Culemborgse „Voet"-noten historisch halfjaarbericht
Oudheidkundig Genootschap „A.W.K Voet van Oudheusden"
3
DRUKKERIJ VAN EERSEL CULEMBORG
*
FAMILIEDRUKWERK
*
HANDELSDRUKWERK
*
REKLAMEDRUKWERK
*
FOTOKOPIEËREN
*
VERENIGINGSDRUKWERK
*
STEMPELS
*
NAAMPLATEN
*
COMPUTERFORMULIEREN
KATTENSTRAAT 19 - CULEMBORG - 03450-12891
Culemborgse "Voet"noten, historisch halfjaarbericht, u i t g a v e no. 3 (Jan. 1 9 8 9 ) . V e r s c h i j n t 2 maal per Jaar
Genootschap A.W.K. Voet v a n O u d h e u s d e n O p g e r i c h t 14 o k t o b e r 1937 Bank: Ver. S p a a r b a n k rek. nr. 9 4 9 8 5 8 3 8 2 Giro: rek. nr. 5 0 2 3 5 8 2 Bestuur: J.H. Ekering, v o o r z i t t e r G o i l b e r d i n g e n s t r a a t 15 tel. 12690
INHOUD
Redactioneel
2
Verenigingsnieuws
2
Bert
Blommers:
Een aangenaam bezoek aan Culemborgs zusterstad Hoogstraten. 4 Ben B r o e r s e : Harmonie Pieter Aafjes, Honderd Jaar muzikaal trefpunt.
7
3 5 0 Jaar W a l d e c k
13
J. R e n e s : Historisch Culemborg in v o g e l v l u c h t .
14
Bert B l o m m e r s : 80 jaar V r i e n d e n s c h a a r .
20
mevr. J. v a n D i j k - G r i f f i o e n penningmeesteresse Weldsteeg 62 tel. 14922
Ben Holtkamp: De E l l s a b e t h - k l o k van de r.k. B a r b a r a k e r k .
28
Marianne Budde 2e s e c r e t a r e s s e T h i j s s e l a a n 123 tel. 2 0 5 1 5
Bert B l o m m e r s : Een p r a c h t i g e lezing in een o m g e v i n g met sfeer.
34
mevr W. D r e s s e l h u y s Schoutendorp secretaresse Het J a c h 12 tel. 12659
Bert B l o m m e r s r e d a c t i e en a r c h i e f B e e t h o v e n l a a n 18 tel. 13716 Aad A l i n k archeologische werkgroep Thijsselaan 72 tel. 15686 Druk:
AVGN afd.
ei c o p y - r i g h t r e d a c t i e "Culemborgse "Voet"-noten". N i e t s uit d e z e u i t g a v e mag worden overgenomen zonder vooraf v e r k r e g e n t o e s t e m m i n g van de r e d a c t i e
Tiel
1
EEN
AANGENAAM
CULEMBORGS
BEZOEK
ZUSTERSTAD
AAN HOOGSTRATEN
In het k a d e r v a n d e v i e r i n g v a n 6 0 J a a r O u d h e i d s k a m e r e n M u s e u m E l i s a b e t h W e e s h u i s g i n g e n d e V r i e n d e n v a n het m u s e u m en d e v e r e n i g i n g Voet van O u d h e u s d e n o p 5 juni o p e x c u r s i e naar Hoogstraten, de zusterstad in de Belgische Kempen w a a r m e e C u l e m b o r g z u l k e n a u w e h i s t o r i s c h e b a n d e n heeft. Boxtel Een b u s met ruim 5 0 belangstellende stadsgenoten vertrok r o n d half t i e n van d e Dr. H o c k e s i n g e l . O p het p r o g r a m m a i n Hoogstraten stond het aanschouwen van de Heilige B l o e d p r o c e s s i e . C e n t r a a l in d e p r o c e s s i e staat d e r e l i k w i e v a n het H e i l i g e Bloed. D e z e r e l i k w i e o n t s t o n d l n Boxtel i n de 14e eeuw. Daar had e e n k a p e l a a n bij het o p d r a g e n v a n d e H e i l i g e K i s d e k e l k met g e w i j d e w i j n o m g e s t o t e n . D e w i j n het bloed van Christus — ' w a s uitgevloeid over h e t a l t a a r d o e k e n liet z i c h niet u i t w a s s e n . S i n d s 1380 w e r d e n de H e i l i g e B l o e d d o e k e n i n p r o c e s s i e r o n d g e d r a g e n . Boxtel werd h e t dru
4
Onze gids Henk Budde voor de St. Gummaruskerk tijdens de rondleiding in Lier.
a l l e r a a r d i g s t B e g i j n h o f . In de h o o f d s t r a a t - de V r i j h e i d w a s op het moment van o n s b e z o e k e e n v r o l i j k e k e r m i s a a n de gang. E e n v l a a m s t e r r a s j e e n het m o o i e w e e r m a a k t e n o n s b e z o e k a a n H o o g s t r a t e n kompleet. Lier R o n d de k l o k van half een w e r d de r e i s v o o r t g e z e t naar e e n a n d e r e p l a a t s ten z u i d e n v a n A n t w e r p e n , n a m e l i j k Lier. In de m i d d e l e e u w e n k e n d e d e z e s t a d e e n g r o t e l a k e n i n d u s t r i e . In latere e e u w e n w a s het v o o r a l b e k e n d v a n w e g e de t a l r i j k e b i e r b r o u w e r i j e n . L i e r is e e n m o n u m e n t a l e stad. Dit w a s al te z i e n op de p l a a t s van a a n k o m s t , de Markt. D e z e Markt wordt o p g e s i e r d door f r a a i e g i l d e h u i z e n e n wordt verder gedomineerd door een roccoco-stadhuis uit 1741 en het Belfort uit 1639. Het Belfort - de s t a d s t o r e n - die m e n in vele Vlaamse steden tegenkomt, is een uiting van de s t e d e l i j k e macht. Na a a n k o m s t z w e r m d e n de C u l e m b o r g e r s in e e n vrij u u r t j e uit over het s t a d j e Lier. Er w a s t i j d o m te l u n c h e n of g e l e g e n h e i d voor e e n v e r k e n n e n d e w a n d e l i n g . O o k in L i e r w a r e n er d e z e z o n d a g f e e s t a k t i v i t e i t e n a a n de gang. Een o m s t a n d i g h e i d die het b e z o e k a l l e e n m a a r aangenamer maakte. Mooiste
begijnhof
R o n d half twee v e r v o e g d e i e d e r e e n z i c h weer op de Markt. O n d e r l e i d i n g van g i d s H e n k B u d d e w e r d r o n d g e g a a n l a n g s het stadhuis, de St. Gummaruskerk en de Begijnhof. Dit Begijnhof is waarschijnlijk het mooiste begijnhof van België. Het is g e e n klein B e g i j n h o f , m a a r omvat b i j n a e e n h e l e s t a d s w i j k , compleet met e e n e i g e n kerk. De V l a a m s e s c h r i j v e r F e l i x T i m m e r m a n s - g e b o r e n en g e t o g e n in L i e r d r u k t e de s f e e r v a n de B e g i j n h o f a l s volgt uit: "het g e l o o f prevelt uit de n a m e n die o p de d e u r e n g e s c h i l d e r d zijn." En a l h o e w e l er in L i e r nog veel meer te b e k i j k e n zou z i j n g e w e e s t en m e n d u s e i g e n l i j k te v r o e g uit het V l a a m s e land moest vertrekken, hield de leiding zich aan het t i j d s s c h e m a . O m vier uur v e r t r o k de b u s w e e r h u i s w a a r t s , teneinde o m z e s uur in C u l e m b o r g a a n te k u n n e n komen. D a a r m e e w a s een dag ten e i n d e die best wat langer had m o g e n duren. Blijft over aan H e i e e n D r e s s e l h u y s en H e n k Budde nog h u l d e te b r e n g e n voor de o r g a n i s a t i e van dit b i j z o n d e r e e n aangename uitstapje.
A. J. B.
HARMONIE
PIETER
H O N D E R D JAAR
AAFJES
MUZIKAAL
TREFPUNT
Wie de g e s c h i e d e n i s van de K o n i n k l i j k e Harmonie Pieter A a f j e s nagaat, ontdekt al snel dat de g r o t e e n kleine gebeurtenissen binnen die vereniging stuk voor stuk verweven zijn met de geschiedenis van de Culemborgse samenleving. Het d a g e l i j k s leven in de s t a d w e r d in het e i n d van de vorige eeuw gekenmerkt door armoedige omstandigheden. Slechts een kleine liberale bovenlaag leefde in goede welstand. Het v e r e n i g i n g s l e v e n dat a a n v a n k e l i j k d o o r d e z e bovenlaag werd gedomineerd, maar zich allengs verder openstelde, werd voor steeds meer "gewone" mensen een m a n i e r o m a a n het leven k l e u r te geven. De h a r m o n i e P i e t e r A a f j e s b e s t o n d e n bestaat uit s t a d s g e n o t e n die z i c h met hart en ziel met hun v e r e n i g i n g en hun C u l e m b o r g v e r b o n d e n voelen. N o g s t e e d s speelt P i e t e r A a f j e s e e n b e l a n g r i j k e rol in het culturele en s o c i a l e leven: niet alleen worden allerlei v r o l i j k e en ingetogen gebeurtenissen door haar m u z i e k omlijst, maar ook h e b b e n h o n d e r d e n hun k e n n i s van en p l e z i e r in m u z i e k a a n d e z e v e r e n i g i n g te danken. A a n d e z e 1 0 0 - j a r i g e o r g a n i s a t i e is o n l o s m a k e l i j k de l e g e n d a r i s c h e en warme p e r s o o n l i j k h e i d van P i e t e r A a f j e s v e r b o n d e n . Ontslagen
schutters
Een e e u w g e l e d e n bezat C u l e m b o r g r e e d s e e n m u z i e k c o r p s in de vorm van de muziekafdeling van de dienstdoende schutterij. Dit stond o n d e r l e i d i n g van de h e e r Marten Klimmerboom. Hij w a s in 1868 n a a r C u l e m b o r g g e k o m e n a l s organist van de Barbarakerk. Na de opheffing van de schutterij in 1908 bleef hij leiding geven aan zijn m u z i e k a f d e l i n g die v o o r t g e z e t w e r d a l s de m u z i e k v e r e n i g i n g C o n c o r d i a . K l i m m e r b o o m w a s e e n g o e d d i r i g e n t die u i t s t e k e n d met z i j n leden o v e r w e g kon. Wel m a a k t e hij er b e z w a a r t e g e n dat e n k e l e van z i j n m u z i k a n t e n o p k e r m i s s e n , b r u i l o f t e n en p a r t i j e n d a n s m u z i e k maakten. T o e n d e z e leden o o k n o g e e n e i g e n v e r e n i g i n g s t i c h t t e n , w a s v o o r h e m de mat vol: zij kregen ontslag bij de schutterij en moesten hun i n s t r u m e n t e n inleveren. We s p r e k e n nu over het j a a r 1888. De o n t s l a g e n e n w a r e n Otto, A b r a h a m en J a n Borgstein, S i m o n Davids, Bart S m i t s , Jan van 't L o o en T e u n i s B r o u w e r . Hun
7
