Literatuur v/d Oudheid: Partim Grieks 1. HOMEROS & HET EPOS: a. Historische Situering ·
Late bronstijd: Mykeens/Achaïsche beschaving – Lineair B – Bureaucratische & piramidale maatschappijvorm.
·
Dark Ages: Einde Mykeense beschaving door inval Doriërs – culturele achteruitgang (schrift verdween) + weinig informatie (schrift verdween!).
·
Archaïsche periode: invoering nieuw schrift – grote kolonisaties ~ opkomst middenklasse.
b. Homerische Kwestie ·
Ilias & odyssee: synthese v. eeuwenlange mondelinge verteltraditie.
·
Prehomerische poëzie: geen rechtstreekse info
Epen zelf: Vermelding aoidoi = prof. vertellers aan aristocratische hoven die als entertainment herinnering a.d. grote daden uit tijd waarin goden & mensen nog met elkaar omgingen levend houden – half improviserend.
Parallellen met epen in andere culturen: gemeenschappelijke kenmerken o.v.v. thematiek (heldenmoed & vriendschap), vorm (metriek & formules) en ± vaste motieven/topoi (beschrijvingen, redevoeringen, …).
·
Homerische kwestie: “bard Homeros” als tijdgenoot van Hesiodos; 1 of meerdere?
“Splitsers”: slechts één v/d beide epen mag aan “Homeros” toegeschreven worden, door verschillend onderwerp, sfeer & taalgebruik.
“Unitariërs”: beide epen integraal het werk v. eenzelfde dichter.
“Analytici”: Homeros als naam v/e collectief v. anonymi.
Oral Poetry: onderzoek naar ≠ discussiepunten; zinloosheid v/e vgl. tussen Homerische epen en vb. Aeneis.
·
Totstandkoming v/d tekst:
Wanneer: algemene consensus = ±8ste eeuw
Hoe: schrift (zanger = auteur) – opname (zanger = dicteur) – geleidelijke groei naar canonieke versie (oorspronkelijke barden ~ rapsoden/homeriden; improvisatie ~ recitatie)
Wie: discussiepunten v. ≠ barden of 1 bard?
c. Epische Cyclus ·
= verzamelnaam voor oude, niet bewaarde gedichten uit orale traditie.
·
Aanvankelijk: auteurschap “Homeros” – Maar: snel kwalitatief onderscheid tussen homerische epen en cyclische epen.
·
Stof: thebaanse cyclus (geschiedenis Oedipus-geslacht) – trojaanse cyclus (volledige verhaal rond oorlog v. Troje) – “losse” epen (titanomachie + Herculessagen).
1
d. Homerische Epen ·
Ilias & Odyssee: kwalitatief beter dan de rest = reden van overlev(er)ing.
·
Stof: Oorlog tussen Achaïers & Ilion.
·
Structuur & thematiek = geniaal: klein deel uit groot geheel, focus op korte episode & centraal thema en uitwerking via flashbacks, herhalingen & recapitulaties.
Ilias = fatale ruzie tussen Achilles & Agamemnon i/h voorlaatste jaar; wrok als centraal motief; vertelling over 50 dagen uit 10 jaar.
Odyssee = één man & zijn veelwendbaarheid; vertelling over 40 dagen uit 10 jaar, maar toch lineair & volledig overzicht dankzij ik-vertelling. Opbouw in 3 delen: Telemachie – Reis – Thuiskomst & Wraak. Thematiek is minder aangrijpend dan Ilias.
·
Stijl: episch kunsttaal, grotendeels gebaseerd op Ionisch.
·
Metrum: Dactylisch hexameter (afwisseling lange & korte elementen).
·
Stijlkenmerken: epitheta, patroniemen & homerische vergelijkingen.
·
Godenwereld: antropomorf & soms ironiserend; dienen om menselijke ambities & gezwoeg te relativeren.
e. Homerische Hymnen ·
Collectie v. 33 hymnen – hexameters – ionisch-episch dialect.
·
Dubbele functie: rol in de godencultus v. verering + als pro-oimia (preludes) bij recitaties v. (delen uit) homerische epen.
·
Structuur & inhoud ± vaste patroon met standaardschema: aanroeping v/d godheid – (wel)daden v/d god – afsluitend gebed.
f. Latere Ontwikkeling v/h Epos ·
Einde v/d archaïsche tijd: einde levend orale epos/tijd improviserende barden.
·
Klassieke tijd: zuiver literaire epen door “echte” auteurs – stof bleef meestal gebaseerd op mythologie & heldensagen, soms ook historische gebeurtenissen.
·
Hellenistische tijd: Apollonius v. Rhodos – Argonautica (geleerde versie; liefdesthema centraal in boek III, terugkeer in boek IV – antwoord op Odyssee).
·
Late hellenistische tijd: Batracho-muo-machia – satirische Ilias parodie.
·
Keizertijd: Heropbloei v/h epos parallel met Latijnse epos – typisch: dubbele thematiek van panegyriek & mythologische stof.
Posthomerica – Quintus v. Smyrna - Dionusiaca – Nonnos v. Panopolis
2. HESIODOS & HET LEERDICHT a. Leven ·
1ste echte auteur in Griekse literatuurgeschiedenis.
·
Afkomstig uit Askra, voet v/d Helicon-berg, Beotië – erfenisruzie broer Perses.
·
Datering: na Homeros & voor Semonides v. Amorgos - ± 7e eeuw.
·
Andere wereld: confrontatie met contemporaine & levensechte problemen v. ethische, religieuze, praktische & sociale orde.
2
b. Het Leerdicht ·
Formeel: niet te onderscheiden v/h epos; Ionisch-epische taal in dactylische hexameters (= belangrijkste), maar soms ook elegisch distichon.
·
Inhoud, sfeer & opzet: totaal verschillend v/die v/d heroïsche poëzie.
·
Didactisch doel, met theologische, praktisch-didactische, filosofische & wetenschappelijke subsoorten.
c. Theogonie ·
Doel: ordening aanbrengen in godenwereld & kosmos
·
Beroemd prooimion waarin arme herder Hesiodus de muzen ontmoet.
·
Plot: ± Genesis (Chaos, Gaia & Eros) gevolgd door godenstambomen & successiemythe Uranus – Kronos – Zeus.
·
Geheel = eerbetoon aan Zeus – garant voor rechtvaardige & morele ordening.
·
Baseert zich op heterogene bronnen: lokale Bucolische traditie, parallellen met Oosterse mythen + eigen creativiteit.
d. Werken & Dagen ·
Genre wijsheidsliteratuur; Oosterse connectie!
·
Aanroeping muzen – twee centrale onderwerpen: aansporingen tot Perses om erfenisconflict bij te leggen & raadgevingen voor geslaagd leven als broer & P.F.
·
Opbouw doet denken aan scheurkalender.
·
Confrontatie met hard leven lage sociale klassen in archaïsch Griekse samenleving.
·
Hoofdtoon = zwaarmoedig & pessimistisch – geen sprake v. vooruitgangsgeloof.
Mythe v. Prometheus, Pandora & vijf degenererende geslachten.
e. Latere Ontwikkeling Didactische Poëzie ·
Leerdicht = productief genre voor in alle periodes tot voegchristendom.
Archaïsch = Theognis & Xenofanes.
Klassiek = presocratici Parmenides v. Elea & Empedokles v. Agrigentum.
Hellinisme = hoge bloei wetenschap & opgang poëtica – leerdicht werd drager v. ongewone, erg technische inhouden.
Keizertijd: Oppianus (2) – “Orfische gedichten” (alle genres)
3. DE ARCHAÏSCHE & KLASSIEKE LYRIEK a. Inleiding ·
Archaïsche lyrische poëzie = lange orale voorgeschiedenis.
