Culemborgse Voetnoten'

Culemborgse Voetnoten'

Historisch halfjaarbericht 1998-19

Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden

Redactioneel

M e t g e n o e g e n presenteren w i j U de C u l e m b o r g s e ' V o e t n o t e n ' nr. 19. H e t is een t h e m a - n u m m e r . Archivaris R.H.C. v a n M a a n en beschrijft de ï p e - e e u w s e i n d u s t r i e in het V e e r w e g g e b i e d . D e heer v a n M a a n e n heeft veel g e p u b l i c e e r d over de 19e e e u w s e i n d u s t r i e ë n in de W e s t - B e t u w e . O p p a g i n a 38 ziet U de afbeeld i n g van een schilderij, d a t i n h e t b e z i t is v a n ons g e n o o t s c h a p . O p 15 d e c e m b e r 1942 s c h o n k de heer H.W. van H o y t e m a d i t s c h i l d e r s t u k aan 'Voer/, v o o r s t e l l e n d een g e z i c h t op de Lek m e t de C u l e m b o t g s e oever w a a r o p de v o o r m a l i g e branderij e n steenoven. H e t schilderij is een kopie d o o r de C u l e m b o r g s e schilder N . van Os naar een o r i g i n e e l v a n Springer. H e t o r i g i neel is in bezit van de familie v a n H o y t e m a . Van de v o o r s t e l l i n g v a n h e t eerste C u l e m b o r g s e i n d u s t r i e terrein, d a t op schilderij w o r d t afgebeeld, v i n d t m e n v a n d a a g niets m e e r terug. G e d u r e n d e de 19e e e u w w e r k t e n hier t o c h vele m a n n e n , v r o u w e n e n k i n d e r e n voor h u n dagelijkse brood. In het g e b i e d w a r e n o.a. g e v e s t i g d : een j e n e v e r s t o k e r i j , een g l a s blazerij, een m a n d e n m a k e r i j , een g r o e n t e d r o g e r i j en een s t e e n fabriek. D e b e k e n d e C u l e m b o r g s e f a m i l i e v a n H o y t e m a h a d deze fabrieken, t e s a m e n m e t a n d e r e n o p g e r i c h t e n speelde een g r o t e rol bij h e t l e i d i n g g e v e n .

T)e Culemborgse industrialisatie in de negentiende eeuw

H

E T A L G E M E E N beeld van de N e d e r -

p o g i n g e n g e w e e s t n i e u w e fabrieken o p te rich-

landse i n d u s t r i e in de eerste helft v a n

ten. Z o w a s sprake v a n de m o g e l i j k e v e s t i g i n g

de n e g e n t i e n d e e e u w is dat v a n een in-

v a n een calicotweverij en van een g l a s v e n s t e r -

g e s l a p e n w e r e l d . D i t is zoals de laatste j a r e n in

fabriek.' Beide p o g i n g e n m i s l u k t e n , al d a n n i e t

v e r s c h e i d e n e p u b l i c a t i e s a a n g e t o o n d bezijden

door een starre h o u d i n g v a n de C u l e m b o r g s e

de w a a r h e i d . O p vele plaatsen in N e d e r l a n d ,

b e s t u u r d e r s . D e o p r i c h t i n g in 1838 v a n een

ook in h e t R i v i e r e n g e b i e d w a r e n o n d e r n e m e r s

branderij h a d m e e r succes. U i t d i t bedrijf k w a -

b e z i g fabrieken op te richten, vaak g e b r u i k -

men

m a k e n d v a n m o d e r n e procedé's, s t o o m m a c h i -

g r o e n t e n d r o g e r i j e n een glasfabriek voort. D e

nes en dergelijke. Z o s t o n d in het B o m m e l e r -

w o l - en z i j d e l i n t i n d u s t r i e

waardse Poederoijen de grootste aardappeljene-

e e u w n o g z o p r o m i m e n t a a n w e z i g w a s toen al

verstokerij v a n N e d e r l a n d .

bijna v e r d w e n e n en de C u l e m b o r g s e g e w e e r -

O o k in C u l e m b o r g z i j n al d a n niet g e s l a a g d e

uiteindelijk

een

jeneverstokerij, in de

een

achttiende

fabriek h a d haar p o o r t e n al gesloten. D e m e u -

bel- of beter g e z e g d s t o e l e n i n d u s t r i e w a s n o g

drijfskapitaal bijeen te b r e n g e n . D e t e c h n i s c h e

niet z o g r o o t s c h a l i g als in latere j a r e n e n de

bedrijfsvoering

s i g a r e n i n d u s t r i e m o e s t n o g aan haar o p m a r s

b u i t e n s t a a n d e r s . O n d e r de C u l e m b o r g s e i n v e s -

w e r d altijd

overgelaten

aan

b e g i n n e n . D e o p r i c h t i n g v a n de branderij z o r g -

teerders z i e n w e de familie V a n H o y t e m a een

de d u s voor een w e l k o m e u i t b r e i d i n g v a n de

b e l a n g r i j k e rol spelen. Leden v a n deze familie

werkgelegenheid.

w a r e n belast m e t de financiële bedrijfsvoering

Bij het b o v e n s t a a n d e m o e t w e l een k a n t t e -

en/of de a l g e m e n e z a k e n . H i e r d o o r w a s m e n in

k e n i n g w o r d e n geplaatst. H e t initiatief tot de

staat g r o t e i n v l o e d o p de bedrijven u i t te oefe-

o p r i c h t i n g v a n de drie d o o r m i j b e s c h r e v e n be-

n e n en o n t s t a a t er naar b u i t e n toe de i n d r u k d a t

drijven w e r d g e n o m e n door C u l e m b o r g s e i n g e -

de bedrijven h u n e i g e n d o m w a r e n .

z e t e n e n . Echter deze t r a d e n als geldschieters op

Voor elk v a n de drie o n d e r n e m i n g e n is er-

door h e t g r o o t s t e deel v a n h e t b e n o d i g d e be-

voor g e k o z e n v a n de eerste o p r i c h t i n g s a k t e een

Overzichtsfoto van de bednjfscomplexen. Aan de rivierzijde de branderij, meer landinwaarts twee ovens (fllashutten) van defllasJabriek.

u i t g e b r e i d e s a m e n v a t t i n g over te n e m e n . Z o k a n steeds w o r d e n n a g e g a a n w i e bij de o p r i c h t i n g b e t r o k k e n w a r e n . Verder krijgen w e i n z i c h t over h e t b e n o d i g d e bedrijfskapitaal e n de w i j z e w a a r o p de o n d e r n e m i n g was opgezet. D o o r d a t h e t bedrijfsarchief dat op h e t Rijksarchief te A r n h e m berust, niet g e ï n v e n t a r i s e e r d e n n i e t t o e g a n k e l i j k voor archiefonderzoekers is, m o e t ik m i j n o o d g e d w o n g e n b e p e r k e n tot h e t s c h e t s e n v a n de geschiedenis. M e t g e b r u i k v a n h e t g e m e e n t e , ptovinciale en

rijksover-

h e i d s a r c h i e v e n , k r a n t e n en a a n v u l l e n d e literat u u r k a n t o c h een beeld w o r d e n v e r k r e g e n v a n de drie bedrijven. Ik h e b b e w u s t ervoor g e k o z e n elke o n d e r n e m i n g in een apart artikel te beschrijven. Per artikel zijn d a n ook de g e b r u i k t e b r o n n e n v e r m e l d . O p deze wijze bleef h e t g e heel overzichtelijk. R.H.C. VAN

MAANEN

Noot 1.

Maanen, R.H.C. van. 'Glasvensterfabriek in C u l e m -

borg? Promotiereis van Haagse fabrikanten' in: C u l e m borgse 'Voet'-noten no. 18,1997, p. 29-31 en 'De mislukte p o g i n g tot stichting van een calicotweverij te C u l e m b o r g in 1838-1839' in: De Drie Steden. Regionaal historisch tijdschrift voor Tiel, Buren en Culemborg, 18e jaargang no. 1,1997, p. 9-11.

5

Schetsen van de geschiedenis van dejeneverstokerij/branderij 'De Hoop'

1

I

N A U G U S T U S 1838 k w a m h e t verzoek v a n

Opkomst

A.J. v a n H o y t e m a , F.J. L u r l i n g c.s. in de g e -

D o o r h e t n a g e n o e g s t o p p e n v a n de aanvoer v a n

aardappeljeneverstokerijen

m e e n t e r a a d ter tafel waarbij g e v r a a g d w e r d

Russisch g r a a n in de j a r e n d e r t i g v a n de n e g e n -

3

van s t a d s w e g e g r o n d beschikbaar te stellen

t i e n d e e e u w - m e d e d o o r de h o g e i n v o e r r e c h -

voor de v e s t i g i n g v a n een a a r d a p p e l m o u t w i j n -

t e n - en een h i e r m e e g e p a a r d g a a n d e s t i j g i n g

branderij.

In deze j a r e n w a s b i n n e n de stad

v a n de prijzen op de i n t e r n a t i o n a l e g r a a n -

sprake v a n g r o t e w e r k e l o o s h e i d e n b e s t o n d be-

m a r k t w e r d een g u n s t i g k l i m a a t g e s c h a p e n

hoefte aan w e r k g e l e g e n h e i d . M e n zal d u s ver-

voor de aardappeljeneverstokerijen. In d e z e j a -

w a c h t e n dat alle m i d d e l e n w e r d e n a a n g e w e n d

ren s t i m u l e e r d e de N e d e r l a n d s e o v e r h e i d de

2

o m Van H o y t e m a c.s. t e g e m o e t te k o m e n . D e

l a n d b o u w ( w a a r o n d e r aardappelteelt) e n als

c o m m i s s i e die de raad m o e s t adviseren d i e n d e

g e v o l g hiervan o n t s t o n d e n in h e t H o l l a n d s -

echter t w e e afzonderlijke a d v i e z e n in, de t w e e

Gelders r i v i e r e n g e b i e d o n d e r m e e r a a r d a p p e l -

leden w a r e n n i e t in staat een g e m e e n s c h a p p e -

moutwijnbranderijen

lijk s t a n d p u n t u i t te b r e n g e n . H e t ene advies

G o r i n c h e m , L e e r d a m e n Poederoijen. D a t in

was positief, h e t t w e e d e echter zeer negatief.

deze c o n t r e i e n z o v e e l

Het commissielid Wijnen was voorstander

te

Culemborg,

Driel,

aardappelverwerkende

bedrijven w e r d e n g e s t i c h t is n i e t z o v r e e m d als

van h e t d o o r h e t s t a d s b e s t u u r a a n m o e d i g e n

w e z i e n d a t a a r d a p p e l e n een der b e l a n g r i j k s t e

van bedrijven o m z i c h b i n n e n C u l e m b o r g te

geteelde g e w a s s e n in de B o m m e l e r w a a r d (59%)

vestigen. Hij z a g alleen m a a r voordelen als de

en in m i n d e r e m a t e in de T i e l e r w a a r d (37%)

branderij in de stad g e v e s t i g d w e r d , bijvoor-

waren.

beeld ten a a n z i e n van de w e r k g e l e g e n h e i d . H i j

A a n h e t e i n d v a n de j a r e n veertig, b e g i n j a -

adviseerde de raad d a n ook alle m e d e w e r k i n g te

ren vijftig w a r e n de m e e s t e v a n deze bedrijven -

verlenen. W a t de persoonlijke b e w e e g r e d e n e n

ook landelijk g e z i e n - weer v e r d w e n e n . Voor de

van h e t c o m m i s s i e l i d E m a u s de M i c a u l t w a r e n

a a r d a p p e l m o u t w i j n e n -jeneverfabrieken bleek

o m h e t negatieve advies te schrijven is o n b e -

de c o n c u r r e n t i e v a n de onvervalste H o l l a n d s e

kend. A a n g e z i e n M i c a u l t g e e n k e n n i s

bezat

graanjenever u i t S c h i e d a m u i t e i n d e l i j k te sterk.

over een m o u t w i j n b r a n d e r i j trachtte hij deze

D e v r a a g v a n u i t h e t b u i t e n l a n d naar graanje-

elders op te d o e n , n a m e l i j k in Leerdam. H i j trok

never n a m w e e r toe e n de g r a a n p r i j z e n w a r e n

de conclusie d a t C u l e m b o r g er g o e d aan deed

g e z a k t w a a r d o o r h e t weer m o g e l i j k w e r d een

een dergelijk bedrijf n i e t a a n te trekken. D e

c o n c u r r e r e n d p r o d u k t te m a k e n .

C u l e m b o r g s e raad w i l d e u i t e i n d e l i j k w e l haar

h e b b e n p r o b l e m e n m e t de a a r d a p p e l o o g s t e n

Daarnaast

m e d e w e r k i n g verlenen, zij h e t o n d e r s t r e n g e

vanaf de j a r e n v e e r t i g een zeer g r o t e rol g e -

v o o r w a a r d e n . V a n H o y t e m a c.s. besloten daar-

speeld.

op af te z i e n v a n g e m e e n t e l i j k e s t e u n .

Degedenksteen, desrijds ingemetseld in het/abrieksgebouw, bevindt zich in het Elisabeth Weeshuis te Culemborg.

Oprichting compagnonschap O p 26 s e p t e m b e r 1838 w e r d voor notaris H A R . V o s m a e r te Z e i s t een 'stokerij v a n g e n e v e r of m o u t w i j n u i t graan, aardappelen of b e e t w o r t e l e n ' o p g e r i c h t onder de n a a m D e H o o p e n g e d r e v e n d o o r de firma Van L u r l i n g van H o y t e m a e n C o m p a g n i e voor de periode 1 s e p t e m b e r 1838 - 30 j u n i 1849. D e deelnemende compagnons waren: Franciscus Josephus Lurling, directeur m o u t wijnstokerij te Leerdam e n hier w o o n a c h t i g ; Johan Cornelis Francois v a n H o y t e m a , g e m e e n t e r a a d s l i d te C u l e m b o r g ; Aleid Johan v a n H o y t e m a , secretaris v a n het

o p r i c h t e n z o n d e r t o e s t e m m i n g v a n de overige

polderdistrict C u l e n b o r g ;

c o m p a g n o n s . Een e n ander op straffe v a n een

H e r m a n u s Franciscus Roefs, h o r l o g e m a k e r

g e l d s o m ter g r o o t t e v a n h u n aandeel. G r o t e u i t -

te C u l e m b o r g ;

z o n d e r i n g o p deze v o o r w a a r d e w a s Lurling.

P a u l u s Johannes de Weerdt, r e n t m e e s t e r v a n

H e m w e r d toegestaan z i j n aandeel in de Leer-

h e t g a s t h u i s te C u l e m b o r g e n

d a m s e branderij 'De Vijfhoeck' te b e h o u d e n en

Arie Blijenberg, k o o p m a n te C u l e m b o r g .

hierbij o o k w e r k z a a m te b l i j v e n op 'den thans bestaande

voet" v o o r z o v e r

de

Culemborgse

O m de g e b o u w e n te k u n n e n o p r i c h t e n , b o u w -

branderij n i e t w e r d b e n a d e e l d . L u r l i n g w a s be-

terrein e n bedrijfsinventaris te k u n n e n a a n k o -

last m e t h e t beheer v a n de stokerij. H i j w a s c o n -

4

p e n etc. w e r d een kapitaal van ƒ 54.000,00 n o d i g

t i n u e belast m e t h e t t o e z i c h t op alle w e r k z a a m -

g e a c h t . D o o r L u r l i n g w a s voor 4/12 a a n a a n d e -

h e d e n b i n n e n de fabriek, de aflevering v a n h e t

l e n oftewel ƒ 18.000,00 v e r s c h u l d i g d ; J.C.F. v a n

fabrikaat, h e t opstellen v a n de b e s t e k k e n v a n de

H o y t e m a , A.J. v a n H o y t e m a e n H.F. Roefs elk

b o u w en i n r i c h t i n g van h e t g e b o u w e n h e t in-

voor 2/12 offaooo.oo en P.J. de W e e r d t e n A. Blij-

k o p e n e n k i e z e n v a n de b o u w m a t e r i a l e n , werk-

e n b e r g elk voor 1/12 of ƒ 4500,00. H e t aandeel

t u i g e n en gereedschappen. H e t g e m e e n t e l i j k e

v a n L u r l i n g w e r d later t e r u g g e b r a c h t tot 3/11.

p a t e n t k w a m op z i j n n a a m te staan. H o e l a n g h i e r n a L u r l i n g v e r b o n d e n is g e b l e v e n aan de

G e e n v a n h e n m o c h t tijdens h e t bestaan v a n de C u l e m b o r g s e branderij in de a a r d a p p e l h a n -

Leerdamse fabriek is o n b e k e n d , j a n u a r i 1839

del g a a n of een fabriek m e t als v o o r n a a m s t e

v e r k o c h t hij z i j n h u i s te Leerdam. V e r m o e d e l i j k

g r o n d s t o f aardappelen b i n n e n h e t Rijk (helpen)

betreft h e t ook de Josef/Johan L u r l i n g die in

7

m e i - j u l i 1834 een vergeefse p o g i n g deed een

uiterste geval L u r l i n g al h e t aan h e m uitgekeer-

dergelijk bedrijf re D o e s b u r g te stichten. Er be-

de

staat een reële k a n s d a t hij z i c h n a deze tever-

m e e r d e r h e i d v a n s t e m m e n g e n o m e n . Staakten

geefse p o g i n g bij h e t Leerdamse bedrijf i n -

de s t e m m e n d a n w e i d besliste h e t lot. L u t l i n g

kocht.

h a d vier s t e m m e n , b e i d e H o y t e m a ' s en Roefs

5

Beide V a n H o y t e m a ' s w a r e n belast m e t h e t

terugbetalen.

