C#S?7% ; i A :: - ,; r

C#S?7%

I

I A •:: -

;

i

,;

r

JAARBOEK 1978

IKO

JAARBOEK 1978 Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie Foundation for Fundamental Research on Matter Stichting Instituut voor Kernphysisch Onderzoek Foundation Institute for Nuclear Physics Research

Inhoud 6 7

Formation, purpose and working method Oprichting, doel en werkwijze

Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie

10 11 15 30 37

Verslagen werkgemeenschappen/instituten

43 57 69 75 83 91 109 119

Speciale

129 Speciale Commissie voor de Theoretische Natuu 131 Speciale Commissie voor de Technische Fysica

commissies

Trendartikelen

Stichting Instituut voor Keinphysisch Onderzoek

Samenstelling bestuur en directie Natuurkunde in de branding Verslag van het Uitvoerend Bestuur Financieel Verslag Verslag van de FOM-personeelsraad Kernfysica FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica Atoomfysica Metalen FOM-TNO Molecuulfysica Vaste Stof Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica Hoge-energiefysica

139 Waterstof in metalen 151 157 167

Neutrino's in het heelal Atomen in verval Metallische glazen, eigenschappen en toepassingen

179

Personeelsbezetting

190 191 192 194 196 200 203

Samenstelling curatorium en directie Verslag van het Curatorium Algemene inleiding Verslag IKO-ondernemingsraad Financieel verslag Onderwerpen van onderzoek, publikaties e.d. Personeelsbezetting

206

Adressen van laboratoria en instituten waar FOM-groepen zijn ondergebracht Lijst van illustraties Colofon

207 208

Formation, purpose and working method

The Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (Foundation for Fundamental Research on Matter) (FOM) was called into existence on April IS, 1946 by prof. dr. G. van der Leeuw, the then Minister of Education, Arts and Sciences, representing as such the State of the Netherlands, prof, dr. H. A. Kramers (acting for himself and on behalf of prof. dr. J. M. W. Milatz), prof. dr. J. Clay, dr. H. J. Reinink and by dr. H. Bruining, secretary of the then Minister-President. As appears from article 2 of the Statutes, the Foundation sets out to promote fundamental scientific research in respect with matter in the Netherlands, this in the general interest as well as in the interest of university education. It tries to achieve this purpose by the stimulation of research in new fields of physics, by the co-ordination of existing research projects and by calling in the help of its institutes and working-groups to the education and training of young physicists. The Foundation performs its operations through the Governing Council, the Executive Board, the Board of Directors and the Committees, the latter leading working-communities called into being by the Governing Council for research work in special fields. Under the competency of the working-communities come the so called working-groups, which arc groups of scientific co-workers and technicians, directed by one or more working-group leaders. The names of these working-communities, to the number of seven, are derived from their fields of research: Nuclear Physics, Atomic Physics, Metals

FOM-TNO, Molecular Physics, Solid State Physics, Thermonuclear Research and Plasma Physics, High Energy Physics. From this last working-community the experimental part is separated. It now forms part of the National Institute for Nuclear Physics and High Energy Physics. The FOM-Institute for Atomic and Molecular Physics at Amsterdam maintains relations with the working communities for Solid State Physics, Atomic Physics, Molecular Physics, Thermonuclear Research and Plasma Physics. The FOM-Instilute for Plasma Physics, Rijnhuizen at Nieuv-.:gcin (in the province of Utrecht) as a whole forms part of the working-community Thermonuclear Research and Plasma Physics. For each of these institutes the Governing Council has set up a Policy Committee. Furthermore the Foundation FOM pursues its object by supporting the Stichting Instituut voor Kernphysisch Onderzoek (Foundation Institute for Nuclear Physics Research) (IKO) which was founded on June 29, 1946 by representatives of the FOM Foundation, of the Philips' Gloeilampenfabrieken and of the City of Amsterdam. The Foundation IKO sets out to promote fundamental and applied scientific research in the field of nuclear physics and cognate fields in the Netherlands, in the general interest as well as in that of university education. The Foundation is governed by a Board of Governors. The laboratories are situated in Amsterdam. The central address of the Foundation FOM is its of/ice, in Utrecht, Lucasbolwerk 4 (Tel. 030-317747).

Oprichting, doel en werkwijze De Stichting voor Fundamenteel onderzoek der Materie (FOM) werd 15 april 1946 in het leven geroepen door prof. dr. G. van der Leeuw, de toenmalige Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, als zodanig vertegenwoordigende de Staat der Nederlanden, prof. dr. H. A. Kramers (handelende voor zichzelf en voor prof. dr. J. M. W. Milatz), prof. dr. J. Clay, dr. H. J. Reinink, secretaris-generaal van het Ministerie van O. K. & W., en dr. H. Bruining, secretaris van de toenmalige Minister-President. De Stichting stelt zich, blijkens artikel 2 van de statuten, ten doel: 'de bevordering van het fundamenteelwetenschappelijk onderzoek in Nederland omtrent de materie, in het algemeen belang en dat van het hoger onderwijs'. Zij tracht dit doel te bereiken door het stimuleren van onderzoek op nieuwe gebieden van de natuurkunde, door het coördineren van bestaande onderzoekprojecten, en door haar instituten en werkgroepen in te schakelen bij de opleiding van jonge natuurkundigen. De Stichting verricht haar werkzaamheden door middel van de Raad van Bestuur, het Uitvoerend Bestuur, de Directie en de Commissie, welke laatste werkgemeenschappen leiden, die door de Raad van Bestuur voor het onderzoek binnen deelgebieden van de natuurkunde in het leven zijn geroepen. De werkgemeenschappen bestaan uit zogenaamde werkgroepen. Dat zijn groepen van wetenschappelijke medewerkers en technici, geleid door één of meer werkgroepleiders. De werkgemeenschappen, zeven in getal, worden genoemd naar hun onderzoekterrein: Kernfysica, Atoomfysica, Metalen FOM-TNO, Molecuulfysica,

IKQ

Vastestoffysica, Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica, Hoge-energiefysica. Van de laatste werkgemeenschap is vorig jaar het experimentele gedeelte afgesplitst, dat nu als de sectie Hoge-encrgiefysica deel uitmaakt van het Nationale Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica. Het FOM-lnstituut voor Atoom- en Molecuulfysica te Amsterdam onderhoudt relaties met de werkgemeenschappen voor de Vaste Stof, Atoomfysica, Molecuulfysica en Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica. Het FOM-lnstituut voor Plasmafysica, gelegen op het landgoed Rijnhuizen te Nieuwcgein, maakt als geheel deel uit van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica. Voor elk van deze instituten heeft de Raad van Bestuur een Beleidscommissie ingesteld. De Stichting FOM streeft verder haar doel na door subsidiëring van de Stichting Instituut voor Kernphysisch Onderzoek (IKO), die op 29 juli 1946 werd opgericht door vertegenwoordigers van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie, van de N.V. Philips' Gloeilampenfabrieken en van de Gemeente Amsterdam. De Stichting IKO stelt zich ten doel het fundamenteel en toegepast-wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de kernfysica en daarmede verwante gebieden in Nederland, in het algemeen belang en in het belang van het hoger onderwijs, te bevorderen. De Stichting wordt door een Curatorium bestuurd. De laboratoria zijn in de gemeente Amsterdam gevestigd. Het bureau, gevestigd te Utrecht, Lucasbolwerk 4, is het centrale adres van de Stichting FOM (tel. 030-317747).

F

°

STICHTING VOOR FUNDAMENTEEL ONDERZOEK DER MATERIE

10

Raad van Bestuur

prof. dr. J. de Boer, voorzitter prof. dr. P. M. Endt, ondervoorzitter prof. dr. K. W. Taconis, ondervoorzitter prof. dr. J. J. M. Beenakker prof. dr. J. Blok prof. dr. H. Brinkman prof. dr. A. Dymanus prof. dr. J. A. Goedkoop dr. E. F. de Haan prof. dr. D. Harting prof. dr. ir. J. J. J. Kokkedee dr. C. van der Leun prof. dr. J. J. van Loef dr. ir. E. L. Mackor prof. dr. F. van der Maesen D. A. van Meel, vertegenwoordiger TNO prof. dr. ir. B. Okkerse, vertegenwoordiger van de Minister van Onderwijs en Wetenschappen* prof. dr. L. H. Th. Rietjens dr. ir. D. Thoenes prof. dr. J. Volger prof. dr. H. de Waard prof. dr. ir. W. J. Witteman

Uitvoerend Bestuur

prof. dr. J. de Boer, voorzitter prof. dr. P. M. Endt, ondervoorzitter prof. dr. K. W. Taconis, ondervoorzitter prof. dr. J. J. van Loef prof. dr. H. de Waard

Directie

dr. A. A. Boumans, directeur drs. F. R. Diemont, adjunct-directeur dr. C. Ie Pair, adjunct-directeur

* Namens prof. Okkerse worden de vergaderingen bijgewoond door dr. R. F. Heyn.

11

Natuurkunde in de branding Het afgelopen jaar stond in het teken van 'Bestek '81', de huidige fase in een vele jaren vergend, geleidelijk verlopend proces, waarin ons land probeert een antwoord te vinden op de veranderde sociaal-economische omstandigheden in de wereld. Uiteraard gaat een dergelijk ingrijpend aanpassingsproces het wetenschappelijk onderzoek niet voorbij. Al een aantal jaren beweegt dit onderzoek zich - althans wat FOM betreft - op de 'nullijn' die, en dat moet wèl worden gezien, door zijn krappe definitie van toegestane inflatie- en prijsstijgingscorrecties, reëel een jaarlijkse achteruitgang betekent. Van vele zijden, ook door onze Raad van Bestuur, is gewaarschuwd voor de consequenties van aantasting van het niveau van het onderzoek - in het bijzonder ook van het natuurkundig onderzoek dat aan de wortels van ander onderzoek en van de technologie ligt. Ook in de inleiding van de nota 'Wetenschapsbudget 1979' wordt gesteld dat de economische groei van een land wel voor meer dan 50*10 is toe te schrijven aan wetenschap en technologie: "Achterblijvende technologische ontwikkeling zal leiden tot achterblijvende economische ontwikkeling" (blz. 9). Toch wordt ook in deze nota voorzien dat Bestek '81 zal leiden tot "een geringe aantasting van de onderzoekscapaciteit van iets meer dan l°lo" (blz. 34), waarbij echter "wordt verwacht dat de effectiviteit van het onderzoek niet zal dalen door met een intensievere inspanning de beleidsdoelmatigheid te verhogen" (blz. 34). In de toelichting op de rijksbegroting 1979 wordt verder medegedeeld, dat gestreefd zal worden de rijksbijdrage voor ZWO niet te verminderen, waarbij wordt verwacht dat door interne verschuivingen een vergroting van de steun aan de op universiteiten en hogescholen werkzame onderzoeksgroepen kan worden gerealiseerd (blz. 121). Dienovereenkomstig werd ook aan FOM gevraagd de FOM-instituten met een half miljoen gulden te korten, kf 200 hiervan toe te voegen aan het programma Technische Natuurkunde en Innovatie van de FOM-beleidsruimte en de resterende drie ton - als correctie op de nullijn - terug te hevelen naar ZWO. Een en ander krijgt in dit jaarverslag verdere aandacht. Voor een goed beeld van de huidige situatie zijn bovenvermelde gegevens onmisbaar. De problemen die voortkomen uit de handhaving van de nullijn waarop het FOM-onderzoek zich nu al een aantal jaren voltrekt, hebben binnen FOM geleid tot een brede kritische discussie - aan de hand van verschillende beleidsnota's - over de algemene beleidslijnen die onder deze omstandigheden gevolgd moeten worden. Ook hierbij kwam verzet tegen berusting in de nullijn sterk naar voren, vooral omdat deze niet met een lijn van gelijkblijvende activiteit correspondeert. Waar hoogstaand

12

FOM

natuurkundig onderzoek de basis vormt voor een heel spectrum van andere onderzoeksgebieden en voor de technologie, wordt handhaving van een hoog niveau van fundamenteel natuurkundig onderzoek als de voornaamste onderzoekstaak van FOM beschouwd. Van groot belang werd hierbij geacht de ontwikkelingen van het technisch-fysisch onderzoek dat juist ook in het innovatieproces een grote rol speelt. Met alle middelen wordt dan ook getracht het niveau van het onderzoek zo hoog mogelijk te houden. In verschillende werkgemeenschappen worden nieuwe en voor continuering ingediende onderzoeksprojecten door binnen- en buitenlandse experts beoordeeld en van commentaar voorzien alvorens deze in de commissies van de werkgemeenschappen