·
Lyriek = verzamelnaam voor alle niet-hexametrische of niet-dramatische poëzie – veel meer uiteenlopend en verschillend van epos & leerdicht.
~ Taal, metrum, inhoud, voordrachtswijze, aantal uitvoerders & functie.
Term “lyriek” enkel gebruikt voor gezongen poëzie – tot aan hellenisme: gebruikelijke term “melos” ~ melodie = lied.
Overlevering voornamelijk onrechtstreeks via citaten & commentaren.
3
b. Lyrische Subgenres + Belangrijkste Dichters I. Gesproken Lyriek → vaste, gereguleerde metra – recitatie/declamatie; oudste begeleid met muziek. ·
Iambografie: zie cursus!
·
Elegie: Drager v. ≠ inhouden; moderne betekenis: weeklacht; antieken metrische benaming voor elegisch distichon (dactyl. hexameter + dactyl. pentameter) Overheersende taal: Ionisch-episch dialect – onderverdeling o.v.v. inhoud.
Krijgselegie: Turtaeus v. Sparta – roept op tot collectieve militaire daadkracht.
Liefdeselegie: Mimnermus v. Colofon; bekendste archaïsche auteur bij uitstek van elegisch gesproken lyriek – Thema: Vergankelijkheid.
Politieke elegie: Solon – Atheens politicus over eigen politieke opvattingen.
Moraliserende elegie = didactisch leerdicht in elegische verzen. Thegonis v. Megara – corpus Theognideum met collectie pederastische gedichten; komt soms naar voor als reactionaire aristocraat.
Wijsgerige elegie = filosofisch leerdicht in elegische verzen. Xenofanes v. Colofon schreef zowel in disticha als in hexameters – kritiek op antropomorfe godsbeeld v. oudste dichters.
II. Gezongen Lyriek → = voor de Ouden de lyriek in strikte zin. ·
Monodische lyriek
= aangelegenheid van besloten sfeer; zanger (= dichter) begeleidde zich op lier.
Eigen metra & eigen dialect – individueel karakter.
Onderscheid tussen dichter als persoon (= Sappho) – poëtisch Ik – verwoording algemene opvattingen/gevoelens gemeenschap. (= Koor)
Belangrijkste centra: Lesbos & Ionië
Sappho “10e Muze”: 1ste vrouwelijke dichter uit Europese literatuurgesch.
Fragmentarisch karakter heeft eigen charme, maar geeft verkeerd beeld van hoe ze echt moet zijn geweest.
Schreef in “Sapfische strofe” en hanteerde lesbische variant v/h Eolische dialect – niet echt toegankelijk Grieks.
Herkenbare gevoelens & fijne natuurimpressies.
Thema = vaak liefde & passionele gevoelens (~ Epithalamia).
Vrouwelijke pendant v/d homo-pedofielische poëzie v. mannelijke lyrici.
Alcaeus v. Lesbos & Anacreon v. Teos – gezongen monodische lyriek met favoriete thema´s Wein, Weib und Gesang – kende veel navolging.
·
Koorlyriek
Combinatie van muziek én choreografie. (Choros = koor én dans)
Uitvoeringen = totaalspektakel v. woord, dans & muziek.
Oorsprong: Dorische gebied, want Dorische kunsttaal!
Metrum = erg ingewikkeld, altijd uniek, corresponderend met choreografie – typisch stramien = triade. (Strofe – Antistrofe – Epode)
4
Opvoering: religieuze festivals, politieke evenementen en overwinningen.
Onderscheid tussen hymne (god) – paian (apollo) – dithyrambe (dionyssus)– enkomion (mens)– epinikion (overwinning) – thrènos (klaag)– hymenaios (bruiloft).
Participatie a.e. koor maakte deel uit v/d burgerlijke opvoeding in Griekse polis – en had dus een socialiserende functie.
Vertegenwoordigers: Pindaros v. Thebe (tijdgenoot Aeschylus) – 4 boeken epinikia voor overwinnaars op 4 heilige spelen. Moeilijk v. taal, soms duister v. inhoud, prachtige beeldspraak & rijke gedachten.
4. ATTISCHE DRAMA a. Historische Situering ·
Hoogtepunt tragedie/komedie/belangrijkste prozagenres = klassieke periode.
Start: Perzische Oorlogen (490 – 479; Griekse eendracht vs. Perzië)
Pentekontaetie (50 jarig-interbellum; basis politieke & culturele bloei Athene)
Gouden Tijd v. Pericles (bouw Parthenon)
Democratie in Athene: gebaseerd op principes v. isonomie (= iedereen gelijk voor de wet) & isègorie (iedereen heeft recht van spreken i.d. volksvergadering ~ vrouwen, metoiken & slaven) – Beweging v/d Sofisten stelde alle zekerheden in vraag ~ Griekse Verlichting – debatcultuur – Socrates (399))
Peloponnesische Oorlog (431 – 429 dood Pericles – 404 overwinning Sparta)
Oligarchie in Athene – Griekse wereld onder Spartaanse hegemonie (404 – 371) en Thebaase hegemonie (371 – 362)
Interne twist Hellas: Opkomst Macedonië onder Phillipus II
Dood Alexander de Grote = Symbolisch einde. (323)
b. Theater ·
Tragedie & Komedie = teksten bestemd voor opvoering.
·
Thorikos-theater: Oost-Attica ± 4e eeuw.
·
Dionysus-theater: zuidflank Akropolis 4e eeuw.
·
Epidaurus-theater: Argolis, best bewaard 4e eeuw.
c. Tragedie ·
Origineelste & aangrijpendste genre dat Griekse lit. heeft voortgebracht.
·
Uniek concept zonder parallellen in andere culturen.
·
Voornaamste antieke bron: Aristoteles´ Poetica – hist. feiten & technische termen.
i.
Oorsprong & vroegste ontwikkeling
Cultus v. Dionysus – Aristoteles verwijst naar dithyramben.
Koorleider ~ 1ste acteur – “hypokritès” = antwoorder. (Thespis)
“Trag-odia” = bokkenzang – link met Dionysus.
Begin 5e: evolutie v. ritueel naar individueel drama voltooid.
Aeschylus: tragedie krijgt definitieve vorm.
5
ii.
Performance voor de polis
Opvoeringen tijdens de Grote Dionysia in maart, 7-daags festival.
3 dagen voorbehouden voor tragediespelen, 3 tragici, elk 4 stukken (drie tragedies en één saterspel) + dithyrambenwedstrijd.
Theater = Polisgebeuren: publiek v. 14000 – 17000 man – 3 tragici werden door stadsmagistraten gekozen – prijzen werden toegekend door volksjury – kosten werden gedekt door speciale belastingen – speciale theaterkas liet ook aanwezigheid van arme burgers toe.
Theatertechnische aspecten: openluchtkarakter – sprekende acteurs beperkt tot 3 (tegelijk op de scene) – koor = belangrijke rol = uniek element dat dialogeert & interageert met acteurs en reflecteert gedachten v/h publiek; vervult praktische dramatische functie – acteurs = mannen met maskers – sommige eindes = deus ex machina – tragici = naast auteur ook dichter, regisseur, choreograaf, componist en soms zelfs acteur.
iii.
Werking
Tragedie = uitbeelding; “mimèsis” verwijst niet naar acteren – Aristoteles.
“drao” = handelen; door mensen die handelen ~ drama – plot wordt door sprekende & handelende personages uitgebeeld zonder verteller.
Belangrijk voor elke interpretatie v/e drama: geen sturing door verteller!