Beslissingen

werden

met

elk t w e e e n D e W e e r d t en Blijenberg elk een.

voeren v a n de r e k e n i n g e n h a d d e n t e k e n b e voegdheid. G e e n der andere c o m p a g n o n s k o n

Stoommachine

d a a r o m z o n d e r de i n s t e m m i n g v a n de V a n

O p 17 s e p t e m b e r 1839 w e r d e n door de h o o g -

H o y t e m a ' s b i n d e n d e o v e r e e n k o m s t e n voor de

leraar w i s - e n n a t u u r k u n d e G.J. V e r d a m de

firma a a n g a a n . J.C.F. v a n H o y t e m a w a s o o k be-

s t o o m k e t e l s g e ï n s p e c t e e r d . De m a c h i n e e n ke-

heerdet v a n de kas e n stelde w e k e l i j k s de b e n o -

tels w a r e n a f k o m s t i g v a n de Utrechtse fabriek

d i g d e g e l d e n aan A.J. v a n H o y t e m a , beschik-

J. Verloop C z & C i e e n op 30 j u n i i n de fabriek

baar. D o o r beide b o e k h o u d e r w a s een borgstel-

geplaatst. De lage d r u k s t o o m m a c h i n e (maxi-

l i n g van ƒ 16.000,00 verplicht. H e t o p m a k e n van

m a a l 1/3 a t m o s f e e r o f r u i m 3/10 N e d . p o n d per

de inventarissen, balansen, h e t voeren v a n de

vierkante N e d . d u i m ] w a s b e s t e m d voor h e t

briefwisseling en h e t h o u d e n van de b o e k e n

koken van a a r d a p p e l e n e n h e t distilleren van

w e r d d o o r A.J. van H o y t e m a en P.J. de W e e r d t

beslag d o o r m i d d e l v a n stoom. D e aardappelen

g e d a a n m e t een wederzijdse v e r a n t w o o r d e l i j k -

w e r d e n g e k o o k t in 2 g r o t e k u i p e n .

heid. H e r j o u r n a a l

het

w a r e n er t w e e g r o t e i n g e m e t s e l d e r u wketels elk

bijgehouden.

v e r w a r m d d o o r a f z o n d e r l i j k e v u u r h a a r d e n . Via

m o e s t dagelijks e n

grootboek maandelijks worden

Verder

Iedere m a a n d e l i j k s e v e r g a d e r i n g - de eerste

koperen pijpen w e r d h e t w a t e r aangevoerd naar

d i n s d a g na de 5e o m 17.00 u u r - m o e s t een

een b o v e n de ketels g e p l a a t s t e waterbak. H e t

balans m e t w i n s t - en v e r l i e s r e k e n i n g w o r d e n

w a t e r w a s a f k o m s t i g u i t de k o e l i n g s k u i p e n van

overgelegd. H e r eerste boekjaar liep tot 30 j u n i

de distilleertoestellen. M e t b e h u l p van een door

18351

paarden a a n g e d r e v e n p o m p m o l e n w e r d c o n t i -

e

n

t e

l d e d a a r o m tien m a a n d e n . D e w i n -

sten c.q. verliezen w e r d e n naar ratio v a n de aan-

n u e w a t e t a a n g e v o e r d naar deze toestellen.

delen doorberekend. Beide b o e k h o u d e r s

k r e g e n voor h u n

werk-

L u r l i n g c o m p a g n o n e n directeur af

z a a m h e d e n jaarlijks ƒ 150,00. L u r l i n g kreeg voor

O p 9 februari 1840 w e r d voor notaris Van Keste-

z i j n w e r k z a a m h e d e n en t o e z i c h t 1/6 v a n de z u i -

ren h e t b e s t a a n d e c o m p a g n o n s c h a p g e w i j z i g d .

vere w i n s t elke drie m a a n d e n u i t g e k e e r d . D e z e

L u r l i n g h a d n i e t t e n volle v o l d a a n a a n de

v o r m v a n b e l o n i n g hield een zeker risico in;

gestelde eis o m z i j n aandeel v a n 3/11 in h e t

draaide h e t bedrijf m e t verlies d a n m o e s t in h e t

bedrijfskapitaal te s t o r t e n e n h a d volstaan m e t

Ingemetselde destilleerketel in branderij De gekroonde Brandersketel te Schiedam.

l e m b o r g is hij i n ieder g e v a l w o o n a c h t i g g e w e e s t i n U t r e c h t . In de j a r e n 1860-1861 w a s hij b e t r o k k e n bij d e n i e t d o o r g e g a n e o p r i c h t i n g v a n e e n aardappeljeneverbranderij i n W i l l e m stad. H i j z w e e g o v e r i g e n s i n alle t a l e n over z i j n C u l e m b o r g s e fiasco.

6

Overname door de Van Hoytema's O o k de overige firmanten b u i t e n de V a n H o y t e ma's

ttaden

uiteindelijk

uit de

firma.

Op

28 j u n i 1849 w e t d n o g o n d e r h a n d s e e n n i e u w e akte van v e n n o o t s c h a p o p g e m a a k t . D e z e akte is n i e t t e r u g te v i n d e n in e e n notarieel a r c h i e f m a a r v e r m o e d e l i j k w e l in h e t bedrijfsarchief. O p 2 j a n u a r i 1852 w e r d e n de

firmanten

Roefs,

B l i j e n b e t g e n D e W e e r d t u i t g e k o c h t . Roefs e n de V a n H o y t e m a ' s b e z a t e n o p d a t m o m e n t 3/12 ' s l e c h t s ' ƒ 10.000,00. M o n d e l i n g w a s destijds

v a n d e n a a n d e l e n e n de overige t w e e 3/24. D e

o v e r e e n g e k o m e n d a t i n plaats v a n d e eerder

Van H o y t e m a ' s z e t t e n h e t bedrijf voort. Z o

o v e r e e n g e k o m e n 4/12, z i j n aandeel

terugge-

w e t d o p 1 j n a u a r i 1876 de v e n n o o t s c h a p F i r m a

b r a c h t w a s tot 3/11. D e overige c o m p a g n o n s b e -

Van H o y t e m a & c o m p a g n i e distillateurs o p g e -

sloten L u r l i n g d a n ook u i t te k o p e n . D e d o o r

richt. D u i d e l i j k is hierbij d a t de b t a n d e r i j w e r d

h e m g e s t o r t e ƒ 10.000 w e r d in 3 t e r m i j n e n ,

v o o r t g e z e t als een stokerij.

15 februari ƒ 3500,00, 22 februari ƒ 3500,00 e n 30 j u n i ƒ jooo,oo door d e o v e r i g e

vennoten

Borgtochtstelling

t e r u g b e t a a l d . L u r l i n g verloor toen alle r e c h t e n

In 1843 o n t s t o n d tussen h e t bedrijf en d e d i e n s t

en w a s ook niet langer meer m e t het toezicht

accijnzen e e n geschil over d e b o r g t o c h t s t e l l i n g

belast. D e firma w e r d v a n a f 1 m e i 1840 v o o r t g e -

voor een d o o r l o p e n d krediet voor d e accijnzen

zet onder de naam Hoytema en Compagnie.

ter g r o o t t e van ƒ 8617,68.

H e t beheer w e r d g e z a m e n l i j k d o o r d e c o m p a g -

H e t bedrijfscomplex bestond toen u i t d e b r a n -

nons gevoerd.

derij [f7500,00), een loods o n d e r e e n d a k tegen

L u r l i n g b e g o n hierop z o n d e r veel succes een

de g e h e l e l e n g t e van d e branderij aanstaand. Er

likeurstokerij i n C u l e m b o r g en w e r d u i t e i n d e -

w e r d n o g een loods g e b o u w d v a n h o u t en g e -

lijk failliet verklaard. N a z i j n vertrek u i t C u -

d e k t m e t p a n n e n ten oosten h i e r v a n e n een der-

de loods aan w e s t z i j d e v a n de veestal, totale

hiertoe in 6 klassen i n g e d e e l d , b r a n d e r i j e n 5e

w a a r d e ƒ 12.400,00.

klasse g e b r u i k t e n naast g r a n e n o o k ' v r u c h t e n ' e.d. als g r o n d s t o f f e n . O p z o n - e n w e t t i g e feest-

W e t - en andere r e g e l g e v i n g

dagen m o c h t e n geen vuren onder de distillatie-

D e w e t op h e t b i n n e n l a n d s gedistilleerd u i t

of r u w k e t e l s b r a n d e n . T o t de b r a n d e r i j e n v a n

1822 g a f een scala v a n b e p a l i n g e n

de 6e klasse r e k e n d e m e n i n 1822 fabrieken v a n

waaraan

branderijen z i c h m o e s t e n h o u d e n . Voor aard-

l i k e u r e n e n de w e r k p l a a t s e n v a n distilleetders

appelsrokerijen w e r d e n in d e d a a r o p v o l g e n d e

en andere f a b r i k a n t e n die m o u t w i j n , l i k e u r e n

j a r e n diverse k e r e n afzonderlijke

en andere

Koninklijke

B e s l u i t e n vastgesteld. D e b r a n d e r i j e n

waren

'geesrrijke'

vochren

distilleerden

z o n d e r tevens h e t b e r o e p van b t a n d e r of s t o k e t

10

Het personeel van de branderij rond de eeuwwisseling

k e n d is h e t d o o i h e t g e m e e n t e b e s t u u t n o o i t n o d i g g e w e e s t deze w e t toe te passen. B e k e n d is d a t de a a r d a p p e l m o u t w i j n b r a n d e r i j e n te Leerd a m , G o r i n c h e m e n D o e s b u r g veel overlast h e b b e n v e t o o r z a a k t , o n d e t m e e t d o o t s t a n k en watervervuiling.

7

Bedrijfsresultaten D o o r d a t exacte g e g e v e n s (nog)niet beschikbaar zijn, m o e t afgegaan

wotden

op

secundaire

b r o n n e n als bijvoorbeeld g e m e e n t e v e r s l a g e n . O p v a l l e n d bij de C u l e m b o r g s e branderij is h e t b i n n e n e n k e l e j a r e n n a 1843 grotendeels a f h a n kelijk z i j n v a n de e x p o r t d i t in t e g e n s t e l l i n g tot bijvootbeeld de b t a n d e r i j te Poederoijen. D e red e n hiertoe h e b ik n i e t k u n n e n achterhalen. S l u y t e r m a n geeft voor een S c h i e d a m s e b r a n d e rij a n n e x distilleerderij de h o g e b i n n e n l a n d s e accijnzen op als reden o m z i c h toe te l e g g e n op de e x p o t t .

8

In de j a r e n 1839 e n 1840 w a s de branderij in v o l bedrijf. In 1842 draaide de branderij w e l i s w a a r n o g in h e t voorjaar e n i g e tijd m a a r v a n w e g e de d u u t t e v a n de aardappelen w e r d e n de v a n b e s l a g e n (accijns verschuldigde) grondstof-

activiteiten in h e t najaar stilgelegd. H e t daar-

fen u i t te oefenen. In 1845 w e r d de C u l e m b o r g -

o p v o l g e n d e j a a r b e h a a l d e m e n betete resulta-

se branderij v a n de 5e naar de 6e klasse o v e r g e -

ten. D a t j a a r w e r d door de branderij 293.855 li-

b r a c h t t o e n m e n besloot z i c h te b e p e r k e n t o t

ter gedistilleerd a 100% u i t g e s l a g e n , w a a r v a n

h e t overstoken van b u i t e n l a n d s gedistilleerd.

56.439 l i t e t b e s t e m d w a s voor het b u i t e n l a n d . '

D e w e t v a n 31 j a n u a r i 1824 w a s e e n voorloper

Voor 1844 z i j n g e e n g e g e v e n s b e k e n d m a a r

v a n de h e d e n d a a g s e h i n d e r w e t e n g a f de plaat-

t u s s e n 1845 en 1848 lag de branderij w e g e n s h e t

selijke b e s t u r e n b e v o e g d h e d e n m e t h e t o o g op

m i s l u k k e n van de aardappeloogst stil, althans

h e t v o o r k o m e n v a n h i n d e r o f gevaarlijke s i t u -

uitgaande

aties veroorzaakt door bedrijven. V o o r z o v e r be-

k o m t de o n b e t r o u w b a a r h e i d v a n g e m e e n t e v e r -

v a n de g e m e e n t e v e r s l a g e n .

Hier

slagen naar voren, her bedrijf heeft t o c h m i n of

geadviseerd. W e l i s w a a r w a s te C u l e m b o r g ver-

meer gedraaid. D i t is na te g a a n aan de h a n d

der g e e n b u i t e n l a n d s e h a n d e l e n de n o o d z a a k

v a n c o r r e s p o n d e n t i e die is gevoerd over de w e l

voor een e n t r e p o t n i e t a a n w e z i g er w a r e n t o c h

of niet b e t a l i n g c.q. t e r u g g a v e van accijnzen.

g r o n d e n a a n w e z i g o m er m e e in te s t e m m e n .

S e p t e m b e r 1845 k o m e n de a a r d a p p e l m o u t -

H e t w a s é n v a n b e l a n g voor de branders én voor

wijnstokerijen in g r o t e p r o b l e m e n door h e t

de s t a d s g e z i n n e n ' v a n het i n d e t d a a d a r m o e d i -

m i s l u k k e n v a n de aardappeloogst. V a n H o y t e -

ge stadje' d a t deze 'aanmerkelijke' branderij i n

m a c.s. h e b b e n 1845 en latere j a r e n overleefd

bedrijf bleef iets w a t n u m e t de g e h e e l m i s l u k -

door een i n v e n t i e v e bedrijfsvoering. O p 2 sep-

te a a r d a p p e l o o g s t en de h o g e prijzen niet m o -

t e m b e r v e r z o c h t e n zij o m v e r m i n d e r i n g v a n de

gelijk w a s . B o v e n d i e n k o n z o u w o r d e n v o o r k o -

vastgestelde trek (vooraf bepaalde m i n i m u m te

m e n d a t de b u i t e n l a n d s e connecties n i e t t e n i e t

behalen o p b r e n g s t u i t een vaste h o e v e e l h e i d

g i n g e n . D o o r h e t m i n i s t e r i e w e r d d a n ook m e t

grondstoffen). D e r e s u l t a t e n u i t de v o o r g a a n d e

i n a c h t n e m i n g v a n enkele v o o r w a a r d e n g u n s t i g

w e k e n - m e n w a s op 16 a u g u s t u s g e s t a r t - h a d

beschikt. D a t j a a r

h e n geleerd beter te s t o p p e n m e t de a f s t o k i n -

325.957,5 liter gedistilleerd u i t g e s l a g e n , w a a r -

g e n w a n t de trek k o n niet b e h a a l d w o r d e n . Zij

v a n 223.300 liter b e s t e m d w a s voor h e t b u i t e n -

v e r m o e d d e n d a t de n o g te o o g s t e n a a r d a p p e l e n

land.

w e r d door de

branderij

zelfs voor de branderij o n g e s c h i k t w a r e n . U i t

M a a r t 1846 w e r d een verzoek g e d a a n tot h e t

een brief op 22 s e p t e m b e r , g e s t u u r d a a n de g o u -

verrichten van proefstokingen van gedistil-

verneur v a n de p r o v i n c i e G e l d e r l a n d blijkt d a t

leerd u i t b e e t w o r t e l e n .

10

de activiteiten i n d e r d a a d g e s t o p t w a r e n . D o o r -

In j u n i 1846 w e r d door h e t m i n i s t e r i e v a n

dat de vereiste trek n i e t haalbaar w a s , v o n d

b i n n e n l a n d s e z a k e n o p h e l d e r i n g g e v r a a g d over

m e n de v o o r t z e t t i n g v a n de arbeid n i e t langer

de h a n d e l w i j z e v a n h e t bedrijf sinds de v e r a n -

doenlijk. H e t g e v o l g v a n de s t o p z e t t i n g w a s w e l

d e r i n g in een branderij 6e klasse. O p 19 j u n i w a s

dat de i n g e s l a g e n 800 m u d aardappelen niet

in h e t e n t r e p o t 108.451 liter b u i t e n l a n d s g e d i s -

v e r w e r k t w e r d en als g e h e e l bedorven u i t de fa-

tilleerd o p g e s l a g e n a f k o m s t i g u i t H a m b u r g e n

briek m o e s t w o r d e n verwijderd. O k t o b e r v r o e -

Stettin. H i e r v a n w a s o v e r g e s t o o k t e n weer i n

g e n ze o m t o e s t e m m i n g een particulier entre-

het e n t r e p o t o p g e s l a g e n 88.713 liter w a a r v a n

p o t voor b u i t e n l a n d s gedistilleerd te m o g e n

76.954 liter w a s g e ë x p o r t e e r d naar de 'zeezijde'.

oprichten. H e t l a g in de b e d o e l i n g o m u i t h e t

Er w a s hier d u s sprake v a n n i e u w e fabricage c.q.

b u i t e n l a n d a f k o m s t i g gedistilleerd aan te k o -

b e w e r k i n g v a n ' p r i m i t i e f b u i t e n l a n d s u i t de

pen, te C u l e m b o r g over te s t o k e n e n v e r v o l g e n s

g r o n d s t o f f e n ' . O p 30 m e i was door de g e m e e n t e

weer naar het b u i t e n l a n d te exporteren. D o o r

C u l e m b o r g aan h e t m i n i s t e r i e v a n b i n n e n l a n d -

de dienst accijnzen te N i j m e g e n w e r d positief

se z a k e n een exportcertificaat ter v i s e r i n g toe-

g e z o n d e n . H e t g i n g hierbij o m 20.000 liter be-

A a n de c o n t r o l e u r te Tiel w e r d o p d r a c h t g e g e -

s t e m d voor N e d e r l a n d s - I n d i ë . Via de Rotter-

v e n een e n ander te o n d e r z o e k e n e n te rappor-

d a m s e cargadoors H u d i g e n B l o k h u y z e n z o u de

teren

j e n e v e r m e t h e t schip ' M o s a m b i q u e ' w o r d e n

financiën

v e r z o n d e n . B i n n e n l a n d s e Z a k e n v r o e g z i c h af of

n a g a a n of n o g g e b r u i k w e r d g e m a a k t van de in

waarna

vervolgens

de

minister

van

werd ingelicht. De controleur moest

deze j e n e v e r i n d e r d a a d a f k o m s t i g w a s v a n de

1845 verleende v e r g u n n i n g o m u i t h e t b u i t e n -

C u l e m b o r g s e branderij n u deze v a n w e g e de

land aangevoerde g e d i s t i l l e e r d over te m o g e n

a a r d a p p e l z i e k t e stilstond. H e t bleek o m aard-

s t o k e n en weer u i t te voeren als j e n e v e r e n o f er

appeljenever te g a a n oorspronkelijk a f k o m s t i g

sprake w a s v a n f r a u d u l e u z e h a n d e l i n g e n .

u i t Stettin e n o v e r g e s t o o k t te C u l e m b o r g .