13

Natuurkunde in de branding

tegen elkaar worden afgewogen. Ook in het kader van de beleidsruimte vindt aan de hand van protocollen met beoordelingen door experts, door een telkens wisselende, breed samengestelde jury een diepgaande beoordeling van de ingediende voorstellen plaats. Door een en ander worden met grote zekerheid alléén de beste projecten gehonoreerd, zodat aan de terecht gestelde eis van grootst mogelijk rendement van de middelen stellig is voldaan. Wel moet men hierbij grote waardering hebben voor de bereidheid van onze onderzoekersgemeenschap in dit gehele proces telkens haar medewerking te verlenen en zo een bijdrage tot verhoging van het niveau willen leveren. De hieraan gegeven energie mag niet worden onderschat. Ook bij de 'output' - bij het refereeën van het eindresultaat, de wetenschappelijke publikatie die aan een wetenschappelijk tijdschrift wordt aangeboden - wordt weer opnieuw van het oordeel van deze gemeenschap, ditmaal door de redactie van het tijdschrift, gebruikgemaakt. Een en ander illustreert nog eens in welke mate dit onderzoek ook een sociaal gebeuren is. Ik wil dit cursiefje niet besluiten zonder ook melding te maken van een ander aspect van het FOM-gebeuren, dat ons speciale zorgen geeft. De maatschappelijke relevantie van het onderzoek heeft bij FOM altijd grote aandacht gehad. Ik hoef bij wijze van voorbeeld alleen maar te verwijzen naar de rol die FOM heeft gespeeld bij het ontstaan van het Reactor Centrum Nederland, thans het ECN. Ook de opzet van ons Instituut voor Plasmafysica in het vroegere Rijnhuizen kwam duidelijk voort uit ons maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel dat Nederland bij het zoeken naar nieuwe thermonucleaire-energiebronnen niet mocht achterblijven en dat hierbij met vrucht kon worden gebruikgemaakt van de wetenschappelijke tradities die in ons land op het gebied van de plasmafysica bestonden. Dit laboratorium is uitgegroeid tot een centrum van internationale naam, hetgeen wel blijkt uit het feit dat Euratom (voorkeur)steun verschaft aan vrijwel het gehele onderzoeksprogramma. Nu echter het onderzoek vanuit de fundamentele onderszoeksfase is gekomen in een ontwikkelingsfase, waarbij grotere doelgerichte projecten nationaal en internationaal moeten worden opgezet, blijft men in Nederland dit onderzoek nog steeds als zuiver wetenschappelijk onderzoek kenmerken, dat niet wegens zijn 'maatschappelijke relevantie' - zijn potentiële verdiensten voor de energievoorziening - een aparte behandeling vereist. Zelfs de Nederlandse bijdrage tot het Europese JET-project moet uit het 'gewone' programma worden bekostigd. De consequenties die voor de Stichting ontstaan uit internationale beslissingen en uit de gevolgen van de inflatie zijn steeds moeilijker te verwerken. Het lijkt dan ook niet onwaarschijnlijk dat hiervoor in de naaste toekomst de hoogste aandacht wordt gevraagd. J. de Boer

15

Verslag van het Uitvoerend Bestuur 1. Algemene beschouwingen Het merendeel van de onderzoekingen die in het kader van FOM plaatsvinden is van fundamentele aard en ligt op het gebied van de natuurkunde. Daaronder bevindt zich in toenemende mate ook technisch-fysisch onderzoek. Daarnaast vindt in het kader van FOM bovendien radiochemisch onderzoek plaats. Het onderzoek wordt uitgevoerd in enkele, voornamelijk door FOM gefinancierde, instituten en in een aantal eveneens door haar gefinancierde werkgroepen daarbuiten. Deze laatste zijn gehuisvest bij universiteiten, hogescholen en enkele andere instellingen. Onderzoekingen, die op een zelfde deelgebied van de natuurkunde liggen, zijn gebundeld in een werkgemeenschap. Er zijn zeven van deze werkgemeenschappen, genoemd naar hun gebied van onderzoek: kernfysica, atoomfysica, metalen, molecuulfysica, vaste stof, thermonucleair onderzoek en plasmafysica, theoretische hoge-energiefysica. Deze bundeling beoogt in de eerste plaats het opstellen en uitvoeren van een gezamenlijk programma door de werkgroepen en instituten, die deel uitmaken van zo'n werkgemeenschap. Door het overleg tussen de leidinggevende fysici, dat daaruit voortvloeit, draagt deze bundeling echter ook bij tot de coördinatie van natuurkundig onderzoek dat buiten FOM-verband bij de universiteiten en hogescholen wordt uitgevoerd. Naast werkgroepen bij universiteiten e.a. financiert FOM enkele instituten. Het oudste is het Instituut voor Kernphysisch Onderzoek (IKO) te Amsterdam, dat onder beheer staat van de Stichting IKO, die vrijwel geheel door FOM wordt gesubsidieerd en geadministreerd. Het zal de sectie Kernfysica gaan vormen van het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica (NIKHEF). Het experimentele onderzoek op het gebied van de hoge-energiefysica bij universiteiten en FOM in respectievelijk Amsterdam en Nijmegen, alsmede in Nederlandse teams bij buitenlandse versnellers, is gebundeld in de sectie Hoge-energyfysica van dit NIKHEF. Van het gebouw voor deze sectie, dat in Amsterdam in aanbouw is, kwam een gedeelte gereed. Het experimentele onderzoek op het gebied van de kernfysica en hoge-energiefysica bij universiteiten, hogescholen en FOM is bijeengebracht in een nationaal plan voor dit gebied van onderzoek. Het leeuwedeel van dit onderzoek is geconcentreerd in drie centra: het eerder genoemde IKO te Amsterdam, het Kernfysisch Versneller Instituut te Groningen, dat door de Rijks-

universiteit aldaar en FOM samen wordt gefinancierd en beheerd en het Robert J. Van de Graaff-laboratorium van de Rijksuniversiteit te Utrecht waar FOM een van haar grote werkgroepen heeft. Het FOM-Instituut voor Plasmafysica, gevestigd op het landgoed Rijnhuizen te Nieuwegein, is het Nederlandse centrum voor thermonucleair onderzoek en maakt deel uit van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica. Het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica te Amsterdam heeft banden met verschillende werkgemeenschappen. Elk van deze instituten heeft nauwe relaties met verschillende universiteiten. Hun onderzoekingen zijn via werkgemeenschappen of langs andere weg gecoördineerd met die van universitaire groepen. Hun directeuren en andere stafleden zijn veelal door bijzondere of buitengewone leerstoelen aan universiteiten verbonden, studenten kunnen er als onderdeel van hun opleiding een stage doorbrengen en doctorandi kunnen er onderzoek verrichten waaruit een proefschrift kan

Vertegenwoordigd* •n/of Imancie'ende msunti»

NV Philips' Gloeilampen fabrieken

Rijksuniversiteit Groningen

Gemeente Amsterdam

Umvkrsitwt van Amsterdam

Kalhofmkc Universiteit Nijmegen

Ministerie

Econom Zakan

Raad van Bastuw Uitvoerend Bestui DIM

Bestuur»- en a adviescollege»

C-WGM Karnfysica

Atoomfysica

Onderz »O Plasmafys

lain super* gaswarvtl

W*t«nsch Progumnu CommiiM

Jury's Bcteidsru.mt#

Natuurkunde

contm. valuate Natuurkunde

Gebruikt* afkortingen C-WGM - Commissi* van de Werkgemeenschap : BC - Beleidscommissie: SC - Speoale Commissie OR - Ondernemingsraad

oóo Niet aangegeven zijn • subcommissies, ingesteld door een commissie: - commissies die behoren

Werkgemeenschappen

lot de interne structuur

ORGANISATIE SCHEMA FOM Bovenst* rij Daaronder

NIKHEF

van een instituut:

instantie» d'C >n bastuU's- af adviescolleges Zijn vertegenwoordigd en/of onderzoek financieren oesluurs- en adviescolleges

Een verbindingslijn duidt aan dat een instantie in zo'n college 15 vertegenwoordigd «n/al

etend ond&rzoek (mede) financier! 'est (h on zon! aal)

* ad hoc-commissies

I

Verslag van het Uitvoerend Bestuur

17

\ \ voortkomen. Het FOM-lnsti tuut voor Atoom- en Molecuulfysica, het FOM-Instituut voor Plasmafysica, het IKO en het KVI hadden in 1978 tezamen van FOM 612 personeelsplaatsen, waarvan 208 voor wetenschappelijke medewerkers en een budget van 65 miljoen gulden, waarvan 57 miljoen voor exploitatie. Buiten deze werkgroepen waren er in 1978 76 werkgroepen met tezamen van FOM 320 personeelsplaatsen, waarvan 233 voor wetenschappelijke medewerkers en een totaal budget van 25 miljoen gulden. Het bureau beschikte over 44 personeelsplaatsen, de kosten zijn omgeslagen over de instituten en werkgemeenschappen. De werkgroepen zijn gehuisvest bij de Rijksuniversiteiten te Groningen, Leiden en Utrecht, de Universiteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit te Amsterdam, de Katholieke Universiteit te Nijmegen, de Technische Hogeschool te Delft, Eindhoven en Enschede, het ECN te Petten en CERN te Genève. Ze worden in het algemeen geleid door hoogleraren of lectoren van de desbetreffende universiteit of hogeschool en maken meestal deel uit van een grotere groep in het betrokken laboratorium waarin universitair en FOM-personeel samenwerken. Uiteraard zijn hierbij ook studenten en promovendi betrokken. Uit het voorgaande volgt dat het totale FOM-budget voor exploitatiekosten en investeringen in 1978 90 miljoen gulden beliep. Daarvan stelde de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek (ZWO) 86 miljoen beschikbaar. Euratom droeg 3 miljoen bij in de kosten van het thermonucleaire onderzoek. Uit verschillende andere bronnen waaronder het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, het Ministerie van Economische Zaken, het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid en de NV Philips' Gloeilampenfabrieken kwam in totaal nog 1 miljoen beschikbaar. De onderwerpen van onderzoek waaraan de instituten en werkgroepen in 1978 hebben gewerkt zijn elders in dit jaarboek vermeld. Hetzelfde geldt voor de 257 publikaties in de internationale wetenschappelijke vakliteratuur en de 36 proefschriften van FOM-medewerkers die in 1978 verschenen en waarin de resultaten van hun onderzoek zijn neergelegd. In de volgende paragrafen van dit verslag wordt nader ingegaan op de bestuurlijke en organisatorische aspecten van het werk. Om daarbij een beeld te geven van de organisatiestructuur van FOM is een organisatieschema bijgevoegd. 2. De financiële situatie De Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek kende aan het begin van het jaar aan de Stichting FOM een exploitatiesubsidie toe van ƒ 76.000.000, waarvan / 59.800.000 werd geacht te zijn

bestemd voor personeelskosten tot een salarisniveau dat 3,2°/o boven dat van 1 augustus 1977 lag. Voor loonronden en verhogingen van sociale lasten die daar bovenuit gingen werd een suppletoir subsidie van / 989.000 aangevraagd. In het subsidie was voor incidentele loonkostenstijgingen een compensatie van l'/o over het aan personeelskosten toegerekende deel en voor prijsstijgingen een compensatie van 4% over de rest opgenomen. Het subsidie bevatte voorts in verband mei vroeger gedane toezeggingen een accres van / 2.000.000 voor de sectie Hoge-energiefysica van het NIKHEF, maar er was tevens een algemeen decres van f 400.000 toegepast. Om in 1978 over een beleidsruimte van redelijke omvang te kunnen beschikken was medio 1977 besloten elke vrijkomende personeelsplaats voor de tijd van drie maanden te blokkeren en het aantal plaatsen waarover de werkgemeenschappen en instituten beschikten met 15 in te krimpen; daarvan werd in het vorig jaarverslag reeds melding gemaakt. In het begin van 1978 kon worden geconstateerd dat deze drastische operatie tot het beoogde resultaat had geleid. Er kon een beleidsruimte van ƒ 1.000.000 worden uitgetrokken. Het tijdelijk blokkeren van vrijkomende personeelsplaatsen kon worden beëindigd. Een ernstige financiële tegenslag was dat in de loop van 1978 kwam vast te staan dat FOM de Nederlandse bijdrage aan het Europese kernfusieproject JET voor haar rekening diende te nemen zonder daarvoor in haar subsidie compensatie te ontvangen. Hierop wordt in paragraaf 3.2. nader ingegaan. Het investeringssubsidie voor grote apparatuur werd vastgesteld op ƒ 2.829.000. Als zesde termijn voor de investeringsgelden, die voor 1978 nodig werden geacht voor de bouw van de versneller met behuizing voor de sectie Kernfysica van het NIKHEF, werd ƒ 1.990.000 aangevraagd. In paragraaf 4 van het vorig jaarverslag werd melding gemaakt van het overleg tussen O en W, ZWO, FOM en IKO over de financiering van het basisinstrumentarium, dat nodig is om met de versneller onderzoek te kunnen verrichten. Dit overleg leidde begin 1978 tot overeenstemming. In het kader daarvan stelde het Ministerie van O en W een aanvullend investeringssubsidie ter beschikking van ƒ 2.500.000 voor 1978 en ƒ 5.000.000 voor 1979. De Nederlandse Organisatie ZWO voegde daaraan, ten laste van de eigen middelen 1977 ƒ 250.000 en 1978 ƒ 450.000 toe. De afspraak hield voorts in welke bedragen FOM in elk van de jarap ,1978 t/m 1981 uit eigen middelen als extra bijdrage vdW de kosten van dit instrumentarium ter beschikking zou stellen.