Inhoud: ernstige handeling die vrees & medelijden oproept, meestal conflictsituatie waarbij mens op eigen beperkingen botst in confrontatie met goden, noodlot, zichzelf of medemens. (Hybris)
“hamartia” = fout/vergissing die fataal blijkt te zijn – pathos = lijden/pijn dat typisch genot (“hedonè”) oproept – “anagnorismos” = herkenning/inzicht – “peripeteia” = ommekeer of wending v/h plot (Beste volgens Aristoteles = ongeluk naar geluk) – Alle verschillende elementen samen veroorzaken “katharsis” = reiniging/loutering/zuivering
Tragische held = iets beter dan gemiddelde mens – mogelijkheid tot herkenbaarheid + evocatie angst & medelijden.
Verschillende delen – standaardstructuur: proloog (prologos; voorstelling v/d situatie) – opkomst koor (parodos) + 1ste koorzang – bedrijven (epeisodia) – koorzangen (stasima; kommos) – slotgedeelte (exodos).
Uitsluitend mythologische stof: publiek kende grote lijnen + afloop. (Mogelijkheid tot innovatie v/d auteur; niet v/d afloop maar v/h plot)
Gebruikelijk: van 3 tragedies 1 samenhangend geheel te maken = trilogie. (Orestea v. Aeschylus)
Aansluitend op tragedies: Saterspel met lollige ontlading als functie.
Oorspronkelijk schouwspel met zang en dans. (Cyclops v. Euripides)
Drie tragedies + Saterspel = Tetralogie.
6
iv.
3 grote tragici
Evolutie van Aeschylus naar Euripides geeft algemene culturele & filosofische ontwikkeling in Athene v/d 5e eeuw weer.
Aeschylus: 525/4 Eleusis – 456/5 Gela – Marathon & Salamis – 13 overwinningen – Perzen/7 tegen Thebe/Smekelingen/Prometheus Geboeid/Orestea-trilogie: Agamemnon, Offerplengsters, Eumenidae. 2 acteurs – koor = zeer groot aandeel – plechtige & beeldrijke taal.
Sofocles: 496 Kolonos – 406/5 – 18 à 20 overwinningen – erg actief in Atheense polis + vooraanstaande administratieve & militaire functies – Ajax/Vrouwen uit Trachis/Antigone/Koning Oedipus/Elektra/Filoctetes/ Oedipus in Kolonus.
Euripides: 485/0 Salamis - ±406 Pella – maatschappelijk minder actief – 22 tetralogieën – slechts 4 overwinningen –Alcestis/Medea/Heraclidae/ Hippolytus/Andromache/Hecuba/Smekelingen/Ion/Electra/Hercules/ Trojaanse Vrouwen/Iphigenia bij de Tauriërs/Helena/Phoenicische vrouwen/ Orestes/Iphigenia in Aulis/Bacchae/Rhesus en de Cyclops – mens en intermenselijk conflict centraal – invloed retoriek & sofistisch denken.
v.
Rest
Aristofanes beseft dat hoogtepunt tragediekunst met dood v. Euripides & Sofocles achter de rug is.
Overige tragediedichters 5e eeuw = tragici minores – 4e eeuw = herneming v. toen al “klassieke” stukken – Hellenisme = 1 tragedie Alexandra v. Lycophron – Keizertijd = Geen, wel soloperformances.
d. Komedie ·
= keerzijde v/d tragedie – grote overeenkomst o.v.v. formele kenmerken – radicale verschillen o.v.v. inhoud & toon. (Aristoteles: Mensen die minder goed zijn dan het gemiddelde, maar ook niet super slecht)
·
Lachwekkende = onderdeel v/h slechte – fout/hamartèma of lelijke eigenschap = lachwekkend (zonder veroorzaken v. pijn of ondergang).
i.
Oorsprong & vroegste ontwikkeling
Etymologisch = wilde feeststoet v. al dan niet dronken jongelui. Aristoteles – fallische gezangen – beïnvloed door wat hij zelf zag gebeuren – Inhoudelijk en metrische voorloper = archaïsche jambografie.
Koor (24) = centrale rol! – Politieke overheid = beslissende rol: vanaf 486 kreeg de komedie een plaats in Dionussia.
In Dorisch gebied bestond er traditie v. komisch toneel zonder koor.
7
ii.
Vorm & Opvoering
Opvoering in wedstrijdverband als onderdeel v. burgerlijk-religieuze festivals – Aanvankelijke Dionussia, later Lènaia.
Kwantitatieve verschilpunten: komediewedstrijd was geconcentreerd op 1 dag waarop 5 dichters elk 1 stuk voorstelden – aantal acteurs = beperkt + minder strikte respectering v/d 3-acteursregel.
Taal: Acteurs = Attisch dat dicht aanleunde bij Atheense spreektaal – Koor = Dorisch getinte poëtische taal.
Variatie in metrum: spreekgedeelten in jambische triemeters & trocheïsche tetrameters – koorgedeelten in lyrische metra.
Structuur = Analoog met één verschil: Oude Komedie bevat een parabasis – rechtstreeks toespreken v/h publiek door Koor + acteurs worden even directe spreekbuis v/d auteur.
iii.
Functie
Moraliserend-didactische functie – Aristofanes & Aristoteles – Zowel slechte als goede kant v/d mens komt naar voor zodat het volk eruit leert.
Klassieke komediedichter heeft een boodschap – rechtstreeks/onrechtstreeks.
Bekritisering/Ridiculisering v. bepaalde eigenschappen met als doel: publiek doen lachen én doen nadenken a.d.h.v. structurele motieven & middelen: ·
Simpele, verzonnen & fantasierijke plot – rechtstreekse persoonlijke aanvallen – scabreuze & scatologische grappen – verrassende & groteske ensceneringen – allerlei woordspelingen & absurdistische neologismen – parodie v. mythen & tragedies.
iv.
Aristofanes
Enige comicus uit 5e eeuw van wie volledige stukken bewaard zijn.
± geboren kort voor 445 en gestorven na 388.
Volgde culturele & intellectuele leven eigen tijd met kritische/satirische blik.
11 komedies: Acherniërs, Ridders, Wolken, Wespen, Vrede, Vogels, Lysistrata, Thesmoforiazousia, Kikkers, Ekklèsiazousai, Rijkdom.
v.
Attische Komedie: Van Oude naar Nieuwe Komedie
Oude Komedie: 5e eeuwse polisdemocratie – openlijk politieke & maatschappijkritiek zijn essentiële kenmerken.
Midden Komedie: ± 400 – psychologische karakterkomedie met typetjes – actualiteit & politiek spelen nauwelijks een rol – belang Koor neemt af – parabasis (pol. uitlaatklep bij uitstek) verdwijnt.
Nieuwe Komedie: Menandros – tendens naar realistische situation comedy – hellenistische periode – Koor = stoet v. dronkenmannen zonder link met inhoud – doorgaans 5 bedrijven + proloog – burgerlijk-moraliserende functie met vaste types + happy end = huwelijk – centraal thema= liefde.
8
5. HISTORIOGRAFIE a. Klassieke Periode i.
Vaders v/d historiografie
6e eeuw: Opkomst logografen/kroniekschrijvers & genealogen – hanteren proza om feiten, data, namen & gebeurtenissen vast te leggen – soort archivarissen.
Klassieke Tijd: Opkomst geschiedschrijving als zelfstandig genre met als doel feitenkennis door te geven én gebeurtenissen te verklaren + nuttig maken voor interpretatie.
Aanleidingen = gebeurtenissen 5e eeuw: clash Oost-West – opgang & crisis Atheense hegemonie – interne clash.
ii.