D o o r de d i e n s t b e l a s t i n g e n te R o t t e r d a m

N a a s t aardappelen e n b e e t w o r t e l e n z i j n ook appelen in h e t bedrijf v e r w e r k t . In 1847

w

a

s

e r

e e n d e r m a t e overvloedige f r u i t o o g s t d a t de

w a s in o k t o b e r al g e s c h r e v e n d a t de firma op ' v r e e m d e w i j z e ' h a n d e l d e . Er w a r e n g r o t e u i t slagen(=exporten) v a n j e n e v e r o p kelders e n

' b o o m v r u c h t e n ' slechts een g e r i n g e prijs o p -

fusten m e t als b e s t e m m i n g E n g e l a n d en Java,

b r a c h t e n . O p 21 o k t o b e r v r o e g m e n d a n o o k

waarbij '...de laatste nota b e n e m e t certificaten

m e t spoed o m t o e s t e m m i n g enkele m a a n d e n

v a n o o r s p r o n g tot prijzen die n i e m a n d be-

l a n g u i t appels z o n d e r t o e v o e g i n g v a n m o u t -

grijpt. Wel w e e t m e n d a t deze heer (Van H o y t e -

m e e l gedistilleerd te m o g e n stoken. H i e r d o o r

ma) door familie b e t r e k k i n g e n in de Residentie

h a d d e n de appelverkopers een b e l a n g r i j k e 'de-

vele v o o r r e c h t e n heeft onder a n d e r e n o m aard-

b o u c h e ' voor de n a u w e l i j k s v e r k o o p b a r e o o g s t

appeljenever u i t S t e t t i n te m o g e n i n s l a a n e n

e n h e t z o u voor de branderij een w e l d a a d z i j n

overstoken in e n t r e p o t e n die op kelders er weer

na o m de vele g e l e d e n schade e n i g e w i n s t te

uitvoert, d i t is ook een o n o p l o s b a a r raadsel

maken.

m a a r d a t e v e n w e l voor z a a k k u n d i g e n z o g e h e e l

In 1848 w o r d t o p n i e u w een p o g i n g g e d a a n

n i e t duister is. Eene z a a k v a n beide p e r s o n e n is

u i t b e e t w o r t e l e n gedistilleerd te s t o k e n z o n d e r

z e k e r of zij verstaan g e h e i m e k u n s t e n of zij z u l -

toevoeging van moutmeel.

l e n h u n v e r m o g e n bij verliezen, de v r a a g is n u

H e t d a a r o p v o l g e n d e j a a r is sprake v a n e e n jeneverstokerij die 375.329 kannen(=liters) g e distilleerd, veelal b e s t e m d voor Java, p r o d u ceerde. D a a r n a a s t w e r d j e n e v e r g e s t u u r d naar o n d e r m e e r de k u s t v a n G u i n e a . E i n d n o v e m b e r 1851 raakte h e t bedrijf in o p spraak. D o o r de d i e n s t b e l a s t i n g e n te N i j m e g e n w e r d g e t w i j f e l d a a n de i n t e g r i t e i t v a n de firma.

k a n m e n h e t laatste veronderstellen? M e n k a n z i c h echter b e d r i e g e n , h e t g e e n m e n h o o p t . . . ' .

11

D e z e z i n s n e d e u i t een brief v a n de R o t t e r d a m s e b e l a s t i n g e n a a n de m i n i s t e r v a n

financiën

laat

niets aan d u i d e l i j k h e i d te w e n s e n over. D e N i j m e e g s e d i e n s t k o n niets anders schrijven d a n d a t zij h e t n i e t w i s t e n . Z e v e r w e z e n naar h e t C u l e m b o r g s e g e m e e n t e b e s t u u r , m a a r of d i t

e n i g n u t z o u h e b b e n ? I m m e r s h e t feit d a t de b u r g e m e e s t e r J.C.F. v a n H o y t e m a ' b e l a n g h e b b e n d e ' was, z o u p r o b l e m e n k u n n e n opleveren. D e s g e v r a a g d leverde ook de Tielse b e l a s t i n g c o n t r o l e u r c o m m e n t a a r . H e t h a d sinds g e r u i m e tijd zijn a a n d a c h t d a t g r o t e h o e v e e l h e d e n gedistilleerd u i t S c h i e d a m w e r d e n i n g e s l a g e n en dat deze n a g e n o e g alle na op verschillende m a n i e r e n te z i j n o v e r g e s t o o k t naar de O o s t e n de W e s t w e r d e n v e r z o n d e n . H e t b e v r e e m d d e h e m dat d i t o v e r s t o k e n voordeel (dus w i n s t e n ) opleverde. O n d a n k s een i n g e s t e l d o n d e r z o e k had hij n o g g e e n ' k w a d e ' p r a k t i j k e n k u n n e n a c h t e r h a l e n . Hij h a d d a n ook d i k w i j l s g e d a c h t d a t een gedeelte b e s t e m d voor de export weer op de e i l a n d e n of k u s t e n w e r d g e l o s t , verder zette hij ook een g r o o t v r a a g t e k e n bij de vele verschillende m e r k e n a a n g e b r a c h t op de vaten.

w a s h e m ook b e k e n d g e w o r d e n d a t de C u l e m -

W i l d e m e n h i e r m e e de a d m i n i s t r a t i e op een

borgse stokerij i n d e r d a a d t e g e n m i n d e r e p r i j -

verkeerd b e e n z e t t e n . Als de f i r m a n t e n eerlijk

z e n d a n andere distilleerders j e n e v e r v e r z o n d .

w e r k t e n d a n k o n er g e e n sprake z i j n v a n g r o t e

Buitenlandse b e s t e m m i n g e n dat jaar waren

w i n s t e n , o n g e t w i j f e l d d e d e n zij er w e l

hun

B a h i m , Batavia, Boston, B u e n o Aires, C u r a c a o ,

voordeel mee. A a n de vele aandeelhouders(oor-

G l a s g o w , Kaap d e G o e d e H o o p , Londen, N e w

spronkelijk w a r e n d i t n a a s t de t w e e V a n H o y t e -

York, P e r n a m b u c o , Rio H a r t n o en Soerabaja.

m a ' s vier) w a s voor z o v e r hij k o n n a g a a n sinds

D a t j a a r w a s alleen al naar Java 281.000 liter

de w i j z i g i n g v a n branderij in

geëxporteerd.

distilleerderij

g e e n of b i j z o n d e r g e r i n g e r e n t e n over de door h u n v o o r g e s c h o t e n k a p i t a l e n u i t b e t a a l d 'terwijl de heren H o y t e m a w e l z u l l e n w e t e n w e l k e b e l o n i n g zij voor h e t beheer genieten...'. H e t a a n g e h a a l d e v o o r r e c h t o m b u i t e n l a n d s e aardappeljenever te m o g e n o v e r s t o k e n w a s niet bijz o n d e r groot, er w a s al d r i e j a a r g e e n b u i t e n lands gedistilleerd m e e r i n g e s l a g e n . I n m i d d e l s

O p 5 j a n u a r i 1852 w e r d aan de d i e n s t accijnz e n g e s c h r e v e n d a t h e t bedrijf g e e n g e b r u i k m e e r m a a k t e v a n de in 1845 v e r k r e g e n t o e s t e m ming. Deze werd dan ook ingetrokken. Het e n t r e p o t w a s i n m i d d e l s in g e b r u i k als steenk o l e n b e r g p l a a t s . In dezelfde m a a n d speelde de zoveelste belastingaffaire r o n d de stokerij. O p 16 j a n u a r i w e r d v a n u i t S c h i e d a m 20.539 liter

Etiket: A Tonic Cordiol (exportprodukt). Kruidenlikeur ter voorkoming van of ter genezing van allerlei kwalen.

m o u t w i j n a 91% te C u l e m b o r g a a n g e v o e r d . D e

g e n m o u t w i j n w a s a f k o m s t i g v a n vier verschil-

m o u t w i j n w a s a f k o m s t i g v a n de S c h i e d a m s e

l e n d e b r a n d e r i j e n en gecontroleerd d o o r drie

Schalk,

roeiers. H e t k w a m h u n v t e e m d voor d a t bij v i e t

B r a n d h o f & F o r s m a n e n W. & J. v a n Tak. Bij de

v e r s c h i l l e n d e partijen de v e t s c h i l l e n even g r o o t

branderijen

D. d e n Draak, V a n de

inspectie te C u l e m b o r g w e r d een verschil g e -

z o u d e n zijn. W e l l i c h t w a r e n de verschillen te

constateerd v a n 2%, u i t g a a n d e v a n m o u t w i j n a

w i j t e n a a n v e t o u d e t d e v o c h t m e t e t s in g e b r u i k

100 % k w a m m e n u i t op 18.690,5 liter, bij 93% o p

te C u l e m b o r g o f m a n k e e r d e h e t de C u l e m b o r g -

1.901,5 liter. M e t andere w o o r d e n de b r a n d e r

se a m b t e n a r e n aan v o l d o e n d e d e s k u n d i g h e i d .

h a d 411 litet a 100 % m e e r i n g e s l a g e n . Er b u i t e n

De Culemborgse hoofdcommies

Gongrijp

g e l a t e n o f h e t g e h a l t e tijdens de reis naar C u l -

reageerde w o e d e n d m e r n a m e ten a a n z i e n van

e m b o r g n i e t w a s v e r m e e r d e r d , de vervoersbil-

h e t o n t b r e k e n aan d e s k u n d i g h e i d . Hij w a s al

j e t t e n w a r e n te S c h i e d a m niet voor de j u i s t e

dettig jaren in het vak werkzaam en had dui-

sterkte afgetekend. Meerdere m a l e n h a d d e n de

z e n d e n en d u i z e n d e n vaten geroeid ( g e c o n t t o -

Culemborgse ambtenaren geconstateerd

leerd). H i j w a s b o v e n d i e n destijds lid g e w e e s t

dat

ter plaatse v a n b e s t e m m i n g et een v e t s c h i l w a s

v a n de c o m m i s s i e belast m e t p r o e f s t o k i n g e n

v a n 1 a 2 %. M e n v e r z o c h t de d i e n s t b e l a s t i n g e n

d o o r aardappelstokerijen in verschillende p r o -

d a n o o k de Schiedamse c o n t r o l e u r s h i e r o p te

vincies. Bij h e t n i e t d e s k u n d i g z i j n v a n h e m z o u

wijzen.

hij n i e t als c o m m i s s i e l i d z i j n b e n o e m d . O o k

D i t 'standje' w e t d te S c h i e d a m h o o g o p g e n o -

z i j n t w e e c o m m i e z e n o n t b r a k h e t niet a a n er-

m e n . D o o r de S c h i e d a m s e roeier ( b e l a s t i n g -

varing. Te C u l e m b o r g werd het nieuwe model

a m b t e n a a r ) P. Rees w a s de z e n d i n g v a n de b r a n -

v o c h t m e t e t g e b r u i k t , v e r g e l i j k i n g e n m e t de

derij W. & J. T a k g r o o t 4.108 litet a 91% g e c o n -

o u d e h a d d e n dezelfde u i t k o m s t e n g e g e v e n . D e

troleerd. T o e n bleek d a t elke fust e e n g e h a l t e

z a a k liep m e t een sisset af, alleen de Tielse c o n -

v a n r u i m 91% h a d , h a d hij r u i m t w e e k a n n e n

t r o l e u r h a d n o g een en ander op te m e r k e n . H i j

w a t e r t o e g e v o e g d , d i t terwijl de m a k e l a a r de

d r o n g er op a a n d a t er n a u w k e u r i g e r w e r d g e -

sterkte v o l g e n s de Engelse w e g e r n o g a a n de

w e r k t . I m m e r s w a s hoe het ook zij te C u l e m -

schrale k a n t stond. Er k o n d u s o n m o g e l i j k bij

b o r g 4.011 liter a 100 % m e e r i n g e s l a g e n d a n g e -

a a n k o m s t te C u l e m b o r g een g e h a l t e v a n 93%

d e b i t e e r d w a s . Hij hield de situatie te C u l e m -

b e v o n d e n zijn. D e b e w e r i n g d a t h e t g e r e g e l d

b o r g n a u w l e t t e n d in h e t oog. D e laatst door

v o o r k w a m d a t er verschillen b e s t o n d e n tussen

h e m g e d a n e p e i l i n g dateerde van 11 n o v e m b e r

de u i t s l a g e n de g e c o n t r o l e e r d e i n s l a g (ter

1851. S i n d s d i e n w a s er een o n d e r m a a t o n t s t a a n

plaatse van b e s t e m m i n g ) bestreed hij t e n v o l -

v a n 150 litet a 91% bij h e t i n g e s l a g e n g e d i s t i l -

ste. D e S c h i e d a m s e toeiers legden de s c h u l d bij

leerd. D i t t e k o r t z o u tijdens h e t vervoer naar

h u n C u l e m b o r g s e collega. I m m e r s de u i t g e s l a -

C u l e m b o r g z i j n o n t v r e e m d , m a a r de f i r m a n t e n

h a d d e n toch de vervoersbiljetten voor c o n f o r m

Personeelsbestand

o n d e r t e k e n d o m d a t zij de m o u t w i j n al o n d e r e i g e n beheer h a d d e n . D i t b e t e k e n d e d u s een

jaren

jongens

knechten

lonen

o n d e r m a a t tegen 100% g e r e k e n d v a n 136,5 liter, w e g g e s t r e e p t tegen de b e w u s t e 4011 liter w a s er

1851

6

n o g altijd sprake v a n een o v e r m a a t v a n 274,5 li-

1852

6

ter a 100%. Bij de a a n p e i l i n g b e g i n 1852 in her

1853

6

1854

8

clusie?, '...de branders [schijnen] h e t m i d d e l g e -

1855 1856

8

v o n d e n te h e b b e n o m de h o e v e e l h e i d v a n 186 li-

1857

ter a 100% u i t h u n branderij f r a u d u l e u s u i t te

1858

kader v a n a f s l u i t i n g v a n de r e k e n i n g bleek een o v e r m a a t v a n slechts 88,5 liter te bestaan. C o n -

slaan', w a a r d o o r h e t Rijk e n de stad C u l e m b o r g

8

3 2

13 10

in totaal voor ƒ 58,66 aan accijnzen e n o p c e n t e n

1859 1862

3

w e r d benadeeld.

1863

3

14 11

V o o r k ó m e n d a t d o o r de branderij

4

ƒ2-6

10

kleine

1864

4

14

h o e v e e l h e d e n illegaal w e r d e n u i t g e s l a g e n , w a s

1865

3

ondoenlijk. Er b e s t o n d te veel g e l e g e n h e i d d i t

1866

13 20

ƒ8

te d o e n via de v e e r m a n die e e n h e r b e r g bij de

1871

28

ƒ8

branderij h a d of via de s t o o m b o o t die voor de

1876

30

branderij z i j n ligplaats had. H e t e n i g e d a t g e -

1881

32

daan kon worden was het zo n a u w k e u r i g m o -

1885

gelijk controleren v a n g e d i s t i l l e e r d

1891

25 22

bestemd

voor de C u l e m b o r g s e branderij. M e n h a d niet alleen

buitenlandse

afnemers,

ook

op

de

N e d e r l a n d s e m a r k t w e r d geleverd, z o als b i j -

In 1910 telde de distilleerderij 93 arbeiders ouder dan zestien jaar!

voorbeeld aan G. de H a a r t te U t r e c h t . Bleek in 1855 door de h o g e p r i j z e n v a n de grondstoffen het nauwelijks mogelijk

goede

b r a n d de g e b o u w e n w a a r i n de stokerij en de fabriek

voor g e d r o o g d e

groenten

gevestigd

bedrijfsresultaten te b e h a l e n , h e t d a a r o p v o l -

w a r e n , t o t op de m u r e n toe af, d i t o n d a n k s e e n

g e n d e j a a r b e g o n de f i r m a m e t de p r o d u k t i e v a n

g r o t e i n z e t v a n de b r a n d w e e r , de schutterij e n

g e z o e t gedistilleerd door v e r m e n g i n g m e t s u i -

particulieren. D e b r a n d o n t s t o n d

ker (likeuren]. D i t w e r d in k r u i k e n g e b o t t e l d .

t u s s e n 07.30-08.00 u u r , de

O p 1 j a n u a r i 1859 b r a n d d e n door een felle

s'ochtends

fabrieksgebouwen

w a r e n rond 11 u u r al u i t g e b r a n d en tot in de

a v o n d w a s de b r a n d w e e r b e z i g m e t h e t blussen.

r u g h o u d e n d m e t het verstrekken van informa-

M e n s e n l e v e n s w a r e n er niet te betreuren, de in-

tie. In het archief van de C u l e m b o r g s e K a m e r

ventaris ('de v o o r h a n d e n goederen') g i n g g r o -

v a n K o o p h a n d e l v i n d e n w e in 1913 d a t de ver-

tendeels verloren. D o o r Van H o y t e m a en de as-

schillende bedrijven hoofdzakelijk f a m i l i e b e z i t

s u r a n t i e m a a t s c h a p p i j ' D e Schelde' w e r d a a n de

w a r e n e n h e t v e r s t t e k k e n v a n nadete i n l i c h t i n -

b r a n d w e e r een b e l o n i n g uitgekeerd voor de g e -

g e n b e z w a a t l i j k was; in 15111 m i n d e r wenselijk.

t o o n d e inzet. Beiden g a v e n ƒ 134,75 waarbij de

Wel is b e k e n d dat de export m e t n a m e n a a i

v e r z e k e r i n g toezegde m a x i m a a l 200,- u i t te ke-

West-Afrika e i n d vorige e e u w b e g i n deze e e u w

ren op v o o r w a a r d e dat elke p o m p e r ƒ 1,- kreeg.

v a n zeer g r o o t b e l a n g w a s .

D o o r h e t college w e r d besloten u i t de stadskas

In 1907 w e r d de distilleerderij v e r b o u w d . D e be-

e v e n t u e l e t e k o t t e n aan te vullen. D e b e m a n -

staande k a p p e n op de b e r g p l a a t s e n

n i n g v a n s p u i t 3 m o e s t naar e v e n r e d i g h e i d m e e r

d o o r g e t r o k k e n , de m u r e n o p g e t r o k k e n e n de

werden

krijgen d a n de b e m a n n i n g e n van overige s p u i -

b u i t e n w a n d v e r v a n g e n in drie topgevels. D e

t e n die ƒ 25,- kregen. O n d a n k s de b r a n d heeft de

p r i v a t e n loosden in een p u t die overstortte in

stokerij niet n o e m e n s w a a r d i g stilgestaan. O p 21

h e t riool d a t ' u i t w a t e r d e ' op de Lek.

april w e t d m e t h e t schip Janna A d r i a n a o n d e r k a p i t e i n J. F r a n k e n v a n u i t D e n H e l d e r n o g 2500 liter naar S u r i n a m e uitgevoerd. In h e t bedrijf w a s h e t bestaande m a c h i n e p a r k v a n w e g e de b r a n d grotendeels v e r n i e u w d en verbetetd, de s t o o m m a c h i n e s t o n d overigens in deze j a r e n stil. D e fabriek voor de p r o d u k t i e v a n g e d r o o g d e g r o e n t e n z o u de s t o o m m a c h i n e

uiteindelijk

o v e r n e m e n . In de daaropvolgende j a r e n b e g o n h e t bedrijf a a n een g r o t e bloei.

b e ë i n d i g d , is m i j niet b e k e n d . O p 4 a u g u s t u s 1930 w e r d h e t c o m p l e x distilleerderij m e t erven g e l e g e n tussen de Steenovenslaan e n de Lek voor ƒ 35.000 a a n de g e m e e n t e C u l e m b o r g te k o o p a a n g e b o d e n . De g e m e e n t e k o c h t de g e b o u w e n die als b e d r i j f s g e b o u w e n d i e n s t b l e v e n doen. In de g e b o u w e n b e v o n d z i c h op d a t m o m e n t n o g de bedrijfsinventaris. D e firma N.V.