18

Naast de eerder genoemde subsidies stelde ZWO in 1978 / 100.000 beschikbaar voor de voortzetting van een project op het gebied van energiegelieerd onderzoek. In het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica vindt een onderzoek plaats over de laminaire supersone gas wervel. Dit project wordt gefinancierd door het Ministerie van O en W, dat via ZWO in 1978 ƒ 456.000 voor dit doel ter beschikking stelde. Voorts verleende het Ministerie van O en W, ten behoeve van reizen in het kader van samenwerking met CERN een bijdrage van totaal / 209.000. Naast subsidies van O en W en ZWO heeft FOM nog enkele andere bronnen van inkomsten. De belangrijkste daarvan is de Commissie van de Europese Gemeenschap, waarmee FOM samenwerkt in het kader van een associatiecontract (Euratom-FOM) op het gebied van plasmafysica en kernfusie. De daaruit voor 1978 voortvloeiende baten worden geraamd op ƒ 3.300.000. Het Ministerie van Economische Zaken verleende steun voor een drietal projecten op het gebied van de technische fysica die in het kader van de beleidsruimte 1978 werden gehonoreerd. Deze bijdrage beliep voor 1978 / 163.500. Het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica voert in samenwerking met het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid (R1V) onderzoekingen uit die betrekking hebben op identificatie van kleine hoeveelheden biologisch materiaal door middel van fysische technieken. Het RIV zegde hieraan in 1978 een bijdrage ter grootte van ƒ 400.000 toe. De NV Philips' Gloeilampenfabrieken verleende een bijdrage van ƒ 319.000 in de kosten van het onderzoek over de implantatie van ionen in vaste stof in het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica. Op het terrein van het Instituut voor Kernphysisch Onderzoek is een ontwikkelingsgroep van genoemde NV gehuisvest. Deze verleent aan IKO een jaarlijkse vergoeding voor kosten van dienstverlening alsmede een bijdrage voor aankoop van apparatuur. In 1978 waren deze vergoeding en bijdrage tezamen ƒ 210.000. Tot slot moet worden opgemerkt dat ook dit jaar nog geen zekerheid werd verkregen over een structurele compensatie in het subsidie van de kostenverhogingen die voortvloeien uit de eind 1973 vervallen mogelijkheid om bij invoer van wetenschappelijke apparatuur vrijdom van invoerrechten en omzetbelasting te krijgen en uit de invoering van de onroerend-goedbelasting. Wel ontving FOM over de jaren 1974 t/m 1977 ter compensatie van de vervallen vrijdom een bedrag van ƒ 3.701.267.

FOM

3. Wetenschapsbeleid en onderzoekbeleid in FOM

3.1. Beleidsruimte In paragraaf 3.2. van het jaarverslag 1976 werd melding gemaakt van het principebesluit van de Raad van Bestuur otn technisch-fysisch onderzoek in het FOM-programma op te nemen. Met de uitvoering van dit voornemen werd in het kader van de beleidsruimte 1978 een begin gemaakt. Deze beleidsruimte werd niet alleen zoals voorheen opengesteld voor aanvragen op het gebied van de fundamentele natuurkunde, maar ook voor het indienen van voorstellen voor technisch-fysische projecten. Voor de beleidsruimte 1978 werden in totaal 77 aanvragen ontvangen, waarvan 58 werden ingediend voor het gewone programma, 21 voor het programma technische natuurkunde en 2 voor beide. Van de 58 aanvragen die voor het gewone programma werden ingediend werden er twee uit de beoordelingsprocedure genomen. Eén omdat het project niet in het FOMprogramma paste en één omdat de aard van het voorstel het wenselijk maakte eerst internationaal expertadvies in te winnen. Onder de 56 overige bevonden zich 40 nieuwe projecten en 16 vervolgaanvragen. Van de 40 nieuwe werden er 11 gehonoreerd en 29 afgewezen. Van de 16 vervolgaanvragen werden 9 gecontinueerd en 7 beëindigd. Onder de 21 aanvragen die voor het programma technische natuurkunde werden ingediend, bevonden zich 19 nieuwe projecten en 2 vervolgaanvragen. Van deze 21 werden er 9, waaronder de 2 vervolgaanvragen, gehonoreerd en 12 afgewezen. De gehonoreerde projecten konden op drie na bij bestaande werkgroepen worden ondergebracht. Drie projecten op het gebied van de technische fysica pasten niet in een van de bestaande werkgemeenschappen. Ze werden als drie nieuwe werkgroepen (TF I, TFII en TF III) buiten de werkgemeenschappen onder de supervisie van de Speciale Commissie voor de Technische Fysica (SCTF) geplaatst. De SCTF werd gemachtigd voor alle gehonoreerde technisch-fysische projecten gebruikerscommissies in het leven te roepen met dien verstande dat dit voor projecten die onder een werkgemeenschap ressorteren in overleg met de commissie van die werkgemeenschap dient te geschieden. Drie technisch-fysische projecten, ondergebracht bij het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, de werkgroep VS-E en de nieuwe werkgroep TF I, worden door de Minister van Economische Zaken bekostigd. 3.2. Beleid op langere termijn Aan de groei van de omvang van de natuurkundebeoefening, die lange tijd als vanzelfsprekend werd ervaren, is in de loop van de laatste tien jaar geleidelijk


een eind gekomen. De problemen die daaruit voortvloeien werden in het jaarboek 1976 kort aangeduid. Ze vormden aanleiding tot een reeks besprekingen, die tot doel hadden het Uitvoerend Bestuur een basis te verschaffen voor een beleidsnota aan de Raad van Bestuur. Deze beleidsnota, die in het jaarboek 1977 werd aangekondigd, kwam in het voorjaar van 1978 gereed. In deze nota worden aan de hand van een vijftal onderwerpen die in de voorgaande discussie aan de orde waren geweest, enkele beleidslijnen aangeduid waarlangs voorlopig zou moeten worden gewerkt. De volgende uiteenzetting beoogt hiervan een indruk te geven. De stagnatie in de groei heeft reeds geleid tot kritischer beoordeling, scherpere selectie, tal van besnoeiingen en vele afwijzingen ook van op zichzelf genomen goede voorstellen. Om te vermijden dat dit gepaard gaat met groeiende kritiek van betrokkenen op de gang van zaken en toenemende interne spanningen is veel wijsheid, overleg en geduld nodig. FOM hoeft evenwel niet te berusten in een hantering van de nullijn. In de eerste plaats omdat gebleken is dat wat de overheid daaronder verstaat niet overeenkomt met een gelijkblijvende hoeveelheid activiteiten, in de tweede plaats omdat er allerlei nieuwe ontwikkelingen zijn die extra middelen en mankracht vergen. In dit verband kan bijvoorbeeld worden verwezen naar het programma voor technische natuurkunde en de ontwikkeling van het NIKHEF. Het handhaven van een hoog onderzoeks- en opleidingsniveau in de natuurkunde is voor het handhaven van een gezonde hoogwaardige industrie, vooral door het ter beschikking komen van voor hun taak berekende onderzoekers, van grote betekenis. Inkrimping van het fundamentele onderzoekprogramma zou daarom funest zijn. In dat licht gezien is er geen aanleiding tot verlegging van het accent. Wel is het nodig het tot nu toe in de tweede geldstroom slechts zwak tot ontwikkeling gekomen technisch-wetenschappelijk onderzoek meer reliëf te geven. Het programma voor technische natuurkunde is daartoe een aanzet. Het vormt een poging het researchpotentieel van universiteiten en hogescholen meer dan in het verleden te betrekken bij het innovatieproces. Het onderzoekbeleid zal erop gericht moeten blijven het beste onderzoek te selecteren. Het mechanisme van de vergelijkende beoordeling dat daartoe in de afgelopen jaren is ontwikkeld, zou in stand moeten worden gehouden en waar nodig verbeterd, zowel in de beleidsruimte als binnen het kader van de werkgemeenschappen. Momenteel participeren het IKO, dat als sectie K in het NIKHEF zal opgaan en de sectie H van het NIKHEF nog niet in de beleidsruimte. Het is echter de bedoeling na de opbouwfase ook het NIKHEFprogramma via de beleidsruimte in competitie met de rest van de natuurkunde te brengen. Er zal naar worden

19

gestreefd dat op den duur van de exploitatiebegroting van FOM ongeveer lO°/o via de beleidsruimte wordt gedistribueerd. In de instituten waarvoor FOM (mede)verantwoordelijkheid draagt staat de opbouw van de personeelsformatie naar functie-inhoud en de daarbij behorende salarisrang primair. Deze instituten dienen een formatie-opbouw te hebben waarbij doorlopen naar hogere rangen niet automatisch en ook niet alleen op grond van de kwaliteit van de betrokkene kan geschieden. De functie, die wordt vervuld, bepaalt de rang. Iedere salarisrang kan een eindrang zijn, Door de stagnatie in de groei zullen afgestudeerde en gepromoveerde onderzoekers meer dan vroeger de research verlaten. Er is echter niet voldoende aanleiding om tijdelijke posities in permanente om te zetten. Wel werd aanvaard dat het aantal tijdelijke 'post-doc' aanstellingen in vergelijking tot de situatie van enkele jaren geleden relatief enigszins kan toenemen. Het nationaal ontwikkelingsplan voor de kernfysica en hoge-energiefysica bestreek het tijdvak 1971 t/m 1978. In het vorig jaarboek werden de hoofdlijnen geschetst van het vervolgplan voor de jaren 1978 tot 1983. Voor de kernfysica zou de uitvoering hiervan een jaarlijks accres van 2"a(1/o vereisen, voor de hoge-energiefysica een verdere groei naar het in 1983 te bereiken plafond van het oorspronkelijk voor 1978 vastgestelde plafond van 10 miljoen gulden per jaar (uitgedrukt in 1970guldens). Het ZWO-bestuur deelde mee waardering te hebben voor de evaluatie van het kernfysisch onderzoek die een van de grondslagen van dit vervolgplan vormt. Naar de mening van het ZWO-bcstuur dient de kernfysica echter niet bevoordeeld te worden boven andere onderdelen van de natuurkunde binnen FOM. Daarom wordt het voor de uitvoering van dit plan nodig geachte jaarlijks accres van 21/2<)/o moeilijk haalbaar geacht. Dit was voor het Uitvoerend Bestuur aanleiding de Commissie van de Werkgemeenschap voor Kernfysica te vragen welke consequenties dit voor de uitvoering van het plan met zich zou meebrengen. De commissie overwoog verschillende alternatieven. Dit leidde tot een advies dat neerkomt op een jaarlijkse flexibele aanpassing van het bestaande plan aan de beschikbare middelen. Langs deze weg wil de commissie zo veel mogelijk van het plan realiseren, zij het in een tempo dat lager zal liggen dan zij voor wenselijk houdt. Het Uitvoerend Bestuur kon zich met dit advies verenigen. Het blijft derhalve het drie-centra-plan steunen, zij het dat dit jaarlijks aan de beschikbare middelen zal moeten worden aangepast. Het Uitvoerend Bestuur besloot de Raad van Bestuur dienovereenkomstig te adviseren.

20

De Minister van O en W stelde het subsidie-accres voor dehoge-energiefysica voor het jaar 1979 vast op M/ 1,4 en deelde aan ZWO en FOM mede dat overeenkomstige accressen van M/ 1,2 in 1980 en M/ 0,6 in 1981 (alle bedragen in 1978-guldens) afhankelijk zouden zijn van een nadere beslissing door de Ministerraad. Indien deze accressen zouden worden toegekend dan zou daarmee naar de mening van O en W in 1981 het eindniveau zijn bereikt. Dit eindniveau zou derhalve Mf 3,2 boven het niveau 1978 liggen, maar nog M/ 3,1 onder het door FOM berekende plafond. Ter voorbereiding van de bedoelde Ministerraadsbeslissing stelde de directeur van de sectie H van het NIKHEF, prof. dr. A. N. Diddens, een nota op, getiteld 'De ontwikkeling van de sectie H van het NIKHEF'. Het Interimbestuur van de sectie H onderschreef dit rapport. Het besloot de temporisering t/m 1981 te aanvaarden, maar was wel van mening dat na 1981 verdere groei naar het oorspronkelijk overeengekomen plafond zou moeten kunnen plaatsvinden. Het Uitvoerend Bestuur kon zich met deze conclusie verenigen en stelde ZWO hiervan op de hoogte. Het wees daarbij op de ingrijpende gevolgen van een verlaging van dat plafond met 14*/t mede in verband met de Nederlandse investeringen in CERN. In het begin van dit jaar vroeg ZWO globaal aan te geven welke belangrijke beleidsvoornemens en ontwikkelingsplannen in gevaar zouden komen bij toekenning van een subsidie voor 1979 dat reëel 2<>/o lager zou zijn dan dat verstrekt voor 1978. Daarop werd geantwoord dat al die voornemens die bij gelijkblijvend subsidie met heel veel moeite en na ingrijpende beslissingen nog juist kunnen worden gerealiseerd, bij een subsidieverlaging onmiddellijk in gevaar komen: de beleidsruimte, de technische fysica, het basisinstrumentarium voor de versnellerhallen van de sectie K van het NIKHEF. Voorts zou bij een subsidieverlaging de uitvoering van het plan voor de sectie H van het NIKHEF, waarvoor een subsidie-accres nodig is, in gevaar komen. Deze zogenaamde 'min 2
FOM

