1. F e n o m e n a a l Hier: d c stad o p Piranesi's Vedute di R o m a ' . O n g e l o o f l i j k ! Verweerd d o o r d e tijd e n d e p l a n t e n g r o e i zie je het o u d e Rome, wat ervan restte: r u ï n e s en gevallen brokstukken rillend in het licht, het is e c h t o n g e looflijk h o e hij ze ziet, streelt o p het vonkelend koper, groeft met d e e t s n a a l d , bijt met het zuur, om ze te zwarten met inkt en te d r u k k e n o p g e s c h e p t p a p i e r. Fluks en llink van o p z e t zie j e er oo k het B a r o k k e Rome, het m o d e r n e , d e hartelijk e t r a p p a r tijen, d e v l o e i e n d e w a t e r p a r t i j e n, d e bloeie n d e s c u l p t u r e n , d e gloeiend e gevels, wonderlijk, h o e hij ze ziet en laat b l a k e n van geluk. Bezoekt Piranesi d e r u ï n e s g r a a g in m a a n verlichte n a c h t e n , d e Barokke p l e i n e n laat hij liever g l a n z e n in h e l d e r d e c e m b e r l i c h t . M a a r alles is v o o r hem voorbij, o o k d e B a r o k . E e r d e r gaat hij de r u ï n e s t e g e m o e t om zich e r m e e te vereenzelvigen, en peilt er zijn ideaal. Het Neoclassicisme h e e f t h e t p e r f e c t e m o d e l gezocht in het n o b e l e , g l a d d e , strakke, e e n v o u d i g e v o l u m e . Piranesi niet. En het Neoclassicisme h e e f t d e Barok met h a a r o v e r h o e k s e p e r s p e c t i e f en h a a r o r n a t e o p p e r v l a k t a b o e verklaard. Piranesi niet. Piranesi's Vedute h e b b e n d e kracht van d e g e n i u s loei 2 . Ze werken met d e h i s t o r i s c h e lagen van d e o m v o r m i n g van d e g r o n d w a a r o p de stad is gevestigd. Ze weten zoiets te e v o c e r e n . We zijn erbij. Nel alsof we er w o n e n en r o n d d o l e n , niet als w a a r n e m e r s m a a r als bijwoners 3 . Het liefst zou ik d a n ook hier in t e g e n w o o r d i g e tijd blijven spreken over deze vedute, onmiddellijk, z o n d e r o m w e g e n (ik m o e t b i j v o o r b e e l d a c h t e r w e g e laten mijn klacht over he t verval van het R o m e van nu, e e n verval da t niet esthetisch maar anesthetisch is, oorverdovende, a f s t o m p e n d e drukle). Een b e z w e r e n d e s p r e u k bezit ik h e l a a s niet om het postb a r o k k e R o m e van Piranesi h i e r h e e n te h a l e n . Hier: d e vedut e b e s t a a n , dit verdwen e n Rome b e s t a a t dus. M a a r h o e bestaat het? 4 2. S e m i n a a l Die geëtste vedute h e b b e n g e s p r o k e n in t e g e n w o o r d i g h e i d van e e n stad die o n s t h a n s verre is, verloren. Wie ze ziet leeft even in d e schijn w a a r i n e e n b e s t a a n o p l i c h t dat zoals j e weet is v e r g a a n . Is d e evocatie uitgewerkt e n voorbij, b e g i n t het naarstig speuren n a a r de middelen, de k u n s t g r e p e n , d e t e k e n s om d e f e n o m e n a l e r o e s weer o p te r o e p e n . In het semitiale schrift van d e meester.