In h e t archief v a n de d i e n s t accijnzen valt de n a a m V a n H o y t e m a v a n a f 1858 e c h t e r

W a n n e e r de bedrijfsactiviteiten d e f i n i t i e f z i j n

niet

m e e r , a l t h a n s ik h e b g e e n s t u k k e n m e e r a a n g e -

v a n H o y t e m a en C o . w a s d a t j a a i in liquidatie. D o o i de Schiedamse firma D e K u y p e r w a r e n al in 1920 de m e r k n a m e n o v e r g e n o m e n .

troffen. D i t b e t e k e n t dat een b e l a n g r i j k e b r o n voor de g e s c h i e d s c h r i j v i n g van d i t bedrijf w e g valt. H e t bedrijfsarchief is zoals g e z e g d n i e t toeg a n k e l i j k voor h e t publiek. Kranten, g e m e e n t e verslagen e n dergelijke g e v e n ook n a u w e l i j k s of g e e n i n f o r m a t i e . D e f i r m a n t e n w a r e n zeer t e -

R.H.C.

VAN

MAANEN

Noten

v a n circa 62 g r a d e n tot h e t beslag g e m e n g d . H e t z e t m e e l w e i d hierbij o m g e z e t in s u i -

1. D i t artikel is een m e t n i e u w e g e g e v e n s a a n gepaste versie v a n t w e e eerdere v e r s c h e n e n

kers. N a d a t h e t beslag w a s afgekoeld tot circa 25 g r a d e n w e r d a a n z e t g i s t t o e g e v o e g d e n

artikelen. Z i e ook M a a n e n , R.H.C. van. 'De

b i n n e n 24-72 u u r w e r d e n de suikers o m g e -

m o u t w i j n b r a n d e r i j 'De H o o p ' van Van

z e t in alcohol. D e op een g e g e v e n m o m e n t

H o y t e m a c.s. te C u l e m b o r g . (I)' in: M e d e d e -

b o v e n d r i j v e n d e g i s t l a a g w e i d et v a n a f g e -

l i n g e n H i s t o r i s c h e K r i n g W e s t - B e t u w e 24e

schept. H e t beslag w e i d g e d u t e n d e een et-

j a a r g a n g no. 3, d e c e m b e r 1996, p. 59-62 en

m a a l m e t t u s t g e l a t e n o m het g i s t i n g s p t 0 -

'De moutwijnbranderij 'De Hoop' van Van

ces te k u n n e n b e ë i n d i g e n . H e t beslag heeft

H o y t e m a c.s. te C u l e m b o r g (II)' in: M e d e d e -

d a n een a l c o h o l g e h a l t e v a n ciica 10%. T i j -

l i n g e n v a n de H i s t o r i s c h e K r i n g W e s t - B e t u -

d e n s h e t distilleren w e r d h e t w a t e r v a n de

w e , 25e j a a r g a n g , n o . 1, februari 1997, p. 23-

a l c o h o l g e s c h e i d e n . H e t beslag w e r d o n d e r

42. 2. D e t e r m e n m o u t w i j n b r a n d e r i j en j e n e v e r -

in de distilleetketel g e g o t e n , w a a r o n d e r een k o l e n v u u r w e r d opgestookt. D o o r d a t alco-

stokerij z i j n in de c o r r e s p o n d e n t i e door el-

h o l een l a g e i k o o k p u n t heeft d a n w a t e r ver-

kaar h e e n g e b r u i k t . De brander leverde de

d a m p r h e t eerder. D e a l c o h o l d a m p e n w e r -

a l c o h o l h o u d e n d e g r o n d s t o f oftewel de

d e n in de h e l m o p g e v a n g e n en via een koel-

m o u t w i j n m.a.w. een halffabrikaat, de j e n e -

spiraal in de k o e l k u i p e n weer tot vloeistof

verfabrikant of d i s t i l l a t e u r stookte h e t

g e c o n d e n s e e r d e n o p g e s l a g e n in g r o n d v a -

eindprodukt namelijk jenevet. Aanvanke-

ten. D e h e l m w e r d op z i j n plaats g e h o u d e n

lijk was h e t C u l e m b o r g s e bedrijf een m o u -

door een h e l m s t u t . D o o r m i d d e l v a n een

t w i j n b r a n d e r i j g e c o m b i n e e r d m e t een s t o -

kraan o n d e r a a n de ketel a a n g e b r a c h t w e r d

kerij, later is h e t bedrijf o m g e z e t in een j e -

h e t ketelresidu afgetapt. H e t in- en o m m e t -

neverstoketij tevens distributiebedrijf.

selen v a n de ketels z o t g d e e t v o o i d a t de o p -

3. D e aardappelen w e r d e n na te z i j n g e s t o o m d , tot m e e l g e m a l e n . A a r d a p p e l m e e l en m o u t ( g e m a a k t v a n gerst) w e r d e n sam e n g e v o e g d e n in beslagketels w e t d h i e r v a n h e t beslag g e m a a k t . In D o e s b u r g w e r d h e t beslag g e h e e l v e r v a a r d i g d v a n aardappelen vermengd m e t 4 ponden m o u t m e e l o p elke 100 p o n d aardappelen. D e m o u t e n h e t a a i d a p p e l m e e l w e r d e n in h e e t w a t e t

s t i j g e n d e w a r m e l u c h t v a n het v u u r de g e hele k e t e l w a n d bestreek. D e eerste distillatie (overhalen) v o n d plaats in de l u w k e t e l , de t w e e d e i n de e n k e l k e t e l en de laatste in de bestketel m e t als e i n d p t o d u k t m o u t w i j n e n n e v e n p r o d u k t e n g i s t en spoeling. T i j dens elke fase n e e m t h e t a l c o h o l p e r c e n t a g e toe t o t u i t e i n d e l i j k circa 46%. D e s p o e l i n g w e r d als veevoer voor de ossen g e b r u i k t .

4. M a a n e n , R.H.C. van. ' D e a a r d a p p e l m o u t w i j n b r a n d e r i j " D e Vijf H o e c k " te L e e r d a m

van N e d e r l a n d w a s hier ter lande de beetw o r t e l t e e l t a a n g e m o e d i g d o m suiker te

1835-1843' in: V a n Stad e n Graafschap Leer-

k u n n e n w i n n e n . N a d a t de Fransen in 1813

d a m , 15e j a a r g a n g (1996) nr. 4, d e c e m b e r

ons l a n d h a d d e n verlaten n a m het b e l a n g

1996, blz. 87-101.

v a n de b i e t e n t e e l t voor s u i k e r w i n n i n g snel

5. In 1840 bleek de 27-jarige u i t D o e s b u r g afk o m s t i g e b r a n d e r Evert Beuseker w e r k -

af. V a n a f de j a r e n vijftig van de n e g e n t i e n d e e e u w k w a m in N e d e r l a n d de s u i k e r b i e t i n -

z a a m bij de branderij, bij H e n d r i k V u l l i n g s

d u s t r i e w e e r snel o p z e t t e n ; ook w e r d e n ver-

aan de H a v e n d i j k nr. 3 in te w o n e n . Beuse-

scheidene branderijen opgericht o m uit

ker w a s n e t als L u r l i n g r o o m s - k a t h o l i e k .

b e e t w o r t e l s g e d i s t i l l e e r d te s t o k e n w a a r o n -

O o k Beusekers a a n w e z i g h e i d wijst op een

der een d o o r de V a n H o y t e m a ' s . D i t w a s een

relatie m e t D o e s b u r g .

apart bedrijf e n m o e t n i e t v e r w a r d w o r d e n

6. M a a n e n , R.H.C. van. ' D e Likeurstokerij v a n FJ. L u r l i n g 1840-1846" in: C u l e m b o r g s e ' V o e t ' - n o t e n no. 18,1997, p. 36-38. 7. M a a n e n , R.H.C. van. ' D e a a r d a p p e l m o u t w i j n b r a n d e r i j ' H e t L a m ' te G o r i n c h e m

m e t de o u d e stokerij/branderij w a a r w e z o als w e g e z i e n h e b b e n ook proeven m e t h e t maken van alcohol uit beetwortelen zijn g e d a a n . Voor d i t bedrijf z i e M a a n e n , R.H.C. van. 'Beetwortelbranderij te C u l e m b o r g

1835-1841' in: O u d - G o r c u m Varia, j a a r g a n g

tussen 1854-1866' in: M e d e d e l i n g e n H i s t o r i -

13, n u m m e r 36,1996-3, p. 204 - 220. Z i e ook

sche K r i n g W e s t - B e t u w e 25e j a a r g a n g no. 2,

n o o t 4. 8. S l u y t e r m a n , K.E. 'Drie eeuwen...'. V a n a f 1825 w a s de rijksaccijns o p b i n n e n l a n d s g e distilleerd v a n 15,5 % naar 75,7 % g e s t e g e n . 9. O f s c h o o n d i t een respectabele h o e v e e l h e i d

a u g u s t u s 1997, p. 3-9. 11. Bij S c h i e d a m s e branderijen w e r d e n de z o g e n a a m d e kelderflessen per 12 o f 16 v e r p a k t in de kisten. Z e d a n k e n h u n n a a m a a n h u n v o r m , deze was vierkant, aan de onderzijde

is, w a s de C u l e m b o r g s e branderij niet de

taps t o e l o p e n d w a a r d o o r zij g e m a k k e l i j k e r

grootste i n de Tieler- e n B o m m e l e r w a a r d e n

in de s t r o h u l z e n gleden. Voordat V a n H o y -

e n de B e t u w e . D e Poederoijense branderij

t e m a c.s. z e l f in i859-'6o een glasfabriek o p -

w a s m e t 471.720 liter v e r u i t de g r o o t s t e . Z i e

r i c h t t e n e n exploiteerden, w e r d e n de b e n o -

hiervoor M a a n e n , R.H.C. van. 'Industriële

d i g d e flessen in Vuren(en vermoedelijk ook

activiteiten in Poederoijen 1829-1853' in:

te Leerdam) a a n g e k o c h t .

t u s s e n de V o o r n e n Loevestein, j a a r g a n g XXXIII no. 97, a u g u s t u s 1997, p. 13-20. 10. B e e t w o r t e l e n is e e n a n d e r e b e n a m i n g voor s u i k e r b i e t e n . T i j d e n s de Franse b e z e t t i n g

Bronnen

A t c h i e f polderdistrict C u l e m b o r g 1838-1955 (Streekarchivariaat W e s t - B e t u w e locatie

ARCHIEVEN

Geldermalsen).

-

A r c h i e f stad C u l e m b o r g na 1813: N o t u l e n

Rijksarchief G e l d e r l a n d te A t n h e m :

v e r g a d e r i n g e n g e m e e n t e r a a d e n college v a n

A c h i e f G e d e p u t e e t d e Staten v a n G e l d e r l a n d

-

-

-

burgemeester en wethouders, gemeente-

inv. nr. 9606.

verslagen, i n g e k o m e n en m i n u t e n v a n u i t -

A r c h i e f notaris J.G. v a n Kesteren inv.nrs.

g a a n d e s t u k k e n (Streekarchivariaat Tiel-

451,2304 en 2296.

B u r e n - C u l e m b o r g locatie C u l e m b o r g ) .

A r c h i e f notaris J.P. de M a n L a p i d o t h

A r c h i e f K a m e r van K o o p h a n d e l e n Fabrie-

inv.nrs. 2340 e n 2361.

k e n te C u l e m b o r g (Streekarchivariaat T i e l -

Rijksarchief U t r e c h t te U t r e c h t :

B u r e n - C u l e m b o r g locatie C u l e m b o r g ) .

A r c h i e f notaris H.A.R. V o s m a e r inv.nr. 3014.

A r c h i e f g e m e e n t e Leerdam na 1813 i n g e k o -

A l g e m e e n Rijksarchief te ' s - G r a v e n h a g e :

m e n en uitgaande stukken (gemeenteat-

A r c h i e f Staatssecretarie,

chief Leerdam).

Archief m i n i s t e t i e v a n f i n a n c i ë n , a f d e l i n g

A r c h i e f stad D o e s b u r g i n g e k o m e n e n uir-

accijnzen inv.nrs. 1-25 en a f d e l i n g C o n t e n -

g a a n d e s t u k k e n e n n o t u l e n v a n de v e r g a d e -

t i e u x inv.nrs. 1-5

r i n g e n van de g e m e e n t e t a a d (Streekarchiva-

Archief ministetie van Binnenlandse Zaken,

riaat D o e s b u r g e n De Liemets).

a f d e l i n g N a t i o n a l e N i j v e r h e i d inv.nr. 488).

De etiketten behoren bij de likeuren Amisctte en Orange Curacao. Beiden werden geëxporteerd naor een importeur in Caracas.

LITERATUUR,

-

-

-

PERIODIEKEN

ETC.

T i e l - B u r e n - C u l e m b o r g , locatie C u l e m b o t g ) .

in N e d e r l a n d 1500-1950. B o o m ,

N i e u w e Tielsche C o u t a n t (streekarchivari-

M e p p e l / A m s t e r d a m , 1992.

a a t T i e l - B u r e n - C u l e m b o r g lokatie TielJ.

A. H a l l e m a . 'Suiker en stroopfabricage u i t

Staatsbladen en bijvoegsels 1822-1843.

N e d e r l a n d s e g e w a s s e n tussen 1813 en 1858'.

T i e l s c h e C o u t a n t (streekarchivariaat T i e l -

E c o n o m i s c h - H i s t o r i s c h Jaarboek deel 24,

B u r e n - C u l e m b o r g lokatie Tiel).

blz.207-238.

V e r s l a g e n v a n d e n toestand v a n de p r o v i n -

K r a m e r s T h z , C. D e m o u t w i j n i n d u s t r i e te

cie Gelderland.

S c h i e d a m . Lievei lee, A m s t e t d a m , 1945-1946. -

Lans, N . S c h i e d a m b o u w t op e e n j e n e v e r verleden. Een w a n d e l i n g door de tijd. Schied a m , 1996.

-

Sloot, H . v a n det. H e t Echte S c h i e d a m s c h e jeneverboek. U T O Nederland, Schiedam, 1987.

-

S l u y e r m a n , K.E. e n H.H. Vleesenbeek. Drie e e u w e n D e K u y p e r 1695-1995. Een g e s c h i e d e n i s van j e n e v e r e n likeuren. S c h i e d a m , 1995-

-

Verhoef, J.M. D e o u d e N e d e r l a n d s e m a t e n en g e w i c h t e n . P.J. M e e t t e n s - I n s t i t u u t , A m s t e r d a m , 1983.

-

C a t a l o g u s der t e n t o o n s t e l l i n g v a n N e d e t l a n d s c h e N i j v e r h e i d e n K u n s t te A r n h e m 1868. G J . T h i e m e & J. van E g m o n d jr., A r n hem.

-

C a t a l o g u s der N a t i o n a l e t o o n s t e l l i n g v a n N e d e r l a n d s c h e en Koloniale N i j v e r h e i d te A r n h e m 1879.

-

CulemborgscheCourant(Streekarchivariaat

B i e l e m a n , J. Geschiedenis van de l a n d b o u w

Lesbrief S t i c h t i n g School en bedrijf, setie O p V e r k e n n i n g ' W e g w i j s i n ' n o u d vaderlandsbedrij f de D is tilleerderij.

T>e Maatschappij 'De Landbouwnijverheid' (1854} 1858-1888

I

N

1854 V E R Z O C H T E N Van H o y r e m a c.s.

al verkregen. D e g r o e n t e n w e i d e n g e d r o o g d in

t o e s t e m m i n g a a n de g e m e e n r e C u l e m b o r g

een stoof die p e i e t m a a l 5 m u d kool v e t b t u i k t e ,

o m b i n n e n C u l e m b o r g een fabriek te m o -

jaarlijks was dat g e t e k e n d over 300 w e r k d a g e n

g e n o p r i c h t e n w a a r p l a n r a a r d i g voedsel w e r d

1500 m u d . O o k n u w e e r w e e s m e n o p h e t b e l a n g

bereid e n g e d r o o g d en ' z o n d e r b i j v o e g i n g voor

van deze fabriek voor de t u i n b o u w e n de w e r k -

bederf te b e w a r e n ' . D e e i n d p r o d u k t e n w a r e n

verschaffing. D e z e h a d 'reeds m e e r d e r e t u i n -

m e t n a m e b e s t e m d voor de s c h e p e n die naar de

b o u w uitgelokt...'. G e m i d d e l d w e t k t e n er 2

overzeese b e z i t t i n g e n voeren. D o o r de behoefte

k n e c h t e n en 26 meisjes m e t w e e k l o n e n t u s s e n

aan een g r o t e aanvoer v a n t u i n g r o e n t e n z o u

de ƒ 2,- en f6,-. H e t s t a d s b e s t u u r g a f in 1856 a a n

o n g e t w i j f e l d de t u i n b o u w in 'die s t r e k e n ' w o r -

de provincie op d a t de bedrijfsresultaten v o l -

d e n bevorderd. N a d a r er g e e n b e z w a a r s c h r i f t e n

d o e n d e w a r e n e n d a t de t u i n b o u w op g r o t e t e

w a r e n b i n n e n g e k o m e n deelde de raad aan de

schaal plaatsvond.

c o m m i s s a r i s v a n de K o n i n g i n in de p r o v i n c i e G e l d e r l a n d m e e z e l f ook m e t h e t v e r z o e k in te stemmen. Burgemeester Van Hoytema

ont-

hield z i c h als b e l a n g h e b b e n d e van s t e m m i n g .

Maatschappij de L a n d b o u w N i j v e r h e i d te C u l e m b o r g 1858-1888 Was a a n v a n k e l i j k de f i r m a e e n i n i t i a t i e f v a n de Van Hoytema's g e b r u i k m a k e n d e van het p i o -

Werkwijze eerste fabriek Er w e r d g e b r u i k g e m a a k t v a n een

cedé in b e z i t v a n F l e u l a r d , n a e n k e l e j a r e n procédé

w e r d een n a a m l o z e v e n n o o t s c h a p

opgelicht

w a a r v a n h e t octrooi bij K.B. van 14 j a n u a r i 1851

m e t als o p l i c h t e r s A.J. v a n H o y t e m a te C u l e m -

aan J.J. v a n D o r t te ' s - G r a v e n h a g e w a s verleend.

b o r g e n H . M . Bosscha te D e v e n t e r O p 6 d e -

Her g i n g hierbij o m toestellen voor h e t u i t -

c e m b e t 1858 w e i d v o o r de A m s t e i d a m s e n o t a -

d r o g e n en s a m e n d r u k k e n v a n g r o e n t e n o m die

ris Pietet L o u w e t s e de o p l i c h t i n g s a k t e v e l l e -

te k u n n e n b e w a r e n . V a n a f 3 n o v e m b e r 1852 w a s

d e n . N e t als l a t e i bij de g l a s f a b t i e k w e i d via

P.E. F l e u l a r d eigenaar v a n h e t octrooi. In Frank-

het uitgeven van aandelen - b i n n e n een be-

rijk w a s een zekere M a s s o n o c t r o o i h o u d e r . V a n

petkte gioep mensen - het

D o r t heeft h e t octrooi als eerste in N e d e r l a n d

bijeengebtacht. Hoe Van Hoytema m e t Bos-

i n g e v o e r d m a a r w a s d u s niet de u i t v i n d e r v a n

scha in c o n t a c t k w a m , h e b ik (nog) n i e t k u n -

bedrijfskapitaal

h e t procédé. D e b e s c h r i j v i n g v a n h e t procédé is

nen achteihalen. De vennootschap werd aan-

n o g a a n w e z i g , de b i j b e h o r e n d e t e k e n i n g h e b ik

g e g a a n voor t w i n t i g a c h t e r e e n v o l g e n d e j a r e n .

niet k u n n e n t e r u g v i n d e n .