gulden per jaar (in 1977-guldens) voor vervanging en vernieuwing zonder uitbreiding. De nota geeft een overzicht van de plannen waarvoor bij FOM gelden zijn aangevraagd en waarvoor FOM om ze te kunnen realiseren op haar beurt investeringssubsidies moet aanvragen, alsmede van de plannen die wel in FOM zijn besproken maar waarvoor de benodigde investeringsgelden niet door haarzelf worden aangevraagd. Vervolgens wordt een financieringsschema gegeven waarin binnen het genoemde niveau zijn ingepast: de FOMplannen, zij het met enige beperking en temporisering, alsmede een 50%-toerekening aan de andere plannen, waarmee de betekenis van deze andere plannen voor het FOM-onderzoek tot uitdrukking wordt gebracht. Deze investeringsnota die de jaren 1978 t/m 1983 bestrijkt werd tezamen met de nota meerjarencijfers 1980 t/m 1984 bij ZWO ingediend. Met betrekking tot het kernfusie-onderzoek valt in aansluiting op het vorige jaarverslag het volgende mee te delen. Het associatiecontract tussen Euratom en FOM, dat betrekking heeft op de jaren 1976 t/m 1980, werd begin 1978 getekend. In de loop van het jaar werd de overeenkomst tussen FOM en ECN die tot doel heeft hun onderzoekingen op het gebied van beheerste kernfusie en daarmee verbandhoudende plasmafysica en technologie, te coördineren in het kader van de Europese samenwerking op dit terrein, eveneens getekend. Het programma voor het FOM-Instituut voor Plasmafysica voor de jaren 1978 t/m 1980 werd vastgesteld. Het omvat onder meer de drie experimentele projecten waarop het instituut zich reeds een aantal jaren heeft geconcentreerd. In het vorig jaarboek werd melding gemaakt van het besluit van de Raad van Ministers van de Europese Gemeenschap met betrekking tot het JET-project en van de overgangsregeling die Euratom aan de geassocieerde instellingen voorlegde. Met het oog op de daaruit voortvk eiende financiële consequenties legde FOM deze op haar beurt voor aan ZWO en O en W. Het antwoord hierop leidde tot de volgende conclusies. De Raad van Ministers van de Europese Gemeenschap richt een gemeenschappelijk onderneming op die het JET-project uitvoert. De met Euratom op het gebied van kernfusieonderzoek geassocieerde instellingen worden uitgenodigd aan deze gemeenschappelijke onderneming deel te nemen. FOM zal de Nederlandse deelnemer zijn. Zij moet de kosten daarvan zelf betalen, krijgt er geen extra subsidie voor, maar kan wel trachten een deel op ECN te verhalen. Op grond van deze conclusies werd de overgangsregeling aanvaard. De statuten voor de gemeenschappelijke onderneming en de daarbij behorende overeenkomst tussen Euratom en de geasso-


cieerde instellingen alsmede de ondertekening van deze overeenkomst door alle partijen, kwam in de loop van het jaar tot stand. De kosten van JET worden voor 8O°/o door de Europese Gemeenschap gedragen. Het gastland (Engeland) neemt lO°/o voor zijn rekening. De overige 10% wordt jaarlijks omgeslagen over de met Euratom geassocieerde instellingen naar rato van het desbetreffende associatiebudget. Het FOM-aandeel in deze kosten is van de orde van een half miljoen gulden per jaar. Nederland is het enige land in de Europese Gemeenschap dat deze kosten op de geassocieerde instelling verhaalt en er geen afzonderlijke middelen voor ter beschikking stelt, hetgeen door FOM in hoge mate wordt betreurd. In het kader van de studies die verbandhouden met de plaats van de fysica in de samenleving kwam dit jaar een rapport gereed, getiteld 'Elektronenmicroscopie in Nederland, overzicht en evaluatie van 40 jaar speur- en ontwikkelingswerk in een technisch-fysisch specialisme'. 3.3. Organisatie van de

wetenschapsbeoefening

In de vorige jaarverslagen werd reeds melding gemaakt van de in 1975 door de Staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschappen ingestelde werkgroep — de zogenaamde werkgroep RWO-overleg - die tot taak heeft een ontwerp te maken voor het samenspel tussen eerste en tweede geldstroom en voor het uitwerken van het voorstel om ZWO te laten uitgroeien tot de in de nota Wetenschapsbeleid voorgestelde RWO. Deze werkgroep bracht in 1978 haar eerste eindrapport uit. Het handelt over de organisatie en financiering van het universitaire onderzoek en de organisatie van de RWO. De toekomstige positie van de instituten die in het kader van de tweede geldstroom worden gefinancierd zal in een volgend rapport aan de orde komen. In het vorige jaarboek werd naar aanleiding van het interimrapport van de werkgroep opgemerkt dat FOM zich in grote lijnen kon verenigen met de door de werkgroep geschetste opzet. Nu deze op een aantal punten nader is uitgewerkt is er plaats voor enige kritiek die tot uiting komt in het FOM-commentaar, met name met betrekking tot de volgende punten. De RWO krijgt terecht tot taak op alle terreinen van wetenschappen een actief beleid te voeren. Wel moet goed worden onderzocht of methode en organisatievormen die voor de natuurwetenschappen zijn ontwikkeld voor alle wetenschapsgebieden de meest geëigende zijn. De voorgestelde structuur bergt het gevaar in zich van een te sterk centralisme. Dit bezwaar kan worden ondervangen wanneer het voorzittersoverleg een reële inhoud krijgt. De basisstructuur die een 15-tal afdelingen omvat, maakt een goede aansluiting bij de huidige situatie mogelijk. Wel dient uniformiteit te

21

worden vermeden. Het eigen karakter en de bijzondere structuur van de thans bestaande stichtingen mogen niet onnodig te niet worden gedaan. Uniformiteit moet ook worden vermeden bij het onderbrengen van onderzoek in werkgemeenschappen. Het RWO-rapport onderstreept te weinig het belang van eenheid, van beleid, bestuur en beheer per afdeling van voldoende omvang. Om deze eenheid te bereiken is binnen de RWO een spreiding van verantwoordelijkheden nodig, die ook tot uiting moet komen in de wijze waarop het bureau wordt georganiseerd. Dit betekent dat grote afdelingen over een eigen bureau zullen moeten beschikken, wat niet wegneemt dat gezamenlijke huisvesting van de verschillende bureaus in één kantoorgebouw gewenst is. De samenvoeging van natuur- en sterrenkunde samen met de technische natuurkunde in één afdeling wordt door FOM toegejuicht. De driedeling van de eerste geldstroom die bedoeld is als berekeningsschema voor het bepalen van de omvang van de eerste geldstroom heeft in het RWO-rapport het karakter gekregen van compartimentalisering met barrières tussen de verschillende deelstromen. Daarmee ontstaat het gevaar van bureaucratisering en verkeerde besluiten op administratieve gronden die vreemd zijn aan de behoeften van het onderzoek. Voorts kan de wenselijke verhouding tussen eerste en tweede geldstroom voor de verschillende wetenschapsgebieden variëren. Zij is afhankelijk van de mate van bereidheid om het onderzoek te onderwerpen aan de beoordeling en prioriteitenstelling door de tweede geldstroomorganen. Zelfs voor de natuurkunde is een relatieve versterking van de tweede ten opzichte van de eerste geldstroom nog gewenst wanneer gestreefd wordt naar een zo doelmatig mogelijk aanwenden van de schaarse middelen. Absolute restricties ten aanzien van de looptijd van projecten en bijdragen aan infrastructuur uit de tweede geldstroom zijn echter uit den boze. De praktijk heeft bewezen dat flexibiliteit kan samengaan met een beleid dat in bijzondere gevallen steun van institutionele aard mogelijk maakt. Het RWO-rapport besteedt te weinig aandacht aan de plaats van het universitaire onderzoek met betrekking tot problemen in de samenleving. In de RWO-organisatie moeten mogelijkheden worden opengehouden om bij sommige onderdelen van het programma andere departementen dan uitsluitend O en W bij de besluitvorming te betrekken. Ook zal een bemoeienis van de RWO met toegepast universitair onderzoek intensivering van de contacten met TNO vereisen. De in het rapport beschreven structuur van de RWO is aanvaardbaar als streefmodel waarop nog belangrijke variaties mogelijk zouden moeten zijn. FOM pleit voor een geleidelijke overgang naar de nieuwe organisatiestructuur. Met de invoering van sommige veranderingen zou reeds een begin moeten worden gemaakt.

22

Bij het opnemen van technische natuurkunde in het FOM-programma heeft zich de vraag voorgedaan of voor het onderbrengen van projecten op dit gebied een werkgemeenschap voor technische fysica zou moeten worden opgericht. Overwogen werd dat zo'n werkgemeenschap een tamelijk inhomogcen karakter zou krijgen. Bovendien bleek in de praktijk dat het merendeel van de aanvragen op dit gebied in bestaande werkgemeenschappen kon worden ondergebracht. Slechts voor drie projecten was dit niet het geval. Om deze redenen werd besloten vooralsnog geen werkgemeenschap voor technische fysica in het leven te roepen doch de drie bedoelde projecten onder de supervisie van de Speciale Commissie voor Technische Fysica te plaatsen. De Contactgroep Technische Halfgeleiderfysica en -Elektronica, bestaande uit onderzoekers die op dit gebied werkzaam zijn, gaf de wens te kennen nadere aansluiting bij FOM te verkrijgen. Ook hier deed zich de vraag voor of het oprichten van een nieuwe werkgemeenschap voor dit gebied van onderzoek gewenst zou zijn. Het Uitvoerend Bestuur overwoog dat het beleid van FOM er de laatste twintig jaar op gericht is geweest dat een werkgemeenschap een gebied van de fysica bestrijkt en zich niet beperkt tot een bepaalde techniek. Daar komt bij dat onderzoek op het onderhavige gebied tal van aanrakingspunten heeft met de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof en ook met dat van de Werkgemeenschap 'Metalen FOM-TNO'. Dit was aanleiding om de commissies van deze beide werkgemeenschappen om advies te vragen. De inhoud van deze adviezen, de overwegingen van het Uitvoerend Bestuur en het overleg met de contactgroep leidde tot een aantal afspraken waarvan de belangrijkste hier kort worden weergegeven. De contactgroep beslist zelf over haar samenstelling. FOM is bereid de contactgroep bij te staan door het verlenen van secretariaatshulp en administratieve steun. De contactgroep krijgt geen eigen budget. Aanvragen voor projectsteun kunnen op de gebruikelijke wijze worden ingediend. Met betrekking tot voorstellen voor onderzoek op het desbetreffende gebied zal FOM het advies van de contactgroep inwinnen. Voortgangsverslagen van onderzoek op het gebied van halfgeleiders zullen tussen de contactgroep en de betrokken werkgemeenschappen worden uitgewisseld. Voor steun uit de O en W-sfeer zal de contactgroep zich niet rechtstreeks doch slechts via FOM tot de subsidiegever wenden. In het kader van de organisatie van de wetenschapsbeoefening kan tot slot nog worden gewezen op de totstandkoming van de overeenkomst tussen FOM en ECN op het gebied van kernfusie-onderzoek waarover in paragraaf 3.2. reeds werd bericht en op de totstandkoming van een overeenkomst tussen FOM. IKO en VU met betrekking tot onderzoek bij de nieuwe 300 MeVversneller. Hierop wordt in paragraaf 4 nader ingegaan.

FOM

4. Instituten en werkgroepen

In paragraaf 1 van dit verslag werd reeds gewezen op de nauwe relaties die elk van de door FOM gefinancierde instituten met verschillende universiteiten heeft en op de banden van deze instituten met de werkgemeenschappen waardoor deze instituten in belangrijke mate bijdragen tot de coördinatie van het natuurkundig onderzoek in Nederland. De relatie tot de universiteiten werd dit jaar nog versterkt door de benoeming tot bijzonder hoogleraar van dr. M. J. van der Wiel, adjunct-directeur van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molccuulfysica, aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, dr. H. de Kluiver, groepsleider bij het FOM-Instituut voor Plasmafysica, aan de Rijksuniversiteit te Utrecht en dr. A. N. Diddens, directeur van de sectie H van hét NIKHEF, aan de Rijksuniversiteit te Leiden. De band met de werkgemeenschappen wordt geïllustreerd door de volgende feiten. Het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica is vertegenwoordigd in de Commissies van de Werkgemeenschappen voor Atoomfysica, Molecuulfysica, Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica en het huisvest een onderzoek van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof en een werkgroep van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica. Het FOM-Instituut voor Plasmafysica maakt deel uit van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica en het is vertegenwoordigd in de Beleidscommissie voor het FOM-Instituut voor Atoomen Molecuulfysica. Het 1KO, de toekomstige sectie K van het NIKHEF, is een van de drie centra in het nationale plan voor de kernfysica. Het is vertegenwoordigd in de Werkgemeenschap voor Kernfysica en het heeft een nauwe samenwerking met de vakgroep Kernfysica van de Vrije Universiteit waarmee het door een overeenkomst is verbonden. De sectie H van het NIKHEF omvat al het Nederlandse onderzoek op het gebied van de experimentele hoge-energiefysica en heeft nauwe banden met de betrokken vakgroepen van de Universiteit van Amsterdam en de Katholieke Universiteit Nijmegen, waarmee het door een overeenkomst tussen deze twee universiteiten, FOM en IKO verbonden is. Het Kernfysisch Versneller Instituut te Groningen wordt door FOM en de Rijksuniversiteit Groningen samen gefinancierd en beheerd, het maakt deel uit van de Werkgemeenschap voor Kernfysica en het is een van de drie centra in het nationale plan voor kernfysica. In het vorig jaarboek werd melding gemaakt van het plan om het project flashpyrolyse, dat in het FOMInstituut voor Atoom- en Molecuulfysica in samenwerking met het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid wordt uitgevoerd, met ingang van 1978 als werkgroep