D a a r : d e figuranten. D a a r h e b j e e e n o n m i s k e n b a a r P i r a n e s i a a n s stijlmiddel. (De l a t e r e vedut e v e r t o n en figuranten w a a r i n j e d e h a n d van e e n leerling of van zijn zoon v e r m o e d t , het verschil zie j e m e t e e n . ) De figuranten geven dat gevoel van b i j w o n e n . Ze lijken he t e c h t te zien, het zijn d e b e z o e k e r s van die stad, d e bijw o n e r s van dat feest, het publiek van die o p e n b a a r h e i d (en d e g e t u i g e n van die openbaring). Als die f i g u r a n t e n e l k a a r b i j v o o r b e e l d 'iets a a n w i j z e n ' d a n volgt o n z e blik m e t e e n , zo werkt dat. ' L a n t e r f a n t e n ze', komt o n z e blik tot rust, zo zit dat. Het is e e n effectief m i d d e l . Zijn ze 'ver', verschiet o n s oog, d o c h s t a a n ze 'vlakbij', schiet o n z e blik zozeer n a a r vore n toe dat we het gevoel krijgen er zelf bij te staa n omdat d c v o o r g r o n d 'cavea' wordt, h o l t e v a n het t h e a t e r , p u b l i e k s r u i m t e , o o g h o l t e . H a n g t e e n vrouw tic was op, zijn we verteder d e n g a a n we e e n b e e t j e s t a r e n , zo gaat dat t o c h ? En kijk: d a a r wenkt e e n meisje e e n j o n g e n , wat willen ze, vraagt o n z e zich v e r n a u w e n d e blik e n o n t w a a r t e e n verscholen d e u r t j e . Tja. A n e c d o t i s c h e tekens. M a a r het zijn e v e n g o e d symbolische
- R e s t e n v a n hel C i r c u s F l a m i n i u s (uil C.ampa
Marzio)
Gijs Wallis
de
Vries
"if t ^ I / K T POST-BAROKKE ROME, PIRANESI'S
Wenn e s m ö g l i c h
gewesen ware, den
Turm von Babel z u
e r b a u e n , o h n e ihn zu
erklettern, es ware
erlaubt worden.
FRANS KAFKA, u i t [Betrachtungen über Sünde, Leid, H o f f n u n g u n d d e n w a h r e n Weg].
STADSGEZICHTEN
tekens. Met enig gevoel voor dubbelzinnigheid, hoor! Zo is de pissende herder, 'puer minguens' in de iconologie, zoiets als een symbool van levenslust, maar hier is het toch meer symbool van zorgeloosheid of achteloosheid, denk ik. En buigt een jongeling het hoofd, is het niet zozeer de melancholie die hem noopt tot nadenken over het verleden, maar veeleer de verveling die zelfs het heden in vergetelheid stort. En wijzen er heerschappen van kennelijk aanzien elkaar met grote gebaren op de omgeving, dan symboliseert dat minder het erudiete, enthousiaste, leergierige ontzag dan wel de hebzucht van antiquairs en parvenu's, wat zijn ze blasé! En de uitgestoken h a n d van de bedelaar: duidt die op medeleven en weldaad? Beschamend is de lege h a n d die leeg blijft en door niets gevuld... Alle figuranten maken deel uit van een verplaatsing in een omgeving die hen te boven gaat en die h u n in wezen vreemd blijft: het oude Rome; of die ze gebruiken zonder h a a r te evenaren, laat staan overtreffen: het barokke Rome. Het zijn 'displaced persons'. Maar dat gaat ook ons toeschouwers aan, we verplaatsen ons middels die figuranten in die prachtige omgeving, om evenwel te bemerken dat die toegang de juiste niet was. We zijn 'er' niet. We h e b b e n ons verplaatst via een gelijkenis: de figuranten blijven een retorisch middel dat ons iets vertelt 'over' de omgeving; we worden ons een h o u d i n g ' t o t ' die omgeving gewaar, doch nog steeds niet de omgeving 'zelf. Trouwens, raakten we niet weldra uitgekeken op de werking van dit softe middel? Waren de figuranten klein, vonden we de ruimte ontzaglijk, maar niet heus. En toch werkt het. Willen we echter dieper schouwen...