In j u l i 1878 z o u o p een a l g e m e n e a a n d e e l h o u -

O p 22 j a n u a r i 1855 v r o e g e n F l e u l a r d & V a n

dersvergadering worden besloten tot voort-

H o y t e m a vrijstelling v a n de g e m e e n t e l i j k e ac-

z e t t i n g of tot o n t b i n d i n g v a n de

cijns op steenkolen; v a n h e t rijk h a d m e n deze

s c h a p . H e t doel w a s h e t b e i e i d e n e n d t o g e n

vennoot-

Johan L a u w e r e n s N e r i n g Bögel, f a b r i k a n t ,

v a n p l a n t a a r d i g e v o e d i n g s m i d d e l e n . N a 1878 is h e t

bedrijf

inderdaad

n o g enkele jaren

w o n e n d e te D e v e n t e r , z e v e n a a n d e l e n Joan Frederik N e r i n g Bögel, fabrikant, w o -

voortgezet.

n e n d e te D e v e n t e r , een aandeel H e r m a n H e n d r i k N e r i n g Bögel, particulier,

Aandeelhouders Ik h e b de a a n d e e l h o u d e r s m e t h u n beroep e n

w o n e n d e te D e v e n t e r , een aandeel en

h e t a a n t a l v a n h u n aandelen in een lijstje b i j e e n g e b r a c h t , s a m e n m e t de n a a m v a n d e g e n e

c

die h e n bij de notaris v e r t e g e n w o o r d i g d e .

de te A m s t e r d a m , een aandeel, g e m a c h t i g d n a -

Unico Hendrik Wilkens, koopman, w o n e n -

mens: a

Aleid Johan v a n H o y t e m a , dijkgraaf v a n h e t

polderdistrict C u l e n b o r g , fabrikant, w o n e n d e

U n i c o W i l k e n s , g r o n d e i g e n a a r , w o n e n d e te Voorst, e e n aandeel.

te C u l e m b o r g , z e v e n a a n d e l e n gemachtigd namens: j o n k v r o u w W i l h e l m i n a Jacoba v a n H o y t e -

Bedrijfskapitaal H e t bedrijfskapitaal

w e r d bij de

oprichting

m a , meerderjarig, o n g e h u w d , z o n d e r beroep,

v o o r a l s n o g bepaald op v e e r t i g d u i z e n d g u l d e n

w o n e n d e te C u l e m b o r g , vijf aandelen

te v e r d e l e n over 40 aandelen. Per aandeel m o e s t

Johan C o r n e l i s Francois v a n H o y t e m a , lid

60% op de d a g v a n de wettelijke a a n v a n g v a n de

v a n G e d e p u t e e r d e Staten van Gelderland, w o -

v e n n o o t s c h a p z i j n gestort, 10 % t w e e m a a n d e n

n e n d e te C u l e m b o r g , vijf aandelen

na de eerste s t o r i n g en de resterende 30 % in drie

H e r m a n A d r i a a n v a n d e n W a l l Bake, rijks-

t e r m i j n e n a 10 % op door de a l g e m e e n d i r e c t e u r

m u n t m e e s t e r , w o n e n d e te U t r e c h t , vier a a n d e -

in o v e r l e g m e t de c o m m i s s a r i s s e n vastgestelde tijdstippen. M e n kreeg m i n i m a a l vier w e k e n

len W i l h e l m u s C h r i s t i a n u s de C r a n e , o n t v a n g e r

v a n te v o r e n h e t tijdstip te h o r e n . Bleef een a a n -

der registratie, w o n e n d e te C u l e m b o r g , e e n

d e e l h o u d e r in g e b r e k e d a n w e r d zij o f hij d o o r

aandeel

de a l g e m e e n directeur bij gerechtelijk exploit

m r . P e t r u s A l m a , gemeentesecretaris v a n e n w o n e n d e te C u l e m b o r g , een aandeel L u d o l f Johannes v a n B e u s e c h e m , z o n d e r beroep, w o n e n d e te C u l e m b o r g , een aandeel b

H u g o C o n s t a n t i j n Bosscha, civiel i n g e n i e u r ,

w o n e n d e te D e v e n t e r , vijf a a n d e l e n , g e m a c h tigd namens:

t o t b e t a l i n g b i n n e n vier w e k e n a a n g e m a a n d . Bleef de a a n d e e l h o u d e r d a n n o g steeds in g e breke, d a n w e r d e n de reeds g e d a n e s t o r t i n g e n h e t e i g e n d o m v a n de v e n n o o t s c h a p e n verloor zij o f hij b o v e n d i e n alle rechten o p e n i n de m a a t s c h a p p i j . D e op deze w i j z e v e r k r e g e n g e l d e n w e r d e n i n de reservekas g e s t o r t e n de a a n d e l e n o p n i e u w uitgezet. O p voorstel v a n de

Advertentie in de Tielsche Courant van 1855.

c o m m i s s a r i s s e n k o n in een a l g e m e n e v e r g a d e -

g e m e e n directeur. D u i d e l i j k is d a t V a n H o y t e -

r i n g de a a n d e e l h o u d e r s bij m e e r d e r h e i d v a n

m a d u s een g r o t e i n v l o e d op h e t bedrijf u i t o e -

s t e m m e n b e s l u i t e n h e t bedrijfskapitaal te ver-

fende. D a t o v e r l e g t u s s e n beide

g r o t e n . D e a a n d e l e n , elk m e t t w i n t i g d i v i d e n d -

m o e s t n a t u u r l i j k z o n d e r p r o b l e m e n verlopen

b e w i j z e n , w a r e n onsplitsbaar en de aandeel-

of zoals in de s t a t u t e n stond: ' H o e z e e r de w e r k -

h o u d e r s w a r e n slechts aansprakelijk voor h e t

k r i n g v a n elk der d i r e c t e u r e n m e e r bepaaldelijk

totale b e d r a g aan aandelen dar zij b e z a t e n .

directeuren

is a a n g e w e z e n , v e r e e n i g e n zij echter

hunne

k r a c h t e n , ter i n s t a n d h o u d i n g en v e r m e e r d e Directie

r i n g v a n d e n bloei der m a a t s c h a p p i j e n g a a n ,

De v e n n o o t s c h a p w e r d b e s t u u t d d o o r t w e e d i -

zooveel

recreuren m e t als t o e z i c h t h o u d e r s drie c o m -

werk'. H e t a a n n e m e n , betalen en o n t s l a a n van

missarissen. A l g e m e e n directeur w e r d Aleid Jo-

w e t k n e m e t s w e t d door h e n g e z a m e n l i j k g e -

mogelijk,

in

alles

comunicatief

te

h a n v a n H o y t e m a , t e c h n i s c h directeur H u g o

daan. Bij een e v e n t u e e l z i c h v o o r d o e n d g e s c h i l

C o n s t a n t i j n Bosscha e n t o t c o m m i s s a r i s W i l -

t u s s e n beide d i r e c t e u r e n t r a d e n de c o m m i s s a -

h e l m u s C h t i s t i a n u s de C r a n e , m r . P e t t u s A l m a

rissen o p , naar h u n oordeel m o e s t m e n z i c h

en L u d o l f Johannes van B e u s e c h e m en Johan

schikken.

C o i n e l i s Francois van H o y t e m a als teserve,

D e c o m m i s s a r i s s e n w a r e n in geenerlei z i n

w a n n e e r e e n v a n de c o m m i s s a r i s e n k w a m te

belast m e t h e t beheer, zij h a d d e n alleen een toe-

overlijden of v e r h u i s d e . Een directeur m o e s t

z i c h t h o u d e n d e taak. O m d i t m o g e l i j k te m a k e n

m i n i m a a l vijf a a n d e l e n op n a a m b e z i t t e n , de

h a d d e n zij ten allen tijde t o e g a n g tot de fabriek

c o m m i s s a r i s s e n m i n i m a a l een. D i r e c t e u r e n e n

en tot de b o e k h o u d i n g , de briefwisseling en de

c o m m i s s a r i s s e n m o c h t e n g e e n b e l a n g e n in ver-

kas. D e s g e v r a a g d m o e s t e n de d i t e c t e u r e n h e n

gelijkbare fabtieken hebben.

a l l e g e w e n s r e i n l i c h t i n g e n verstrekken.

D e algemeen ditecteut verregenwoordigde h e t bedrijf b i n n e n e n b u i t e n g e r e c h t en w a s be-

Werkwijze fabriek

last m e t h e t b e h e e t v a n de z a k e n . H i j v e t z o t g d e

O p 24 f e b t u a r i 1860 w e r d bij K.B. a a n de m a a t -

alle i n k o p e n , v e r k o p e n en b e t a l i n g e n , o n t v i n g

schappij octrooi verleend voor e e n verbeterde

alle g e l d e n en g a f h i e r v o o r k w i t a n t i e s af. D e fi-

d r o o g s t o o f u i t g e v o n d e n d o o r H.C. Bosscha, de

nanciële b o e k h o u d i n g w a s d a n ook z i j n v e r a n t -

t e c h n i s c h directeur v a n de firma. D o o r h e m

w o o r d e l i j k h e i d . Bij z i j n a f w e z i g h e i d w e r d hij

w a s h e t octrooi afgestaan a a n de firma. O o k n u

v e r v a n g e n door de t e c h n i s c h e directeur.

o n t b t e e k t de b i j g e v o e g d e t e k e n i n g e n resteett

D e t e c h n i s c h d i t e c t e u t w a s belast m e t h e t

slechts de b e s c h i i j v i n g . Ik krijg s t e t k de i n d r u k

feitelijke l e i d i n g v a n de fabriek e n de p r o d u c -

d a t h e t g a a t o m een verbeterde versie v a n F l e u -

t i e w e r k z a a m h e d e n , echter in o v e r l e g m e t de al-

lards stoof.

D e s t o o f b e s t o n d u i t een r e c h t h o e k i g e g e -

de e n e naar de andere zijde v a n d e s t o o f g e -

m e t s e l d e kast w a a r i n d e te d r o g e n g r o n d s t o f f e n

voerd. U i t e i n d e l i j k vielen zij o p h e t daaronder

op b e w e e g b a a r g a a s d o e k n a a r g e l a n g h e t d r o -

in tegenovergesrelde r i c h t i n g b e w e g e n d e l i g -

g e n vorderde m e e r de w a r m t e w e r d e n b l o o t g e -

g e n d e doek. D i t proces v o n d n e t z o l a n g plaats

steld. D e bij h e t d r o g i n g s p r o c e s v a n d e g r o n d -

t o t d a t de g e h e l e stoof w a s d o o r l o p e n w a a r n a d e

stoffen

lucht

g r o n d s t o f f e n via een trechter naar b u i t e n d e

w e r d a a n d e b o v e n k a n t v a n d e stoof via e e n af-

stoof w e r d e n afgevoerd. O m ervoor t e z o r g e n

z u i g e n d e v e n t i l a t o r afgevoerd. D e afgevoerde

d a t d e o n d e r l i g g e n d e d o e k e n de g r o n d s t o f f e n

vrijkomende

warme

vochtige

l u c h t w e r d c o n t i n u e v e r v a n g e n door verse die

k o n d e n o p v a n g e n , w a r e n de rollen nier i n e e n

via e e n o n d e r de stoof a a n g e b r a c h t toestel door

verticale rij b o v e n elkaar geplaatst, m a a r ver-

m i d d e l v a n s t o o m w e r d verhit. O m te v o o r k o -

s p r o n g e n zij b e u r t e l i n g s . B o v e n elke ' o p n e -

m e n d a t d e s t o o f afkoelde, w e t d zij g e m e t s e l d

m e n d e ' rol w a s hiervoor e e n s c h u i n s c h o t g e -

m e t h o l l e w a n d e n e n w a r e n verscheidene stel-

plaatst. D e te d r o g e n grondstoffen w e r d e n o p

len, p a a r s g e w i j z e t e g e n o v e r elkaar g e p l a a t s t e

een vergelijkbaar b e w e e g b a a r doek z o n d e r e i n -

h o r i z o n t a l e rollen g e p l a a t s t i n de r i c h t i n g v a n

de d a t z i c h d a t gedeeltelijk b u i t e n de s t o o f be-

de breedte v a n d e stoof, b e w e e g b a a r o m h u n

v o n d , u i t g e s t r o o i d e n z o aangevoerd b i n n e n d e

asen. O v e r elk paar v a n deze rollen w a s een s t u k

stoof. D e l u c h t v e r w a r m e r b e s t o n d u i t e e n ijze-

g a a s d o e k z o n d e r e i n d e g e s p a n n e n , even breed

r e n c y l i n d e r m e t g e s l o t e n u i t e i n d e n . In beide

als d e stoof. Per paar w e r d e e n rol in b e w e g i n g

e i n d p l a t e n w a s een z o g r o o t m o g e l i j k a a n t a l

g e b r a c h t via e e n raderwerk, r i e m e n o f o p e e n

o p e n b u i z e n i n g e z e t waardoor de l u c h t k o n

andere wijze, w a a r d o o r h e t doek w e r d r o n d g e -

b i n n e n s t r o m e n . D e r u i m t e tussen de cylinder

draaid. H i e r b i j w e r d ervoor g e z o r g d d a t d a t h e t

e n h e t g e w e l f was hierbij afgesloten o m te voor-

b o v e n s t e d o e k een tegenoverstelde d r a a i r i c h -

k o m e n d a t aangevoerde w a r m e l u c h t verloren

t i n g h a d v a n h e t z i c h daaronder b e v i n d e n d e

g i n g . H e t c o n d e n s w a t e r k o n via een k r a a n w o r -

doek etc. D e g r o n d s t o f f e n w e r d e n hierdoor v a n

d e n afgetapt.

25

Brand

Londen w o n de fabriek een e r e p e n n i n g voor de

O p 1 j a n u a r i 1859 b r a n d d e n o p 1 j a n u a r i door

' u i t m u n t e n d e h o e d a n i g h e i d van haar v e r d u u r -

een felle b r a n d de g e b o u w e n v a n de fabriek e n

zaamde levensmiddelen'.

de jeneverstokerij t o t op de g r o n d toe af, o n d a n k s een g r o t e i n z e t v a n de b r a n d w e e r , de

Bedrijfsresultaten

schutterij en particulieren. D a t z e l f d e j a a r v r o e g

D o o r h e t n i e t - t o e g a n k e l i j k z i j n v a n h e t be-

en verkreeg m e n t o e s t e m m i n g o m h e t p a n d g e -

drijfsarchief is er n a u w e l i j k s iets over te z e g g e n .

l e g e n a a n de Lek t e n w e s t e n v a n de V e e r w e g aan

Z o w e t e n w e n i e t voor w i e en/of w a a r de e i n d -

h e t Steenovenlaantje kad. sec. H nr. 704 te her-

p r o d u c t e n w a r e n b e s t e m d . Ik v e r m o e d d a t de

b o u w e n en de 12 p k s t o o m m a c h i n e m e t ketels

export naar N . Oost-Indiè' een belangrijke rol

voor 15 p k v o o r h e e n g e b r u i k t voor de aardap-

heeft gespeeld.

pelmoutwijnbranderij

'De

Hoop'

hierin

te

plaatsen en te g a a n g e b r u i k e n .

Voor de eerste j a r e n is h e t aantal w e r k n e m e r s b e k e n d . O p v a l l e n d is d a t h e t aantal w e r k n e -

Tentoonstellingen

mers g e s t a a g d a a l t e n d a t na eerst veel v r o u w e -

D o o r de fabriek w e r d g e r e g e l d a a n t e n t o o n s t e l -

lijke w e r k n e m e r s in d i e n s t te h e b b e n g e h a d , na

l i n g e n d e e l g e n o m e n die als doel h a d d e n de N e -

verloop v a n een a a n t a l j a r e n alleen n o g m a n n e -

derlandse n i j v e r h e i d te bevorderen. Z o w o n in

lijke w e r k n e m e r s resteren.

1861 de fabriek voor ' v e r d u u r z a a m d e g r o e n t e n ' op de A l g e m e n e

Nationale

Tentoonstelling

voor N i j v e r h e i d te H a a r l e m een b r o n z e n m e daille voor haar i n z e n d i n g . In 1862 tijdens de internationale

tentoonstelling

gehouden

te

Veerweg 1923. Arbeiderswoningen gelegen tegen het/abriekcomplex. Prentbriejkaart: Z. van derSchagt

Personeelsbestand Jaren

knechten

jongens

Bronnen meisjes

totaal

ARCHIEVEN

-

A r c h i e f stad C u l e m b o r g n a 1813: N o t u l e n

1856

2

3

14

19

1857 1858

2

3

19

b u r g e m e e s t e r en w e t h o u d e r s , g e m e e n t e -

2

14 18

1859

6

23 12

verslagen, i n g e k o m e n en m i n u t e n v a n u i t -

1860

6

4

10

1861

6

4

10

1862

6

4

10

1863

6

4

10

1864

4

4

8

3 6

v e r g a d e r i n g e n g e m e e n t e r a a d e n college v a n

gaande stukken. -

A c h i e f G e d e p u t e e r d e Staten v a n G e l d e r l a n d (Rijksarchief A r n h e m ) inv. nr.9606

-

A r c h i e f notaris J.P. de M a n Lapidoth (RA A r n h e m ) inv.nrs. 2340,2361

-

A r c h i e f K a b i n e t v a n de K o n i n g ( A l g e m e e n Rijksarchief) inv. nr. 650.

Einde

LITERATUUR,

W a n n e e r de bedrijfspoorten exact z i j n g e s l o t e n ,

-

h e b ik niet k u n n e n nagaan. In h e t provinciaal

PERIODIEKEN

ETC.

C a t a l o g u s der t e n t o o n s t e l l i n g van N e d e r l a n d s c h e N i j verheid en K u n s t te A r n h e m

j a a r v e r s l a g over 1888 is n o g sprake v a n e e n

1868. G.J. T h i e m e & J. van E g m o n d jr.,

v r u c h t e n d r o g e r i j , vermoedelijk g a a t h e t hier

Arnhem.

o m hetzelfde bedrijf.

-

C a t a l o g u s der N a t i o n a l e t o o n s t e l l i n g v a n N e d e r l a n d s c h e en Koloniale N i j v e r h e i d te

R.H.C.