Herodotus – Ionische historiografie o
Leven: ± 485 Halikarnassos - ± 425 Thourioi – deelname a.e. opstand tegen tiran Lugdamis – verbanning – verblijf op Samos – toenmalig bekende wereldreis – verblijf in Athene – link met stichting Thourioi + vestiging.
o
Werk: Historiën = trad. titel ≠ Herodotus´ titel – indeling in 9 boeken naar muzen = indeling Alexandrijnse geleerden.
Doel: herinnering levend houden + oorzaak v. conflicten achterhalen – noemt het werk “weergave v/e historia” ~ als in onderzoek, zoektocht naar info – baseert zich op eigen waarnemingen + kritische beoordeling v. verhalen + nietschriftelijke bronnen.
Onderwerp: conflict Oost-West – achtergrond, oorzaken & aanleidingen – hele mediterranée komt aan bod o.v.v. geschiedenis, geografie, etnografie, religie... – nauwelijks culturele vooroordelen: probeert objectief te blijven.
Stijl: verteller – losse structuur & spreektalige zinsbouw.
Geschiedenisopvatting: tragisch in lit.-hist. betekenis – beschouwing + interpretatie v. gebeurtenissen vanuit religieusmoreel standpunt – één v/d centrale motieven = hybris.
iii.
Thucydides – Attische historiografie
Leven: ± 460 Athene - 400 Athene – rijke aristocratische familie – militaire carrière in Pelo – mislukte expeditie als vlootcommandant – 20 jaar verbanning.
Werk: Historiai = trad. titel ≠ Thucidides´ titel over interne clash – heeft werk niet kunnen voltooien (stopt na 8 boeken, jaar 411).
Resultaat: stilistisch & inhoudelijk grensverleggend – 1ste wetenschappelijke, kritische historicus – objectief ondanks wisselende betrokkenheid – uitsluiting v/h bovennatuurlijke – systematisch & chronologisch verloop v/d oorlog – beperking tot militaire & politieke aspecten – Geheel = ernstige, vlijmscherpe analyse v. machtspolitiek.
9
·
Stijl: bestudeerd, met invloed v. sofist Gorgias – pregnant & poëtisch, moeilijk en soms obscuur Grieks in redevoeringen.
·
Autoriteit zorgde voor navolging – Xenofoon v. Athene (± 430 - ± 355) = sequelschrijver – actief in militaire gebeurtenissen (Kuros vs. broer Artaxerxes 401 – de 10000) – verbanning + terugtrekking op landgoed Pelo.
·
Werk: Hellenika – 7 boeken – aansluiting bij Thucydides – eindigt in 362 – invloed v. Socrates (Herinneringen a. Socrates/Apologie/Symposium) – Brave, saaie veelschrijver in elegant & eenvoudig Attisch.
b. Hellenisme i.
Echte geschiedschrijving
Variatie aan onderwerpen en uiteenlopende aanpak & doelstellingen.
Onderverdeling o.v.v. onderwerp: ·
Lokale geschiedenis, kronieken: stichtingsverhalen – Annales
·
Geschiedenis v/d veroveringen v. Alexander ~ dochter v/h epos. → Eerst door ooggetuigen & deelnemers. → Later aanleiding voor geromantiseerde biografieën. → Uiteindelijk: Alexanderroman op naam van Kallisthenes.
·
Geschiedenis v/d diadochentijd: periode na Alexanders’ dood – verval + verdeling rijk onder met elkaar strijdende hellenistische dynastieën.
·
Universele geschiedenis: Polybius – geïmponeerd door Romeinse machtspolitiek – opkomst & ontstaan wereldheerschappij Rome – historicuskwaliteiten > literaire kwaliteiten – utilitaire & semitragische geschiedenisopvatting – lot (= tuchè) speelt grote rol – historia als combinatie v. lof & blaam – vage grens tussen objectieve beschrijving v. daden & morele beoordeling ervan.
ii.
Verwante genres
Geografie & reisverslagen: Periëgetische literatuur – Herodotos!
Etnografie: Griekse literatuur over vreemde volkeren – Herodotos!
Utopieën: Combinatie v. hist., etno. & geo.-materiaal met eigen fantasie.
c. Keizertijd → Historiografie richt zich meer op universele geschiedenis met als doel: Romeinse Rijk – inhoud & stijl = sterk retorisch geladen.
i.
Echte geschiedschrijving
Dionysius v. Halicarnassus: retorische geschiedenis v. Rome tot 1ste Punische – geschiedenis & retoriek = complementair.
Flavius Josefus: ~ belangrijk historicus v/d Jodendom (diachroon & synchroon).
Cassius Dio Cocceianus: ~ Nikaia – hoge politieke functionaris – belangrijkste Griekse historiograaf v/d keizertijd – Romeinse geschiedenis.
10
ii.
Verwante genres
Plutarchus v. Chaeronaea: 1 v/d productiefste, best bewaarde & invloedrijkste – teruggetrokken bestaan als literator, filosoof & historicus . Werk : Ethika/Moralia & Parallelle levens (23 dubbelbiografieën v. Griek met vergelijkbare Romein – Vitae met als doel karaktertekeningen te maken met aandacht voor goede & slechte eigenschappen.
Pausanias de periëgeet: 2e n. Chr. – reisgids met historische, folkloristische & mythologische wetenswaardigheden – van groot belang voor archeologen.
6. RETORIEK: THEORIE & PRAKTIJK a. Definities & Evoluties → Overtuiging teweegbrengen in de ziel van de toehoorders. De kunst v/h overtuigen – beschaafd oorlog voeren – woord gebruiken om macht te verwerven – Retoriek als fundament v/d antieke intellectuele cultuur & literatuur.
i.
Talent – Technè
Pre-retorische welsprekendheid (= even oud als Griekse lit. zelf) = kwestie v. talent, aanleg, natuurlijke “kunst” en imitatie v. goede sprekers.
ii.
5e eeuw: bestudering, beschrijving & systematisering.
Retoriek als aan te leren discipline.
Welsprekendheid – Welschrijvendheid
Voordracht v/d gememoriseerde redevoering = essentieel onderdeel v/d orale cultuur – opdracht v/d Retor = de spreker.
5e eeuw: specialisatie – Retor als schrijver, in opdracht v/e ander = logograaf – functie v/d tekst bleef behouden: declamatie!
Literarisering v/d retoriek: kunst v/h zich overtuigend uitdrukken, zowel in geschreven als in gesproken vorm + uitbreiding v/d beoordelingsmiddelen!
iii.
Antieke retorica = voorloper tekstpragmatiek, taalbeheersing, argumentatieleer.
Argumentatieleer – Stilistiek
Overtuigingsmiddelen = belangrijkst – Belang Elocutio (stilistiek) neemt toe.
Tendens zet zich in geschiedenis verder: pejoratief gevolg voor concept.
b. Geschiedenis v/d Retoriek ·
Korax & Teisias als “vaders” v/d retoriek (Syracuse) – in ontwikkeling v/d radicale polisdemocratie was “het woord” een belangrijk instrument dat leidde tot macht.
·
Gorgias v. Leontini – één v/d voornaamste sofisten – opkomst retoriek = onlosmakelijk verbonden met de sofistische beweging.
·
Protagoras v. Abdera: de mens is de maat van alle dingen ~ homo mensura-leer.