23


voor Biomolecuulfysica blijvend in het programma van het instituut te incorporeren. De Raad van Bestuur hechtte zijn goedkeuring aan dit plan voor de tijd van drie jaar. Na twee jaar zal een evaluatie plaatsvinden. Op basis daarvan zal worden beslist over de eventuele verdere voortzetting. Het projectvoorstel BP III dat in de beide vorige jaarboeken werd genoemd, werd ingetrokken toen bleek dat realisering binnen een redelijk geachte tijd niet tot de mogelijkheden behoorde. De in het instituut gehuisveste werkgroep TN III die dit project had voorgesteld, diende een nieuw plan in: de ontwikkeling van een bron van negatieve waterstofionen, gebaseerd op oppervlakte-ionisatie. Het plan werd in de desbetreffende adviescommissies gunstig ontvangen en de realisering zal, naar het zich laat aanzien, minder financiële problemen ontmoeten dan het BP Ill-project. Voor het FOM-Instituut voor Plasmafysica was een belangrijke gebeurtenis de totstandkoming van de overeenkomst tussen FOM en ECN. Het al jaren lang bestaande overleg tussen het instituut en ECN dat van informele aard was, kreeg hierdoor het karakter van een samenwerkingsverband. Bovendien werd de communicatie met de betrokken overheidsinstanties verbeterd doordat de vergaderingen van de in het kader van de overeenkomst opgerichte coördinatiegroep kernfusie FOM-ECN worden bijgewoond door ambtenaren van Onderwijs en Wetenschappen, Wetenschapsbeleid, Economische Zaken en Buitenlandse Zaken als vaste gasten. Bij het Instituut voor Kernphysisch Onderzoek werd de eerste fase van de verbouwing van de radiochemische afdeling gerealiseerd. De evaluatie van deze afdeling, die verband houdt met het nemen van een besluit over de volgende fase van de verbouwing en de nieuwbouw, kwam in 1978 gereed. De evaluatie leidde het Uitvoerend Bestuur tot de conclusie dat de afdeling dient te blijven voortbestaan. Een consequentie hiervan is, gezien de aard van het werk en de wettelijke voorschriften op dit gebied, dat een verdere verbouwing moet plaatsvinden en enige nieuwbouw noodzakelijk is. Het overleg tussen FOM en IKO over de omvang en kosten hiervan, mede met het 003 op het uit te voeren programma, was aan het eind van dit jaar nog niet afgesloten. In het vorig jaarboek werd melding gemaakt van het besluit de personeelsopbouw vaa het IKO aan een evaluatie te onderwerpen met het oog op de toekomstige rol van dit instituut als sectie K van het NIKHEF. In 1978 werd een commissie (CEPI) ingesteld die tot taak kreeg deze evaluatie uit te voeren. Een belangrijke gebeurtenis voor de sectie H van het NIKHEF was de oplevering van de werkplaats en

montagehal als eerste deel van het gebouw, dat naar het zich laat aanzien in het najaar van 1979 geheel gereed zal komen. In de overeenkomst tussen de Stichtingen FOM en IKO. de Universiteit van Amsterdam en de Katholieke Universiteit Nijmegen over de oprichting van het NIKHEF, is bepaald dat de integratie van de secties K en H uiterlijk I januari 1980 zijn beslag moet krijgen. Een conceptbesluit dient een jaar tevoren gereed te zijn. De Vrije Universiteit heeft de wens te kennen gegeven zich bij deze samenwerking aan te sluiten. Het bedoelde concept, dat omstreeks eind 1978 gereed kwam, heeft de vorm gekregen van een overeenkomst tussen de Stichtingen FOM en IKO en de drie universiteiten, waarin de niet meer relevante regelingen die specifiek op fase I (vóór de integratie) betrekking hebben, plaats hebben gemaakt voor de nadere uitwerking van de regelingen die in fase II (na de integratie) zullen gelden. De samenwerking met de Vrije Universiteit vindt zijn oorsprong in de wens van de vakgroep Kernfysica van deze universiteit om zich bij haar werkzaamheden te richten op onderzoek met de 300 McV-versnelIer van de sectie K van het NIKHEF. Met het oog op de voorbereidingen voor dit onderzoek kwam een samenwerkingsovereenkomst tussen de Stichtingen FOM en IKO en de Vrije Universiteit tot stand, die zal gelden tot het moment waarop de overeenkomst betreffende fase II van kracht wordt. De Vrije Universiteit werd door een investeringsbijdrage van de Minister van O en W in staat gesteld in het kader van deze overeenkomst M/ 2,5 te besteden voor de bouw van een pionenkanaal. Op 16 mei bracht de Minister van Onderwijs en Wetenschappen, dr. A. Pais, een werkbezoek aan het Wetenschappelijk Centrum Watergraafsmeer. Hij bezichtigde de gebouwen van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, het IKO (de sectie K van het NIKHEF) en het in aanbouw zijnde complex voor de sectie H, MC en SARA, en hij nam kennis van de werkzaamheden die daar in het kader van FOM en IKO plaatsvinden. De Stichting FOM en de Rijksuniversiteit Groningen bereikten overeenstemming over het reglement van bestuur en beheer voor het Kernfysisch Versneller Instituut aldaar. ZWO en de Minister van O en W hechtten er hun goedkeuring aan. Tegen het eind van het jaar vond een bespreking plaats van het Uitvoerend Bestuur, de voorzitters van respectievelijk de Beleidscommissie voor het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, de Beleidscommissie voor het FOM-Instituut voor Plasmafysica, het IKO-

24

Curatorium en het Interimbestuur van de sectie H van het NIKHEF, de directies van de genoemde instituten inclusief het KVI en de FOM-directie, over de organisatiestructuur van FOM, de bevoegdheden van de instituutsdirecties en de FOM-directie en de status van de instituten. Aanleiding tot deze bespreking vormde de wens van de instituutsdirecties om een aantal procedures sneller te laten lopen en een aantal bevoegdheden aan de instituutsdirecties toe te kennen. Aangezien deze bespreking kort voor het eind van het jaar plaatsvond zal over de follow-up in het jaarboek 1979 worden gerapporteerd. fn 1978 werden drie nieuwe werkgroepen opgericht; TF I onder leiding van prof. ir. A. J. Berkhout (apertuursynthese voor ultrasonore medische diagnostiek); TF II onder leiding van prof. ir. C. J. Hoogendoorn (natuurlijke convectie in zonnewarmte-collcctoren) en TF III onder leiding van prof. J. M. .Smith (circulatieverschijnselen in bellenkolommen). Alie drie kwamen tot stand in het kader van het beleidsruimteprogramma voor technische fysica en zijn gehuisvest bij de Technische Hogeschool te Delft. 5. Betrekkingen met andere organisaties 5.1. Binnenlandse betrekkingen Allereerst moet hier de verhouding tussen onze stichting en de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappclijk Onderzoek worden vermeld. Voor de financiële steun die ZWO binnen het raam van de haar door de regering ter beschikking gestelde middelen aan het FOM-wcrk geeft is onze stichting ZWO en het Ministerie van O en W zeer erkentelijk. Een regelmatig contact ter uitwisseling van informatie vindt plaats o.a. doordat de Minister in de Raad van Bestuur is vertegenwoordigd door dr. ir. B. Okkersc, hoofddirecteur Onderzoekbeleid - die zich bij verhindering laat vertegenwoordigen door dr. R. F. Heyn - en doordat prof. dr. R. van Lieshout, directeur van ZWO, de vergaderingen van de Raad van Bestuur en het Uitvoerend Bestuur van FOM bijwoont. Bovendien bestaan er regelmatig contacten tussen functionarissen van het FOM-bureau. het bureau van ZWO en het Ministerie over problemen die daarvoor in aanmerking komen. Voorts mag hier niet onvermeld blijven dat FOM door bemiddeling van de door ZWO gefinancierde Stichting Mathematisch Centrum (MC) gebruik kan maken van de computerfaciliteiten van de Stichting Academisch Rekencentrum Amsterdam (SARA). Hieraan kan nog

FOM

worden toegevoegd dat de sectie H van het NIKHEF tezamen met MC en SARA zal worden gehuisvest in een gebouwencomplex dat onder verantwoordelijkheid van ZWO in het wetenschappelijk centrum Watergraafsmeer in aanbouw is. Van bijzonder belang is de samenwerking van FOM met de Nederlandse universiteiten en hogescholen. Deze manifesteert zich in het onderzoekingswerk dat door FOM-medewerkers met materiële steun van FOM in de natuurkundige laboratoria en instituten van deze instellingen wordt uitgevoerd. Een ongedwongen coördinatie van het onderzoekprogramma van de diverse universiteitslaboratoria is hiervan het gevolg. In het bijzonder kan hier nog worden gewezen op de overeenkomst tussen FOM, IKO, de Universiteit van Amsterdam en de Katholieke Universiteit Nijmegen inzake het NIKHEF, de overeenkomst tussen FOM, IKO en Vrije Universiteit inzake onderzoek bij de 300 MeVversneller en de overeenkomst tussen FOM en de Rijksuniversiteit Groningen met betrekking tot het KVI. Met de sectie natuurkunde van de Academische Raad, het bestuur van de Nederlandse Natuurkundige Vereniging en enkele andere organisaties bestaat de afspraak over onderwerpen van gezamenlijk belang van gedachte te wisselen wanneer daaraan behoefte bestaat. Het overleg wordt genoemd 'overleg natuurkundeorganisaties (ONO)'. FOM voert het secretariaat. De samenwerking met de Centrale Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO) is op bestuursniveau geregeld, doordat deze in de Raad van Bestuur van FOM is vertegenwoordigd door de heer D. A. van Meel, hoofddirecteur van de Nijverheidsorganisatie TNO. Deze organisatie is tevens door dr. ir. B. H. Kotster vertegenwoordigd in de Commissie van de Werkgemeenschap 'Metalen FOM-TNO'. Voorts bestaan afspraken met TNO op het gebied van de technische fysica. Met de Stichting Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) onderhoudt FOM nauwe betrekkingen. Zo heeft FOM het recht van voordracht voor een plaats in het bestuur en voor drie plaatsen in de wetenschappelijke adviesraad (WAR). Ultimo 1978 had uit dien hoofde prof. dr. C. M. Braams zitting in het ECN-bestuur, terwijl van de WAR op voorstel van de FOM deel uitmaakten: prof. dr. A. H. W. Aten jr., prof. dr. J. J. van Loef en prof. dr. H. de Waard. Het kernfysisch onderzoek met behulp van de hogefluxreactor te Petten draagt het karakter van een gezamenlijk ECN-FOMproject. Het wordt begeleid door een daartoe opgerichte commissie, de Kernfysische Contactcommissie, waarin


beide stichtingen leden benoemen die namens hen zitting hebben. De samenstelling van deze commissie is: prof. dr. P. M. Endt, prof. dr. W. J. Huiskamp en prof. dr. H. Postma vanwege FOM, prof. dr. J. A. Goedkoop, drs. M. Bustraan en dr. K. Abrahams vanwege ECN. Prof. Goedkoop is voorzitter, dr. Abrahams onderzoekleider, het secretariaat wordt verzorgd door drs. F. R. Diemont. In het verslagjaar kwam een overeenkomst tussen FOM en ECN tot stand betreffende samenwerking bij het kernfusieonderzoek. In de coördinatiegroep die in het kader van dize overeenkomst werd opgericht werden door FOM benoemd: prof. dr. ir. W. J. Witteman, dr. R. Bleekrode, prof. dr. C. M. Braams en prof. dr. J. Kistemaker en door ECN: prof. dr. L. H. Th, Rietjens, ir. A. C. Timmers, prof. dr. J. A. Goedkoop en drs. M. Bustraan. Drs. F. R. Diemont treedt op als secretaris. Het contact met de Stichting Scheikundig Onderzoek in Nederland (SON) is op bestuursniveau gerealiseerd doordat de voorzitter van de ene stichting de bestuursvergaderingen van de andere kari bijwonen en doordat de stukken worden uitgewisseld. Tussen de Commissie van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof van FOM en de SON-Werkgemeenschap voor Chemie van de Vaste Stof vindt uitwisseling van wetenschappelijke stukken plaats, terwijl de FOM-werkgemeenschap bij SON wordt vertegenwoordigd door prof. dr. G. Blasse en de SON-werkgemeenschap bij FOM door prof. dr. C. Haas. Met de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie met Röntgen- en Elektronenstralen (FOMRE) heeft de Commissie van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof contact doordat dr. J. Bergsma als wederzijds vertegenwoordiger optreedt. De voorzitter van de Contactgroep Technische Halfgeleiderfysica en -Elektronica, prof. dr. J. F. Verweij, vertegenwoordigt deze contactgroep in de Commissie van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof. Met de Stichting voor Isotopengeologisch Onderzoek (IGO) wordt het contact onderhouden door dr. ir. A. J. H. Boerboom, die als vertegenwoordiger van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica zitting heeft in het bestuur van deze stichting. Met de Gemeente Amsterdam en de N V Philips' Gloeilampenfabrieken werkt FOM samen in het kader van de Stichting Instituut voor Kernphysisch Onderzoek (IKO). De beide eerstgenoemde stichtingspartners wijzen in het Curatorium van deze stichting elk een lid aan, FOM benoemd drie of meer leden. In het verslagjaar hadden in het IKO-Curatorium drie FOM-leden zitting. In de FOM-IKO-VU-overeenkomst werd bepaald dat

25

FOM een vierde lid aanwijst op voordracht van de VU. Deze benoeming was aan het eind van het jaar nog in behandeling. Het onderzoekingswerk van de Stichting IKO, dat wordt uitgevoerd in haar instituut te Amsterdam, wordt nagenoeg geheel door FOM gesubsidieerd. In verband hiermee is het jaarverslag van deze stichting in dit jaarboek opgenomen. Met de Nederlandse Natuurkundige Vereniging (NNV) bestaat op bestuursniveau contact doordat de voorzitter van de N N V de vergaderingen van de Raad van Bestuur van FOM en de directeur van FOM de NNV-besluursvergaderingen kan bijwonen. Het rcdacticsecretariaat van het Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde-A wordt verzorgd door drs. J. Heijn, directiemedewerker van FOM. Het bureau geeft voorts administratieve hulp aan de Stichting Physica, waarvan de directeur van FOM penningmeester is. Met de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen bestaan verschillende contacten via de afdeling natuurkunde van dit lichaam, waarvan prof. dr. J. de Boer voorzitter is. Dr. C. Ie Pair heeft zitting in de begeleidingscommissie van de wetenschappelijke voorlichtingsdienst. De Stichting IKO is deelnemer in het Interuniversitair Reactor Instituut te Delft. In het algemeen bestuur van dit instituut is de Stichting IKO vertegenwoordigd door dr. A. A. Boumans, lid van het IKO-Curatorium en dr. L. Lindner van de radiochemische afdeling van het IKO. Een onderzoek over icnenimplantalie in vaste stof, dat wordt uitgevoerd in het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica wordt mede gefinancierd door de NV Philips' Gloeilampenfabrieken. Een in dit instituut lopend onderzoek over identificatie van biologisch materiaal met behulp van flashpyrolysc vindt plaats in samenwerking met en mede gefinancierd door het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid. De vergaderingen van de Coördinatiegroep Kernfusie FOM-ECN worden bijgewoond door ambtenaren van Onderwijs en Wetenschappen, Wetenschapsbeleid, Economische Zaken en Buitenlandse Zaken als vaste gast. De vergaderingen van de Speciale Commissie voor de Technische Fysica worden bijgewoond door een ambtenaar van het Ministerie van Economische Zaken als vaste gast. Dit ministerie verleent een financiële bijdrage aan het technisch-fysisch onderzoek.