VAN

A r n h e m 1879.

M A A N E N

-

N e d e r l a n d s c h e Staatscourant. N i e u w e Tielsche C o u r a n t (streekarchivariaat T i e l - B u r e n - C u l e m b o r g lokatie Tiel).

-

Tielsche C o u r a n t (streekarchivariaat T i e l B u r e n - C u l e m b o r g lokatie Tiel).

-

C u l e m b o r g s c h e Courant/Streekarchivariaat Tiel-Buren-Culemborg, vestiging Culemborg).

-

Verslagen van den toestand van de p r o v i n cie Gelderland.

Schetsen uit de geschiedenis van de Culemborgse glasfabriek 1859-1916

I

door A.J. van H o y t e m a c.s.

l o n e n varieerden t u s s e n d e ƒ 5,- e n f 15,-. De fles-

voor de o p r i c h t i n g v a n een glasfabriek op

sen van de glasfabriek w a r e n o n d e r m e e r be-

h e t S t e e n o v e n w a a r d j e een v e r g u n n i n g aan-

s t e m d voor de j e n e v e r b r a n d e r i j , w a a r i n V a n

N 1859 W E R D

gevraagd. Die v e r g u n n i n g w e r d het j a a r daarop

H o y t e m a ook participeerde.

verleend. V a n de g e m e e n t e w a s i n m i d d e l s op 8 n o v e m b e r voor ƒ500,- een b o u w t e r r e i n g e l e g e n

Vennootschap

aan de westelijke g l o o i i n g v a n de V e e r w e g t u s -

Voor de C u l e m b o r g s e notaris J.D. de M a n Lapi-

sen de h u i z e n van de heer Beusker en h e t Steen-

d o t h w e r d op 18 j a n u a r i 1861 de n.v. C u l e m -

ovenlaantje a a n g e k o c h t , g r o o t 2 v i e r k a n t e roe-

b o r g s c h e Glasfabriek o p g e r i c h t voor een perio-

d e n 70 el, a a n g e k o c h t . D o o r G e d e p u t e e r d e Sta-

de van 20 jaar.

ten w e r d de v e r k o o p g o e d g e k e u r d . O m h e t ter-

Uir de a k t e blijkt heel duidelijk de w i j z e

rein b o u w r i j p te k u n n e n m a k e n , m o e s t m a a r

w a a r o p deze o n d e r n e m i n g gefinancierd werd.

liefst 15.000 k u b i e k e ellen z a n d w o r d e n a a n g e -

H e t w e r d in deze periode g e b r u i k e l i j k o m h e t

voerd. O m h e t w e r k z o snel m o g e l i j k te k u n n e n

door m e e r d e r e p e r s o n e n h e t bedrijfskapitaal te

v o l t o o i e n en ' o m de arbeiders een g o e d l o o n te

d o e n o p b r e n g e n o p basis v a n aandelen. D a t j a a r

k u n n e n laten v e r d i e n e n ' w a r e n op h e t te v e r h o -

w a s een bedrijfskapitaal b e o o g d v a n ƒ 70.000,-

g e n terrein in d e c e m b e r g a s l a n t a a r n s g e p l a a t s t

oftewel 70 a a n d e l e n v a n ƒ 1.000,-. O m een beeld

w a a r d o o r er n e t z o l a n g e n n e t z o veel k o n w o r -

te krijgen w i e in deze o n d e r n e m i n g b e l a n g h e b -

d e n v e r d i e n d als tijdens de l a n g s t e z o m e r d a -

b e n d w a r e n , zijn de a a n d e e l h o u d e r s o p g e s o m d

g e n . Er w a r e n r u i m h o n d e r d arbeiders ( b o u w -

m e t h u n beroep e n h e t aantal door h e n b e z e t e n

vakkers) a a n h e t werk. O p 12 februari 1860 w e r d

aandelen.

m e t h e t m e t s e l w e r k b e g o n n e n . De g e b o u w e n

1. Aleid Johan v a n H o y t e m a , 6 a a n d e l e n , en g e -

w a r e n o n t w o r p e n door A.M.F. v a n Deventer.

m a c h t i g d e voor : Jan Schippers, o n t v a n g e r

Als b o u w m e e s t e r f u n g e e r d e de C u l e m b o r g s e

polderdistrict 2 aandelen; mr. Petrus A l m a ,

stadsarchitect C. Sillevis. Al op 10 j u n i k o n de

secretaris v a n C u l e m b o r g 2 aandelen; Jan

eerste fles w o r d e n g e b l a z e n .

Hendrik Albert Ziegenhirt von Rosenthal,

Voor de door h a a r op de A l g e m e n e N a t i o n a -

b u r g e m e e s t e r v a n C u l e m b o r g 2 aandelen e n

le T e n t o o n s t e l l i n g voor N i j v e r h e i d te H a a r l e m

L u d o v i c u s Johannes van B e u s e c h e m , rente-

i n g e z o n d e n flessen o n t v i n g de fabriek een eervolle v e r m e l d i n g .

nier te U t r e c h t , 4 aandelen. 2. W i l h e l m u s C h r i s r i a n n e s de Crane, o n t v a n -

O p 1 o k t o b e r v a n d a t j a a r schreef de C u l e m -

ger registratie te C u l e m b o r g , 5 aandelen, e n

b o r g s c h e c o u r a n t d a t e e n t w e e d e glasfabriek

g e m a c h t i g d e : voor G u l i a n Cornelis C r o m -

zou worden opgericht. O p dat m o m e n t waren

m e l i n , g r o n d e i g e n a a r te W i l p , 5 aandelen;

er 33 k n e c h t e n e n 8 j o n g e n s in dienst, de w e e k -

H e n d r i k W i l l e m Gerard Ras, plaatsvervan-

g e n d k a n t o n r e c h t e r te A m s t e r d a m , 5 aande-

h e t hoofd v a n de o n d e r n e m i n g . H e t g a a t echter

len; mr. R e i n h a r d C r o m m e l e n , g r o n d e i g e -

te ver o m te z e g g e n d a t de fabriek v a n de V a n

naar te R e n k u m , 2 aandelen; M a r r i n u s de

H o y t e m a ' s was, daarvoor w a s h u n a a n d e l e n b e -

C r a n e , g e e n beroep te W a g e n i n g e n , 1 a a n -

z i t te klein.

deel en m e j u f f r o u w

Wilhelmina

H e t b e s t u u r telde t w e e directeuren. A.J. van

Eleonora Rau, institutrice te C u l e m b o r g 1

Otteline

H o y t e m a w e r d a l g e m e e n d i r e c t e u r m e t als taak

aandeel.

de b o e k h o u d i n g e n v e r t e g e n w o o r d i g i n g v a n de

3. A n t o n i e M a r i n u s Franciscus v a n D e v e n t e r ,

fabriek in r e c h t s z a k e n . A.M.F. v a n D e v e n t e r

f a b r i k a n t te S c h i e d a m , 3 a a n d e l e n , en g e -

w e r d t e c h n i s c h d i r e c t e u r m e t als taak de lei-

machtigde v o o r : Christiaan Ritsema, koop-

d i n g v a n de fabriek e n de r e g e l i n g v a n de w e r k -

m a n te H a a r l e m , 4 aandelen;

z a a m h e d e n . D o o r drie c o m m i s s a r i s s e n te w e -

mejuffrouw

M a r i a W i l h e l m i n a Kroese, g e e n beroep te

ten C F . v a n H o y t e m a , W.C. de C r a n e e n J.

H a a r l e m , 1 aandeel en H u i b r e c h t Ketner,

Schippers w e r d t o e z i c h t op h e t f u n c t i o n e r e n

f a b r i k a n t te Schiedam 3 a a n d e l e n

van h e t b e s t u u r u i t g e o e f e n d . Voor z o w e l h e t

4. Johan Cornelis Francois v a n H o y t e m a 5 aandelen 5. C o r n e l i s Sillevis, stadsarchitect te C u l e m -

b e s t u u r als de c o m m i s s a r i s s e n g o l d d a t zij g e e n b e l a n g e n in a n d e r e o p te richten glasfabrieken mochten bezitten.

borg 5 aandelen 6. H e n d r i k Prenger, k o o p m a n , te C u l e m b o r g 2 aandelen 7. N i c o l a a s Belville, rentenier te C u l e m b o r g 1 aandeel 8. Rijk v a n Eek, g r o n d e i g e n a a r te C u l e m b o r g 1 aandeel

G r o n d v e r k o o p 1863 O p 28 s e p t e m b e r 1863 v e r k o c h t h e t college v a n b u r g e m e e s t e r en w e t h o u d e r s o p n i e u w g r o n d a a n de glasfabriek. N u w e i g e r d e G e d e p u t e e r d e Staten echter a a n v a n k e l i j k haar g o e d k e u r i n g op, pas in februari 1864 w e r d deze g e g e v e n .

9. H u g o C o n s t a n t i j n Bosscha, f a b r i k a n t te C u l e m b o r g , 1 aandeel

Tentoonstellingen D e o n d e r n e m i n g n a m verscheidene keren m e t

De fabriek w e r d o p g e r i c h t m e t als d o e l s t e l l i n g

succes deel aan N e d e r l a n d s e t e n t o o n s t e l l i n g e n

de v e r v a a r d i g i n g en v e r k o o p v a n flessen en a n -

van fabrieksprodukten.

der g l a s w e r k . Een reservefonds w e r d i n g e s t e l d

Eerder h e b b e n w e g e z i e n dat al in 1860 aan de

o m e v e n t u e l e verliezen te k u n n e n d e k k e n . D e

tentoonstelling

o m v a n g van d i t fonds z o u m a x i m a a l 50% v a n

m e n . Bij de A l g e m e n e T e n t o o n s t e l l i n g van N i j -

te H a a r l e m w e r d

deelgeno-

het aandelenkapitaal bedragen.

verheid te A m s t e r d a m in 1866 w o n de fabriek

O o k hier z i e n w e weer een V a n H o y t e m a aan

voor h e t w i t e n g e k l e u r d e glas een zilveren m e -

daille. Bij de t e n t o o n s t e l l i n g van de N e d e r l a n d -

0.

se N i j v e r h e i d e n K u n s t re A r n h e m in 1868 w o n

p. D e r t i e n s t u k s differente flesschen, ƒ 6,- per

m e n een b r o n z e n medaille. D a n k z i j de catalogus die tet g e l e g e n h e i d van deze t e n t o o n s t e l l i n g verscheen, k u n n e n w e ons

Eeninmaakflesch^i8,-perioo. 100.

q. Een trechter en een k e l d e r f l e s c h ^ 20,- per 100.

een beeld v o r m e n van her uitgebreide assortisse-

r. Een k e l d e r f l e s c h ^ 5,- per 100.

m e n t aan flessen dat het j o n g e bedrijf maakte. Ik

s. Een kelderflesch e n een t t e c h t e t ^ 20,- per

heb d a a r o m h e t k a v e l n u m m e r in zijn g e h e e l o v e r g e n o m e n . Duidelijk blijkt dat m e n niet alleen flessen e.d. p t o d u c e e t d e voot de C u l e m borgse jeneverstokerij m a a t ook andet glaswerk. a. Een zeer g r o o t e w i t t e rijn wij nflesch, 2 b e -

100. t. T w e e s t u k s diffetente flesschen, ƒ 9,- per 100. u. T w e e s t u k s differente flesschen, ƒ 7,- per 100.

m a n d e flesschen, 2 s p u i t w a t e r f l e s s c h e n ,

v. Een g l a n s r o l , 4 stopflesschen, ƒ 0,50 per st.

ƒ 1 , 5 0 per stuk.

w. Een m o n s t e r f l a c o n , ƒ 4,50.

b. Een vitrioolflesch, 1 w i t t e kolf, 1 retort, 1 m e e t g l a s ^ 5,-.

e. E e n collectie medicij nglas, ƒ 2,50 a ƒ 5,-. y. Een e a u de cologneflesch, ƒ 2,50.

c. Een vitrioolflesch, ƒ 4,-.

z. Een e a u de cologneflesch, ƒ 3,-.

d. Een v i t r i o o l f l e s c h ^ 3,50.

a a . T w e e k o o k g l a z e n ^ 15,- per s t u k

e. Een v i t r i o o l f l e s c h ^ 3 , - .

bb.Een t t e c h t e t , ƒ 30,-.

f.

cc. Een collectie g l a z e n b u i z e n , ƒ 0,80 per kilo.

Een vitrioolflesch, 1 b e m a n d e flesch ƒ 0,90.

g. E e n vitrioolflesch, 1 w i j n p o m p , ƒ 0,85.

d d . W a t e r s t a n d s g l a z e n , ƒ 1,60 per kilo.

h. T w e e b e t e e n d e flesschen, 1 kolf, 2 h e l m e n ,

ee. Een w i j d m o n d stopflesch, ƒ 0,80.

i. j.

2 t e t o r t e n , 1 t t e c h t e t , 1 w e e r g l a s , ^ , - per

ff. D r i e n a u w m o n d stopflesch,ƒ0,40

stuk.

g g . V i e t filtreetflesschen, ƒ 2,- per stuk.

T w e e b e t e e n d e flesschen, 1 b e t e e n d e v e l d flesch, ƒ 0,60 p e t stuk.

O o k aan de A r n h e m s e t e n t o o n s t e l l i n g in 1879

T w e e b e t e e n d e flesschen, ƒ 0,35 p e t stuk.

n a m m e n deel. N a a s t w i j n - e n a n d e t e

flessen

k. D r i e r i j n w i j n f l e s s c h e n , ƒ 8 , - per 100.

w e r d e n b e m a t t e flessen, d e m y h o h n s e n d a m e

1. A c h t s t u k s differente flesschen, ƒ 7,50

j e u n n e s (grote mandflessen) o f b o n b o n n e s i n -

per 100.

gezonden.

m . T w a a l f stuks differente flesschen, ƒ 12,per 100. n. A c h t t i e n s t u k s differente flesschen, ƒ 9 , p e t 100.

Bedrijfsresultaten H e t a a n t a l w e r k n e m e r s n a m in de j a r e n zest g e s t a d i g toe o m in de j a r e n z e v e n t i g fors te

groeien. Z o telde m e n in 1862 33 v o l w a s s e n e n en

den. D e b e d r i j v i g h e i d was al een j a a r zeer slap,

8 j o n g e n s t e g e n in 1871 151 v o l w a s s e n e n en 56

t o c h k w a m h e t o n t s l a g o n v e r w a c h t . Vele w e r k -

j o n g e n s . D e w e e k l o n e n b e d r o e g e n in 1862 t u s -

n e m e r s t r a c h t t e n op andere fabrieken w e r k te

sen de ƒ 5,— e n ƒ 15,--. 1 1 8 7 1 voor w e r k n e m e r s

vinden. Dat jaar bedroeg het uitgekeerde divi-

b e n e d e n de 16 j a a r tussen de ƒ 2,50 en ƒ 10,80 en

d e n d ƒ 50,-. H e t j a a r daarop w a s d i t r u i m h e t

b o v e n de i 6 j a a r tussen d e ƒ 6 , — e n ƒ 24,—.

dubbele.

jaren

beneden

i6jaar

lonen

1872 ƒ 1 4 4 -

i6jaar

en ouder

per week

1873 ƒ 1 1 8 1874

ƒ63,50

1885 ƒ 1 0 5 1886 ƒ 1 1 8 , 5 0 1887

ƒ86,50

1888 ƒ 1 6 6 -

1862

8

33

ƒ5-l5

1863

8

33

ƒ 5-15

1875 ƒ174,50 1876 ƒ 1 0 0 -

1864

12

43

ƒ5-l5

1877 ƒ 2 0 0 -

1865

12

43 28

/S-»5 ƒ6-24

1878 ƒ 1 7 0 -

1889 ƒ 1 9 9 1890 ƒ 1 9 4 1891 ƒ 7 8 , -

1879 ƒ 100,-

1892

151

ƒ2,50-lo,8o

1880 ƒ104,61

•i6jaar

1881

1893 ƒ 1 0 8 1894 ƒ110,50

ƒ6.24

1882

ƒ97,95 1883 ƒ 1 7 4 -

1895 1896

1884 ƒ 2 7 4 -

1897 n i h i l

1866

12

1871

56

•16jaar 1876

20

1881

40

20

40

1886

24

96

1891

27

133

ƒ98,50

ƒ50-

1898

ƒ28,50

1899 1900

ƒ46,-

ƒ53,1901 ƒ104,50

1902 ƒ 106,50 1903 ƒ107,50 1904 ƒ 1 1 2 , 5 0 1905 1906

ƒ80,ƒ81,-

ƒ77.ƒ50-

In 1910 telde deƒabriek 110 werknemers boven de zes-

Glas is een m e n g s e l van circa 75% z a n d , 10% kalk

tien en twintig beneden de zestienjaar.

e n 15% soda. Soda w o r d t t o e g e v o e g d o m h e t s m e l t p u n t v a n z a n d v a n 1700 naar 1400° te ver-

Voor w a t betreft de bedrijfsresultaten b e s c h i k -

l a g e n . In p l a a t s v a n soda g e b r u i k t e m e n vroeger

k e n w e over een belangrijke b r o n voor w a t be-

ook w e l potas (as u i t h o u t of varens). Kalk w o r d t

treft de u i t g e k e e r d e d i v e n d e n per a a n d e e l .

g e b r u i k t voor stabilisatie, anders g e z e g d o m te

2

O p 8 o k t o b e r 1892 m e l d d e de L e e r d a m m e r d a t 's

v o o r k o m e n d a t h e t glas g e m a k k e l i j k in w a t e r

m a a n d a g s 40 w e r k l i e d e n w e g e n s slapte der

oploste. H e t a l d u s verkregen m e n g s e l staat be-

w e r k z a a m h e d e n w a r e n o n t s l a g e n . D i t terwijl

k e n d als ' g e m e n g \ H e t g e m e n g w o r d t vervol-

de m e e s t e n een h u i s g e z i n m o e s t e n o n d e r h o u -

g e n s in een o v e n g e s m o l t e n . Via kleine o p e n i n -

g e n in de oven a a n g e b r a c h t , w o r d r de b e n o d i g de hoeveelheid glas voor v e r w e r k i n g g e h a a l d . D i t laatste n o e m t m e n 'keien'.

gemaakt. D e a a n v a n g e r o f keier haalde m e t een blaaspijp een g l a s k l o n t u i t de oven. D o o r de steller

Een heel b e l a n g r i j k e b r o n o m iets te w e t e n

w e r d de k l o n t g e c o n c e n t r e e r d . Een blazer blies

te k o m e n over de a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n op

de k l o n t u i t tot een bol. D e z e bol w e r d vervol-

de glasfabriek is de in 1891 g e h o u d e n arbeids-

g e n s in een m a l g e b l a z e n Voor h e t a f w e r k e n

enquête. D o o r een speciaal in 1890 ingestelde

van de hals w e r d e e n klein beetje glas op de fles-

c o m m i s s i e w e r d e n v r a a g g e s p r e k k e n m e t de d i -

s e n b o d e m vastgezet. H i e r v o o r g e b r u i k t e m e n

recteur D a n i ë l v a n H o y t e m a e n e n k e l e w e r k n e -

een t w e e d e blaaspijp, w a a r n a de eerste pijp k o n

mers van zijn bedrijf g e h o u d e n . O m een g o e d

w o r d e n l o s g e m a a k t . Een door de a a n v a n g e r

i n z i c h t te k r i j g e n in de w i j z e w a a r o p de fabriek

a a n g e r e i k t g e t r o k k e n glasdraadje w e r d langs de

w e r k t e , o n d e r v r o e g de c o m m i s s i e een p l o e g

hals g e l e i d en g l a d a f g e w e r k t . W a n n e e r o o k de

w e r k n e m e r s b e s t a a n d e u i t een blazer, een stel-

t w e e d e pijp w e r d l o s g e b r o k e n , was de fles g e -

ler, een a a n v a n g e r en een indrager. A a n elke

reed. D e i n d r a g e r b r a c h t de fles vervolgens naar

w e r k n e m e r w e r d e n v r a g e n gesteld i n z a k e h u n

een k o e l r u i m t e .

g e z o n d h e i d , h u n v e r d i e n s t e n , de g e z i n s s a m e n s t e l l i n g en h u n feitelijke w e r k z a a m h e d e n . O m dat deze e n q u ê t e vrij o n b e k e n d is, heb ik per geinterviewde een uitgebreide

samenvatting

Er w e r d g e w e r k t in t w e e p l o e g e n die elk 10 u u r w e r k t e n , i n c l u s i e f de schafttijd 11 u u r . D e d a g p l o e g w e r k t e v a n 12 u u r 's m i d d a g s t o t 11 u u r 's a v o n d s g e v o l g d door de n a c h t p l o e g v a n

De N V Culemborgse Glasfabriek 1859-1916. Hier werden dejlessen vervaardigd voor de jeneverbrandenj.