n i e u w e v e r e n i g i n g n o e m d e n ze H a r m o n i e C r e s c e n d o , v o o r a l s n o g d o o r de b e v o l k i n g de " N i e u w e H a r m o n i e " genoemd. Al snel t e l d e de v e r e n i g i n g t w i n t i g l e d e n en r e p e t i t i e r u i m t e w e r d gevonden bij Glabbeek, in de Achterstraat. Als eerste d i r e c t e u r trad O t t o B o r g s t e i n op, in het d a g e l i j k s l e v e n s c h i l d e r , met een winkel op de Markt. D o o r het v e r z o r g e n van m u z i e k bij a l l e r l e i g e l e g e n h e d e n w a s men in staat het instrumentarium uit te breiden. Zo v e r z o r g d e C r e s c e n d o in 1890 o p e n l u c h t c o n c e r t e n in de t u i n van G.J. Mol, e e n w i j n h a n d e l a a r a a n de S t a t i o n s w e g t e g e n over de voormalige Gasfabriek. Vele concerten volgden, zowel m u z i e k f e e s t e n voor de, g e z i e n de e n t r e e p r i j s , b e t e r g e s i t u e e r d e n , alswel l i e f d a d i g h e i d s u i t v o e r i n g e n , bijv. in 1892 t e n b e h o e v e v a n de armen. De o p b r e n g s t w a s fl. 7 6 , 5 0 , goed voor circa 630 porties soep voor 230 gezinnen. Bezield
muziekleraar
In 1900 d r e i g d e het fout te gaan: O t t o B o r g s t e i n b e s l o o t de d i r i g e e r s t o k neer te l e g g e n en de m u z i k a n t e n g i n g e n z o n d e r d i r i g e n t v e r d e r . Na e e n m a a n d k w a m e n ze tot de c o n c l u s i e dat het zo niet langer kon. Alle voorstellen tot het aanstellen van een andere dirigent l i e p e n op n i e t s uit, zodat de v e r e n i g i n g t e n s l o t t e u i t e e n viel. De i n s t r u m e n t e n w e r d e n bij opbod verkocht v o o r fl. 1 1 1 , 5 0 . N a u w e l i j k s t w e e w e k e n l a t e r werd de v e r e n i g i n g o p n i e u w o p g e r i c h t en O t t o B o r g s t e i n kon o v e r g e h a a l d w o r d e n de l e i d i n g w e e r in h a n d e n te nemen. De c o n t r i b u t i e w e r d b e p a a l d o p 2M> cent per week. D r i e J a a r later k o n d e n er c o r n e t t e n a a n g e s c h a f t w o r d e n . De J o n g e m a n Pieter A a f j e s uit M e t e r e n werd in 1906 lid v a n C r e s c e n d o en v o l g d e B o r g s t e i n o p a l s d i r i g e n t . Hij w e r k t e eerst bij S p o o r s M o s t e r d e n later bij s i g a r e n k i s t e n f a b r i e k De Imprimator, in de P r i j s s e s t r a a t . B o v e n d i e n w a s hij e e n b e z i e l d m u z i e k l e r a a r met a l s h o o f d i n s t r u m e n t de v i o l o n c e l . A a f j e s o n t p o p t e z i c h ook a l s s c h r i j v e r v a n k o r t e t o n e e l s t u k j e s , die d i k w i j l s na de p a u z e o p c o n c e r t a v o n d e n d o o r l e d e n w e r d e n o p g e v o e r d . Hij w a s b o v e n d i e n e e n m a n d i e v a n het g o e d e van het leven wist te g e n i e t e n . Dat hij o o k e e n groot k i n d e r v r i e n d w a s b l e e k v a n o n s c h a t b a a r b e l a n g v o o r de v e r e n i g i n g te zijn; s t e e d s meer J e u g d v o e l d e z i c h bij de muziek betrokken en kreeg persoonlijk les van Pieter AafJes. Beschermheer
Dresselhuys
Aafjes wilde het spelpeil verhogen voorstander van dat Crescendo aan
8
en was er concoursen
een ging
deelnemen. In 1909 w a a g d e m e n de s t a p e n o p het e e r s t e concours in S l i k k e v e e r behaalden de Culemborgers in de v i e r d e a f d e l i n g de e e r s t e p r i j s , met lof v a n de Jury. Omdat zustervereniging Concordla een Jaar later een muziekf e s t i v a l w i l d e gaan o r g a n i s e r e n moest e r e e n n i e u w v a a n d e l a a n g e s c h a f t worden; men w i l d e nu e e n m a a l " n e t j e s v o o r de dag k o m e n " . G e l d had de h a r m o n i e niet, m a a r d o o r e e n s n e l l e a k t i e k w a m 85 g u l d e n b i n n e n a a n v r i j w i l l i g e b i j d r a g e n en kon het v a a n d e l besteld worden. O p v o o r s t e l v a n A a f j e s w e r d de h e e r A.K.J. D r e s s s e l h u y s in 1913 g e v r a a g d b e s c h e r m h e e r van de v e r e n i g i n g te worden. Z i j n t o e z e g g i n g g i n g g e p a a r d met de s c h e n k i n g van twee instrumenten. De hooggeëerde b e s c h e r m h e e r w a s d i r e c t e u r v a n De I n p r l m a t o r en w o o n d e in het huls Maria Regina, de tegenwoordige Piep Inn. In d a t z e l f d e J a a r verliet v o o r z i t t e r S i m o n D a v i d s de s t a d en de h e e r P. V e r w o e r d v o l g d e h e m op. De h e e r Dresselhuys z o r g d e in 1917 voor e e n g r o t e tent. Het e e r s t e t e n t - c o n c e r t v o n d p l a a t s o p de V a r k e n s m a r k t , m a a r h e l a a s k o n m e n h i e r het t a l r i j k e p u b l i e k niet kwijt e n C r e s c e n d o w e e k uit n a a r de Markt. Superieur De harmonie had zich inmiddels met veel inspanning opgewerkt tot de afdeling Uitmuntendheid en in 1918 b e h a a l d e m e n in Klaaswaal e e n e e r s t e p r i j s met het m a x i m u m aantal p u n t e n p l u s de d i r e c t e u r s p r i j s . Bij t e r u g k o m s t in de stad stond Concordia klaar voor het brengen van een m u z i k a l e h u l d e en z o n g e n z a n g v e r e n i g i n g e n Z a n g l u s t en De K o r e n b l o e m e e n welkomslied. D u i z e n d e n w a r e n op de b e e n en een groot feest v o l g d e in " E e n d r a c h t Maakt Macht" v a n V a n G e l d e r a a n de Markt. In 1921 o r g a n i s e e r d e C r e s c e n d o zelf een c o n c o u r s , met a l s e r e - c o m i t e e b u r g e m e e s t e r V a n W a l s u m en de h e r e n 01 ij slager en Laan. Het e v e n e m e n t vond p l a a t s op het g e m e e n t e l i j k s p o r t p a r k a a n de W e s t e r s i n g e l . V a n a f 1927 s p e e l d e de h a r m o n i e , d a n k z i j de niet a f l a t e n d e inzet en i n s p i r a t i e v a n A a f j e s , in de h o o g s t e l a n d e l i j k e a f d e l i n g , nl. de S u p e r i e u r e Afdeling. Bevrij d l n g s f e e s t e n In de J a r e n t w i n t i g en d e r t i g o n t p o p t e C r e s c e n d o z i c h m e e r en m e e r a l s een muzikaal é n s o c i a a l m i d d e l p u n t van het C u l e m b o r g s e leven. Niet in het minst w a s dat te d a n k e n a a n de p e r s o o n A a f j e s die m e n i g k o r p s l i d in m o e i l i j k e t i j d e n wist te b e m o e d i g e n en uit te t i l l l e n b o v e n de d a g e l i j k s e s l e u r v a n w e r k l o o s h e i d en a r m o e d e . Inmiddels naderde de oorlog. De m o b i l i s a t i e werd u i t g e r o e p e n en C r e s c e n d o a c h t t e
10
het een z a a k van v a d e r l a n d s l i e f d e h i e r e n daar c o n c e r t e n voor m i l i t a i r e n te geven. O p 10 mei 1940 b r a k de hel los e n v e l e C u l e m b o r g e r s m o e s t e n de s t a d o n t v l u c h t t e n a l s g e v o l g v a n de b e s c h i e t i n g e n d o o r D u i t s e t r o e p e n . V e l e n v l u c h t t e n naar het veilige Beusichem. Na enkele dagen kon men huiswaarts keren en uit dankbaarheid voor de getoonde gastvrijheid gaven Concordia en Crescendo concerten. S p o e d i g s t o p t e C r e s c e n d o zij h i e r m e e t o e n de vereniging zich op last v a n de b e z e t t e r moest aansluiten bij de " Kulturkammer". Alleen in de stad werden tijdens de o o r l o g s j a r e n n o g e n k e l e k l e i n e c o n c e r t e n verzorgd. P a s in 1945 k w a m er w e e r leven in de v e r e n i g i n g : C r e s c e n d o deed f l i n k mee a a n de b e v r i j d i n g s f e e s t e n , optochten van b u u r t v e r e n i g i n g e n en k o n i n g i n n e f e e s t e n . Met b e h u l p v a n e e n huis-aan-huis-collecte konden de in de oorlog verloren g e g a n e i n s t r u m e n t e n v e r v a n g e n w o r d e n en w a s er z e l f s g e l d voor n i e u w e u n i f o r m e n . In april 1946 w e r d a l s b l i j k v a n d a n k e e n m a r s door de stad gemaakt, n a t u u r l i j k in de n i e u w e uitmonstering. Het jaar d a a r o p w e r d d e e l g e n o m e n a a n e e n groot m u z i e k f e s t i v a l in L e e r d a m en het k o r p s w a s t e r u g in oude vorm: vier eerste prijzen, drie ereprijzen en de d i r e c t e u r s p r i J s . Kort h i e r n a werd A a f j e s e r n s * - ziek. Zware
slag
Het p l o t s e l i n g e o v e r l i j d e n van deze man w a s een z w a r e slag. Niet a l l e e n v o o r de vereniging, maar v o o r de hele stad. Nog p r a t e n o u d e r e k o r p s l e d e n niet z o n d e r o n t r o e r i n g over die 14e juni 1947. De teraardebestelling werd een ware d e m o n s t r a t i e van de g e n e g e n h e i d die de C u l e m b o r g e r s v o o r deze s t a d s g e n o o t hadden. N a m e n s de h a r m o n i e s p r a k dhr. Piet S i e b e r s op de b e g r a a f p l a a t s enige a f s c h e i d s w o o r d e n . T e v e n s deelde hij mee dat de leden van de v e r e n i g i n g hadden b e s l o t e n de n a a m C r e s c e n d o te laten v a l l e n o m v o o r t a a n de n a a m P i e t e r A a f j e s te voeren» Een m o o i e r e e r b e t o o n w a s o p dat moment niet denkbaar. O p 7 mei 1949 werd het m o n u m e n t , te zijner nagedachtenis onthuld. Het borstbeeld op de Z a n d d a m d r a a g t de tekst: "Hij had de m u z i e k lief en w i j d d e haar z i j n leven". Zelf had A a f j e s al r u i m van t e v o r e n v o o r een capabele o p v o l g e r gezorgd, n a m e l i j k Jac. van Dillen, die r e e d s in 1938 voor het d i r i g e n t e x a m e n w a s geslaagd. Van D i l l e n s t o n d nu voor de zware taak te bewijzen dat de vereniging inderdaad in de h o o g s t e klasse thuishoorde. Met voortv a r e n d h e i d gaf hij de m u z i k a n t e n les en v e l e n z i j n h e m n o g a l t i j d d a n k b a a r voor wat hij hun g e l e e r d heeft.