·
Sofisten = rondtrekkende leraren die burgers tegen betaling mondiger maakten – het draaide niet om gelijk te hebben, maar om gelijk te krijgen – slecht imago als relativistische, immorele pleitbezorgers die ‘recht praten wat krom is’ en geen oog hebben voor normen of waarheden. (Reputatie dankzij Plato)
·
Plato ergert zich aan gebrek aan filosofische bekommernissen & niet-zoektocht naar absolute waarheid. (Kritiek is ook gericht op retoriek als geheel)
11
·
Isokrates: ~ tijdgenoot (436 – 338) Plato – probeerde ‘strijd’ tussen filosofie en retorica te overbruggen – richtte school op in Athene met als doel daar het midden te houden tussen sofistisch relativisme & onrealistisch absolutisme v. Plato ~ moreel integere & intellectueel onderbouwde retoriek = filosofische retoriek – grondlegger v/d verdere antieke paideia ( ~ vir bonus dicendi peritus)
·
Aristoteles: wetenschappelijk benadering v/d Retorica = belangrijkste & invloedrijkste traktaat dankzij scherp verstand & algemene classificatiedrang – afstand van morele criteria bij beoordeling v/d retoriek – retoriek draait om waarschijnlijkheden & onzekerheden ( Plato’s absolutisme) – argumentatie & ‘ieder zijn waarheid’ – zoektocht naar instemming & overeenstemming.
·
Retorische handboeken vanaf het Hellenisme hebben vooral didactische en prescriptieve functie ~ Griekse (& Romeinse) onderwijssysteem.
·
Keizertijd: Retorica & Poetica zijn verwante disciplines (Aristoteles & Theofrastus) – Longinus: uniek & zeer invloedrijk traktaat Over het Sublieme – wat een literair werk geniaal maakt of kan maken. (~ citaat v. Sappho!)
·
Tweede Sofistiek: ~ Flavius Filostratus (3e) – brede literaire stroming in 1ste eeuwen n. Chr. – hangt samen met opbloei v/h atticisme (terugkeer naar taal v/d klassieke periode) – sofisten als ‘professoren’ retoriek of ‘concertredenaars’ (= beoefenaars v. demonstratieve welsprekendheid) Welsprekendheid als show - democratie = dood.
c. Systeem Antieke Retoriek ·
Belangrijkste vernieuwer post-aristotelische traditie = Hermagoras v. Temnus.
·
Meest indrukwekkende synthese v/d antieke retoriek = Quintilianus.
·
Retorische genres: o Genus Iudiciale: verleden - schuld/onschuld - aanklacht/verdediging - jury. o Genus Deliberativum: toekomst - voordeel/nadeel - aanraden/ontraden politiek beslissingsorgaan. o Genus Demonstrativum: heden - kwaliteiten/gebreken - lof/blaam - publiek dat moet bewonderen.
·
Benodigdheden: natura/talent – ars/techniek – usus/ervaring // Weg: doctrinaopleiding – imitatio-navolging– exercitatio-oefening (~ praeexercitamenta)
·
Taken: inventio-dispositio-elocutio = altijd cruciaal! – memoria-actio = enkel relevant voor publiek. (Bijkomstig voor Aristoteles)
·
Overtuigingsmiddelen = Inventio o Niet-technisch = los v/d spreker//Technisch/Artificiële = ars rhetorica: Èthos = karakter = geloofwaardigheid v/d spreker = Zender Pathos = emotie = beroep doen op toehoorder = Ontvanger Logos = ‘eigenlijke’ – logische of redelijke argumenten = Boodschap o Aristoteles vindt dat alleen 3e voldoende is, ondanks expliciete vermelding van overige 2 – vinden van logische argumenten a.d.h.v. loci/topoi als vindplaats; later concretere invulling + evolutie tot algemeen toepasbare richtlijnen & formules: algemene vindplaats als terugkerend motief = cliché.
·
Onderdelen = Dispositio: exordium - narratio - argumentatio - refutatio - peroratio.
12
·
Belangrijkste Stijlmiddelen = Elocutio: o Tropi/tropen ~ translatio/metafoor o Figurae/figuren ~ -sententiae = gedachten- & -verborum = woord-.
d. Redenaars & Schrijvers i.
Attische Redenaars
“10 Attische redenaars” = beschouwd als dé voorbeelden v. toegepaste retoriek.
Lusias: (±445 – 380) ~ metoik – naam & faam als logograaf – zuiver & eenvoudig Attisch – werd stijlvoorbeeld voor atticisten.
Isokrates: (436 – 338) leerling sofisten Protagoras, Prodikos & Gorgias – kende Socrates – oorspronkelijk logograaf – later oprichter v/e school – voornamelijk lofredes op Athene – politiek panhellenistisch.
Demosthenes: (384 – 322) “grootste v/alle Griekse redenaars – veel pathos, scherpe argumenten & heftige stijl – verdiende fortuin als logograaf – erg actief als redenaar & politicus – anti-makedonisch – zelfmoord na Alexanders’ dood.
ii.
Hellenisme: Asianisme & Atticisme
Asianisme = gezwollen, gemaniëreerde, barokke stijl – grondlegger = Hegesias v. Magnesia – Oorsprong: Klein-Aziatische steden worden retorische centra.
iii.
Atticisme = soberdere taal (~ Lusias) – school v. Rhodos (~ Molon)
Keizertijd: Twee Sofistiek
Loukianus: (120 – 180) ~ Samosate (Syrië) – absolute top Griekse literatuur – eerst rondreizende sofist, rond 40ste toewijding aan literaire proza – briljant & spitant Grieks – satirische teksten.
7. FILOSOFISCH PROZA a. Voorlopers i.
Presocratici
Heterogene groep denkers – centraal: ontologie, epistemologie, logica & metafysica – grotendeels onlosmakelijk verbonden met fysica (poging de wetten v/d wereld & kosmos te vatten via natuurwetenschappelijk denken)
Oudste vertegenwoordigers: o
Thales v. Milete ~ 1 v/d 7 wijzen – peetvader v/d Ionische natuurfilosofen (Anaximander & Anaximenes)
o
Pythagoras v. Samos (570 – 480) ~ pythagorisme – wiskundige stelling.
1 belangrijke filosofen in proza: ste
o
Herakleitos v. Efese (550 – 480) ~ duistere filosoof, dankzij spreuken.
o
Zeno v. Elea (5e) ~ paradoxen.
o
Demokritos v. Abdera (460 – 370) ~ atomisme – mechanisch wereldbeeld – invloed op Epicurisme.
Tussen wetenschap & filosofie: o
Aesopus: ~ antieke fabel – oudste proza – populairfilosofisch danzij simpele moraal – eenvoudige taal & stijl.
o
Hyppocrates v. Kos: (460 - ± 370) ~ pure medische wetenschap.
13
ii.
Sofistiek
Een sofistès bemoeit zich met wijsheid/sofia.
Centraal: reflectie betreffende logica & epistemologie – grote invloed op intellectueel tijdsklimaat – soort katalysator voor de Griekse Verlichting.
iii.
Socrates
Mens = Centraal Ethiek als filosofisch discipline = Centraal.
Info over hem via uiteenlopende portretten die van hem gemaakt worden – eerder literair personage – hist. figuur = 399 v. Chr. ter dood veroordeeld slechte invloed op de jeugd, godenlastering en poging tot nieuwe goden.
Bijzondere belangstelling voor vragen – Socratische/Maieutische methode.
b. Plato i.
Leven & Filosofie
Geboren in 427 – aristocratische familie + Socrates’ veroordeling door volksrechbank = antidemocratische gezindheid.
Stichting v/d Academie rond 387 – gestorven in 348/7.
Nadruk op epistemologie & ethiek – Centraal = transcendente Ideeën (hoogste = to kalon = mooie & goede) als basis van alle ware kennis. (Herkenning) – kennis deugd - geloof in absolute waarheid leidt tot ideaalbeeld v. antidemocratisch, absolutistisch (± fascistisch) systeem met filosoofkoningen.
ii.