FOM

26

5.2. Buitenlandse betrekkingen De samenwerking met de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) vindt plaats in het kader van een associaticcontract, dat de werkzaamheden omvat van de Werkgemeenschap voor Thcrmonuclcair Onderzoek en Plasmafysica, alsmede technologisch onderzoek van ECN dat door middel van een subcontract in het associatieprogramma is opgenomen. In het bchccrcornitc dat krachtens dit contract is ingesteld is onze Stichting vertegenwoordigd door dr, A. A. Boumans, prof. dr. J, A. Goedkoop, prof. dr. L. H. Th. Rietjens en dr. H. Wcijma. Van de zijde van Euratom hebben in dit comité zitting dr. D. Palumbo, G. de Sadclccrcn dr. P. G. Valckx. In de Euratom-verbindingsgroep hebben namens FOM prof. dr. C. M. Braams, prof. dr. J. Kistemakcr en prof. dr. L. H. Th. Rietjens zitting. Eerstgenoemde is voorts lid van het Comité van Laboratoriumdircueuren van de Europese kernfusieassociaties. Verschillende medewerkers van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica vertegenwoordigen FOM in Euratomadviescommissies die zich bezighouden met speciale onderwerpen uit het kernfusieprogramma. Een afzonderlijke overeenkomst voorziet in de kosten van uitwisseling van medewerkers tussen de verschillende associaties. Met betrekking tot het JET-project bestaat een overeenkomst lussen Euratom en de geassocieerde instellingen waaronder FOM. In de JET-Council is FOM vertegenwoordigd door prof. dr. C. M. Braams en dr. C. Ie Pair, in het JET-Exccutive Committee hebben namens FOM dr. L. Th. M. Ornstein en B. J. M. Staffhorst zitting. Aan de doelstellingen van de European Physical Society (EPS) verleent FOM steun doordat zij „associate member" van deze organisatie is. Met de Europese Organisatie voor Kernfysisch Onderzoek CERN werd evenals vorige jaren een regelmatig contact onderhouden via de sectie H van het NIKHEF. Vanuit deze sectie vonden in het verslagjaar onderzoekingen plaats bij CERN (Geneve), PETRA (Hamburg) en FNAL (Batavia, USA), terwijl een onderzoek bij PEP (Stanford, USA) wordt voorbereid. De directeur van deze sectie, prof. dr. A. N. Diddens, had zitting in enkele wetenschappelijke comités van CERN en PETRA. De betrekkingen van FOM met de International Atomic Energy Agency (IAEA) beperken zich tot het verlenen van medewerking bij het plaatsen van IAEA-fellows en het deelnemen van FOM-medewerkers aan door de IAEA georganiseerde cursussen en conferenties voorzover deze op het werkterrein van FOM liggen.

FOM werkt mee met enkele organisaties die op internationale schaal wetenschappelijke informatie verzamelen met het doel de bestaande kennis beter toegankelijk te maken. Zulke organisaties zijn Dissertation Abstract International en de IAEA te Wenen met zijn International Nuclear Information System (INIS) dat vanuit Nederland van gegevens wordt voorzien door Cobidoc, de Commissie voor Bibliografie en Documentatie waarin FOM eveneens is vertegenwoordigd. Naast de hierboven genoemde vormen van samenwerking, die organisatorisch zijn geregeld en contacten via commissies, waarin deskundigen van diverse researchinstellingen zitting hebben, bestaan tal van contacten en vormen van samenwerking op zuiverwetenschappelijk niveau tussen FOM-werkgroepen en wetenschappelijke laboratoria en instituten in binnen- en buitenland. Deze contacten, die van groot belang zijn, worden bevorderd door de uitwisseling van onderzoekers en de deelneming aan internationale conferenties van specialisten. Met het oog daarop vonden deze uitwisselingen en deelnemingen ook in 1978 plaats.

6. Bestuur, commissies, bureau De Raad van Bestuur vergaderde in 1978 driemaal, het Uitvoerend Bestuur elfmaal, afgezien van een aantal besprekingen met anderen. In de samenstelling van de Raad van Bestuur kwam wijziging doordat aan het eind van het jaar dr. ir. E. L. Mackor als lid aftrad en werd opgevolgd door dr. ir. H. L. Beckers. De samenstelling van het Uitvoerend Bestuur werd gewijzigd doordat prof. dr. P. M. Endt aan het eind van het jaar aftrad. In zijn plaats werd prof. dr. A. Dymanus benoemd. De vergaderingen van de Raad van Bestuur en het Uitvoerend Bestuur werden bijgewoond door de directeur en de beide adjunct-directeuren van de stichting. De directeur van ZWO, prof. dr. R. van Lieshout, werd voor al deze vergaderingen uitgenodigd en woonde de meeste ervan bij. Voor de vergaderingen van de Raad van Bestuur werden voorts uitgenodigd prof. dr. Th. J. de Boer, voorzitter van de SON; prof. dr. P. Wyder, voorzitter van de NNV; de directeuren van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, het FOM-Instituut voor Plasmafysica, de sectie H van het NIKHEF en het IKO; twee FPR-vertegenwoordigers en de eindredacteur van de Tweede Woordstroom. Voor de samenstelling van de Raad van Bestuur, het Uitvoerend Bestuur, de directie en de commissies kan worden verwezen naar de desbetreffende overzichten elders in dit jaarboek.

27


De aan de directeur van de stichting opgedragen taken worden uitgevoerd in het FOM-bureau. De werkzaamheden die in dit bureau worden verricht zijn in grote lijnen te onderscheiden in organisatorische, administratieve, financiële en personele zaken. Daartoe behoren het secretariaat van het bestuur en de commissies van FOM, alsmede het fiscaat van FOM en 1KO. Correspondentie met andere organisaties, werkgroepleiders, personeelsleden, aanstelling en ontslag van personeel, het uitvoeren van regelingen, besluiten en wettelijke voorschriften alsmede alle betalingen vinden plaats vanuit dit bureau. Daarnaast was in 1978 tijdelijk c-en groepje stafmedewerkers aan het bureau verbonden in het kader van het project evaluatie natuurkunde. In de loop van het jaar vond enkele malen overleg met ZWO plaats over het toekomstige RWO-kantoor en de huisvesting daarvan.

7. Personele zaken Evenals vorige jaren werden de vergaderingen van de FOM-personeelsraad (FPR) bijgewoond door dr. A. A. Boumans, directeur van FOM en drs. J. Heijn, eindredacteur van het interne FOM-communicatieblad 'Tweede Woordstroom'. De vergaderingen van de FPR-commissie Personele Zaken werden bijgewoond door drs. F. R. Diemont, adjunct-directeur en drs. L. C. Peek, centrale personeelfunctionaris, de vergaderingen van de FPR-commissie Wetenschapsbeleid en Structuur door dr. C. Ie Pair, adjunct-directeur en drs. H. G. van Vuren, directiemedewerker. Drs. F. R. Diemont was lid en voorzitter van de door het Uitvoerend Bestuur benoemde commissie ad hoc ter voorbereiding van de oprichting van een centrale ondernemingsraad. De andere vijf leden van deze commissie werden door de FPR aangewezen. De FPR wijst elk jaar twee vertegenwoordigers en een plaatsvervangend vertegenwoordiger aan voor de vergaderingen van de Raad van Bestuur, elk van de. Commissies van de Werkgemeenschappen, de Speciale Commissies voor Theoretische en Technische Fysica en voor het volgen van de beleidsruimteprocedure. Zij ontvangen alle stukken die aan de leden van de genoemde lichamen, respectievelijk aan de beleidsruimtejury worden gezonden en nemen aan de vergaderingen deel. Op deze wijze beschikt de FPR over alle informatie waarover de Raad van Bestuur en de commissies beschikken. De FPR stelde voor de zittingsduur van de FPR-leden te verlengen van één tot twee jaar. Dit voorstel werd overeenkomstig het reglement door de medewerkers en

door de Raad van Bestuur goedgekeurd. Een en ander vond zijn beslag voor de verkiezingen van eind 1978, zodat de FPR in zijn nieuwe samenstelling voor twee jaar werd verkozen. Over de toekomst van de personcclsvcrtcgcnwoordiging vond een gesprek plaats tussen delegaties van het Uitvoerend Bestuur, de FPR en de directie. Dit gesprek spitste zich toe op de vraag hoc, na de overgang van de FPR in een COR en een stelsel van lokale ondernemingsraden, het overleg met het personeel over zaken van wetenschapsbeleid voldoende uit de verf zou kunnen komen. De gedachtenwisseling vormde een aanzet tot verder overleg dat hierover zal plaatsvinden. De concepten van de voorlopige reglementen van de IK.O-OR en de OR-Rijnhuizen werden door de Raad van Bestuur goedgekeurd en voor commentaar voorgelegd aan de vakverenigingen en de desbetreffende bedrijfscommissie. De opmerkingen die daaruit voortkwamen werden aan de beide instituten voorgelegd. Aan het eind van het jaar had dit nog niet tot een definitieve tekst van de voorlopige reglementen geleid. De besprekingen in de commissie ter voorbereiding van een COR vonden voortgang. De Beleidsgroep Personeelszaken (BPZ) werkte verder aan het op schrift stellen van de rechtspositieregelingen, gaf een uiteenzetting over functieclassificatie, teneinde zich aan de hand van de reactie daarop een beeld te kunnen vormen over het meest wenselijke systeem en adviseerde het Uitvoerend Bestuur over het salarissysteem van FOM. Dit advies werd door het Uitvoerend Bestuur voorgelegd aan de FPR en de IKO-OR. De conclusie werd aan ZWO meegedeeld. Deze houdt in grote lijnen in dat FOM het gewenst acht over te gaan op het BBRA-systeem, maar de vervulling van deze wens uitstelt zolang een functieclassificatiesysteem en de herziening van het BBRA-systeem nog niet tot stand zijn gekomen. In verband met de overgang naar het ABP in 1977 moesten enkele artikelen van de arbeidsvoorwaarden, voornamelijk betrekking hebt^nd op ziekte en invaliditeit, worden gewijzigd. Deze wijziging kreeg in 1978 zijn beslag. Over het onderwerp 'mobiliteit van wetenschappelijke onderzoekers' richtte de FPR zich tot de Raad van Bestuur naar aanleiding van een destijds door de RAWB over dit onderwerp uitgebracht advies. De FPR is onder meer van mening dat mobiliteit een onderdeel van het personeelsbeleid behoort te zijn en dat de interne mobiliteit bevorderd zou moeten worden in wat ruimer

28

FOM

verband dan alleen binnen FOM. Concrete suggesties over maatregelen die deze mobiliteit, die verfrissend kan werken, zouden kunnen bevorderen, werden nog niet gedaan. FOM kent zogenaamde post-doc-contracten die op een enkele uitzondering na en onder bepaalde voorwaarden in principe voor maximaal twee jaar worden aangegaan. In het kader van de beleidsruimte werden enkele voorstellen ingediend voor onderzoek, dat men wilde laten uitvoeren door een post-doc wiens contract afloopt, opnieuw zo'n contract te geven. Naar aanleiding hiervan besloot het Uitvoerend Bestuur zo'n aanstelling in het algemeen niet meer dan twee maal aan dezelfde persoon toe te staan.

Minister om deze toestemming eveneens te verkrijgen. Dit verzoek werd door FOM en ZWO ondersteund. De bijgaande tabel geeft een overzicht van de personeelsbezetting aan het eind van 1978. Tot slot mag een woord van dank aan allen die door hun activiteiten hebben bijgedragen tot het functioneren van onze Stichting in 1978 niet ontbreken. Het Uitvoerend Bestuur is bijzonder erkentelijk voor de samenwerking die het heeft ondervonden.