Internationale
bekendheid
De n i e u w e d i r i g e n t z a g in dat de h a r m o n i e , w i l d e m e n b u l t e n de s t a d s g r e n z e n b e k e n d blijven, o v e r e e n goed tamboursk o r p s moest b e s c h i k k e n . Na de o p r i c h t i n g h i e r v a n werden vele marsen gezamenlijk door harmonie en tambours u i t g e v o e r d en de s u c c e s s e n b l e v e n d a n o o k niet uit. De landelijke pers werd meerdere malen gehaald, bijvoorbeeld in 1951 toen Pieter Aafjes als eerste muziekkorps de " h e i l i g e grond" van het A s s e r c i r c u i t betrad. In de d a a r o p volgende Jaren werden zes interland-voetbalwedstrijden in Amsterdam en Rotterdam opgeluisterd. Jac. v a n D i l l e n w a s o o k de m a n d i e het k o r p s d w o n g z i c h niet a l l e e n op show, maar vooral o o k o p het c o n c e r t e r e n toe te leggen. H o o g t e p u n t e n w a r e n v e r d e r de t w e e t o u r n e e s n a a r F r a n k r i j k , met o.a. c o n c e r t e n op de P a r i j s e C h a m p s - E l y s é e s . In 1952, t i j d e n s de b e k e n d e J a n v a n R l e b e e c k f e e s t e n , w e r d de harmonie het predikaat "koninklijke" toegekend. V e r s c h i l l e n d e m a l e n d e e d de K o n i n k l i j k e H a r m o n i e mee a a n c o n c o u r s e n . In de s u p e r i e u r e a f d e l i n g w e r d o.a. in D e n H a a g en L e i d e n zeven keer uitgekomen: zeven k e e r de eerste prijs, en e n k e l e k e r e n met lof van de Jury. In d e z e p e r i o d e r i c h t t e V a n D i l l e n het nu n o g b e s t a a n d e en a l s " k w e e k v i j v e r " f u n g e r e n d e L e e r l i n g e n o r k e s t op. Nadat b e s c h e r m h e e r A.M. J. D r e s s e l h u y s in 1947 w a s o v e r l e d e n werd z i j n t a a k in 1952 o v e r g e n o m e n d o o r de in de s t a d g e b o r e n en g e t o g e n H. W. van H o y t e m a . Bij d i e n s o v e r l i j d e n in 1969 n a m zijn dochter, mevr. M. M. g r a v i n van H o g e n d o r p Van Hoytema, zijn plaats in. Zij overleed in 1980 p l o t s e l i n g en vanaf dat moment w a s het h a a r echtgenoot, G. K. graaf van Hogendorp, die beschermheer van Pieter A a f j e s w i l d e zijn. De t o e k o m s t
verzekerd
In maart 1975 vond Jac. v a n D i l l e n het "na 28 Jaar de t i j d o m de d i r i g e e r s t o k a a n e e n J o n g e r e o v e r te geven. Een w a a r d i g a f s c h e i d s c o n c e r t in de V r i j s t a d h a l b e w e z e n h e m de w a a r d e r i n g van z i j n w e r k d o o r de m u z i k a n t e n en het p u b l i e k . Met de e r v a r e n en p r o f e s s i o n e l e H e i n z F r i e s s e n k r e e g P i e t e r A a f j e s z i j n v i e r d e d i r i g e n t en ook nu w a r e n er in den lande weer de g r o t e successen. De K o n i n k l i j k e H a r m o n i e P i e t e r A a f j e s is e e n v e r e n i g i n g die niet a l l e e n in C u l e m b o r g m a a r ook ver d a a r b u i t e n een g r o t e bekendheid en veel sympathie geniet. De inwoners van C u l e m b o r g k u n n e n terecht t r o t s z i j n op e e n p r a c h t i g k o r p s , dat niet a l l e e n tot s u p e r i e u r e m u z i k a l e p r e s t a t i e s komt,
12
maar d e b e v o l k i n g jaar i n j a a r o o k laat m e e g e n i e t e n van het o p e e n zeer breed t e r r e i n t e b i e d e n heeft. Ben
wat
Broerse
De foto op blz. 9 toont ons de ontvangst in 1936 van de heer Van Strlen na deelname aan de rally van Xante Carlo. Pieter Aafjes dirigeert. Het onderschrift bij de foto luidde: "Culemborgs Fortissimo voor een Culemborgse Ford'."(Foto Pieter Aafjes) Geraadpleegde
literatuur:
- " V a n o n t s l a g e n s c h u t t e r s tot i n t e r n a t i o n a l e faam", in: C u l e m b o r g s e Courant, d d 2 5 - 8 - 1 9 8 8 . - D. Y n t e m a e.a., Honderd Jaar K o n i n k l i j k e H a r m o n i e Pieter Aafjes, 1888 - 1988.
350
JAAR
WALDECK
Dit j a a r is het 3 5 0 jaar g e l e d e n d a t d e r e l a t i e tussen Culemborg e n d e graven v a n W a l d e c k werd gelegd. O p 10 september 1 7 3 9 werd Philips Theodoor v a n Waldeck i n g e h u l d i g d a l s graaf van C u l e m b o r g . Dit i s het begin v a n een 8 1 - j a r i g e p e r i o d e d i e werd a f g e s l o t e n met d e v e r k o o p van het g r a a f s c h a p C u l e m b o r g i n 1720. De periode Waldeck bracht niet enkel voorspoed. Zware s c h u l d e n d r u k t e n o p het g r a a f s c h a p . T o c h i s deze p e r i o d e e r ook e e n geweest van bestuurlijke ordening. Van de z e s graven e n gravinnen spreken de veldheer George Frederlk e n z i j n d o c h t e r L o u i s e Anna w a a r s c h i j n l i j k het meest tot d e verbeelding. In het k a d e r van een 3-daags b e z o e k aan N e d e r l a n d brengt d e afdeling Bald Wlldungen v a n de "Waldeckischen Geschichtsverein" o p z a t e r d a g 1 juli e e n b e z o e k a a n Culemborg. Naast een o n t v a n g s t o p het s t a d h u i s e n in het museum, s t a a n o p het programma e e n tentoonstelling, e e n lezing en een m a a l t i j d met d e leden van "Voet". Op dit moment wordt gedacht a a n e e n C u l e m b o r g s t e g e n b e z o e k in s e p t e m b e r in de vorm v a n e e n 3-daagse r o n d r e i s langs diverse met de Culemborgse historie verbonden plaatsen als Waldeck, A r o l s e n e n Erbach. Vanwege de eventuele kosten v r a g e n wij h i e r v o o r nu al u w b e l a n g s t e l l i n g .
13
J.
RENES
HISTORISCH
CULEMBORG
IN
VOGELVLUCHT
C e n t r a a l o p het a f g e b e e l d e k a a r t j e
14
P O L D E R BI ESTER
POLDER BLOKHOVEN
GOILBERDINGEN
MIDDELLAGE VOORKOOP HOGE
PRIJS water dijk
Figuur
1
weg
Overzichtskaart
Dit artikel verscheen eerder als toelichting bij een luchtfoto in het Geografisch Tijdschrift XVI (1932) no. 5, pp. 476-478. De luchtfoto ontbreekt hier. Het artikel wordt met enkele kleine wijzigingen en met toestemming van de auteur opnieuw afgedrukt. Een eerder artikel van de hand van de auteur verscheen in het vorige nummer van de "Voet'noten.
In de t w e e d e helft van de 14e e e u w werd de b i n n e n s t a d t w e e maal uitgebreid, eerst in 1370 met het havenkwartier (III),twintig jaar later met de Nleuwstad (II). Elk s t a d s d e e l w a s a f z o n d e r l i j k omgracht.
15
Waren de oeverwallen dus plaatselijk al in de vroege m i d d e l e e u w e n bewoond, de k o m m e n w e r d e n in dit g e b i e d p a s in het b e g i n v a n de 12e e e u w in g e b r u i k g e n o m e n . Dit g e b e u r d e v o l g e n s het p r i n c i p e v a n de zgn. c o p e - o n t g i n n i n g . Hierbij werd e e n b l o k w i l d e r n i s verkocht a a n e e n g r o e p k o l o n i s t e n o.l.v. e e n o n d e r n e m e r , die in de l i t e r a t u u r m e e s t a l wordt a a n g e d u i d met de t e r m " l o c a t o r " . Het b l o k w e r d v e r v o l g e n s systematisch verkaveld in stroken loodrecht op de ontginningsbasis, die tevens als bewoningsas diende. T y p e r e n d v o o r de c o p e - o n t g i n n i n g e n is e e n v a s t e k a v e l l e n g t e v a n ca. 1 2 5 0 meter. Aan w e e r s z i j d e n v a n de L e k t r e f f e n we e e n a a n t a l van d e z e n e d e r z e t t i n g e n aan. Ten n o o r d e n v a n de L e k ligt S c h a l k w i j k , een dubbele cope. Aan weerszijden van de Schalkwijkse w e t e r i n g z i j n de s t r o k e n u i t g e z e t . O p m e r k e l i j k is, dat de meest z u i d e l i j k e punt van dit o n t g i n n i n g s b l o k (de o m g e v i n g van het c i j f e r 6 ) al e e r d e r in g e b r u i k moet z i j n g e w e e s t . De b o d e m k a a r t geeft h i e r e e n "oude w o o n g r o n d " aan. T e n z u i d e n v a n de L e k lagen in het a f g e b e e l d e g e b i e d n o g een d r i e t a l copen: V o o r k o o p (verdeeld in M i d d e l l a g e e n H o g e V o o r k o o p ) , L a n x m e e r en P r i j s (vroeger: P a r i j s ) . V o o r k o o p en L a n x m e e r h e b b e n o v e r i g e n s e e n iets g r o t e r e k a v e l l e n g t e d a n de s t a n d a a r d - c o p e . Een deel v a n d e z e n e d e r z e t t i n g e n is l a t e r w e e r o p g e g e v e n . Dit wordt o v e r het a l g e m e e n t o e g e s c h r e v e n aan de D i e f d i j k , die ten westen van Culemborg de grens vormt tussen G e l d e r l a n d en Z u i d - H o l l a n d . O m o v e r s t r o m i n g s w a t e r uit de B e t u w e te weren, w e r d de D i e f w e g al v o o r 1330 v e r h o o g d tot D i e f d i j k . Vooral na e e n n i e u w e v e r h o g i n g in 1385 m a a k t e het s t a g n e r e n d e w a t e r t e n o o s t e n van de d i j k de u i t o e f e n i n g v a n de l a n d b o u w daar onmogelijk en w e r d een aantal nederz e t t i n g e n , w a a r o n d e r P r i j s en de t e n z u i d e n h i e r v a n g e l e g e n dorpen Paveien en Rietveld, ontruimd. Ook Voorkoop en L a n x m e e r w e r d e n g r o t e n d e e l s v e r l a t e n . S l e c h t s e n k e l e Jar,en na de verhoging v a n de Dief d i j k w e r d de b e w o n i n g van Lanxmeer samengetrokken in het n o o r d e l i j k e deel v a n het dorp, dat vervolgens omwald werd en de Nieuwstad van Culemborg ging vormen. De oude bewoningsas, de huidige Z a n d s t r a a t , is nog s t e e d s de h o o f d s t r a a t v a n dit s t a d s d e e l . O p e e n kaart uit 1621 (fig. 2 ) is te z i e n dat de N i e u w s t a d t o e n n o g vol stond met b o e r d e r i j e n : bij v r i j w e l ieder h u i s stond e e n hooiberg. P a s in de 19e en 2 0 s t e e e u w w e r d dit stadsdeel dichter bebouwd. Z e l f s nu nog is de laatste f u n c t i o n e r e n d e boerderij er niet uit v e r d w e n e n .
16
De stadsplattegrond van Henricus Verstralen uit 1621.