49
Daar: de perspectieven. Vedute werken met 'quadraturismo', het perspectivisch illusionisme. Een veduta is een gezicht op de wereld, de werkelijke of de verzonnene . De topografische veduta en de 'veduta ideale' (of capriccio) berusten o p de b e h e e r s i n g van het perspectief. Was het perspectief in de Renaissance aanvankelijk een venster d a t j e o p e n d e e d om de wereld te zien zoals hij daarbuite n was (met de betoverende betekenis dat j e de wereld net zo zou k u n n e n zien als hij echt was: goddelijke schepping, toegankelijk via de blik van de menselijke schepper, stralend middelpunt), in de barok heeft het venster plaats gemaakt voor de spiegel 5 : om de wereld te zien zoals hij zou k u n n e n verschijnen in onze perceptie. Voor het Neoclassicisme o p e n t zich nog een a n d e r perspectief. Als onderdeel van de Verlichting gaat het in het Neoclassicisme om ruimte, verte, ontdekking, transcendentie van de pyramide, kosmische sfeer van het volume, esthetiek van het sublieme 6 . Piranesi die de scheiding tussen Barok en Neoclassicisme niet h e e f t willen voltrekken m a a r in suspense hield, h e e f t op het perspectief volgens mij een eigen kijk gehad. Zijn eerste publicatie n o e m d e hij 'Prima Parte di Architetture e Prospettive' 7 . Vaak zie j e in Piranesi's perspectief op de voorgrond b r o k k e n o p d o e m e n , óf j e kijkt in duistere grond en ziet d a a r f u n d a m e n ten, gewelven, t r a p p e n; óf j e ziet de massa opstapelen, h o o g oprijzen en klimmen tegen de hemel, torenen d tegen een woeste lucht en schel licht. De m i d d e n g r o n d vertoont een object dat d o o r een tamelijk o n b e p a a l d e achtergron d wat droomachti g wordt, object van verlangen (of van angst zoals in Carceri). De voorgrond is geen museale expositie van interessante stukken, de m i d d e n g r o n d geen stemmig decor, de achtergron d geen horizon. Piranesi h a n t e e r t het perspectief om n a b i j h e id en aardsheid te laten zien: materie, zwaarte, grond, het stapelen, voegen, welven en strekken tegen de hemel. Het d u n k t me hem erom te gaan de kracht van de architectuur te doen uitkomen. We worden gewaar h o e diep en h o e h o o g het bereik van architectuur is. Maar onze blik wordt uiteindelijk gevangen d o o r een a n d e r e kracht dan die van het volume, want steeds weer blijft hij h a k e n in het net van tekens dat het volume omspant: het oppervlak, de textuur, het o r n a m e n t of de inscriptie. Geen venster op de ware maatverhoudin gen in de buitenwereld waaro p we een stralende blik werpen; evenmin een spiegel van het vertekende schijnsel van de binnenwereld. Althans: niet zonder meer. Want o f s c h o o n er op Piranesi's perspectieven wel degelijk middels plattegrond en opstand nauwkeurig afgemeten voor-, midden- en a c h t e r g r o n d e n voorkomen en er ook scheve en kromme vertekeningen o p t r e d e n , is er iets meer a a n de h a n d . En dat is niet het sfeerlicht om kosmische ruimteprisma's. Waarom d r o n g zich in de latere vedute van onze etsende architect de voorgrond op ten koste van het weids p a n o r a m a of de diepe
- V e d u t a uit R o m e : P o r t i c o di O t t a v i a
- E e n V e d u t a uit R o m e : P o r t o di R i p e t t a
- P a n t h e o n ( u i t : Campo
Marzio)
penetratie? Waarom dit griezelend, schrikkend zien van vreemd nabije dingen die intussen de duizelingwekkende dimensie van aarde en hemel in trilling brengen? Dit perspectief 'stuitte op' architectuur in plaats van het 'af te beelden', 'in te lijsten' of er een 'sfeertekening' van te geven. Wat doet het perspectief van onze vedutist eigenlijk? Daar: het 'chiaroscuro', licht-duister. Het 'zwarte brein', had Marguerite Yourcenar Piranesi goeder gewoonte toegedicht; het kon niet zonder licht, dit zwarte brein, m a a r wilde het contrasteren, het verduisteren of nee: dit is nog te barok of te romantisch gezegd; want Piranesi's vedute gaven allengs blijk van die hartstochelijke verbintenis die van meet af aan al gloeide en dan vlam vatte: die voor het oppervlak; daar contrasteerde hij het licht niet, daar verduisterde hij het niet, daar schreef hij het. Ging de dichter voort in het zwart van de inkt op het wit van het papier; Stéphane Mallarmé ('Quant au Livre, l'Action Restreinte', 1897), de architect h a d een a n d e r e praktijk van het vlak, niet minder esoterisch.