12 u u r m i d d e r n a c h t tot 11 u u r 's o c h t e n d s .

te a r m e n , b e n e n e n borst. Er w e r d niet g e w e z e n

B e u r t e l i n g s w e r d o m de w e e k v a n p l o e g v e r w i s -

op de b e d r e i g i n g voor de g e z o n d h e i d v a n dit

seld.

h a n d e l e n . H o e de k l e d i n g precies m o e t w o r d e n g e ï n t r e p e t e e r d is niet duidelijk. W e l l i c h t een

D e glasblazer Jan P e l g r i m

k n i e b r o e k m e t een o n d e r h e m d z o n d e r m o u -

H e t eerste g e p u b l i c e e r d e i n t e r v i e w w a s d a t m e t

wen.

de 44-jarige glasblazer Jan P e l g r i m , v a n a f z i j n n e g e n d e w e r k z a a m in glasblazerijen.

Een apart lokaal w a a r m e n k o n r u s t e n w a s er niet al h a d P e l g r i m w e l hierover h o r e n spreken.

T y p e r e n d voor de m e t h e m e n de a n d e r e

H i j b e s c h o u w d e de fabriek als een g o e d e n vrij

w e r k n e m e r s gevoerde g e s p r e k k e n z i j n de vaak

g r o o t h o o g lokaal. H i j h a d ook in de S c h i e d a m -

o n t w i j k e n d e vage a n t w o o r d e n .

se e n Leerdamse glasblazerijen g e w e r k t , zij h e t

P e l g r i m s g e z i n b e s t o n d naast een e c h t g e n o -

i n de laatste slechts als j o n g e n . H e t beviel h e m

te u i t n e g e n kinderen. D e o u d s t e w a s een g e -

in de C u l e m b o r g s e fabriek beter d a n in de

t r o u w d e dochter van 23 jaar. T w e e v a n z i j n k i n -

Schiedamse. O v e r z i j n g e z o n d h e i d had hij niets

deren w e r k t e n o o k op de fabriek, een v a n b o v e n

te klagen afgezien v a n een enkele v e r k o u d h e i d .

de veertien en een van b o v e n de z e s t i e n jaar.

H i j k o n d a n ook niet z e g g e n of zijn beroep g e -

H e t w a r e n beide flessenaanbrengers m e t een

varen voor de g e z o n d h e i d opleverde.

w e e k l o o n v a n ƒ 4,25. H e t a a n h u n u i t b e t a a l d e

De schafttijd d u u r d e een h a l f u u r . D o o r d a t

loon d r o e g e n zij aan h u n vader af. D e a n d e r e

P e l g r i m s h u i s vlakbij de fabriek stond, k o n hij

k i n d e r e n v o l g d e n een b i j z o n d e r e s c h o o l v a n de

's m i d d a g s t h u i s eten. H e t w a s een vrij h u i s

h e r v o r m d e g e m e e n t e . O v e r deze s c h o o l s p r a k

[m.a.w. g e e n h u u r ] e n vrije b r a n d [gratis b r a n d -

hij d e s g e v r a a g d z i j n t e v r e d e n h e i d u i t .

stof]. W e l i s w a a r w i l d e hij w e l dat de schafttijd

O p de v r a a g of hij z i j n w e r k z w a a r v o n d , a n t -

een u u r d u u r d e , m a a r d a t z o u niet in h e t b e l a n g

w o o r d d e hij last te h e b b e n van d e z o m e r w a r m -

v a n d e fabriek zijn. Hij h a d er n o o i t m e t de an-

te, m a a r daar viel niets t e g e n te d o e n . A f h a n k e -

dere w e r k n e m e r s over g e s p r o k e n , en m e e n d e

lijk v a n de w a r m t e g i n g e n de w e r k n e m e r s elk

d a t d i t ook g e e n z i n had. M e n w e r d per s t u k be-

u u r tussen de 30 en de 45 m i n u t e n z i t t e n o m af

taald, d u s m e t m i n d e r l a n g w e r k e n z o u de pro-

te koelen. M e n bleef d a n in de fabriek o f g i n g in

d u c t i e o m l a a g g a a n en d u s ook h e t i n k o m e n .

principe naar b u i t e n o m d a t in de fabriek z e l f

Voor h e t p r o d u c t w a r e n er g e e n nadelen aan

g e e n l u c h t [zuurstof] g e n o e g w a s . Alleen bij

l a n g e r e schafttijden v e r b o n d e n . M a a r h e t ver-

k o u d weer trok m e n extra g o e d aan, anders

b r u i k aan brandstoffen z o u t o e n e m e n . I m m e r s

g i n g m e n direct v a n h e t v u u r af in h u n h e m d

ook tijdens de schafttijd m o e s t e n de v u r e n op

naar b u i t e n af. M e n w e r k t e g e k l e e d in een d u n -

de j u i s t e t e m p e r a t u u r blijven.

ne b l a u w e broek en l i c h t (Fries] h e m d m e t b l o -

In de v r a a g g e s p r e k k e n w e r d ook veel aan-

dachr besteed a a n kinderarbeid. In de t w e e fa-

d r o n k e n , w e r d e n voor een paar d a g e n z o n d e r

brieken w e r k t e n g e e n k i n d e r e n b e n e d e n de

loon w e g g e s t u u t d . O p de fabtiek zelf m o c h t

veertien jaar, t u s s e n de veertien en z e s t i e n j a a r

m e t m a t e j e n e v e r w o r d e n g e d r o n k e n , teveel

w a r e n er 24 a 25 w e r k z a a m . D e z e j o n g e n s w e r k -

w e i d bestraft o m bedrijfsongevallen te voorko-

ten ook in de n a c h t p l o e g e n en w i s s e l d e n elkaar

m e n . P e l g r i m h a d g e e n spaarbankboekje en d u s

o m de w e e k af.

g e e n v o o r z i e n i n g voor de o u d e d a g . ' T o e n h e m

O n g e l u k k e n k w a m e n relatief w e i n i g voor,

w e r d g e v r a a g d hoe hij d i t te z i j n e i t i j d z o u o p -

een enkele keer viel er w a t d u n glas t u s s e n de

lossen, vertelde hij d a t hij zoveel m o g e l i j k g e l d

m u i l e n e n liep m e n b r a n d w o n d e n op. D i t w a s

a p a i t zette. D o o t d a t er echter perioden w a r e n

volgens

voorkomen

dat hij niers v e r d i e n d e , w e r d op d i t ' s p a a t g e l d '

d o o r d a t m e n z o d i c h t op elkaar stond. H e t ver-

w e e t i n g e t e e t d . O o k bij deze v r a g e n w e r d e n

der u i t elkaar g a a n s t a a n z o u h e t w e t k b e m o e i -

door h e m t e g e n s t r i j d i g e a n t w o o i d e n g e g e v e n .

lijken. D e j o n g e n s l i e p e n over h e t a l g e m e e n iets

M e n w e e s h e m e t o p d a t w a n n e e t hij w e k e n

Pelgrim

nauwelijks

te

m e e r risico door d a t zij n i e t altijd even g o e d o p -

a c h t e t e l k a a t w e t k t e hij een g o e d loon verdien-

letten. D i t was v o l g e n s h e m n a u w e l i j k s te voor-

de en d u s een deel op de spaarbank k o n zerten.

komen. D e baas die voor h e n v e r a n t w o o r d e l i j k was, w e t k t e gelijk m e t de k n e c h t e n op en k w a m

Hij b e a a m d e d a t et d a n o n d a n k s z i j n g r o t e g e z i n g e l d overbleef e n d a t een s p a a t b a n k rente over de i n l e g gaf.

n a u w e l i j k s aan t o e z i c h t h o u d e n toe. V a n H o y -

G e m i d d e l d zes w e k e n per j a a r w a s er g e e n

t e m a zelf k w a m n a u w e l i j k s in de fabriek. Pel-

w e r k en d u s g e e n i n k o m e n . E e n m a a l h a d hij

g r i m v o n d h e t o v e r i g e n s niet n o d i g extra vei-

zelfs in een j a a r 17 w e k e n l a n g niets verdiend.

l i g h e i d s m a a t r e g e l e n te treffen voor h e t j e u g -

Elk j a a r w a r e n de w e r k n e m e r s circa zes w e k e n

d i g e personeel.

rhuis z o n d e r i n k o m e n . H e t v u u r onder de o v e n

Z i j n g e m i d d e l d e w e e k l o o n b e d r o e g ƒ 25 a

w e r d d a n g e d o o f d e n de o v e n w e r d o p n i e u w o p -

ƒ 26, de h o o g t e w a s afhankelijk v a n h e t weer,

g e b o u w d o m d a t de o u d e niet langer voldeed.

hoe w a r m e r hoe lager. Hij h i e l d z i j n i n k o m s t e n

D i t s l o p e n en o p n i e u w b o u w e n d u u r d e vijf a

en u i t g a v e n n i e t bij e n h a d ook n o o i t v a n a n d e -

zes w e k e n . D a a r n a k o n de o v e n weer o p g e s t o o k t

ren g e h o o r d d a t deze d i t deden. H e t l o o n w e t d

worden. Naast deze gedwongen

elke z a t e r d a g o m de t w e e w e k e n u i t b e t a a l d .

h a d P e l g r i m h o o g u i t drie vrije d a g e n .

tustperiode

In t e g e n s t e l l i n g tot h e t sociale v a n g n e t w a t wij h e d e n ten d a g e k e n n e n , bestond voor de

D e steller Arie d e n H a r t o g

w e r k n e m e r s g e e n z i e k e n f o n d s en o u d e r d o m s -

D e 23-jarige steller Arie d e n H a r t o g h a d z o w e l

en o n g e v a l l e n v e r z e k e r i n g . W e r k n e m e r s die te

g e w e r k t te C u l e m b o r g als te Leerdam. Als stel-

v e e l v u l d i g te laat k w a m e n of teveel h a d d e n g e -

let w e r k t e hij s a m e n m e t de blazet. D e z e g a f

h e m de pijp m e t h e t glas eraan o m de fles h o o g

H o y t e m a een k l a c h t i n d i e n e n . O f d i t effect h a d ,

te b l a z e n e n er een hals a a n te w e l l e n . D o o r de

w i s t D e n H a r t o g niet.

blazer w e r d de pijp d a n weer o v e r g e n o m e n . O p de leeftijd v a n i 6 | w a s hij bij h e t C u l e m b o r g s e bedrijf g a a n w e r k e n o m na drie j a a r e n

D o o r de vragenstellers w e r d d i e p op h e t eventuele drankmisbruik

b i n n e n de glasfa-

briek i n g e g a a n . H e t w a s v o l g e n s D e n H a r t o g

vijf w e k e n naar Leerdam te v e r t r e k k e n toen h e t

toegestaan een enkele borrel te v a t t e n o m d a t

w e r k ' e r g slap' w e r d . Daar h a d hij h e t niet naar

m e n zo moest zweten. Toen opgemerkt werd

z i j n z i n e n liep daar dertien m a a n d e n 'leeg' o m -

dat m e n van een borrel n o g m e e r m o e s t z w e t e n ,

d a t hij daar n i e t w i l d e w e r k e n . N a z i j n d i e n s t -

vergoeilijkte hij zijn a n t w o o r d d o o r te stellen

tijd w e r k t e hij weer in C u l e m b o r g ; ten tijde v a n

d a t een of t w e e borrels een w e r k m a n

h e t g e s p r e k sinds s e p t e m b e r t w e e j a a r e n hij

k w a a d deden, iets w a t o o k d o o r een baas w a s g e -

geen

h a d h e t naar z i j n z i n . N e t als bij P e l g r i m w e r d

z e g d . Z e l f d r o n k hij zelden. Hij m e e n d e echter

h e m o o k naar de a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n g e -

niet d a t een g e h e e l o n t h o u d e r beter t e g e n h e t

vraagd. O o k in z i j n g e v a l liep hij n a u w e l i j k s

w e r k z o u k u n n e n , 's M o r g e n s w e r d door een

g e k l e e d v a n de w a r m e o v e n naar b u i t e n , e v e n -

enkele w e r k n e m e r d r a n k m e e g e n o m e n . O o k

tueel bij s l e c h t e r weer m e t een h e m d r o k . O v e -

w e r d er w e l eens op v r i j w i l l i g e basis een j o n g e n

r i g e n s w e e s hij er o p d a t h e t v e r s c h i l d e a a n w e l -

op u i t g e s t u u r d voor een h a l f kruikje bier. Jene-

ke k a n t v a n de o v e n j e s t o n d . W i e a a n de k a n t

ver m o c h t hij n i e t halen, h e t bier h a l e n w e r d

s t o n d w a a r de w i n d v a n d a a n k w a m h a d h e t

o o g l u i k e n d toegestaan. O o k de j e n e v e r b r a n d e -

veel m i n d e r w a r m . Alleen w a n n e e r h e t b u i t e n

rij van V a n H o y t e m a k w a m n o g ter sprake,

e r g w a r m w a s , w a s hij b e z w e e t . V o o r w a t b e -

m a a r daar k r e e g m e n n o o i t w a t uit. D e d r a n k

treft h e t v o o r k o m e n v a n

bedrijfsongevallen

b e a a m d e hij h e t lage aantal d o o r P e l g r i m g e -

w e r d g e h a a l d bij de vlakbij

de

glasfabriek

staande tapperij van H e u v e l .

n o e m d . Z i j n w e e k l o o n b e d r o e g ƒ 10,50 m e t vrij g e b r u i k v a n brandstoffen, m a a r de h u u r v a n h e t h u i s in de M o l e n s t r a a t w a a r hij m e t z i j n o u d e r s w o o n d e , k w a m voor e i g e n r e k e n i n g . H i j hoefde z i j n l o o n t h u i s niet a a n zij o u d e r s af te d r a g e n .

D e aanvanger W i l l e m K a l k h o v e n D e 18-jaar o u d e W i l l e m K a l k h o v e n was al zes j a a r bij de glasfabriek w e r k z a a m . Hij w a s belast m e t h e t draaien v a n de flessen o m de blaaspijp e n m a a k t e deel u i t v a n een p l o e g bestaande u i t

O o k h e t d r a n k g e b r u i k k w a m ter sprake e n

een blazer, een steller en een indrager. D e in-

d a n b l i j k t de m e e s t e r k n e c h t ] Jurgens een g r o t e

drager was 15 a 16 j a a r o u d verklaarde h i j , er w a -

rol te spelen. H i j m a a k t e u i t of arbeiders w e l of

ren g e e n w e r k l u i m e e r j o n g e r d a n 14 jaar, die

n i e t w e g e n s (vermeende] d r o n k e n s c h a p w e r -

w e r d e n niet m e e r a a n g e n o m e n . O m de w e e k

d e n w e g g e s t u u r d . Weliswaar k o n m e n bij V a n

b e g o n hij hetzij 's m i d d a g s h e t z i j 's n a c h t s o m

t w a a l f u u r als deel v a n de d a g p l o e g respectieve-

k o n lezen. Hij a n t w o o t d d e h i e r o p 'zoo w a t ' en

lijk de n a c h t p l o e g , 's Z o n d a g s w e r k t e hij nooit.

' H e t g a a t n o g al'. D o o r de w e e k las hij niet w a n t

H i j h a d e e n vast w e e k l o o n v a n ƒ 5,- e n k o n d a t

d a n g i n g hij d i t e c t naar bed. O p z o n d a g w e r d de

m e t drie s t u i v e r s per d a g v e r m e e r d e r e n door

C u l e m b o r g s e k r a n t g e l e z e n en d a n m e t n a m e

harder te w e r k e n . In plaats v a n de 930 flessen

de o n g e l u k k e n , 's W i n t e t s las hij een enkele

die m e n m o e s t m a k e n w e r d e n d a n 1000 flessen

keet een boek u i t de leesbibliotheek. T o e n de fa-

g e p r o d u c e e r d . K a l k h o v e n w o o n d e bij z i j n o u -

briek het j a a r daarvoor zes w e k e n stil h a d g e -

ders in en d r o e g z i j n g e h e l e loon a a n h e n af.

staan h a d hij veel g e l e z e n , verklaarde hij. E c h -

O o k hij verwees naar de zes w e k e n o n b e t a a l d e

tet hij k o n g e e n titel n o e m e n n o c h v e i t e l l e n

v e r p l i c h t e v a k a n t i e bij h e t o p b o u w e n v a n e e n

w a a r het o v e t g i n g . Hij h a d h e t n i e t p r e t t i g g e -

n i e u w e oven. Hij h a d w e l g e z o c h t naar a n d e r

v o n d e n zes w e k e n l a n g g e e n w e t k te h e b b e n ,

w e r k als de fabriek srilstond, m a a r d i t w a s er

niet alleen v a n w e g e h e t s t i l z i t t e n m a a r n a t u u r -

g e w o o n w e g niet. School h a d hij n i e t e c h t d r u k

lijk van w e g e n de v e r d i e n s t e n , in z i j n g e v a l z o ' n

b e z o c h r , hij m o e s t t h u i s op z i j n broertjes p a s -

ƒ 4 , - p e t week, u i t b e t a a l d o p de z a t e t d a g en door

sen. Z i j n vader w a s kleermaker. Z i j n m o e d e r

h e m a f g e d r a g e n a a n z i j n o u d e r s . Z i j n vader

w e r k t e als s c h o o n m a a k s t e r . Lezen e n s c h r i j v e n

w e r k t e als balkenhijser bij de C u l e m b o r g s e kis-

k o n hij niet, o v e r i g e n s deed hij ook g e e n m o e i -

t e n m a k e r i j v a n Sillevis. Z i j n m o e d e r z o r g d e

te o m h e t te leren in de verplichre ' v a k a n t i e s ' .

voor zijn broertje e n zusjes.