17
Overigens kan bij Lanxmeer niet, zoals bij de andere n e d e r z e t t i n g e n , het v e r d w i j n e n v a n de b e w o n i n g u i t s l u i t e n d w o r d e n t o e g e s c h r e v e n a a n de w a t e r o v e r l a s t . Het d o r p lag n a m e l i j k o p de o e v e r w a l l a n g s de 'meer'. Die o e v e r w a l is o p oude topografische kaarten grotendeels als bouwland in g e b r u i k , d u s zo groot k u n n e n de p r o b l e m e n h i e r niet g e w e e s t zijn. Waarschijnlijk zijn strategische motieven een belangrijker reden om de bevolking in de stad te concentreren. Kort voor de o n t g i n n i n g v a n de k o m m e n moet de b e d i j k i n g v a n de Lek tot s t a n d g e k o m e n zijn. Het is niet geheel d u i d e l i j k wat in het g e b i e d t e n o o s t e n van de s t a d het o o r s p r o n k e lijke t r a c é van de d i j k is. Heest w a a r s c h i j n l i j k e k a n d i d a a t is de Achterweg, die in het verlengde ligt van de Gollberdingse dijk en die, gezien het voorkomen van d o o r b r a a k k o l k e n ( 7 ) , e e n w a t e r k e r e n d e f u n c t i e heeft gehad. Dit zou b e t e k e n e n dat e e n deel v a n de o u d e b i n n e n s t a d en het gebied tussen Achterweg en de huidige Lekdijk o o r s p r o n k e l i j k b u i t e n d i j k s lagen. T e g e n d e z e v i s i e p l e i t de indruk dat de dijk direct ten westen van de stad is teruggelegd. Een groot wiel v o r m d e h i e r de k e r n v a n de m i d d e l e e u w s e h a v e n (10, en fig 2 ) . T e n o o s t e n van C u l e m b o r g ligt e e n g e b i e d dat wonderlijk g e n o e g niet d o o r v e r s t e d e l i j k i n g is a a n g e t a s t . Het kent e e n serie opvallende landschapselementen, teruggaand op een u i t g e b r e i d e p a r k a a n l e g door de h e r e n van Culemborg. Uit het e i n d v a n de 16e e e u w d a t e r e n de t h e e t u i n ( 2 ) , w a a r i n nu e e n z i e k e n h u i s en e e n v e r p l e e g h u i s liggen, en de lanen r o n d o m de V o l e n k a m p e n ( 3 ) . Nadat het g r a a f s c h a p C u l e m b o r g in 1748 in h a n d e n k w a m van P r i n s W i l l e m IV w e r d e n het s p e e l h u i s met de bijbehorende tuin (5) en de Plantage (4, nu deels begraafplaats) aangelegd. Vooral het eerste is een o p v a l l e n d element in het landschap, niet a l l e e n vanuit de lucht, m a a r ook in het veld. De l a n e n s t r u c t u u r (met e e n b e p l a n t i n g v a n k a s t a n j e s in het centrum, e s s e n l a n g s de assen en populieren langs de buitenkant) ligt er nog vrijwel net zo bij a l s op de p r a c h t i g e kaart van P e r r e n o t uit 1756. E l d e r s is de Invloed van de 20e e e u w a a n z i e n l i j k s t e r k e r geweest. R e c e n t e z a n d w i n n i n g heeft een groot gat g e s l a g e n in de uiterwaarden (8). De stad Culemborg is sterk uitgebreid, waarbij het v e r s c h i l opvalt t u s s e n de meest r e c e n t e (V) en de o u d e r e n i e u w b o u w w i j k e n ( I V ) .
18
Zelfs de oorspronkelijk bij dit artikel afgebeelde l u c h t f o t o uit 1981 is a l w e e r een h i s t o r i s c h d o c u m e n t . Het is de l a a t s t e w a a r o p de in de J a r e n 1860 g e b o u w d e s p o o r b r u g (11) nog in v o l l e g l o r i e staat a f g e b e e l d . O p het moment dat deze r e g e l s g e s c h r e v e n w e r d e n w a r e n de e e r s t e s e g m e n t e n al door n i e u w e v e r v a n g e n .
Literatuur: Blok, D.P. ( 1 9 6 3 ) , T e i s t e r b a n t . Med. K.N.A.W., afd. L e t t e r k u n d e , Nwe. R e e k s , pp. 12-26. OD205-KWANTES (1979), Gemeente Culemborg. Voorontwerp s t r u k t u u r p l a n B e s c h e r m d S t a d s g e z i c h t . Delft. Renes, J. ( 1 9 8 1 ) , C u l e m b o r g - R e d i c h e m . G e l d e r s O u d h e i d k u n d i g C o n t a c t b e r i c h t 90, pp. 5-8 (herdrukt in " C u l e m b o r g s e " V o e f n o t e n " , Jrg. 2, no. 1 ) . Stichting voor Bodemkartering (1973), Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000. Toelichting bij de k a a r t b l a d e n 39 West R h e n e n en 39 Oost Rhenen. S t l b o k a , Wageningen. Uyl, R.G. d e n (1957), D o r p e n in het r i v i e r k l e i g e b i e d . Buil. K.N.O.B., pp. 9 8 - 1 1 4 . Voorden, F.W. van, e.a. (red.) (1975), S t a d s - en d o r p s g e z i c h t e n in Gelderland; de n e d e r z e t t i n g in o n t w i k k e l i n g . De W a l b u r g Pers, Zutphen. Kaart : Kaart der G r a a f s c h a p p e n Buuren, L e e r d a m en Culemborg, Kr. J. P e r r e n o t . 1756. S t a d s a r c h i e f Culemborg.
door
19
JAAR VRIENDENSCHAAR
Tot de t a l r i j k e v e r e n i g i n g e n die in 1988 e e n J u b i l e u m te v i e r e n hadden, behoort ook de C u l e m b o r g s e v o e t b a l v e r e n i g i n g V r i e n d e n s c h a a r . Haar g e s c h i e d e n i s gaat t e r u g tot het jaar 1908, nu 80 jaar geleden. De g e s c h i e d e n i s v a n het v o e t b a l in C u l e m b o r g gaat e c h t e r n o g v e r d e r terug. Voetballen
is d e f t i g
Het v o e t b a l d e e d in N e d e r l a n d z i j n intrede in 1879, t o e n de H a a r l e m s e v o e t b a l c l u b HFC werd o p g e r i c h t . Het v o e t b a l s p e l k e n m e r k t e z i c h t o e n nog door w e i n i g r e g e l s . Men d r a a f d e m a a r a c h t e r de bal a a n en s p e e l d e met e e n o n b e p e r k t aantal spelers. Z o a l s het g r o o t s t e deel van het v e r e n i g i n g s l e v e n w a s o o k het v o e t b a l l e n a a n v a n k e l i j k e e n a a n g e l e g e n h e i d voor J o n g e n s uit de w e l g e s t e l d e m i l i e u s en de g e g o e d e b u r g e r i j . O m te v o e t b a l l e n had Je vrije tijd nodig. D a a r v a n w a s bij de a r b e i d e r s , die lange u r e n m a a k t e n en l i c h a m e l i j k te moe w a r e n o m nog e e n s a c h t e r e e n bal a a n te hollen, g e e n sprake. De e e r s t e v o e t b a l c l u b s w a r e n d a n ook vrij d e f t i g te noemen. Omdat ook de s o c i a l e k l a s s e n i n d e r t i j d nog z e e r g e s l o t e n waren, is het niet v e r w o n d e r l i j k dat het v o e t b a l spel nog lange tijd w e g b l e e f uit het b e p a a l d niet w e l g e s t e l d e Culemborg. Het zou tot 1905 d u r e n voordat het g e o r g a n i s e e r d e v o e t b a l in C u l e m b o r g z i j n intrede d e e d en het w a r e n ook t o e n J o n g e m a n n e n uit de b e t e r e C u l e m b o r g s e k r i n g e n die het i n i t i a t i e f namen. Tot O n s Nut
Is Deze
Opgericht
De v o e t b a l c l u b T o n i d o werd o p g e r i c h t in 1905 nadat t i j d e n s een p r o p a g a n d a w e d s t r i j d t u s s e n het U t r e c h t s e U W en de B a t o u w e r s uit G e l d e r m a l s e n v o l d o e n d e b e l a n g s t e l l i n g w a s
ZO
g e b l e k e n o m in C u l e m b o r g e e n v e r e n i g i n g op te r i c h t e n . Deze w e d s t r i j d w e r d g e s p e e l d op het weiland "De B l o e m e n d a a l " bij het K l e i n e Buitenom. N a m e n van s p e l e r s die we bij T o n i d o a a n t r e f f e n z i j n o.a. die v a n de g e b r o e d e r s W . B . en A.M.J. D r e s s e l h u l J s , de g e b r o e d e r s V e r s t e e g h , C. H o c k e H o o g e n b o o m en K r i j g e r . T o n i d o s p e e l d e haar w e d s t r i j d e n a a n v a n k e l i j k o p e e n w e i l a n d a a n de o v e r z i j d e van de Lek, naast C a f é V a n Leur. Korte tijd later v e r h u i s d e men naar e e n veld aan de a n d e r e kant van de s p o o r d i j k . E i g e n a a r d a a r v a n w a s de h e e r Mason, de p a c h t e r v a n de C u l e m b o r g s e veerpont. Veel s p e e l g e m a k bood dit v e l d in de u i t t e r w a a r d e n e c h t e r niet. Het w a s lang niet a l t i j d b e s p e e l b a a r . Na de e e r s t e t w e e jaar k w a m e r v e r l o o p in de n o g J o n g e club. S p e l e r s v e r d w e n e n d o o r v e r t r e k n a a r e l d e r s en m o g e l i j k is het v e r a f g e l e g e n veld a l s m e d e de s l e c h t e b e r e i k b a a r h e i d ervan r e d e n geweest dat de lol er wat a f g i n g bij Tonido. De c l u b werd in 1908 o p g e h e v e n . Victoria Met de t e l o o r g a n g van het d e f t i g e T o n i d o g i n g de v o e t b a l sport in C u l e m b o r g e c h t e r niet verloren. Het v o e t b a l w a s i n g e b u r g e r d geraakt, ook onder de m i n d e r g e g o e d e lagen van de C u l e m b o r g s e bevolking. Zij n a m e n de fakkel over. Op 1 mei 1908 w e r d in Café B u i t e n l u s t op de h o e k van de D a h l i a s t r a a t de v o e t b a l c l u b V i c t o r i a o p g e r i c h t . V o o r z i t t e r , s e c r e t a r i s en p e n n i n g m e e s t e r w a r e n Nol de Jong, Piet S m i t s en T e u n v a n Vugt. Tot dan s p e e l d e n deze J o n g e m a n n e n op een g r a s l a n d j e bij de G o i l b e r d i n g e r d i J k , "Het K a m p j e " , waar nu het R o d e K r u i s g e b o u w staat. L a t e r v e r h u i s d e men n a a r het Voorburg, o o k wel "Het B o s c h j e " g e n o e m d v a n w e g e de b e g r o e i i n g . D a a r v o e t b a l d é n de " v o l k s j o n g e n s " t u s s e n de kastanj ebomen. Het feit dat het veld aan de overkant van de L e k niet meer b e s p e e l d werd, w a s voor hen e e n b u i t e n k a n s j e . Het veld kon van M a s o n w o r d e n g e h u u r d en zo s p e e l d e o p n i e u w e e n v o e t b a l c l u b a a n de overkant v a n de Lek. De heer A.J. B e i t j e s s t e l d e de d o e l p a l e n ter b e s c h i k k i n g . De e e r s t e echte C u l e m b o r g s e v o e t b a l m a t c h werd g e s p e e l d o p z o n d a g 27 d e c e m b e r 1908 t o e n de nieuwe c o m b i n a t i e a a n t r a d t e g e n het met g a s t s p e l e r s a a n g e v u l d e restant van T o n i d o . V i c t o r i a won met 1 - 0 . Door de heer A.M.J. D r e s s e l h u i j s k r e g e n de s p e l e r s e e n t i e n t j e a a n g e b o d e n w a a r v a n twee leren b a l l e n w e r d e n a a n g e s c h a f t . O o k later bracht hij r e d d i n g in de f i n a n c i ë l e nood door een s c h e n k i n g van 100 gulden.