-Rome: Een Egyptische obelisk (S. G i o v a n n i i n L a t e r a n o )
Liet hij de architectuur niet tintelen? Is het mogelijk dat gebakken, gehouwen, gepolijste, gevoegde, gebroken, verweerde, bepleisterde, gestucte of verbrokkelde steen zo zou k u n n e n aanvoelen als bij Piranesi? dat het ooit met zoveel plezier is gebouwd? dat stapeling zo huiverig voor verval, dat voegen zo benieuwd n a a r lospeuteren, bekleden zo begerig n a a r doordringin g heeft gemaakt? dat het licht zo materieel kon zijn en de materie zo lichtend? Subliemer dan in werkelijkheid de ruïnes zijn deze etsen, dat h a d Goethe al vastgesteld. De delicaatste toetsen van het opus incertum, reticulatum, quadratum en h o e het verder mag heten zijn nog nooit zo prachtig tot leven gekomen. Dat kwam niet van het licht, dat is veel te metaforisch gezegd.
?;.-/•. XVA7
3. V i t a a l De smid heeft het misschien over zijn ijzers, maar Piranesi noemde ze mijn kopers, 'mes cuivres' 8 . De koperen plaat, daar sprak Piranesi mee - volgens de overlevering - zoals j e met sprekende wezens omgaat. Hij leefde ermee (en stierf eraan, in elk geval stierf hij, 57 jaar, aan een ziekte van de blaas die wellicht verband hield met het zuur waaraan hij zijn kopers heeft gelaafd). In Piranesi's perspectief gaat het mijns inziens om de inschrijving in het vlak, in de plaat, in de vonkeling en matheid van de koperen plaat. Want wenkt het perspectief ons soms aan het venster, soms in de spiegel, soms met sfeerlicht, Piranesi wist een andere droom te dromen waarvan ik de meest fantastische beleef op de Ichnographia (lengten van verlangen, breedten van plezier) die j e toch geen perspectief mag noemen, het is immers een plattegrond (van 'ichnos': spoor en 'graphein': inkrassen, schrijven) 9 . De afdrukken op papier zijn ons bijgebleven, de verbluffende. O n z e eeuw heeft ze inmiddels allang fotografisch gereproduceerd. Maar wat was de praktijk, de kunst, de techniek, de list ervan? Belangrijk is dat h o e meer iets moest oplichten, h o e minder Piranesi het mocht aanraken: niet de toets van licht maar de groeve van de naald, geholpen door het zachte maar ondoordringbare van was en het harde, bijtende zuur; soms werkte hij 'droog', direct krassend met de naald in het koper. Waar hij grifte kwam het duister wonen. Het perspectief zou in het Neoclassicisme, na het venster van de Renaissance en de spiegel van de Barok, het licht hebben geadopteerd. Alles goed en wel, maar dit zijn toch eigenlijk metaforen, overdrachtelijke beeldspraak. Maar bij Piranesi is het een syntagma, werkelijke spraakkunst, praktische ontketening op het vlak in de beweging van het schrift. Bij hem heet perspectief plaat, koperen plaat. Natuurlijk spiegelt de koperen plaat omdat hij glanst. En natuurlijk is het beeld er spiegelbeeldig, omdat er op een tegenoverliggend vlak een afdruk van moet komen. En inderdaad verschijnt er een gezicht op de stad. Zeer fenomenaal is ook het licht. Maar de plaat als leegte is de mogelijkheid voor een weg. Heeft het perspectief eenmaal zijn weg gevonden, in de afdruk, in de publicatie, in de verspreiding, in de receptie van publiek na publiek, dan is er reeds zoveel over te zeggen dat de beeldspraak veelvuldig aan de omheining van de tanden ontvliegt. Verschoon mij, lezer, mijn loslippigheid. Is de plaat overgedragen aan de wereld van de overdrachtelijkheid, dan is de plaat een volte, een volte als leven.