Namens het Uitvoerend Bestuur, de directeur, A. A. Boumans

Personeelsbezetting eind 1978, inclusief en diverse projecten.

beleidsruimte

wet. med.

Werkgroepen bij universiteiten e.a. (inclusief NIKHEF-H en KVI) FOM-Inst. v. Atoom- en Mol.fysica FOM-Inst. v. Plasmafysica 1KO Bureau Totale bezetting Beschikbare plaatsen Vacatures

263 47 39 46 8 403 448 45

wet. techn. ass. adm. huish.

—

7 1 3 — 11 19 8

143 77 93 140 37 490 509 19

De positie van FOM-medewerkers ten aanzien van vertegenwoordigende organen binnen de universiteit is geregeld in de artikelen 17 en 18 van de WUB. Deze regeling beperkt zich echter tot het niveau van de vakgroep-en tot wetenschappelijke medewerkers. FOMmedewerkers hebben geen rechten op het niveau van subfaculteit, faculteit en universiteitsraad. Niet-wetenschappelijke medewerkers van FOM hebben deze ook niet op vakgroepniveau. Sinds 1975 heeft de Rijksuniversiteit Groningen met instemming van ZWO en FOM toestemming van de Minister van O en W om personeel, werkzaam bij deze universiteit maar in dienst van ZWO, FOM, e.d. voorzover het de Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen betreft, het actief en passief kiesrecht te verlenen met betrekking tot organen op faculteits- en subfaculteitsniveau. Deze toestemming werd verleend in het kader van toepassing van het experimenteerartikel 55 van de WUB. De Universiteit van Amsterdam richtte in 1978 een verzoek tot de

Publikatics C. Ie Pair: Wetenschap & Overheid. De Syllabus 17 no. 4 (1978) 128. C. Ie Pair: Gast aan het woord. TNO Kontakt, november 1978. Rapporten C. J. G. Bakker: Elektronenmicroscopie in Nederland. 1977, FOM-43105. W. de Konink: Faraday and Weinberg. Vertaling in. het Engels 1978, FOM31869/E.

Voordrachten

C. Ie Pair: Wetenschapsbeleid van de Overheid. Kring Eindhoven NNV, februari. C. Ie Pair: De tweede geldstroom en de industrie. VUA maart. C. Ie Pair: Onderzoekbeleid in de natuurkunde. Leiden, Leidsche Flesch, april. C. Ie Pair: Beoordeling van natuurkundig onderzoek in het kader van de nationale researchorganisatie FOM, CAVWO/ZWO-symposium, mei. C. Ie Pair: Field mobility of Scientists. EPS, York, september. C. Ie Pair: Subfield evaluation, an unsuccesful attempt in physics. SISWO, september.

30

EXPLOITATIEREKENING

1977 /

Financieel verslag

1978 voorlopig (volgens vastgestelde begroting)

Lasten

/

Werkgroep Th-I: Personeelskosten Materieel krediet

68.118 500

12.000 500 12.500

68.618 Werkgemeenschap voor Kernfysica: Personeelskosten Materiële kredieten

6.922.167 2.552.010

7.383.500 2.412.500 9.796.000

9.474.177 Werkgemeenschap voor Atoomfysica: Personeelskosten Materiële kredieten

1.407.951 289.000

1.999.000 370.500 2.369.500

1.696.951 FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica: (excl. TN III) Personeelskosten Materiële kredieten Algemene en bedrijfskosten Project Flash pyrolyse Project Laminaire supersone gaswervel

6.601.552 983.783 834.488 606.845 438.670

7.029.000 1.251.000 839.000 727.000 456.000 10.302.000

9.465.338 Werkgemeenschap 'Metalen FOM-TNO': Personeelskosten Materiële kredieten

1.833.405 202.925

1.746.500 277.000 2.023.500

2.036.330 Werkgemeenschap voor Molecuulfysica: Personeelskosten Materiële kredieten

4.013.335 491.404

3.388.000 514.000 3.902.000

4.504.739 Werkgemeenschap voor de Vaste Stof: Personeelskosten Materiële kredieten

5.319.899 969.663

5.484.000 1.518.500 7.002.500

6.289.562 Werkgemeenschap voor Thennonucleair Onderzoek en Plasmafysica: Personeelskosten • Materiële kredieten Algemene en bedrijfskosten

10.124.802 1.111.151 1.370.384

10.543.000 1.519.500 1.430.000 13.492.500

12.606.337 Werkgemeenschap voor Theoretische Hoge-energiefysica: Personeelskosten Materiële kredieten

955.653 7.495

1.116.500 28.000 1.144.500

963.148 Sectie Hoge-energiefysica van het NIKHEF: Personeelskosten Materiële kredieten Algemene en bedrijfskosten

3.840.706 3.061.094 293.622 7.195.422

5.006.000 3.376.000 1.186.000 9.568.000

31

Werkgroep technische fysica: Personeelskosten Materiële kredieten

33.000 135.000 168 000 1 \jKta\J\J\J

81.128 202.463 2.860.6S6

Kosten commissies Algemene kosten Bestuurskosten

111.500 225.000 3.000.500

3.144.247 624.000

Bijdrage IKO aan bestuurskosten

3.337.000 743.000

2.520.247 102.000 18.428.500 214.699 1.031.582 618.495 206.449 91.650 38.517 87.145

2 594 000 165.000 19.344.500 100.000

Werkplaatsapparatuur Subsidie Stichting IKO EGO-onderzoek BTW-compensatie 1974-1977 FOM Reservering Euratom-bijdrage Begrotingsverschil FOM 1975 Begrotingsverscb.il FOM 1976 Begrotingsverschil FOM 1977 Begrotingsverschil IKO 1976

81.984.500

77.639.906

Baten 1978 voorlopig (volgens vastges ƒ

1977

f

ƒ

Subsidies Nederlandse Organisatie ZWO 76.989.000 tbv. Laminaire supersone gaswervel 456.000 tbv. energiegelieerd onderzoek 100.000 tbv. BTW-compensatie EURATOM 3.300.000 Metaalinstituut TNO 5.000 172.000 Ministerie O en W voor reizen Philips Eindhoven 319.000 Ministerie voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne Rijksinstituut voor de Volksgezondheid 400.000 EG inz. energiegelieerd onderzoek Euratom inz. JET 163.500 Ministerie van Economische Zaken

70.910.000 438.670 133.126 1.031.582 3.818.495 111.913 81.581 304.000 199.438 177.500 81.573 2.102 — 77 9RQ Qfifl

303.887 46.039 77.639.906

Overige inkomsten Uit vorige jaren: in 1977 vervallen reserveringen

81.904.500 80.000

81.984.500

32

FOM

INVESTERINGSREKENING Uitgaven 1977 ƒ

f

ƒ 9.227.639

Nieuwbouw en inrichting: Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica sectie K Wetenschappelijke basisapparatuur: FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica FOM-Instituut voor Plasmafysica Instituut voor Kernphysisch Onderzoek

513.167 1.599.622 1.255.586

Werkgemeenschappen excl. FOM-lnstituten: Kernfysica Atoomfysica Metalen FOM-TNO Molecuulfysica Vaste Stof Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica Theoretische Hoge-energiefysica Sectie H van het NIKHEF

267.484 71.732 285.080 524.932 4.517.603

Meer ontvangen dan uitgegeven 1978

13.745.242

1978 (voorlopige afrekening) ƒ 6.030.066

485.418 267.955 700.000 66.842

126.605 122.180 192.270 1.961.270 4.908.664

12.900.000

Financieel verslag

33

Ontvangsten 1978 (voorlopige afrekening)

1977

ff

ff 8.083.322

96.615 88.325 5.476.980

13.745.242

Nieuwbouw en inrichting: Ministerie van O en W en ZWO inzake Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica, sectie K Wetenschappelijke basisapparatuur: Van de Nederlandse Organisatie ZWO Uit Euratom-bijdragen Meer uitgegeven dan ontvangen in 1977

9.000.000

3.900.000

12.900.000

FOM

34

Toelichting Daar het wachten op de vaststelling van de definitieve cijfers van de jaarrekening tot een ongewenste vertraging in het drukken van het verslag zou leiden, zijn in de exploitatierekening onder het verslagjaar de cijfers vermeld van de vastgestelde begroting. Onder het daaraan voorafgaand jaar zijn dan de cijfers van de jaarrekening vermeld, zoals deze bij de afsluiting van dat boekjaar werden vastgesteld. De cijfers van de exploitatie- en investeringsrekening, die betrekking hebben op 1977 werden ontleend aan het financieel verslag over 1977 dat door Blömer en Co. accountants te Utrecht werd gecontroleerd en door de Raad van Bestuur van de Stichting FOM werd goedgekeurd. Het financieel verslag ligt op het FOM-bureau ter inzage. Exploitatierekening Onder LASTEN zijn onder meer de kosten van de werkgemeenschappen opgenomen, alle gesplitst in personeelskosten, materiële kredieten en eventuele andere kosten. De personeelskosten omvatten salarissen en toelagen alsmede het werkgeversaandeel in pensioenpremies en sociale lasten. De materiële kredieten zijn bestemd voor de aankoop van instrumenten e.d. Bij de werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica vindt men bovendien de algemene en bedrijfskosten van het onder deze werkgemeenschap ressorterend FOM-Instituut voor Plasmafysica afzonderlijk vermeld. Dit laatste geldt eveneens voor het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, dat relaties heeft met verschillende werkgemeenschappen en daarom geen deel uitmaakt van een bepaalde werkgemeenschap. De post kosten commissies heeft betrekking op uitgaven ten behoeve van de commissies van de werkgemeenschappen, de beleidscommissies voor de FOMInstituten, de subcommissies e.a. Onder algemene kosten vallen verzekeringen, belastingen, kosten van buitenlandse reizen, alsmede controle en keuringen.

De bestuurskosten omvatten de personeelskosten en kantoorkosten van het bureau, de reiskosten ten behoeve van het bestuur, uitgave van het jaarverslag, controle van de boekhouding e.a. De besteding van het subsidie aan de Stichting IKO vindt men in het IKO-verslag. Onder BATEN vindt men onder andere de subsidies, waaruit de kosten worden bestreden. Het belangrijkste is dat van de Nederlandse Organisatie voor ZuiverWetenschappelijk Onderzoek (ZWO) ten bedrage van f 76.989.000. Met de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) bestaat een associatie-contract over plasmafysica en beheerste kernversmelting. Volgens dit contract draagt Euratom 25% bij in de exploitatiekosten van het FOM-Instituut voor Plasmafysica en de werkgroepen TN III, VI en VII, alsmede 19*/* in de investeringen van bepaalde projecten. De Nijverheidsorganisatie TNO verleende een subsidie voor het metaalonderzoek. Philips verleende een bijdrage aan een onderzoek in het FOM-Instituut voor Atoomen Molecuulfysica, het Ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne en het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid dragen bij in de kosten van een ander project dat in dit instituut wordt uitgevoerd. De overige posten spreken voor zichzelf. Het Ministerie van Economische Zaken verleent steun aan enkele projecten op het gebied van de technische natuurkunde. Investeringsrekening Onder dit hoofd vallen de uitgaven van nieuwbouw en inrichting van laboratoria alsmede aankoop van wetenschappelijke basisapparatuur. Dit zijn grote installaties en apparaten, die niet uit het normale exploitatiebudget kunnen worden aangeschaft. De in deze staat vermelde bedragen zijn de uitgaven en inkomsten, die hebben plaatsgevonden in het jaar dat boven de desbetreffende kolom is vermeld, onverschillig of ze betrekking hebben op aanschaffingen, die ten laste van dat jaar komen of nog ten laste van vorige jaren. De eindafrekening van deze posten vindt niet per begrotingsjaar maar per object plaats.