21
V i c t o r i a had a l s v e r e n i g i n g meer i n h o u d d a n v o o r g a n g e r T o n i d o . In 1909 w a r e n al zoveel s p e l e r s a a n w e z i g dat e e n t w e e d e p l o e g k o n w o r d e n gevormd. M e n s p e e l d e de e e r s t e j a r e n a f w i s s e l e n d in de c o m p e t i t i e s v a n de U t r e c h t s e en B r a b a n t s e Bond, o v e r i g e n s z o n d e r veel s u c c e s . Sportpark
Westersingel
E e n f l i n k e s t a p v o o r w a a r t s w a s de i n g e b r u i k n e m i n g van het g e m e e n t e l i j k s p o r t t e r r e i n a a n de W e s t e r s i n g e l in 1912. V i c t o r i a w a s t o e n niet de e n i g e v o e t b a l v e r e n i g i n g , want n o g maar liefst vier v o e t b a l c l u b s m a a k t e n van het t e r r e i n g e b r u i k . Naast V i c t o r i a s p e e l d e n o o k S t e r k Door O e f e n i n g , W i l h e l m i n a en Tot O n s Plezier. De v e l d e n v o l d e d e n niet a a n de a f m e t i n g e n en w a r e n zo naar e l k a a r g e s c h o v e n dat de v e l d e n v a n V i c t o r i a en SDO e e n g e z a m e n l i j k e c o r n e r v l a g bezaten! TOP en W i l h e l m i n a g a v e n al g a u w de geest en S D O v e r t r o k later ook van het s p o r t p a r k . Het v e l d van W i l h e l m i n a werd g e g u n d aan e e n t e n n i s c l u b . De v e l d e n van V i c t o r i a e n S D O w e r d e n s a m e n g e v o e g d tot é é n veld v a n o f f i c i ë l e a f m e t i n g e n . P a s later v e r s c h e n e n k l e e d k a m e r s en materiaalhokken. V i c t o r i a wordt
Vriendenschaar
Tot 1915 s p e e l d e V i c t o r i a in de B r a b a n t s e Bond. In dat jaar wist het t o e g e l a t e n te w o r d e n tot de g r o t e N e d e r l a n d s e V o e t b a l b o n d . Omdat er in H i l v e r s u m e c h t e r al een v o e t b a l c l u b met d e z e l f d e n a a m s p e e l d e , moest V i c t o r i a haar n a a m w i j z i g e n . Het werd V r i e n d e n s c h a a r . O o k de r o o d w i t t e c l u b k l e u r e n w e r d e n v e r a n d e r d in geelwit. O v e r i g e n s niet voor lang, want in 1920 w e r d e n d e z e d e f i n i t i e f b l a u w z w a r t . De e e r s t e s e i z o e n e n in de NVB w a r e n m o e i l i j k voor V r i e n d e n s c h a a r . In het s e i z o e n 1 9 1 8 / 1 9 1 9 e i n d i g d e de c l u b e c h t e r op e e n t w e e d e plaats. Bij het t i e n j a r i g b e s t a a n w e e s v o o r z i t t e r Van Vugt op het feit dat V r i e n d e n s c h a a r met t a c h t i g leden toen de g r o o t s t e s p o r t v e r e n i g i n g van C u l e m b o r g was. Hij v e r w a c h t t e dat de c l u b d o o r een s a m e n g a a n met SDO n o g g r o t e r zou w o r d e n . De fusie k e t s t e e c h t e r af w a a r d o o r beide c l u b s t o c h h u n e i g e n weg b l e v e n gaan. T o c h bleef V r i e n d e n s c h a a r g r o e i e n . R o n d 1917 werd een d e r d e elftal in de BVB t o e g e l a t e n , terwijl in 1919 ook een v i e r d e elftal a a n de v e r e n i g i n g w e r d toegevoegd.
zz
Herenstraat 42 Culemborg
Zalenverhuurtot 150 personen voor Recepties
Trouwpartijen Jubilea - Vergaderingen
fetemmeps STOELEN TAFELS SERVIES Beethovenlaan 18 4102 BM Culemborg Tel.: 03450-13716
@4. (^choots Zandstraat 23B 4101 EC Culemborg Tel. (03450) 19875 Privé Pr. Hendrikstraat 13 4101 ,JV Culemborg Tel. (03450) 17870
ANTIEKHANDEL,
-RESTAURATIE
EN
-TAXATIE
23
R. K. F o r t i t u d o In 1919 r a a k t e V r i e n d e n s c h a a r wat k a t h o l i e k e s p e l e r s kwijt a a n de R.K F o r t i t u d o . Deze v e r e n i g i n g w a s o p 28 april 1919 opgericht o p i n s t i g a t i e van de p l a a t s e l i j k e r o o m s k a t h o l i e k e overheid. Deze z a g in deze v e r z u i l d e tijd k a t h o l i e k e n liever v o e t b a l l e n in e e n r.k. club. O v e r de o p r i c h t i n g o n t s t o n d nogal wat rumour, ook b i n n e n de e i g e n k a t h o l i e k e kring. Er w e r d een d i s c u s s i e g e v o e r d of F o r t i t u d o e e n c l u b van r.k m i d d e n s t a n d e r s of r.k. a r b e i d e r s moest worden. Een nu niet m e e r te v o l g e n d i s c u s s i e . K a p e l a a n K o e l m a n , de g e e s t e l i j k e a d v i s e u r , b e p a a l d e e v e n w e l dat het e e n c l u b voor a l l e r o o m s k a t h o l l e k e n zou zijn. O o k F o r t i t u d o b e w e e s z i j n b e s t a a n s r e c h t en g r o e i d e uit tot de t w e e d e g r o t e v o e t b a l v e r e n i g i n g van Culemborg. De g r o n d s l a g voor r i v a l i t e i t w a s gelegd. Gloriej a r e n In 1925 b e h a a l d e V r i e n d e n s c h a a r het k a m p i o e n s c h a p in de d e r d e klasse, e e n p r e s t a t i e die het n o g m e n i g m a a l wist te h e r h a l e n . E c h t e r t e l k e n s w i s t e n t e g e n s t a n d e r s p r o m o t i e naar de t w e e d e k l a s s e te v o o r k o m e n . Nadat de c l u b weer m i s g r e e p , ditmaal in e e n w e d s t r i j d t e g e n U W s c h r e e f e e n v e r s l a g g e v e r : " V r i e n d e n s c h a a r v e r l o o r op het n i p p e r t j e . V r o u w e n en m e i s j e s s t o n d e n te huilen, m a a r V r i e n d e n s c h a a r bleef weer d e r d e k l a s " . P a s in 1935 w i s t e n de b l a u w z w a r t e n de t w e e d e k l a s s e KNVB te b e r e i k e n . De e c h t e g l o r i e d a g e n b r a k e n d a a r n a aan. A c h t e r het v o o r v e l d a a n de W e s t e r s i n g e l werd in de c r i s i s j a r e n door w e r k l o z e n onder leiding van de Heidemij nog e e n t w e e d e veld a a n g e l e g d . De o p w i n d e n d s t e c o m p e t i t i e is o n g e t w i j f e l d die van 1 9 4 3 / ' 4 4 geweest. V r i e n d e n s c h a a r m a a k t e k a n s op p r o m o t i e n a a r de e e r s t e klasse. Op 30 april 1944 w e r d door V r i e n d e n s c h a a r de b e s l i s s e n d e " w e d s t r i j d van de eeuw" g e s p e e l d t e g e n het U t r e c h t s e DOS. In d e z e tijd s t o n d er normaal 3 tot 4.000 man p u b l i e k langs de lijn. Deze w e d s t r i j d nu werd b i j g e w o o n d d o o r een 11.000 man groot p u b l i e k dat r i j e n d i k het t e r r e i n aan de W e s t e r s i n g e l b e v o l k t t e . In het t e a m dat t o e n a a n t r a d en dat d o o r g a a t voor het s t e r k s t e elftal uit de v o e t b a l g e s c h i e d e n i s van Culemborg, s p e e l d e n b e k e n d e v o e t b a l l e r s a l s Jan Bronk, R i n u s Bijl en de om z i j n k n o e r h a r d e t r a p t e c h n i e k en p e n a l t i e s l a n d e l i j k b e k e n d h e i d g e n i e t e n d e Bart ("spekkie") van de Ham. Een niet b e n u t t e s t r a f s c h o p b e p a a l d e de wedstrijd. V r i e n d e n s c h a a r v e r l o o r met 2-1 en bleef in de tweede klasse.
24
De wedstrijd van de eeuw op 30 april 1944. Let op de toeschouwersschare op de achtergrond.
Het elftal dat op 6 februari 1944 DW uit Amsterdam met 0-4 versloeg. Staande v.l.n.r. O. Verkerk, J. Bronk, D. Coenmans, V. den Hartog,. O. v. Zoelen, F. Saltzherr, L. Vink, B. Bronk, T. Vink, B. v.d. Ham, A. Delmee, K. Gerbrands, R. Kouthaan. Zittend v.l.n.r. B. Ansems, K. Smits, Jf. Bijl, P. in den Eng en J. v. Zomeren.