- T e m p i o d e l l e C a m e n e ( u i t : Vedute
Kant, 'Beobachtungen Erhabenen'
di
Roma)
über das Gefühl des Schonen
(1771) e n in 'Kritik der Urteilskraft'
und
(1790),
g a a t h e t o m h e t d e n k e n va n h e t o n d e n k b a r e d o o r h e t o n z i c h t b a r e te z i e n . Men vergelijk e P i r a n e s i ' s b e i d e u i t s p r a k e n : 'queste pariante 1748)
en
'di
(Ragionamento
mezzo
alla
Apolegetico...,
ruine' (Prima
tema
esce
Parte,
il
diletto'
1769; ' t e m i d d e n v an d e
v r e e s rijst h e t g e n o t ' ) ; v o o r e e n o v e r z i c h t v a n h e t s u b l i e m e zie J a m e s B. Twitchell,
'Romantic
Horizons,
Aspects of the Sublime
Poetry and
Painting,
in English
1770-1850', C o l u m b i a , 1983. H e t is n i e t t o e v a l l i g dat ik h i e r verwijs n a a r e e n o p E n g e l a n d g e o r i ë n t e e r d e s t u d i e : P i r a n e s i zelf g e l o o f d e d a t d a a r , e n v o o r a l in
Londen,
de
mogelijkheden
lagen
voor
een
'sublieme' architectuur en stedebouw. 7. G i a n b a t t i s t a Piranesi, Prospettive,
Prima
Parta
di Architetture
e
R o m e , 1743 (2e uitgave 1745?), o p n i e u w
u i t g e g e v e n in e e n u i t g e b r e i d e versie o n d e r d e titel 'Opere Varie di Architettura
prospettive
chita sul gusto degli antichi Romani' 8. O n t l e e n d a a n J . G . Legrand, 1. G i a n b a t t i s t a P i r a n e s i (1720-1778) h e e f t o n d e r m e e r
'Notice historique
vie et les oeuvres de J.B. Piranesi...',
e e n s t e e d s u i t g e b r e i d e r e e k s V e d u t e di R o m a g e p u -
grotteschi
Anti-
in 1750. sur la
1799 m a n u s c r i p t ,
h e r u i t g e g e v e n e n kritisch g e a n n o t e e r d d o o r
b l i c e e r d , v a n a f 1 7 4 6 / 4 8 tot zijn d o o d . Z e v e r g e z e l l e n
4. De P i r a n e s i a a n s e blik o p d e stad ziet h a a r , r u ï n e
zijn a n d e r e w e r k d a t v o o r a l b e s t a a t uit e t s e n m e t
of niet, m e t ' w e e m o e d i g e trots'. Zie v o o r d e ' w e e m -
archeologische onderwerpen en
o e d i g e trots' Piete r J a n Gijsberts,
architectonische
art-Mosser
in 'Piranese et les Francais',
Erou-
c o l l o q u e Villa
Médicis, 1976, r e d . G. B r u n e i , '...le f e u d e ses yeux
' H e t in zijn n u
n ' é t a i t q u ' u n e f a i b l e l u e u r d e celui d o n t il b r ü l a i t
a n a l y s e s e n o n t w e r p e n ; uit v e r h a n d e l i n g e n , t o e l i c h -
v e r b l i j v e n d h i e r : e n k e l e f r a g m e n t e n over m e l a n c h o -
s a n s c e s s e et q u ' i l e x h a l a i t avec p a s s i o n s u r ses
t i n g e n e n p o l e m i e k e n en voorts uit w e i n i g e b o u w -
lie e n stilleven' in M u s e u m j o u r n a a l ( 5 / 6 )
p l a n c h e s . Ce n ' é t a i t q u ' a v e c elles qu'il f a i s a i t vol-
o p d r a c h t e n , w a a r v a n e r vier zijn u i t g e v o e r d e n e r