Dialoog als genre
Oeuvre bestaat uit dialogen (behalve Apologie v. Socrates) – Plato spreekt via meerdere personages = creatie v/e nieuw genre – gesprek; ± dramatische actie.
Gebruik ervan = filosofisch statement – reflecteert dialectisch, kritisch en/of maieutisch karakter v. filosofisch onderzoek.
iii.
Werken
Argwaan tegenover poëzie ondanks eigen poëtisch talent – Proza = stilistisch meesterwerk – spreektalig, retorisch, mythisch, humoristisch, archaïsch & poëtisch – filosofisch oeuvre v. 35 dialogen & 13 brieven.
Onderverdeling in 3 periodes: o
Vroege/Socratische Periode: aporetische dialogen (~ maieutiek) met als resultaat dat we minder weten dat we dachten.
o
Middenperiode of “Bloeitijd”: basis v/d Ideeënleer – brede thematiek.
o
Late Dialogen: dramatisch gehalte daalt – monologen binnen dialogen worden langer & technischer – literair minder genietbaar, filosofisch soms duister.
c. Kleine Socratici
Antisthenes: belangrijkste leerling na Plato – ultieme streefdoel: onafhankelijkheid – te bereiken via ascese – grondlegger v. Kunikoi (hondse) – Cynische school = voorloper v/d Stoa – Diogenes v. Sinope – Crates v. Thebe.
Aristippus v. Cyrene: tegenhanger v. Antisthenes – streefdoel: hèdonè/genot – grondlegger v/d hedonisten of Cyrenaïci.
14
d. Aristoteles
Leven: dé uomo universale v/d Oudheid – 384/3 Stageria - 322 Chalkis – leerling Academie v. 368 tot 347 (dood Plato) – leraar Alexander in 342 – stichter LukeionLyceum-Peripatos in Athene in 355 – verlaat Athene door antemakedonisme.
Werken: Uitsluitend geschriften ui Lyceum-tijd – toeval bewaarde lesnotities – weerspiegeling v. encyclopedische geest & wetenschappelijke belangstelling – Poetica & Rhetorica.
e. Filosofie in Hellenisme – de Scholen
Platonisme: Academie evolueert naar wiskunde onderzoeksinstelling - Oude Midden - Nieuwe.
Aristotelisme: Peripatos evolueert naar school voor wetenschappelijk onderzoek – belangrijkste leerling = Theofrastus v. Eresos op Lesbos – grondlegger botanica – baanbrekende studies over stilistiek & retoriek (Karakters).
Cynisme: Bioon v. Borusthenes & Menippos v. Gadara – allesbehalve geïnstitutionaliseerd – grote invloed op Lucianus.
Stoïcisme: Zeno v. Krition op Cyprus – leerling Kunikoi & Academie – 300: zelf les in Stoa – Cleanthes v. Assus, Chrysippus v. Soli, Panaetius v. Rhodus & Posidonius v. Apamea – laatste twee invloed op Cicero.
Epicurisme: Epicurus – stichter v/d kèpos/tuin in 306 – hoogste doel: ataraxia of onverstoorbaarheid.
Skepsis: Pyrrhon v. Elis – “men kan niets weten” – niets geschreven – grondlegger Pyrrhonisme.
f. Filosofie in Keizertijd – de Scholen → voortzettingen v. klassieke of hellenistische tradities, maar vaak sterk gewijzigd.
Midden-Platonisme: Aantal platonici uit 2e eeuw n. – soms verbonden met/los staand v/d Academie – Plutarchus (Moralia) – Celsus (Het Ware Woord)
Neopythagorisme: Heropleving vanaf 1ste v. - platonische, stoïcijnse & peripatetische elementen - mix filosofie & mystieke religie - Apollonius v. Tuana.
Aristotelisme: commentaren op Aristoteles vanaf 1ste v. – ± apart filosofisch genre.
Late Stoa: Grieks als belangrijkste taal, ondanks populariteit Rome – Epictetus – Marcus Aurelius (Aan zichzelf – één v/d grootste hoogtepunten + eindpunt Griekse stoïcijnse lit.)
Neoplatonisme: laatste belangrijke antieke filosofische school – beweerde intellectuele & religieuze ambities v/d mens te bevredigen – grondlegger = Plotinus – afkomstig uit Egypte – 244 school in Rome (Enneaden) – 4e-5e eeuw = stichting neoplatonische scholen in Syrïe, Alexandrië & Athene – Julianus – Romeinse keizer – bijnaam “de Apostaat” – tegen Kunikoi & christenen.
Individuen: Philo v. Alexandrië – vertegenwoordiger v/d smelting v. joods & hellenistisch denken – Diogenes Laërtius – historicus v/d filosofie.
15
8. HELLENISTISCHE POËZIE a. Historische Situering
Alexanders’ veroveringen – vroegtijdige & plotse dood (323) – opvolgingstwisten & territoriale oorlogen (“diadochtentijd) – zwak evenwicht 4 dynastieën v. 4 generaals v. Alexander – geleidelijke overgang in Romeinse handen.
Antigoniden: ~ Antigonus - ‘moederland’ - HS Pella - 168-146 v.: geleidelijk.
Attaliden: ~ Attalus - gedeelte v. Klein-Azië - HS Pergamum – 133: via testament.
Seleukiden: ~ Seleucus - grootste rijk - Klein-Azië-Syrië-Indië - HS Antiochië - 95.
Ptolemeeën: ~ Ptolemaius – Egypte - HS Alexandrië - Cleopatra = laatste afstammeling - 30: Slag bij Actium - R.R.
Grieken = Imperium – multiculturele samenleving – ontstaan v. grootsteden met kosmopolitische allure – vraag naar eigen Griekse culturele identiteit.
Alexandrië: grote aantrekkingskracht op intellectuelen.
Relatieve emancipatie v/d vrouw.
b. Nieuw Cultureel, Intellectueel, Artistiek & Literair Klimaat
Grote belangstelling voor wetenschappen & kunsten – onderdeel Griekse culturele identiteit – ontwikkeling hofcultuur in Alexandrië – Hellenistisch patronaat als mecenaat avant la lettre – inspiratie voor Maecenas!
Mouseion (~ Muzen) permanent centrum voor r&d – labo voor anatomisch onderzoek, dierentuin, observatorium & bibliotheek.
Bib: doel = alles verzamelen wat in het Grieks geschreven was – hele literaire patrimonium te inventariseren & catalogeren, te verifiëren & controleren, te bestuderen & becommentariëren, te evalueren & klasseren, te propageren & doceren, te imiteren & transformeren.
Grootste maar niet enigste: Serapeion (~ Alexandrië) & Pergamum.
Bloei beeldende kunsten: evolutie naar realisme – aandacht voor kleine, pathetische, alledaagse.
c. Alexandrijnse Poëzie i. Poeta-Doctus
Hellenisme = periode van literarisering v/d literatuur – oraliteit wordt gedeeltelijk vervangen door leescultuur – dialecten verdwijnen als spreektaal, blijven behouden als boekentaal.
Alexandrijnse poëzie/Alexandrinisme: moeilijke dichtkunst v. geleerden voor geleerden – experimenteel, poëticaal of zelfreflecterend, intellectualistisch & subtiel, intertekstueel & gelaagd, ironisch & dwars.
ii. Nieuwe Genres
Epos (≠ typ. hell. Genre) – Apollonius v. Rhodos – koninklijk bibliothecaris v. Mouseion – trad. Argonautenmythe (= typ. hell. Epos) met Jason als antiheld + allusies & citaten uit Homeros – Centraal = liefde – vol geleerde uitweidingen.