*5
De
neergang
In de J a r e n na de T w e e d e W e r e l d o o r l o g r a a k t e n de p r e s t a t i e s van de v e r e n i g i n g e r n s t i g in de v e r d r u k k i n g . In 1961 k w a m er e e n e i n d e a a n het 2 7 - J a r i g e v e r b l i j f in de t w e e d e klasse. De vele a a n h a n g e r s van C u l e m b o r g s g r o o t s t e v o e t b a l v e r e n i g i n g m o e s t e n m e e m a k e n dat het e e r s t e t e a m van de v e r e n i g i n g in de J a r e n erna l a n g z a a m a f d a a l d e naar het v i e r d e k l a s s e r s c h a p van de K N V B en in 1975 z e l f s uit moest g a a n k o m e n in de U t r e c h t s e o n d e r a f d e l i n g . De J a r e n 1 9 7 4 1976 b e t e k e n d e n v o o r V r i e n d e n s c h a a r e e n d i e p t e p u n t met d r i e d e g r a d a t i e s op een r i j . Niet a l l e e n de p r e s t a t i e s b e p a a l d e n de nood. O o k het b e s t a a n v a n de v e r e n i g i n g k w a m o p het spel te staan. De a c c o m o d a t i e a a n de W e s t e r s i n g e l w a s a l s g e v o l g v a n e e n s l e c h t g e m e e n t e l i j k b e l e i d in de J a r e n '50 en '60 s t e r k v e r o u d e r d . A n d e r e v e r e n i g i n g e n k r e g e n e e r d e r de k a n s z i c h te o n t p l o o i i e n op v e r b e t e r d e t e r r e i n e n op het n i e u w e s p o r t p a r k T e r w e i J d e . V r i e n d e n s c h a a r moest e c h t e r w a c h t e n . Een b e w o g e n r a a d s v e r g a d e r i n g in d e c e m b e r 1975 w a s e r v o o r n o d i g om V r i e n d e n s c h a a r naar T e r w e i J d e te laten v e r h u i z e n . Deze v e r h u i z i n g b e t e k e n d e het b e g i n v a n e e n p e r i o d e v a n o p g a n g die in het j u b i l e u m j a a r kon w o r d e n a f g e r o n d met een h e r n i e u w d e intrede in de t w e e d e k l a s s e v a n de KNVB. Nieuw
élan
Het b e s t u u r o.l.v. H a n s J o b s e pakte de z a k e n v o o r t v a r e n d aan. De n o d i g e m o e i l i j k h e d e n m o e s t e n nog o v e r w o n n e n warden, maar al in 1977 w e r d het n i e u w e c l u b g e b o u w in g e b r u i k genomen. In 1978 v o l g d e e e n o v e r d e k t e t r i b u n e , in 1981 de w e d s t r i j d v e r l i c h t i n g en in 1982 kon e e n d e r d e s p e e l v e l d . In 1986 w e r d e e n u i t b r e i d i n g v a n de k l e e d v o o r z i e n i n g e n g e r e a l i s e e r d . O o k het e e r s t e elftal wist uit het dal o m h o o g te klimmen. De o p m a r s begon in 1977 met e e n n i e u w e t r a i n e r . In 1978 w e r d V r i e n d e n s c h a a r k a m p i o e n van de e e r s t e k l a s s e van de U t r e c h t s e a f d e l i n g en p r o m o t i e n a a r de h o o f d k l a s s e volgde. 1980 bracht een h e r n i e u w d debuut in de v i e r d e k l a s s e KNVB, welke p e r i o d e in 1986 werd a f g e s l o t e n met het k a m p i o e n s c h a p en p r o m o t i e naar de d e r d e klasse. P r o m o t i e n a a r de t w e e d e k l a s s e in 1988 v o r m d e de l a a t s t e parel aan de k r o o n v a n het s u c c e s . Bij de w i n t e r s t o p v o e t b a l t het V r i e n d e n s c h a a r e l f t a l al o p n i e u w in de h o o g s t e r e g i o n e n van de c o m p e t i t i e . De
grootste
V r i e n d e n s c h a a r is in C u l e m b o r g met 700 leden veruit de g r o o t s t e (voetbal)vereniging. Ter v e r g e l i j k i n g : G a r u d a
26
Kaluku v o e t b a l d e in 1988 met 2 t e a m s , C u l e m b o r g '67 met 7 en F o r t l t u d o met 14 elftallen; V r i e n d e n s c h a a r d a a r e n t e g e n met 2 4 e l f t a l l e n . Het is een h e c h t e en a k t i e v e v e r e n i g i n g met e e n forse j e u g d a f d e l i n g . Het s o c i a l e a s p e k t v a n het v e r e n i g i n g s l e v e n komt naar v o r e n bij de i n t e r n e t o e r n o o i e n , de b i n g o ' s , de s p e l l e t j e s - d a g e n en het k i n d e r c a r n a v a l . Voor veel leden is V r i e n d e n s c h a a r dan ook een leven op zich. De v e r e n i g i n g heeft niet de e e n v o u d i g s t e weg n a a r het s u c c e s g e k o z e n . Zij k o o s voor e e n g e d e g e n v e r e n i g i n g s o r g a n i s a t i e , een z o r g z a a m f i n a n c i e e l b e l e i d e n e e n grote mate v a n z e l f w e r k z a a m h e i d . Een niet o n b e l a n g r i j k e rol in het v e r e n i g i n g s g e b e u r e n speelt het prima v e r z o r g d e en m a a n d e l i j k s v e r s c h i j n e n d e clubblad. O o k dat v e r b i n d t de leden met d e z e zo s u c c e s v o l l e en h i s t o r i e r i J k e C u l e m b o r g s e v e r e n i g i n g . Bij het t a c h t i g j a r i g e b e s t a a n heeft V r i e n d e n s c h a a r z i j n z a a k j e s i n m i d d e l s weer v o o r 100 procent voor e l k a a r . A. J. B.
Gebruikte
literatuur:
B l a u w Zwart, officieel o r g a a n CVV V r i e n d e n s c h a a r , jrg. 41 (1988), no. 1, 4 ( j u b i l e u m n u m m e r ) en 7/8. G. v.d. Veer, " T o n i d o - V i c t o r i a - V r i e n d e n s c h a a r " , C u l e m b o r g s e Courant dd 7 - 1 - 1 9 8 8 .
in:
BEN
HQLTKAMP
DB ELISABETH-KLOK VAN DE ROOMS-KATHOLIEKE
BARBARAKERK
In de St. B a r b a r a t o r e n aan de Markt h a n g e n vier k l o k k e n . De drie grootsten werden in 1948 gegoten door de firma E i j s b o u t s te Asten. Deze k l o k k e n k w a m e n in de p l a a t s van drie a n d e r e k l o k k e n uit 1924, die t i j d e n s de o o r l o g in 1942 door de Duitsers werden gestolen. Zij werden nooit t e r u g g e v o n d e n . Het v i e r d e k l o k j e h e b b e n de b e z e t t e r s ook m e e g e n o m e n , maar dit k w a m na de o o r l o g weer op z i j n p l a a t s terug. Dit zgn. E l i s a b e t h - k l o k j e , o n t k o m e n a a n de D u i t s e s m e l t k r o e s , heeft e e n g e s c h i e d e n i s die t e r u g g a a t tot 1555. In dat j a a r werd de k l o k g e g o t e n en in de t o r e n van de t o e n m a l i g e St. J a n s k e r k o p g e h a n g e n . De St,
Johans Baptlste
Kerk
Op de p l a a t s waar men nu de b a s i s s c h o o l "De Lei linden" vindt, heeft g e d u r e n d e e n k e l e eeuwen, tot het Jaar 1826, de St. J a n s k e r k gestaan. Deze t a m e l i j k g r o t e k e r k w a s g e w i j d aan de H. J o h a n n e s de Doper. In de z e s t i e n d e e e u w s p r a k men wel van de "St. J o h a n s B a p t l s t e Kerk" en ook is bekend, dat deze k e r k g e d u r e n d e haar l a a t s t e J a r e n en w a a r s c h i j n l i j k ook veel e e r d e r wel "St. J o h a n s k e r k " g e n o e m d werd. In het J a a r 1531 b e s l o t e n Heer A n t o n i s en V r o u w e E l i s a b e t h de St. J o h a n s - B a p t i s t e K e r k van e e n t o r e n te v o o r z i e n . In 1535 r e e d s moet de t o r e n al g r o t e n d e e l s v o l t o o i d geweest zijn, want in dat jaar werd de e e r s t e klok, de zgn. M a r i a klok, g e g o t e n door Jan T o l h u i s . De kap van de t o r e n werd e c h t e r p a s z e s jaar later gedekt. T w i n t i g Jaar na de e e r s t e k w a m er in 1555 e e n tweede klok, die eveneens door Tolhuis werd g e g o t e n . Deze zgn. E l i s a b e t h - k l o k had a l s r a n d s c h r i f t : " E l i s a b e t h Z a c h a r i a e M a g n u m V i r u m Genuit. Jan T o l h u i s me fecit 1555" < E l i s a b e t h s c h o n k Z a c h a r i a s e e n groot man. Jan T o l h u i s heeft mij g e g o t e n in 1 5 5 5 ) . B e h a l v e dat E l i s a b e t h de m o e d e r w a s van de H. J o h a n n e s de Doper, de p a t r o o n van de kerk, zal de n a a m van de k l o k w a a r s c h i j n l i j k ook een e e r b e t o o n z i j n geweest a a n V r o u w e E l i s a b e t h . Deze o v e r l e e d op 9 d e c e m b e r 1555. Van h a a r is bekend, dat zij veel heeft b e t e k e n d v o o r C u l e m b o r g en z i j n b e w o n e r s . U i t e i n d e l i j k komt er in 1663 nog e e n derde k l o k bij . Maar al na 1684 zal de St. J o h a n s k e r k niet of n a g e n o e g niet meer w o r d e n g e b r u i k t . Het v o o r t g a a n d e verval v a n de oude Nieuwstad-parochiekerk w a s d a a r v a n e e n logisch gevolg.
38
De voorgevel van de r.k. kerk getekend naar de bestaande toestand in 1853.
«9
De oude r o o m s - k a t h o l l e k e
Barbarakerk
O p d i v e r s e oude s t a d s p l a t t e g r o n d e n is d u i d e l i j k te zien, dat de R i d d e r s t r a a t v r o e g e r e e n z u i d e l i j k e u i t l o p e r had, e e n d o o d l o p e n d g e d e e l t e . T h a n s vindt m e n o p die p l a a t s het b i n n e n t e r r e i n van de S o c i a l e A c a d e m i e "De N l j e n b u r g " . Dit stukje straat noemde men vroeger "de Papenhoek", dit vanwege de a a n w e z i g h e i d van het r.k. schuilkerkJe, dat a l d a a r in de gevelrij w a s o p g e n o m e n en e n k e l e a n d e r e r.k. percelen, waaronder de pastorie en eertijds de zgn. kloppenschool. Het uit 1628 daterende kerkje was zo b o u w v a l l i g geworden, dat men het in 1817 g e r e n o v e e r d en v e r g r o o t heeft. E n k e l e leden v a n de R.K. g e m e e n t e h e b b e n eind 1816, nadat zij van de renovatieplannen vernomen hadden, nog het idee geopperd om de leegstaande en v e r v a l l e n J o h a n s k e r k t e r u g te v r a g e n a a n de overheid. Er w a r e n e c h t e r te veel bezwaren, z o w e l van p r a k t i s c h e a l s van f i n a n c i ë l e aard. In de loop van 1817 b e g o n men met het o p k n a p k a r w e i . Dat had o v e r i g e n s e e n zo d r a s t i s c h k a r a k t e r , dat het w o o r d " n i e u w b o u w " hier meer op z i j n p l a a t s is. De a c h t e r g e v e l v a n de v e r n i e u w d e k e r k bleef, a l s voorheen, g r e n z e n a a n de P a p e n h o e k ( R i d d e r s t r a a t ) . De v o o r g e v e l k w a m e c h t e r op de p l a a t s , waar nu het n o o r d e l i j k t r a n s e p t is v a n de h u i d i g e B a r b a r a k e r k . De k e r k w a s b e r e i k b a a r via e e n pad, dat vanaf de P a p e n h o e k l a n g s de k e r k n a a r de zij ingang leidde. Een ander pad kon a a n g e l e g d worden, nadat het kerkbestuur in 1825 een pand aan het "Marktveld" had aangekocht. Dit pand werd gesloopt. Twee met vazen bekroonde h e k p o s t e n m a r k e e r d e n d e z e p l a a t s . Het hek gaf toegang tot de zgn. "kerkweg": een pad van enkele tientallen meters lang, dat naar het vernieuwde waterstaatskerkje leidde. Op het allerlaatste nippertje werd nog b e s l o t e n een t o r e n a a n de k e r k toe te voegen. Deze t o r e n k w a m met é é n zijde t e g e n de v o o r g e v e l van de k e r k te staan. Er w a s voor de v e r w e z e n l i j k i n g e c h t e r zo w e i n i g g e l d beschikbaar, dat alleen de onderbouw van de toren gerealiseerd kon worden. Deze s i t u a t i e d u u r d e voort tot 1820. In 1818, op 2 o k t o b e r werd in L o p i k een t o r e n k l o k v e r k o c h t , met een " s c h o o n en zilver" geluid, v o l g e n s het n o t u l e n b o e k van het k e r k b e s t u u r . Er werd e e n c o m m i s s i e a f g e v a a r d i g d o m de b e w u s t e klok in o g e n s c h o u w te nemen. De k l o k bleek e c h t e r o n g e s c h i k t en werd d u s niet a a n g e k o c h t . In de o c h t e n d van 5 juli 1820, t i j d e n s e e n v e r g a d e r i n g van het k e r k b e s t u u r , werd b e s l o t e n e e n c o m m i s s i e in het leven te roepen, die de verdere voltooiing van de toren
30
Niet gerealiseerd ontwerp voor de voorgevel na vergroting van de kerk uit 1853.