G i j s b e r t s wil d e ' o n g e n a a k b a r e p r e s e n t a t i e ' of d e
o n t i e r s les f r a i s d e la c o n v e r s a t i o n . Ah! nous
é é n n o g b e s t a a t . A n d r e w Robinson
is a a n e e n d a t e -
' i m m a n e n t e p r e s e n t a t i e ' van d e d i n g e n in h e t stil-
l e u r disait-il, é n e r g i q u e m e n t , e n t r a v a i l l a n t , si vous
r i n g v an d e V e d u t e b e g o n n e n i n 'Piranesi tra Venezia
levenbeeld niet ontcijferen m a a r b e s c h o u w e n . De
ne rendrez pas le soleil d'Italie! pour toi, tu seras
e Europaa
m e l a n c h o l i s c h e blik v a n h e t v e r l o r e n s t a r e n v e r h e f t
et toi tu seras marbre.'
del C o n v e g n o I n t e r n a z i o n a l e . . . , V e n e z i a , 13-15 otto-
zich
a n t w o o r d e n d o p d e v r a a g w a a r o m h i j ter p l e k k e
b r e 1978: 'Dating Piranesi's
c u r a di A. B e t t a g n o , F l o r e n c e 1983, Atti early 'Vedute di
tot e e n
reddend
zien. I n
een
1987.
'tussentijds'
verrons, brique,
(p.226 E r o u a r t - M o s s e r )
Of:
Roma".
p e r s p e c t i e f slaat h e t d r o e f g e e s t i g p e i n z e n o m in
s l e c h t s grove s c h e t s e n m a a k t e , 'ne voyez-vous
I n dit o p s t e l wil ik n i e t a l l e e n d e V e d u t e di R o m a
geluk, w a n t in h e t bijzijn v a n d e d i n g e n - ' d e
si mon dessin était fini
b e s p r e k e n m a a r h e t g e b r u i k va n V e d u t e in r u i m e r e
v e r g a n k e l i j k h e i d h e b b e n ze a c h t e r zich g e l a t e n ' -
qu'une
zin, z o a l s d a t in het
ervaar j e de eerst o n g e n a a k b a r e m a a r verleidelijke,
cuivre, j'en fait
a a n w e z i g e m a a r a f w e z i g e d i n g e n n u als ' i m m a n e n t e
zijn d o o d s s t r i j d : 'Le repos, disait-il, est indigne
presentatie'.
citoyen de Rome, voyons encore mes modeles, mes dessins
h e l e o e u v r e va n
Piranesi
voorkomt. 2. C h r . Norberg-Schulz Interrotta'
h e e f t in A.D. 1979 ( 3 / 4 ) ,
'Roma
( r e d . M. G r a v e s ) d e g e n i u s loci v an R o m e
5. Zie h e t artikel in d e z e a f l e v e r i n g v a n ' O a s e ' v a n
z e e r v o o r t r e f f e l i j k g e d e f i n i e e r d in d e t e g e n s t e l l i n g
de h a n d van Filippo
van d e k o s m i s c h e s c h a a l van h e t l a n d s c h a p v a n d e
6. V o l g e n s E d m u n d Burke
A l b a a n s e h e u v e l s t e n z u i d e n v an d e stad e n
de
of Our Ideas of the Sublime
into the
and the Beautiful'
Orgin (1757)
a a r d s e , grillige s c h a a l v an h e t in v u l k a n i s c h e t u r f -
g a a t h e t om h e t u i t h o u d e n v a n a n g s t ,
s t e e n g e s l e t e n T i b e r d a l ten n o o r d e n va n
gemaakt door het aanschouwen. Volgens I m m a n u e l
Rome;
n a t u u r l i j k e t e g e n s t e l l i n g o m g e v o r m d in e e n cultu-
pas que
ne deviendrait
plus
contraire je crèe V'effect sur le
un original.'