D e fabriek b e z a t ten tijde v a n h e t v r a a g g e sprek drie ovens. Als er een gedoofd w a s , w a s bij

D e directeur D a n i ë l van H o y t e m a

de resterende t w e e v o l g e n s K a l k h o v e n

altijd

D o o t de c o m m i s s i e w e r d o o k de directeur v a n

w e r k te v i n d e n t e n m i n s t e als de v r a a g naar

de fabriek o n d e r v t a a g d . Z i j n a n t w o o r d e n blij-

g l a s w e r k g r o o t w a s . H i j w i s t n i e t te vertellen

k e n in een aantal g e v a l l e n af te w i j k e n v a n die

w a a r de arbeiders h e t liefste w e r k t e n op de g l a s -

door de w e r k n e m e r s g e g e v e n ! O p de fabriek

of op de steenfabriek. In de laatste fabriek h a d -

v o n d e n tussen de 160 en 200 m e n s e n w e t k .

d e n de V a n H o y t e m a ' s ook b e l a n g e n .

H i e r v a n w a r e n 30 a 40 t u s s e n de 14 en 16 j a a i oud. H e t w a r e n n i e t alleen de z o n e n van in

D e indrager A r n o l d u s Van L o g h e m

d i e n s t z i j n d e arbeiders, m a a r de laatste j a r e n

D e 14-jaar o u d e i n d r a g e r A r n o l d u s V a n L o g h e m

v a n w e g e de u i t b r e i d i n g v a n de fabriek k w a m e n

w a s op z i j n t w a a l f d e direct van school op de

ook personen v a n elders. Een l i c h a m e l i j k e k e u -

glasfabriek b e g o n n e n . O p de v r a a g of hij de

r i n g v o n d niet plaats, de m e e s t e r k n e c h t ] be-

school h a d a f g e m a a k t , g a f hij een o n t w i j k e n d

oordeelde of zij g e s c h i k t w a r e n v o o r h e t w e t k .

a n t w o o r d . H e t zelfde g e l d t ook voot de v r a a g o f

Elke w e r k n e m e r w e r k t e afwisselend in een d a g -

hij g o e d k o n lezen en schrijven en g e m a k k e l i j k

en n a c h t p l o e g .

D e fabriek h a d inderdaad drie ovens, een

V o l g e n s V a n H o y t e m a lagen de l o n e n die bij

f u n g e e r d e als reserve. V o l g e n s V a n H o y t e m a

de C u l e m b o r g s e fabriek w e r d e n u i t b e t a a l d al

w e r d de reserveoven in bedrijf gesteld als een

h o g e r d a n h e t landelijk g e m i d d e l d e . In voor-

v a n de t w e e andere ovens g e s l o o p t en o p n i e u w

g a a n d e j a r e n h a d m e n een ander b e l o n i n g s s y s -

opgebouwd werd. De werknemers werkten dan

r e e m g e k e n d , m a a r bij de o v e r g a n g in 1886 naar

aan de reserveoven g e d u r e n d e vijf a zes w e k e n .

h e t rijdens her vraaggesprek g e l d e n d e s y s t e e m

Zij w a r e n v o l g e n s Van H o y t e m a d a n niet z o n -

w a r e n in de a a n l o o p p r o b l e m e n geweest. O p el-

der werk, a l t h a n s de laatste d r i e j a a r niet. Vroe-

ke t w a a l f n a c h t e n w e t d e n er slechts elf g e w e r k t

ger g e b e u r d e d i t w e l , m a a r h e t afgelopen j a a r in

t e g e n v r o e g e t twaalf. T e r c o m p e n s a t i e v a n de

ieder g e v a l n i e t meer. D i t is strijdig m e t w a t de

gederfde i n k o m s t e n w a s a a n de w e r k n e m e r s

werknemers beweerden! Afgelopen winter had

een p r e m i e g e g e v e n v a n ƒ 0.90 per week. O o k n a -

m e n t w e e w e k e n s t i l g e l e g e n w e g e n s g e b r e k aan

d a t de p r o b l e m e n w a r e n opgelost, w e t d deze

kolen. D e z e k o l e n w a r e n a f k o m s t i g u i t Westfa-

p r e m i e n o g steeds u i t g e k e e r d , n u o m d a t er

len. D e v u r e n w a r e n toen g e d o o f d e n het weer

n a u w e l i j k s w e r k was. Van de drie ovens w a s

a a n m a k e n w a s e e n kostbare g e s c h i e d e n i s g e -

slechts een o v e n in bedrijf. Vele w e r k n e m e r s

weest. N o g m a a l s w e e r s p r a k hij h e t w e r k e l o o s

w a r e n toen u i t de fabriek v e r t r o k k e n , d e g e n e n

z i j n v a n de arbeiders g e d u r e n d e een langere

die overbleven h a d d e n h e t w e r k verdeeld w a a r -

tijd. Hij k o n z i c h niet h e r i n n e r e n d a t 'ooit in de

bij zij l a n g e tijd n a u w e l i j k s i n k o m s t e n h a d d e n .

laatste j a r e n arbeiders zes w e k e n b u i t e n w e r k

D e c o m m i s s i e l e d e n k w a m e n w e e t t e r u g op de

g e w e e s t zijn'.

b e r u c h t e vijf w e k e n 'vakantie'. Deze k w a m e n

H e t afgelopen j a a r w a s in m e i w e l een kort-

v o l g e n s Van H o y t e m a ook toen voor, m a a r

d u r e n d e s t a k i n g g e w e e s t op de glasfabriek. V a n

d u u r d e n in de praktijk zelfs langet. D i t w e i d

H o y t e m a verklaarde deze s t a k i n g als v o l g t . D e

v e t o o r z a a k t d o o r de g r o t e v o o t r a a d flessen die

fabriek h a d g r o t e orders a a n g e n o m e n en blazers

a a n g e m a a k t w a s o m de arbeiders aan h e t w e i k

die hiervan op de h o o g t e w a r e n , w i l d e n van de

te h o u d e n . D o o t de g r o t e vootraad in deze m a -

situatie profiteren. Door de g r o t e orders waar-

laiseperiode - 'er w a r e n forten v a n flesschen' -

aan m e n niet k o n voldoen, w e r d e n er zelfs fles-

h a d de e e r d e r g e n o e m d e p r e m i e g e e n w a a r d e

sen v a n elders aangevoerd. In een brief w a r e n

m e e r , m a a r w a s d e s o n d a n k s toch g e h a n d h a a f d .

door w e r k n e m e r s looneisen gesteld, niet alleen

N a d a t de m a r k t van vraag en a a n b o d w e e r w a s

l o o n s v e r h o g i n g m a a r ook herstel v a n de vroege-

a a n g e t r o k k e n , was de p r e m i e i n g e t r o k k e n .

re p r e m i e u i t b e t a l i n g . Uiteindelijk z w i c h t t e V a n

Vele w e r k n e m e r s w a r e n lange tijd in dienst, ve-

H o y t e m a , de p r e m i e voor de stellers w e r d o p -

len zelfs al d e r t i g jaar. D e m e e s t e r k n e c h t w e r d

n i e u w u i t g e k e e r d e n de blazers, aanvangers en

door Van H o y t e m a als een strikt eerlijk m a n

indragers k r e g e n l o o n s v e r h o g i n g .

a a n g e d u i d , w a a r o p niets viel aan te m e r k e n e n

3

57

die veel g e z a g h a d . D r a n k m i s b r u i k k w a m n a u -

z e e r d e n o m h e t h a l f u u t , de a n d e t e n o m de tien

welijks voor v o l g e n s h e m , al w e r d er w e l veel

minuten.

bier g e d r o n k e n . Er m o c h t v o l g e n s h e m niet op

O p de v r a a g of er gespaard w e r d d o o r de

de fabriek g e d r o n k e n w o r d e n al was d i t n a u w e -

w e r k n e m e r s , a n t w o o t d d e hij d a t e n k e l e n d i t

lijks te controleren. Wel w e r d er door de o n d e r -

d e d e n . S o m m i g e n h a d d e n een stukje g r o n d of

b a z e n o p t o e g e z i e n d a t g e d u r e n d e de w e r k u r e n

een h u i s j e g e k o c h t , a n d e r e n h a d d e n g e l d bij

g e e n arbeiders naar de s c h u i n t e g e n o v e r de fa-

h e m in b e w a r i n g g e g e v e n .

briek s t a a n d e h e r b e r g v a n H e u v e l g i n g e n , g e -

Er w e r d bij de u i t b e t a l i n g v a n de l o n e n o n -

b e u r d e d i t w e l , d a n w e r d e n de overtreders g e -

derscheid g e m a a k t e t u s s e n de vaste l o n e n v a n

straft. D i e straf w a s een s c h o r s i n g v a n m i n s t e n s

h e t m e r e n d e e l der w e r k n e m e r s e n de s t u k s -

een of t w e e d a g e n e n voor d e g e n e n die een vast

l o n e n v a n de blazers. V a n H o y t e m a v o n d h e t

w e e k g e l d v e r d i e n d e n zelfs een week. Als zij een

n i e t n o d i g over te g a a n t o t een wekelijkse u i t b e -

t w e e d e keer b e t r a p t w e r d e n , w e r d e n zij o n t s l a -

taling; n u was het tweewekelijks. Volgens h e m

gen.

v e t d i e n d e m e n g e n o e g e n over h e t a l g e m e e n

H e t b e s c h i k b a a r stellen v a n een schaftlokaal

h a d d e n zij w e r k e n d e k i n d e r e n z o d a t h e t totale

v o n d V a n H o y t e m a n i e t n o d i g . Hij betwijfelde

wekelijkse i n k o m e n d i k w i j l s ƒ 40 bedroeg. D e

of et veel g e b r u i k v a n g e m a a k t z o u w o r d e n . D e

blazers k r e g e n een h o g e r loon o m d a t zij o v e t

arbeiders k o n d e n bijvoorbeeld de p o t t e n k a m e r

bepaalde v a a t d i g h e d e n m o e s t e n

g e b r u i k e n o m af re koelen m a a r v e r k o z e n over

S o m m i g e stellers b r a c h t e n h e t n o o i t tot blazers

beschikken.

h e t a l g e m e e n de o p e n l u c h t . D e g e n e n die bij

al v o n d hij w e l d a t b l a z e n niet v e r m o e i e n d e r

h e t w e r k e n aan de w i n d k a n r e n s t o n d e n , p a u -

w a s d a n stellen.

Gezicht op de Lek met de Culemborgse oever waarop de voormalige branderij en steenoven. Het schilderij is een kopie door N. van Os naar een origineel van Springer, (eigendom 'Voer'}

D e fabriek w e r k t e c a m p a g n e g e w i j s .

Zo'n

Opheffing

c a m p a g n e b e g o n m e t de i n g e b r u i k n a m e van

O p d o n d e r d a g 24 februari 1916 v e r m e l d t de

een n i e u w e o v e n en d u u r d e z o ' n 40 w e k e n . De

C u l e m b o r g s e k r a n t d a t door de m o e i l i j k h e d e n

w e r k n e m e r s die a a n g e t r o k k e n w e t d e n voor de

m e t het v e r k r i j g e n van de b e n o d i g d e g r o n d -

c a m p a g n e k r e g e n een a a n v a n g s l o o n d a t de g e -

stoffen e n de b e s t a a n d e o v e t p r o d u k t i e de be-

hele c a m p a g n e door n i e t w i j z i g d e . Tijdens de

drijfspoorten voor o n b e p a a l d e rijd w e r d e n g e -

s t a k i n g het j a a r daarvoor w a s er gestaakt m e t de

sloten. D e n o g in d i e n s t z i j n d e w e r k n e m e r s -

v u r e n n o g aan. H e t e i n d r e s u l t a a t was een loons-

circa h o n d e r d - k o n d e n g r o t e n d e e l s b u i t e n de

v e r h o g i n g geweest. V a n H o y t e m a n a m h e t de

g e m e e n t e C u l e m b o i g aan de slag.

stakets kwalijk d a t m e n staakte m e t b r a n d e n d e

D e fabtiek g i n g e c h t e t n o o i t m e e t open.

vuren, m a a r m e r k t e vervolgens w e l op: 'overi-

In 1930 k o c h t de sigarenfabriek Dejaco aan

gens h e b b e n zij z i c h aan alles g e h o u d e n e n h e b

de V e e t w e g e n k e l e h u i z e n a a n m e t een g t o o t

ik b e m e r k t d a t ik z e e i fatsoenlijke arbeiders

o p e n tetrein w a a r o p o n d e r m e e r de z o g e n a a m -

heb'. In het verleden w e r d o m de drie w e k e n tij-

de Kieft, de ' o n d e r g r o n d s c h e s t o o k p l a a t s ' v a n

dens de c a m p a g n e een w e e k g e l d i n g e h o u d e n

de glasfabriek. Bij de sloop c.q. v e r w i j d e r i n g

o m te v o o t k o m e n dat w e r k n e m e r s tussentijds

hiervan m o e s t de g e n i e w o r d e n ingeschakeld,

h e t atbeidsconttact verbraken. T e n tijde v a n het

z o stetk w a r e n de r e s t a n t e n v a n het g e b o u w

vraaggesprek v o n d d a t niet m e e r plaats.

nog.

H e t vootdeel v a n h e t g e s p t e k m e t de direc-

O v e r r e s t a n t e n g e s p r o k e n , m e n hoeft z i c h

teur is d a t w e v e t g e l i j k i n g e n k u n n e n t r e k k e n

n i e t te v e r w o n d e r e n w a n n e e r de g r o n d w a a r o p

m e t d a t g e n e w a t de arbeiders h e b b e n g e z e g d .

de glasfabriek g e s t a a n e r n s t i g vervuild blijkt te

Z o k u n n e n w e in een aantal g e v a l l e n t e g e n s t r i j -

zijn. D i t soort bedrijven w a s m i l i e u v e r v u i l e n d

d i g h e d e n o n t w a r e n . Een t w e e d e vootdeel is h e t

en heeft vaak een eifenis achtergelaten voor la-

van t w e e z i j d e n h o r e n v a n een verhaal.

tere g e n e t a t i e s .

Bedrijfsongeval

R . H . C . . VAN

D a t h e t w e i k e n op een fabriek n i e t z o n d e i levensgevaat was, b e w i j s t een a i t i k e l u i t de C u l e m b o r g s e krant. O p 28 j a n u a r i 1890 viel een m u u r v a n de n i e u w e g l a s h u t o m . D e t w i n t i g j a rige W i l l e m K i n n i g i n g w e r d b e d o l v e n o n d e r de vallende s t e n e n - ' n a a r m e n w i l w e l t w e e d u i z e n d p o n d ' - e n w e r d m e t h o o f d - en beenletsel naar h e t z i e k e n h u i s vervoerd.

MAANEN

Noten

C a t a l o g u s der N a t i o n a l e t e n t o o n s t e l l i n g v a n N e d e r l a n d s c h e en Koloniale N i j v e r h e i d

1. In de a c h t t i e n d e e e u w m i s l u k t e een p o g i n g

te A r n h e m 1879.

o m b i n n e n de stad C u l e m b o r g een g l a s -

D u i t , T h . de. A n t i e k h e r k e n n e n . Glas.

fabriek te v e s t i g e n .

K o s m o s - Z & K , U t r e c h t / A n t w e r p e n , 1995.

2. N i e r o p , A . H . v a n en E. Baak. Jaarstukken

Eillebracht, A, J. G r i m b e r g e n e n P. Schipper.

N a a m l o z e V e n n o o t s c h a p p e n . Z w o l l e , 15110.

D e s i g a r e n n i j v e r h e i d in C u l e m b o r g .

M e t d a n k a a n Peter Schipper die m i j op

G.J.L. Koolhof, C u l e m b o r g , 1986.

deze b r o n attendeerde.

E n q u ê t e door de S t a a t s c o m m i s s i e b e n o e m d

3. In de C u l e m b o r g s e s i g a r e n i n d u s t r i e v o n d

k r a c h t e n s de w e t v a n 19 j a n u a r i 1890 (staatsblad n o . 1) g e h o u d e n te N i j m e g e n .

in 1891 een s t a k i n g plaats.

Staatsbladen en bijvoegsels 1822-1843. N e d e r l a n d s c h e Staatscourant.

Bronnen

C u l e m b o r g s c h e C o u r a n t (StreekarchivariARCHIEVEN

aat T i e l - B u r e n - C u l e m b o r g , v e s t i g i n g

-

A r c h i e f stad C u l e m b o r g na 1813: N o t u l e n

Culemborg).

v e r g a d e r i n g e n g e m e e n t e r a a d en college v a n

N i e u w e T i e l s c h e C o u r a n t (streekarchivari-

-

-

burgemeester en wethouders, gemeente-

aat T i e l - B u r e n - C u l e m b o r g lokatie Tiel).

verslagen, i n g e k o m e n e n m i n u t e n v a n u i t -

D e L e e r d a m m e r ( g e m e e n t e Leerdam).

g a a n d e s t u k k e n (Streekarchivariaat Tiel-

T i e l s c h e C o u r a n t (streekarchivariaat T i e l -

B u r e n - C u l e m b o r g locatie C u l e m b o r g )

B u r e n - C u l e m b o r g lokatie Tiel).

K a m e r v a n K o o p h a n d e l en Fabrieken te

Verslagen v a n d e n t o e s t a n d v a n de p r o v i n -

C u l e m b o r g (Streekarchivariaat T i e l - B u r e n -

cie Gelderland.

C u l e m b o r g , locatie C u l e m b o r g )

N i e r o p , A . H . v a n en E. Baak. Jaarstukken

A r c h i e f G e d e p u t e e r d e Staten van Gelder-

N a a m l o z e V e n n o o t s c h a p p e n . Z w o l l e , 1910.

land (Rijksarchief A r n h e m ) inv. nr. 9606 -

A r c h i e f notaris J.P. de M a n L a p i d o t h (RA Arnhem).

LITERATUUR,

-

PERIODIEKEN

E T C :

C a t a l o g u s der t e n t o o n s t e l l i n g v a n N e d e r l a n d s c h e N i j v e r h e i d e n K u n s t te A r n h e m 1868. G.J. T h i e m e & J. v a n E g m o n d jr., Arnhem.