b e g e l e i d e n zou. De f u n k t i e van deze c o m m i s s i e werd als volgt o m s c h r e v e n : ". . . . te b e p r o e v e n o m d o o r middel van eene inteekening, de n o o d i g e p e n n i n g e n b i j e e n te b r e n g e n welke tot b e r e i k i n g van dit doel n o t o i r vereischt worden. Er zijn tot deeze commissie benoemd de Heeren P. van H a a s b e r g e n , A. van M u n s t e r en J. Rossel, welke z i c h d e e z e b e n o e m i n g h e b b e n laten w e l g e v a l l e n . " Voor de (ver) b o u w van de kerk w a s e e r d e r al een lening g e s l o t e n . De f i n a n c i e r i n g van de t o r e n b o u w en de a a n k o o p van een k l o k m o e s t e n apart g e r e g e l d worden. R u i m drie w e k e n later, op 28 juli, kon de c o m m i s s i e meedelen, dat er r e e d s voor fl. 1 . 1 6 7 , - , - was ingetekend. Het k e r k b e s t u u r b e d a n k t e de c o m m i s s i e h i e r v o o r en verzocht haar v e r d e r te g a a n met het i n z a m e l e n van gelden. O p d r a c h t werd g e g e v e n om met de a f b o u w te b e g i n n e n . A a n k o o p v a n de
Elisabeth-klok
Ook op die dag (28 J u l i ) werd e e n v e r z o e k g e d a a n a a n het s t e d e l i j k bestuur, o m de E l i s a b e t h - k l o k te mogen kopen. Het k e r k b e s t u u r had n a m e l i j k vernomen, dat de G o u v e r n e u r van de provincie en Gedeputeerde Staten aan het stadsbestuur t o e s t e m m i n g h a d d e n g e g e v e n o m de k l o k k e n v a n de J o h a n s t o r e n te v e r k o p e n . Het k e r k b e s t u u r b o o d aan de klok voor e i g e n r e k e n i n g uit de J o h a n s t o r e n te laten halen, om deze daarna te laten wegen in de s t a d s w a a g (onder het s t a d h u i s ) . De p r i j s zou dan v a s t g e s t e l d w o r d e n naar het gewicht, maar dan wel zo dat er ook een v e r b a n d zou zijn met het gewicht en de p r i j s van de beide a n d e r e k l o k k e n uit de toren. Men w a s k e n n e l i j k wat w a n t r o u w e n d t e g e n o v e r het s t a d s b e s t u u r . Na de v e r k r e g e n g o d s d i e n s t v r i j h e i d van 1796, w a s de r e l a t i e met de s t e d e l i j k e o v e r h e i d nog niet o p t i m a a l . In de n o t u l e n van de k e r k b e s t u u r s v e r g a d e r i n g van 18 s e p t e m b e r 1820 is een afschrift o p g e n o m e n van het a n t w o o r d van het s t a d s b e s t u u r : ". . . w a a r o p g e d e l i b e r e e r d z i j n d e g o e d g e v o n d e n is, aan de R o o m s e n Kathol ijke G e m e e n t e v e r g a d e r e n d e in de b i n n e n s t a d alhier, de k l e i n s t e der drie k l o k k e n in de St. J o h a n s k e r k t o r e n a l h i e r zich b e v i n d e n d e en aan de stad in e i g e n d o m b e h o r e n d e , af te s t a a n en te leveren, zoo a l s g e d a a n wordt bij deezen, mits dat dezelve klok door hun voor eige r e k e n i n g en r i s i c o uit g e z e g d e T o r e n worde a f g e n o m e n erf te dezer s t a d s w a a g g e w o g e n en dat de w a a r d e bij het pond b e r e k e n d door d e s k u n d i g e n zal w o r d e n bepaald, mitsgaders, dat bij de a f l e v e r i n g , de b e t a l i n g van g e z e g d e klok, ten b e h o e v e n der stad p l a a t s heeft ". pond, maar wat er voor betaald p a r o c h i e a r c h i e f niet terug te vinden.
3*
De klok is, is
woog in
382 het
De h u i d i g e
Barbarakerk
In 1853 heeft men het p l a n opgevat o m de kerk, die e n k e l e e r n s t i g e g e b r e k e n begon te v e r t o n e n , te v e r g r o t e n . M e e r d e r e t e k e n i n g e n w e r d e n gemaakt, w a a r o n d e r v o o i — en z i j a a n z i c h t e n van de k e r k in oude en n i e u w e toestand, alsmede enkele plattegronden en doorsneden. Gedacht werd aan een i n g r i j p e n d e w i j z i g i n g van de v o o r g e v e l . De t o r e n met z i j n o p v a l l e n d e s p i t s v e r s i e r l n g - b e s t a a n d e uit e e n h a a n a l s m e d e de p a u s e l i j k e s l e u t e l s en een driekroon - zou daarbij o n g e w i j z i g d blijven. Een a f b e e l d i n g v a n dit n i e u w e o n t w e r p vindt u a l s i l l l u s t r a t i e bij dit a r t i k e l . Het n i e u w b o u w p l a n werd w e g e n s g e l d g e b r e k e c h t e r nooit u i t g e v o e r d . Het verval zette e v e n w e l door en het g e b o u w w e r d in de j a r e n t a c h t i g van de v o r i g e e e u w u i t e i n d e l i j k echt te klein. Daarom werd er een geheel nieuwe kerk gebouwd, een s c h e p p i n g van a r c h i t e c t Piet v a n G e n k te E t t e n - L e u r . Deze k e r k w e r d i n g e w i j d op 4 of 5 d e c e m b e r 1886. (4 d e c e m b e r is de n a a m d a g van St. B a r b a r a ) . In de t o r e n v a n de m o n u m e n t a l e westgevel werd de E l i s a b e t h k l o k o p g e h a n g e n . P a s in 1924 komen er drie klokken bij. Het Elisabethklokje werd u i t e i n d e l i j k a l l e e n nog maar voor het " A n g e l u s " geluid, het middaggebed, dat thans in o n b r u i k is geraakt. De klok zwijgt nu: h a a r g e l u i d stemt niet met dat van de a n d e r e d r i e k l o k k e n en b o v e n d i e n is zij ooit g e b a r s t e n , waarna de k l o k g e l a s t is. De k l a n k is d a a r o m niet zo w e l l u i d e n d meer. Het zou te o v e r w e g e n zijn, o m d e z e 433 Jaar oude k l o k uit de t o r e n te h a l e n en in de k e r k of e r g e n s a n d e r s p e r m a n e n t ten t o o n te stellen.
Gebruikte
Bronnen:
- A r c h i e f van de St. B a r b a r a p a r o c h i e te Culemborg. - S t a d s a r c h i e f Culemborg. - J.W. Peek, G e s c h i e d k u n d i g o v e r z i c h t van k a t h o l i e k Culemborg. Culemborg, 1928. - A.W.K. Voet van O u d h e u s d e n , H i s t o r i s c h e B e s c h r i J v i n g e Culemborg. Utrecht, 1753. - P.J.W. B e i t j e s en P.W. S c h i p p e r , Culemborg, Beeld van stad. Culemborg, 1988.
van een
33
EEN IN
EEN
PRACHTIGE
OMGEVING
MET
LEZING SFEER
Monumenten e n oude gebouwen hebben doorgaans grote b e l a n g s t e l l i n g in Culemborg. O n z e vereniging sloeg o p dinsdag 18 o k t o b e r met e e n geslaagde lezing o v e r dit o n d e r w e r p d e s p i j k e r dan o o k dubbel o p d e kop. Eenmaal d o o r de keuze v a n d e lokatie: d e s f e e r v o l l e o m g e v i n g v a n d e enige t i j d t e r u g g e r e s t a u r e e r d e l u t h e r s c h e kerk. E n voor e e n t w e e d e keer d o o r d e k e u z e van d e s p r e k e r : ir. W. Raue, direkteur v a n de landelijke vereniging "Hendrick de Keyser". Dhr. Raue wist d e a a n w e z i g e n r u i m t w e e m a a l d r i e kwartier te onderhouden met e e n s p r a n k e l e n d e en o n d e r h o u d e n d e lezing over het w e r k van z i j n v e r e n i g i n g . D e avond e i n d i g d e d a n ook r u i m na t i e n uur, maar had voor vele van d e 5 8 a a n w e z i g e n nog best wat langer m o g e n duren. "Hendrick de Keyser" Ingeleid d o o r onze v o o r z i t t e r , b e g o n dhr. Raue met e e n t o e l i c h t i n g o p het werk v a n d e naar d e b e k e n d e 17e e e u w s e bouwheer Hendrick de Keyser genoemde vereniging. Deze v e r e n i g i n g werd opgericht in 1918, toen m. n. in A m s t e r d a m r o n d o m d e W e s t e r k e r k veel w a a r d e v o l l e b o u w w e r k e n d r e i g d e n te verdwijnen. Haar i n m i d d e l s l a n d e l i j k e o o g m e r k is het behoud v a n waardevolle Nederlandse architectuur. De v e r e n i g i n g tracht dit t e b e r e i k e n door p a n d e n a a n t e kopen en te r e s t a u r e r e n . V e r k r e g e n g e b o u w e n b l i j v e n i n bezit e n w o r d e n verhuurd. M o m e n t e e l telt " H e n d r i c k d e K e y s e r " 2 7 0 p a n d e n i n 6 1 N e d e r l a n d s e g e m e e n t e n . Dit bezit breidt z i c h nog s t e e d s uit, G e s t r e e f d wordt naar e e n c o l l e c t i e oude gebouwen die representatief i s voor de Nederlandse bouwkunst door d e e e u w e n heen. D i t geldt o o k s t e e d s meer voor de r e c e n t e r e a r c h i t e c t u u r uit d e 19e e n 20e eeuw. Een k o s t b a r e
zaak
Monumenten in stand houden is e e n kostbare zaak. Restauratie is e r g arbeidsintensief, terwijl o o k veel i n c o u r a n t e m a t e r i a l e n w o r d e n gebruikt. In d e r e s t a u r a t i e g a a n d a a r o m grote b e d r a g e n om. Bij " H e n d r i c k d e K e y s e r " a l l e e n al z o ' n fl. 2 a 3 min. Aan h u u r i n k o m s t e n komt e r bij de v e r e n i g i n g fl. 3,3 min. binnen. H i e r v a n wordt weer r u i m 35 X a a n h e t o n d e r h o u d v a n d e g e b o u w e n u i t g e g e v e n . Voor
34
restauraties krijgt "Hendrick de Keyser" subsidies van Monumentenzorg. Door de decentralisatie van het m o n u m e n t e n b e l e i d zijn de r e g e l i n g e n e c h t e r niet e e n v o u d i g e r geworden en door bezuinigingen is er minder geld b e s c h i k b a a r . L a n d e l i j k neemt de r e s t a u r a t i e - a k t i v i t e i t d a n ook af, h e l a a s ook bij " H e n d r i c k de K e y s e r " . Voor haar werk krijgt de vereniging veel steun van buitenaf, o.a. door schenkingen en legaten. Voor de s u c c e s s i e w e t is zij erkend a l s e e n v e r e n i g i n g w e r k z a a m v o o r het algemeen belang. Ook de vereniging "Voet van Oudheusden" heeft deze status. Over l e g a t e n betaalt zij d a a r o m e e n g o e d k o o p tarief a a n s u c c e s s i e r e c h t <11%). De vereniging wordt gesteund door zo'n 2.000 leden en donateurs. Wetenswaardigheden De h o o f d m o o t van de avond b e s t o n d uit e e n r o n d g a n g langs verschillende monumenten van de v e r e n i g i n g "Hendrick de Keyser" , v e r s p r e i d over het hele land. Dit g e b e u r d e aan de hand v a n een d i a v e r t o n i n g . U i t v o e r i g w e r d d o o r de s p r e k e r s t i l g e s t a a n bij de w e t e n s w a a r d i g h e d e n en b i j z o n d e r h e d e n v a n de diverse oude gebouwen. Zo werd de kennis van de a a n w e z i g e n over oude a r c h i t e c t u u r a a n z i e n l i j k uitgebreid. Verteld werd o.m. over de t r a d i t i o n e l e i n d e l i n g van huizen, de o n t w i k k e l i n g van h o u t b o u w via h o u t s k e l e t b o u w naar s t e n e n bouw, k r u i s v e n s t e r s en de p r e s t i g i e u z e a r c h i t e c t u u r uit de 18e eeuw. Elk v e r t o o n d e pand leende z i c h voor het o n t h u l l e n van n i e u w e b i j z o n d e r h e d e n e n a n e c d o t e s . O p een aantal van de b e h a n d e l d e o n d e r w e r p e n g a a n we h i e r o n d e r v e r d e r in. Houten
huizen
Van veel 17e e e u w s e h u i z e n vormt het h o u t e n skelet veelal nog het b e l a n g r i j k s t e b e s t a n d d e e l . De s t e n e n m u r e n h a d d e n indertijd nog g e e n d r a g e n d e f u n k t i e en w a r e n d a a r o m v a a k erg dun. Dit herinnert aan de v o o r l i g g e n d e tijd w a a r i n de h u i z e n nog h e l e m a a l van hout w e r d e n gebouwd. S t a d s b e s t u r e n p r o b e e r d e n e c h t e r al vroeg b r a n d e n te v o o r k o m e n en s c h r e v e n in b o u w v e r o r d e n i n g e n s t e n e n s c h e i d s m u r e n voor. Zo o n t s t o n d geleidelijk een versteningsproces in de houtbouw. De h o u t c o n s t r u c t i e bleef in de 17e e e u w e c h t e r nog d u i d e l i j k aanwezig. Aan de b u i t e n k a n t herkent men v a a k nog de i n d e l i n g van de huizen. V a n o u d s w a s het v o o r h u l s het b e l a n g r i j k s t . Daar lag een m a r m e r e n v l o e r en w a s er het contact met de straat. Met de deur, die in het m i d d e n van de gevel zat, k w a m men direct het h u i s binnen. De p e r c e l e n w a r e n vrij diep. A c h t e r
35
Hier en in de andere duizend dorpen en steden van ons land zijn in het verleden de coöperaties ontstaan die we nu kortweg de Rabobank noemen. Daarom is de Rabobank van oudsher overal diep geworteld.