(p.246. op.cit.) E n , in d'un
et mes cuivres.' (p.247, op.cit.) I n h e t I t a l i a a n s is k o p e r ' r a m e ' e n p l a a t ' l a s t r a ' . Ze zijn te b e k i j k e n te R o m e
Camerota. in 'Enquiry
copie; lorqu'au
ma planche
mogelijk
in d e C a l c o g r a f i a N a z i o n a l e . 9. De ' I c h n o g r a p h i a ' m a a k t d e e l uit v a n 'II Marzio dellantica
Campo
Roma' ( o p g e d r a g e n a a n d e E n g e l s e
a r c h i t e c t R o b e r t A d a m ) , R o m e , 1762. Ik b e r e i d e e n p r o e f s c h r i f t o v e r P i r a n e s i voor, w a a r i n ik b e w e e r
rele: v an d e a x i a l e c o m p l e x e n v a n f o r a of t h e r m e n
d a t d e z e p l a t t e g r o n d r e c o n s t r u c t i e e n visie h e t ' c e n -
en d e l a b y r i n t i s c h e , i n t i e m e s t e d e b o u w .
t r u m ' is v a n zijn h e l e o e u v r e .
3. V a n d a a g h o o r ik e e n t o n e e l s c h r i j v e r o p d e B.B.C. r a d i o z e g g e n d a t j e in h e t E n g e l s wel zegt 'to s e e a play ' m a a r n i e t ' t o w a t c h a play' als j e h e t o v e r d e s c h o u w b u r g h e b t , e n a n d e r s o m : 'to w a t c h T V ' e n niet 'to see TV'. D e z e t o n e e l s c h r i j v e r g i n g niet in o p d e B r e c h t i a a n s e h o u d i n g v a n h e t t e s t e n d kijken (to look?). To s e e als h e t i n g e w i j d w o r d e n d e b i j w o n e n va n e e n s c h o u w s p e l is o o k d e h o u d i n g die R o l a n d Barthes v e r w e r p t als h e t o m t o n e e l g a a t . Zich o p B r e c h t b e r o e p e n d b e s c h r i j f t h i j in
'l'Empire
des Signes' (1970; n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g 'Het Rijk
van
de Tekens', 1987) d e s e n s a t i e van h e t l u c i e d e t e s t e n d e kijken n a a r t o n e e l in J a p a n , i.e. h e t B u n r a k u t o n e e l , w a a r d e d u i d e l i j k e s c h e i d i n g v an h a n d e l i n g , stem, muziek en lichaam e e n hallucinerende o n t r o e r i n g van g r o t e vitaliteit t e w e e g b r e n g t ; o o k h e t J a p a n s e Kabukitoneel
(ka = z i n g e n , b u = d a n s e n , ki =
handelen) berust op een waarneembare scheiding. Het W e s t e r s e v e r s c h i l t u s s e n kritisch w a a r n e m e n e n gelovig t o e s c h o u w e n e n b i j w o n e n (to s e e ) b e s t a a t in h e t O o s t e n b l i j k b a a r niet: ' d a a r g i n d s ' , z o u B a r t h e s z e g g e n , b e s t a a t d e h e e r s c h a p p i j va n h e t t e k e n zonder achterdocht en zonder gelovigheid.
- V i l l a H a d r i a n a ( u i t : Vedute
di
Roma)