Leerdicht (typ. hell. Genre) – mogelijkheid geleerdheid te combineren met virtuositeit – demonstraties v. versificatorisch “kunnen”.
16
Drama – Nieuwe Komedie v. Menandros – voorkeur voor realistische plots met herkenbare typetjes ~ evolutie beeldende kunst.
Hymne: In homerische traditie, maar totaal anders van toon.
Elegie: Zeer populair – sterke invloed op Latijnse liefdeselegie.
Epigram: Sluit best aan bij alexandrijnse poëtica o
Vorm: geschreven in elegisch distichon – kort met vaak pointe
o
Opschrift ~ literarisering tot fictie – andere uiteenlopende onderwerpen
o
2e eeuw: bundeling in bloemlezingen – Meleagros v. Gadara – Anthologica Palatina – verzameling v. 14 boeken – 1ste v. lange traditie.
Subgenres: o
Epyllion: klein eposje – mythologische stof in korte vormen – focus op randfiguren & alledaagse handelingen v. grote helden.
o
Eidyllion: genretafereeltje – schetsen uit dagelijks leven (dia/monoloog) – belangrijkste & invloedrijkste genre v/d idylle.
o
Bukolische of pastorale poëzie: “koeherder” ~ creatie Theocritus – romantiserende & idealiserende kijk op landleven – tegenstrijdigheid tussen onderwerp & gesofisticeerde vorm zorgt voor ironische afstand.
o
Mimiambe: ~ Mime in jamben – korte pseudorealistische scènes uit dagelijks leven v/d lagere klassen – Hero(n)das.
iii. Grootste Dichters
Callimachus v. Cyrene: enorm productieve hellenistische dichter – 800 boeken proza & poëzie – niets bewaard v. wetenschappelijk prozawerk – hét prototype poeta doctus– “groot boek = groot kwaad” – 6 hymnen & 63 epigrammen – hoofdwerk: Aitia/Oorzaken – 4000+ elegische verzen – schakel v. miniatuurtjes met aitiologisch gemeenschappelijk element – link met epyllia & jamben.
Frequente hellenistische motieven: liefde & poëtische zelfreflectie – dichter wil originaliteit, exclusiviteit & beperking en zet zich af tegen epen.
Theocritus v. Syracuse: meest originele onder hellenistische dichters – geen prof. geleerde – wordt beschouwd als de “schepper” v. bucolische poëzie – 30 eidyllia – heterogeen v. vorm & inhoud – enkelen in Eolisch metrum & dialect, andere in hexameters & grotendeels Dorisch. Liefde = vaak centraal – geen cryptische verzen – figuurgedicht & 27 epigrammen.
Apollonius v. Rhodus: naast Argonautica ook stichtingsgedichten in hexameters & hinkjamben – zo goed als volledig verloren.
Philetas v. Kos – actief als lexicograaf – liefdeselegieën, epigrammen & epyllia.
Simias v. Rhodus – figuur- of omtrekgedichten (A.P.), later technopaigni – typerend voor hellenistische poëtica – leespoëzie.
Euphorion v. Chalkis op Euboea – Callimachus-stijl – poeta novi
Moschus v. Syracuse – 2e bucolische dichter – enkel 2 epyllia bewaard.
Bion v. Smyrna – 3e & laatste bucolische dichter – Grafzang v. Adonis.
Parthenius v. Nicea in Bithynië – grote invloed Italië – les aan Vergilius.
17
9. KEIZERTIJD: IMPERIUM V/H PROZA a. Historische Situering
Geleidelijke overgang v. Hellenisme naar Keizertijd – feitelijk grondlegger = Augustus – weinig veranderingen op cultureel en politiek vlak voor Griekse poleis.
Wisseling v. machtscentra – lokale overheden behouden beperkte bevoegdheid met Grieks als voertaal.
Nieuwe ontwikkeling: opkomst & globalisering v/e afscheuring v/h Jodendom.
Christendom groeit uit van kleine sekte tot staatsgodsdienst – Grieks als cultuurtaal & imperiale structuur als organisatieprincipe.
i.
Augustus – Justinianus
·
1ste eeuw: Julisch-Claudische & Flacische dynastieën.
·
2e eeuw: “Adoptiefkeizers” – Trajanus – Hadrianus – Marcus Aurelius.
·
3e eeuw: “Soldatenkeizers” – chaotisch – druk op grenzen & eco. problemen.
·
4e eeuw: Diocletianus – systeem tetrarchie – Konstantijn “de Grote” – christendom – verplaatst HS naar Byzantium ~ Constantinopel – Julianus terug naar heidendom – Theodosius “de Grote” – christendom tot staatsgodsdienst.
·
5e eeuw: Honorius & Arcadius – West (Rome 1ste plundering door Visigoten 410 – Val in 476) & Oost.
·
6e eeuw: Oost overeind tot 1453 – Justinianus – deel v/h Western wordt heroverd – 529: Codex Justinianus – Sluit Academie in Athene.
ii. ·
Grieken onder Romeins bewind Byzantijnse Grieken noemden zichzelf ‘Romeinen’, dankzij de negatieve conotatie die Grieken/Hellenen hadden gekregen: Heidenen.
·
1ste eeuw echter: Griekstalige intellectuelen ~ Hellenisme als culturele identiteit. (2e Sofistiek = daarvan duidelijkste uiting)
·
Gevolg: Grootste gedeelte v. Griekse lit. = doordrongen v. roemrijke traditie.
·
Onderwijssysteem = gericht op lectuur & imitatie v/d klassieken.
b. Proza → = grootste deel literaire productie – 1ste echte fictie onder vorm v. antieke roman.
i.
Non-fictie
·
Historiografie: Plutarchus & Cassius Dio // Retoriek: Beweging v/d 2e Sofistiek
·
Filosofie: Stoa & Neoplatonisme // Wetenschappen: Synthese v/d eerder verworven kennis + tendens tot compilaties Hellenisme zet zich voort.
·
Taal & Letterkunde: tendens tot compilaties – Apollonius Duscolus v. Alex. – Pollux v. Naucratis (Onomasticon) – Hesuchius v. Alex. (enorm lexicon) – Johannes Stobaius (citatenbloemlezing) – Fotius (Bibliotheek) – de Souda = anonieme encyclopedie 10e eeuw – taalkundig & zakelijk lexicon.
·
Hutsepotliteratuur: allerlei wetenswaardigheden, citaten & anekdotes bij elkaar – moeilijk onder te brengen in bepaalde genre – grondlegger = Favorinus v. Arelate. (Omnigena historia)
18
ii.
Fictie
·
Belangrijkste nieuwe genre = antieke roman – groep narratieve prozateksten met een liefdesgeschiedenis als centraal thema – relatie tussen koppel wordt bedreigd door reeks avonturen.
·
5 Griekse romans bewaard: bekendste = Longos v. Lesbos – Dafnis & Chloë – pastorale roman – volledig op Lesbos – uitgewerkt bucolisch eidyllion in proza.
·
± Ontspanningsliteratuur voor geletterde mensen (= rijk) ~ ingenieuze schriftuur met intertekstuele verwijzingen, retorische procedés, complexe plotontwikkeling & ingewikkeld vertelperspectief.
·
Parallellen met & invloed van epiek, geschiedschrijving, liefdespoëzie & drama.
·
Verwant: Loucianus – Ware geschiedenissen – hilarische parodie op reis- en avonturenverhaal – centraal liefdesthema = afwezig – romaneske topoi.