Rabobank BQERENSTRAAT 1 CHOPINPLEIN 27
Staat dicht bij U y /
t voorhuis onderkelderde Q e
bevonden opkamer
zich
vaak
een
achterkamer
en
een
Het v o o r h u i s w a s ' s w i n t e r s erg koud. O m beter te k u n n e n stoken veranderde men in later tijd de indeling. De v o o r h u i z e n w e r d e n o p g e s p l i t s t in e e n g a n g of p o r t a a l met een kamer o p z i j . De deur b l e e f h i e r d o o r niet in het midden, maar werd i e t s v e r p l a a t s t . T y p i s c h voor de 17e e e u w blijft echter v a a k de h o u t e n o n d e r b o u w . De s t e n e n b o v e n g e v e l w e r d dan door veelal r i j k v e r s i e r d e c o n s o l e s geschraagd. C o n s o l i d e r e n of
restaureren
Huizen worden in de loop van hun bestaan doorlopend verbouwd. B o u w s p o r e n en a r c h i e f m a t e r i a a l b e p a l e n de opzet van e e n r e s t a u r a t i e p l a n . L a n g e tijd k w a m z o ' n p l a n neer o p het t e r u g b r e n g e n in de t o e s t a n d v a n een b e p a a l d moment. Men restaureerde terug. Tegenwoordig staat echter Juist het consolideren van wat aangetroffen wordt, voorop. De b o u w f a s e n b l i j v e n hierbij z i c h t b a a r . N a a r de m e n i n g van de spreker moet c o n s o l i d e r e n e c h t e r niet te veel tot een d o g m a worden. R e c o n s t r u e r e n moet m o g e l i j k blijven. De keuze is afhankelijk van het type gebouw en de vorm van de veranderingen. Het komt immers ook v o o r dat door latere w i j z i g i n g e n de o o r s p r o n k e l i j k e c o n s t r u c t i e van e e n g e b o u w 'gevaarlijk Is verzwakt. Reconstructie ïs in z o ' n 'geval d u i d e l i j k beter. Stijl en
symmetrie
Symmetrie is het k e n m e r k v a n veel 18e e e u w s e g e b o u w e n . De middenpartij met de ingang en e e n stoep kreeg hierbij veelal een accent door een natuurstenen of houten omlijsting. T y p e r e n d voor de 18e e e u w is de o n g e l o o f l i j k fraaie versiering, gericht op representatie en allure. Vooral gaat dit op voor de (dans) z a l e n in de a c h t e r h u i z e n . Hier o n t v i n g e n rijke r e g e n t e n 's z o m e r s h u n gasten. R i j k e betimmeringen, schilderstukjes b o v e n d e u r e n en s p i e g e l s , s t u c p l a f o n d s en grote p l a f o n d s c h i l d e r i n g e n komen we er dan ook v e e l v u l d i g tegen. Even o p m e r k e l i j k is de v a a k uiterst zwakke constructie. V a n w e g e de vrij grote o v e r s p a n n i n g van de zalen (soms 8,5 meter), waren lange b a l k e n nodig. O m de hoogte van de o n d e r l i g g e n d e k a m e r s te sparen, werden' d e z e b a l k e n op hun platte kant gelegd. Als er f e e s t e n w e r d e n g e h o u d e n m o e s t e n de b a l k e n in de ruimte e r o n d e r gestut worden. In de g r o t e s t e d e n g e b e u r d e dit door z o g e n a a m d e v e r h u i z e r s . Zij w o o n d e n
37
in de t u s s e n l i g g e n d e straten. Deze v e r h u i z e r s h a d d e n in de s t a d e e n heel scala van taken, 's Z o m e r s s t u t t e n zij met b a l k e n de zaalvloeren, de v o l g e n d e d a g h a a l d e n zij d e z e w e e r weg; 's W i n t e r s , w a n n e e r v a n w e g e de koude kleinere v e r t r e k k e n van e e n huis w e r d e n opgezocht, z e t t e n zij de porseleinkast en de andere spullen daarnaar over; zij g i n g e n n a a r de p o e l i e r en b r a c h t e n bij e e n feest de d o c h t e r d e s h u i z e s weg. V a a k h a d d e n zij ook n o g e e n t a a k op de b u i t e n p l a a t s e n . Een v e r h u i z e r v e r r i c h t t e d u s a l l e r l e i h a n d en s p a n d i e n s t e n , w a a r v o o r hij per dienst b e t a a l d werd. V e n s t e r s en
licht
Bij 17e e e u w s e h u i z e n t r e f f e n we g e w o o n l i j k k r u i s v e n s t e r s aan. Dit waren kozijnen uit zwaar materiaal met h o r i z o n t a l e d o r p e l s en v e r t i c a l e stijlen. B o v e n i n zat v a a k g l a s - i n - l o o d , o n d e r i n z a t e n l u i k j e s met r a a m p j e s e r a c h t e r . V a n o u d s z a t e n deze ramen vrij hoog in de g e v e l . Het licht viel h i e r d o o r ver in de r u i m t e naar binnen. De r a m e n a a n de onderkant waren van m i n d e r b e t e k e n i s . H i e r d o o r k e k e n de m e n s e n a l l e e n maar naar binnen. De l u i k j e s d a a r v a n w a r e n d a n ook m e e s t a l dicht. N a a r m a t e de m a t e n van het g l a s toe g i n g e n nemen, v e r a n d e r d e e c h t e r o o k de b e h o e f t e a a n l i c h t i n t r e d i n g . De r a m e n k o n d e n g r o t e r worden, zodat meer licht naar b i n n e n k o n komen. Verder ontstond ook de behoefte naar b u i t e n te kunnen kijken. M e t t e r t i j d zien we de o n d e r d o r p e l s v a n de r a m e n d a n ook lager k o m e n te liggen. Bij oude h u i z e n valt v a a k te c o n s t a t e r e n dat bijv. n a t u u r s t e n e n b a n d e n ter p l a a t s e v a n het raam naar beneden doorbroken zijn, teneinde de raampartij te k u n n e n v e r g r o t e n . Het
Drostenhuis
Door de s p r e k e r werd ook s t i l g e s t a a n bij het bezit van de v e r e n i g i n g in Culemborg. In de S l o t s t r a a t heeft " H e n d r i c k de Keyser" het Drostenhuis. Dit pand werd in 1984 i n g r i j p e n d g e r e s t a u r e e r d naar een r e s t a u r a t i e p l a n van prof. T e m m i n c k G r o l l . Het g e b o u w w a s helemaal uitgewoond. Tot de 19e eeuw was het woonhuis. Nadien is er o.a. de m o s t e r d f a b r i e k van S p o o r s M o s t e r d in g e v e s t i g d geweest. De onderkant is nu verhuurd als notariskantoor. De bovenliggende verdiepingen zijn verdeeld in vier wooneenheden. Dit het
38
15e e e u w s e pand bestaat uit twee b o u w l i c h a m e n , w a a r v a n a c h t e r s t e van latere d a t u m is. O o r s p r o n k e l i j k v o r m d e
Het middeleeuwse Drostenhuis op de hoek van de Slatstraat en de Lange Keent.
het g e b o u w een e e n h e i d met het w e s t e l i j k e deel van het p a n d S l o t s t r a a t 12 (Het K o m p a s ) . Het k r e e g z i j n d e f i n i t i e v e v o r m in de 17e eeuw. De n a a m o n t l e e n t het g e b o u w a a n S w e d e r v a n Culemborg, in 1462 drost, d.w.z. stadhouder of plaatsv e r v a n g e r van de heer van Culemborg. Reeds in de Jaren 1947-1950 werd het Drostenhuis gerestaureerd door de C u l e m b o r g s e architect Ausems. Bij deze restauratie werd o.a. een niet authentieke grote stenen wenteltrap geplaatst. Eveneens w e e k hij van het h i s t o r i s c h e af door niet g o e d g e p l a a t s t e k r u i s v e n s t e r s en a l l e r l e i k l e u r s t e l l i n g e n . E n k e l e van d e z e i n g r e p e n w e r d e n bij de l a a t s t e r e s t a u r a t i e g e c o r r i g e e r d . E e n artikel met a l l e r l e i b i j z o n d e r h e d e n o v e r het D r o s t e n h u i s v e r s c h e e n in het j a a r v e r s l a g van " H e n d r i c k de K e y s e r " o v e r 1984. Rond kwart over tien bedankte onze voorzitter dhr. J. E k e r i n g de s p r e k e r voor een terecht zeer b o e i e n d e avond.
A. J. B.
V
E
R
E
N
I
G
I
N
G
HENDRICK DE KEYSER
4©
juwelierhofleverancier
Markt 35-37. Culemborg.Tel.03450-13573
Voor al uw verlichting Klassiek of modern
De Kampioen Tollenstraat 21 - Culemborg SLIJTERIJ - WIJNHANDEL Ook voor
Culemborg Chopinplein 7 Telefoon 0 3 4 5 0 - 14374
onderdelen
uitgave
no. 3
januari
1989
