voor OSB, maar dat bleek niet mogelijk. Vastbouw kreeg geen CEmarkering op het product en durfde het mede daarom niet aan. Bovendien bleek het board ook veel duurder dan OSB.
2
Helofytenfilter Behalve de verwerking van strobalen en leemstuc kleven er nog meer ecologische facetten aan Iewan. Zo wordt een helofytenfilter toegepast in de gemeenschappelijke tuin om het afvalwater te reinigen, waardoor het kan worden ingezet voor de spoeling van de wc en de wasmachine en voor de tuinplanten. Verder worden de ruimtes in de appartementen en het tapwater verwarmd door middel van een houtpelletkachel. Energie wordt opgewekt via de PV-panelen op het dak. Naast het appartementencomplex wordt ook een multifunctionele ruimte gebouwd, waar gemeenschappelijke activiteiten worden georganiseerd.
Het beton heeft een volledig groen gehalte doordat overtollig grind uit spoorbedden is gebruikt
3
1 // Artist impression van het ecologische wooncomplex. 2 // De hout skeletbouw-elementen zijn aan de buitenzijde af fabriek voorzien van een OSB-beplating. 3 // Een proefopstelling voor de verwerking van de strobalen.
Bouwwereld // 25
22-26_projectnieuwbouwstro.indd 25
10-09-14 14:44