·
Brieven: epistolografie – bloeiende literaire activiteit – productie v. valse brieven! – apokriefe (~ karakter briefroman) of fictieve collecties (voorliefde voor erotiek).
c. Poëzie
Bewaarde versproductie = eerder retorische schooloefeningen dan retoriek – weinig bewaard ~ uit esthetisch opzicht niet erg.
Epos (heropbloei – Nonnos) – Leerdicht (encyclopedische tendens – blijft beoefend worden) – Drama (niets – enkel herlezen) – Hymnen (Orfisch & religieus).
Belangrijkst & meest genietbaar: Epigram – soms directe invloed op Martialis – Philippus v. Thessaloniki (Krans) – Loucillius (Spot) – Strato v. Sardis (Obsceen) – Palladas v. Alex. (Pess. heidense leraar)– Agathias v. Constantinopel (Cyclus).
Fabeldicht: ~ Phaedrus (1ste eeuw) omzetting in jambische verzen.
10. JOODS-CHRISTELIJKE GRIEKSE LITERATUUR a. Historische Situering i.
Jodendom v. Alexander – Hadrianus
Palestina, Israël, Jud(e)a, (deel van) Syrië – enorme geschiedenis, vanaf hellenistische tijd vermengd met Grieks-Romeinse geschiedenis.
Na Babylonische ballingschappen (6e eeuw): 2 eeuwen relatief rustige tijd onder bewind v/d Perzen.
333: Makedoniërs – 312: Ptolemeeën – 198: Seleuciden.
63: Pompeius brengt Jeruzalem onder Romeins gezag – 40: Herodes krijgt v/d Romeinse senaat titel ‘Koning v. Juda’ – Augustus: Syrië wordt keizerlijke provincie – Romeinse & Hellenistische cultuur vs. Jodendom = 1ste Joodse oorlog 66-70 – 2e Joodse oorlog 132-135.
ii.
Christendom v. Augustus – Theodosius
Geboorte Jezus v. Nazareth onder Augustus – Kruisiging onder Tiberius.
“gezalfde” – 10 jaar P.M. start Paulus leer te verkondigen – optreden = cruciaal in ontwikkeling christendom ~ van hervormingsbeweging binnen Jodendom naar religie met universele ambities.
19
b. Joods-Hellenistische Literatuur ·
Religieuze & profane Joodse teksten – in het Grieks geschreven door (1) diaspora & (2) overheersing Palestina door hellenistische dynastieën.
i.
Septuagint(a)
= Griekse versie “Oude Testament” – equivalent joods-Hebreeuwse bijbel – collectie wetboeken, historische boeken, novellen, poëzie, …
Aristeas-brief: ‘goddelijke wet v/d joden’ vertaald uit Hebreeuws naar Grieks door 72 joodse geleerden (Ptolemaius II Phyladelfus – alle boeken v/d hele wereld te verzamelen) ~ Septuaginta – LXX – bevat meer boeken dan joods-Hebreeuwse kanon – sommige met hellenistische inspiratie of origineel in het Grieks geschreven.
ii.
Joods-Griekse geschriften: door protestanten niet erkend = Apokriefen.
(Andere) Syncretische geschriften → Richten zich uitdrukkelijker op gehelleniseerd/niet-joods publiek en/of streven naar versmelting v/h joodse & Grieks denken.
Apologetische literatuur: Aristoboulus – voorloper Philo – “bewijst” dat Griekse filo schatplichtig was aan Pentateuch (= Torah).
Pseudepigrafische Spreukenliteratuur: spreukenverzamelingen waarin Grieks & joods gedachtegoed vermengd waren.
Filosofische/Exegetische literatuur: Philo v. Alex. – vertegenwoordiger versmelting joods & hellenistisch denken ~ oefende via Logosleer & allegorische Bijbelinterpretatie invloed op christelijke traditie.
Historiografie: Flavius Josefus – betrokken in 1ste Joodse oorlog.
c. Vroegtchristelijke Literatuur ·
Succes v. verkondiging v. Jezus & Paulus: hoeveelheid bewaarde Griekschristelijke literatuur uit Keizertijd = zeer groot.
·
NT & andere basisteksten christendom = in het Grieks geschreven! – NT = taalkundig unieke bron voor koinè-Grieks v/d vroege keizertijd.
·
Paulus = auteur v. oudst bewaarde christelijke teksten – sterk gehelleniseerd jood & Romeinse burger ~ Tarsus (= Klein-Azië).
i.
Nieuwtestamentische & apostolische geschriften
Canonieke geschriften: hebben religieus erkend statuut – Kanones – NT.
Apokriefe geschriften: worden beschouwd als ‘onecht’ – meestal uit 2e eeuw + “aanvullingen” bij canonieke geschriften (+ Apostolische geschriften)
Genres NT: Handelingen = variant res gestae-literatuur – Apocalyps = typisch joodse origine – Evangelies = originele mix v. diverse elementen.
Na NT: typisch christelijk ondanks parallellen & voorgangers in joodse/pagane literatuur = hagiografie (heiligenleven, Vita), kerkgeschiedenis, liturgische hymnografie.
20
ii.
Apologeten
Apologetische literatuur probeerde christelijk geloof rationeel aanvaardbaar te maken, meestal door toenadering tot Griekse filosofie & cultuur – Justinus Martyr v. Flavia Neapolis & Athenagoras v. Athene.
iii.
Gnostische & Antignostische geschriften
2e eeuw: christelijke auteurs tegen heidenen, joden én tegenstanders binnen christendom – “ketterijen” of heresieën – Ketterse stroming legde meer nadruk op kennis/weten dan op geloof/vertrouwen.
iv.
Alexandrijnen
2e & 3e eeuw: Alexandrië = christelijk intellectuele HS – “De Schrift” wordt wetenschappelijk bestudeerd – 1ste echt christelijke filosofie.
Titus Flavius Clemens v. Alex.: Protrepticus – Paedagogus – Stromata.
Origenes v. Alex.: leerling Clemens – veelzijdig geleerde – 1ste systematische theoloog (Hexapla) – Tegen Celsus = bekendst apologetisch geschrift.
v.
Kerkvaders → Strikt genomen slecht 4, te situeren in periode waar christendom evolueert tot staatsgodsdienst & christelijke leer definitieve vorm krijgt (~ credo). → Patrologie of Patristiek: studie v/d (kerk-)vaders die alle vroegchristelijke auteurs die theologische lit. schreven.
Athanasius v. Alex.: Bisschop – x-maal verbannen door anti-Arianisme – Leven v. Antonius – hoogtepunt Griekse hagiografie – pleidooi voor ascetisch monachisme.
Basileius v. Caesarea “de Grote”: Bisschop – intensieve retorische opleiding – 1 v/d 3 “grote Cappadociërs”.
Gregorius v. Nazianze: grootste literator – lange retorische & literaire opleiding – omvangrijk oeuvre – Christus Patiens.
Johannes Chrysostomus: leerling Libanius ~ Antiochië – patriarch Constantinopel – oeuvre v. brieven & moraliserende homilieën.
Eusebius v. Caesarea in Palestina – Cyrillus v. Alex. – Maximus Homologetes – Johannes v. Damascus.
vi.
Christelijke Poëzie
~ Anthologia Palatina: christelijke epigrammen.
Latere poëzie = gebaseerd op intensiteitsaccent.
Grootste Grieks-christelijke dichter = Romanus de Melode – belangrijkste auteur v/h Kontakion – soort metrische preek & origineelste byzantijnse bijdrage a.d. Griekse literatuur.
Tijd Justinianus = afsluiting v/d Oudheid – Romanus = zijn verzen luiden nieuw tijdperk in – antieke poëzie kent pas wedergeboorte na 9e eeuw.
21