37

Verslag FOM-personeelsraad In het verslagjaar vonden 10 bijeenkomsten van de FOM-Personeelsraad plaats, waaronder, in oktober, de 100ste vergadering. Voor het eerst sinds de oprichting van de raad in 1969 kwam het onderwerp 'doorstroombeleid' niet op de agenda. Geregeld terugkerende onderwerpen waren de ontwikkelingen rondom de instelling van Ondernemingsraden binnen FOM, het beleid van de redactie van het interne communicatieorgaan van FOM, en de positie van de zogenoemde 'post-doc's'. Een korte samenvatting van de belangrijkste onderwerpen van gesprek volgt hieronder. De Centrale Ondernemingsraad Het proces van democratisering dat binnen de Universiteiten zijn intrede heeft gedaan middels de Wet Universitaire Bestuurshervorming, WUB, en tot het bedrijfsleven is doorgedrongen via de Wet op de Ondernemingsraden, heeft ook de Stichting FOM niet onaangetast gelaten. Ook hier is de vorming van ondernemingsraden in volle gang, hoewel een aantal moeilijkheden nog overwonnen moet worden. Een stichting is nu eenmaal niet een onderneming in de meest gebruikte zin des woords, en de wet is zeker niet toegespitst op een stichting als FOM. Eén van die problemen betreft bijvoorbeeld de inpassing in de nieuwe structuur van ondernemingsraden van die FOM-werkgroepen welke bij een universiteit of hogeschool zijn ondergebracht. Nadat op een aantal FOM-instituten Ondernemingsraden zijn ingesteld kunnen deze zich bundelen in één Centrale Ondernemingsraad (COR). Een belangrijke gebeurtenis binnen dit kader was in dit verslagjaar het van start gaan van de ad-hoc-commissie FOM-COR, die in 1977 door het Uitvoerend Bestuur werd ingesteld en zich intensief met de instelling van de Centrale Ondernemingsraad zal gaan bezighouden. Om alvast op dit punt aan te sluiten bij de Wet op de Ondernemingsraden werd, door een referendum dat tegelijkertijd met de verkiezingen werd gehouden, de zittingsduur van de vertegenwoordigers in de Personeelsraad van één op twee jaar gebracht. De Tweede Woordstroom Het intern communicatieblad van de tweede-geldstroomorganisatie FOM, dat de hierop zinspelende naam

Tweede Woordstroom' draagt, is in het verslagjaar vrijwel onafgebroken onderwerp van discussie geweest. In principe komen alle stukken die verband houden met het functioneren van FOM, zowel informatieve als opiniërende, voor plaatsing in aanmerking. Over plaatsing beslist een redactiecommissie die deels uit functionarissen van het FOM-bureau en deels uit vertegenwoordigers van de Personeelsraad bestaat. De discussie was gecentreerd rondom de stelling dat veel stukken ongeschreven blijven, omdat de redactie een al te selectief plaatsingsbeleid voert, hetgeen een goede communicatie binnen de FOM ernstig zou belemmeren. De FOM-personeelsraad heeft, naar aanleiding van de gevoerde discussies en polemieken, het voorstel gedaan, in elk nummer plaats in te ruimen voor een rubriek 'buiten verantwoordelijkheid van de redactie'. Dit voorstel is, tot grote verontwaardiging van de Personeelsraad, door de redactiecommissie van de Tweede Woordstroom afgewezen. De lente-training te Leusden Een onderwerp dat lange tijd de aandacht van de Personeelsraad vroeg, heeft betrekking op een poging de tamelijk stroeve verhouding tussen personeel enerzijds en directie en bestuur anderzijds te verbeteren door de organisatie van een 'workshop' voor betrokken partijen. Het Uitvoerend Bestuur van FOM blijkt hier positief tegenover te staan, en ook gaarne bereid de hiervoor benodigde financiële middelen beschikbaar te stellen. Wel was binnen het Uitvoerend Bestuur enige discussie ontstaan in verband met de deelname van de toekomstige voorzitter van de Centrale Ondernemingrsaad van FOM aan deze training.

38

Het Adviesbureau voor Organisatiebegeleiding B.V. te Leusden, dat voor de in de lente te houden organisatie van de workshop inmiddels was ingeschakeld, blijft erop aandringen dat deze voorzitter aan de te organiseren activiteiten deelneemt. De moeilijkheid is echter dat voorshands niet duidelijk is wie de voorzitter van de Centrale Ondernemingsraad zal worden. Het probleem lijkt uiteindelijk opgelost door het besluit van het Uitvoerend Bestuur dat één van de leden van de directie van FOM aan de training kan deelnemen, maar dat hierdoor de keuze voor een voorzitter van de Centrale Ondernemingsraad nog niet wordt vastgelegd. Vervolgens laat het Adviesbureau voor Organisatiebegeleiding weten, dat het een workshop zonder de aanwezigheid van genoemde voorzitter weinig zinvol acht, hetgeen er dan weer toe leidt dat de Personeelsraad het Uitvoerend Bestuur van FOM verzoekt op korte termijn tot een keuze te geraken en, om organisatorischtechnische redenen besluit de workshop naar het najaar te verschuiven. In de vroege herfst laat het Uitvoerend Bestuur uiteindelijk weten nog altijd geen voorzitter van de toekomstige Centrale Ondernemingsraad aan te kunnen wijzen. Het in de arm genomen adviesbureau ziet onder die omstandigheid het nut van een workshop niet in en geeft zijn opdracht terug. De Personeelsraad kan nu niet veel anders doen dan voorlopig van een training af te zien, maar houdt hierbij wel de woorden van Willem van Oranje: 'Men hoeft niet te hopen om iets te ondernemen, noch te slagen om te volharden', in gedachten. Het beleid ten aanzien van aanstellingen na het behalen van de doctorsgraad. Een bij herhaling terugkomend agendapunt betrof ook het door het FOM-bestuur gevoerde beleid met betrekking tot die natuurkundigen welke na hun promotie tijdelijk in FOM-dienst worden aangesteld. Naar het oordeel van de Personeelsraad is het weinig fair hun in dit stadium van hun loopbaan nog langer een vaste aanstelling te onthouden, terwijl bovendien deze politiek de totnogtoe gevolgde beleidslijn - waarbij er voor wordt zorggedragen dat de door FOM afgeleverde natuurkundigen zich op jonge leeftijd op de arbeidsmarkt begeven - wordt doorkruist. Het rapport van de Werkgroep RWO Het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen legde in het verslagjaar het lijvige rapport van de 'Werkgroep RWO' voor aan een aantal stichtingen en organisaties, met een verzoek om commentaar. Onderwerp van dit

FOM

rapport was de structuur van de toekomstige Raad voor het Wetenschappelijk Onderzoek, RWO, die de huidige Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek, ZWO, zal gaan vervangen. Naar de mening van de Personeelsraad vertoonde het rapport op twee punten ernstige tekortkomingen: a. de in het rapport voorgestelde structuur biedt geen mogelijkheid tot inspraak in het beleid, noch op wetenschappelijk gebied, noch in het personele vlak, terwijl b. het rapport geheel voorbij gaat aan de rechtspositie van hen die in de toekomst in RWO-dienst zijn. De Personeelsraad bood een vrij uitvoerig en kritisch commentaar op dit rapport aan aan de Raad van Bestuur van FOM, aan ZWO en aan de betrokken ministers. Het salarisschalen-systeem In verband met de toetreding tot het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds vroeg de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek, de belangrijkste subsidiegever van FOM, aandacht voor het salarissysteem, dat de stichting hanteert. Desgevraagd, spreekt de Personeelsraad zich uit als voorstander van het, ook door de universiteiten en hogescholen toegepaste Rijksschalensysteem. De classificatie van functies Binnen de organisatie FOM zou de ontwikkeling van het personeelsbeleid achtergebleven zijn ten opzichte van elders ontwikkelde systemen. Functiebeschrijvingen worden nog altijd slechts in een beperkt aantal gevallen toegepast. De honorering, bij veel bedrijven gebaseerd op een functiebeschrijving, functiewaardering en functieclassificatie, vindt bij de FOM meestal plaats op basis van het vereiste opleidingsniveau. Uit een peiling binnen de FOM-instituten en universitaire werkgroepen is gebleken, dat er een zekere mate van onvrede bestaat ten aanzien van de wijze waarop nu de salariëring wordt vastgesteld: aan de ene kant acht men de grote invloed van de vooropleiding op dé honorering onjuist, aan de andere kant is er kritiek op de ondoorzichtige wijze waarop vooral de funkties met wat meer verantwoordelijkheid worden ingeschaald. Aan deze bezwaren zou een goed functieclassificatiesysteem tegemoet kunnen komen. De vraag is echter of het gewenst is dat FOM een eigen en autonoom personeelsbeleid, zoals zij dat gedeeltelijk reeds heeft gevormd - en nog verder kan ontwikkelen voor haar instituten - ook gaat voeren voor FOMmedewerkers ondergebracht bij een universiteit of hogeschool. De consequentie hiervan zou immers zijn dat de Stichting - anders dan totnogtoe de gevolgde beleidslijn

39

FOM-personeelsraad

is geweest - haar medewerkers vaak anders zal behandelen dan de desbetreffende universiteit of technische hogeschool doet met de hare. Binnen de Personeelsraad, en in het bijzonder binnen de door de Personeelsraad ingestelde Commissie Personele Zaken (PZ) is de onderhavige problematiek uitvoerig aan de orde gesteld. Besloten werd, ter verdere oriëntatie, een hoorzitting te beleggen onder een aantal medewerkers van universitaire werkgroepen bij de Rijksuniversiteit Utrecht. Deze zitting zal in het begin van 1979 plaatshebben.

Namens de FOM-personeelsraad,

Slotopmerkingen Behalve over de hier beschreven zaken boog de Personeelsraad zich nog over tal van andere kwesties van meer of minder belang, zoals de regelingen voor buitenlandse

De FOM-personeelsraad en zijn commissies waren in 1978 als volgt samengesteld: FPR

Voorzitter: A. A. M. Oomens Secretariaat: G. P. A. Frijlink en W. A. van Leeuwen, bijgestaan door A. Gaaff Leden: P. A. J. van Deurzen S. A. Drentje P. H. de Haan A. P. de Haas P. Hellingman R. T. Jongerius L. C. J. M. de Koek P. J. K. Langendam G. J. L. Nooren J. Poot M. Teunissen

reizen en bezoekers, de evaluatie van het functioneren van de Beleidsgroep Personeelszaken BPZ (een groep van functionarissen van het FOM-bureau en de FOMinstituten die in het bijzonder met personeelbeleid en -beheer zijn belast), de nieuwe sollicitatieformulieren en over kwesties verbonden met wetenschapsbeleid. Het genoemde en niet genoemde werk dat door de leden van de Personeelsraad is verzet zou niet mogelijk zijn geweest zonder de hulp en medewerking van vele anderen binnen en buiten FOM. Een woord van dank aan hen mag hier niet ontbreken.

A. Gaaf f, W. A. van Leeuwen

De vergaderingen werden voorts bijgewoond door de directeur van FOM, A. A. Boumans en de eindredacteur van Tweede Woordstroom J. Heijn. De afgevaardigden van de IKO-ondernemingsraad, welke met een zekere regelmaat aan het overleg van de FOMpersoneelsraad deelnamen waren R. Brettschneider en E. W. A. Lingeman. Tenslotte woonde B. Jongejans, lid van de commissie ad-hoc FOM-COR, vrijwel alle vergaderingen bij.

COMMISSIE PERSONELE ZAKEN

Coördinator: D. A. Bergman Leden: H. Bokman A. P. de Haas B. I. Meijer J. Poot H. A. Dekker

Namens de directie van FOM werden de vergaderingen bijgewoond door F. R. Diemont en L. C. Peek. COMMISSIE WETENSCHAP EN STRUCTUUR

Voorzitter: H. van Erkelens Leden: R. Best B. Jongejans R. T. Jongerius W. Koning E. W. A. Lingeman E. Overbosch J. Oberski W. Turkenburg Namens de directie van FOM werden de vergaderingen bijgewoond door C. Ie Pair en H. G. van V»ren.

m»

41

VERSLAGEN WERKGEMEENSCHAPPEN/ INSTITUTEN

42

Kernfysica

43

Zakelijk/organisatorisch verslag

1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap voor Kernfysica - een voortzetting van de oudste kern van FOM-onderzoek - heeft tot doel: a. zuiver-wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de kernfysica te beoefenen; b. het kernfysisch werk in Nederland te coördineren. Voorzover mogelijk wordt hierbij ook betrokken het onderzoek dat buiten FOM-verband plaatsvindt; c. meetmethoden en instrumenten voor het kernfysisch onderzoek te ontwerpen en te perfectioneren; d. fysici, ingenieurs en hulpkrachten op het gebied van de kernfysica op te leiden; e. hulp bij het toepassen van de kernfysica op technisch, medisch en ander gebied te geven. 2. Speurwerk Het kernfysisch onderzoek in ons land, althans voorzover het van zuiver wetenschappelijke aard is, wordt bijna geheel door de FOM-Werkgemeenschap voor Kernfysica gecoördineerd. In het kader van het nationale plan voor de kernfysica concentreert dit onderzoek zich in toenemende mate op de in dit plan voorziene drie centra, namelijk de sectie K van het NIKHEF (thans nog 1KO) te Amsterdam, het KVI te Groningen en het Robert J. Van de Graaff-laboratorium te Utrecht. Zo zal de werkgroep KII (Amsterdam, Vrije Universiteit) het onderzoek in belangrijke mate gaan uitvoeren met experimenteerfaciliteiten bij de in aanbouw zijnde 300-MeV-elektronenversneller van het NIKHEF. Enkele VU-medewerkers zijn reeds bij de elektronenverstrooiing betrokken. Er wordt gewerkt aan het opzetten van een bundelkanaal voor pionen sinds daarvoor medio 1978 financiële middelen werden verkregen van het Ministerie van O en W en de VU. Dit kanaal zal samen met het in aanbouw zijnde muönenkanaal van het IKO een faciliteit vormen voor onderzoek in de intermediaire-energiefysica met pionen en muonen bij het NIKHEF. Bij het KVI is de magnetische spectrograaf met hoog scheidend vermogen in gebruik genomen.

In de werkgroep K i l (Amsterdam, VU) gelukte het bij het onderzoek met directe reacties, door gebruik te maken van nauwkeurige metingen en verbeterde analyse en door rekening te houden met complicaties, o.a. door meerstapsproecssen, verscheidene overgangen in Sn- en Mg-nucliden op te helderen. Bij de elektronen gammaspectroscopic stonden collectieve banden, o.a. bij Sn-nucliden, in het centrum van de belangstelling; vooral het effect van de promotie van valentienucleonen werd onderzocht, Op het gebied van de middelhoge-energiefysica kan, naast enkele piononderzoekingen bij CERN en SIN, de vergelijking van onelastische elektronverstrooiing en onelastische protonverstrooiing aan 88Sr en 8IY worden genoemd. Van het theoretische werk kan hier voortgang bij het onderzoek van lichte kernen en van de pionverstrooiing aan lichte kernen worden vermeld. Voor lichte kernen werd een succesvolle drie-deeltjesberekening van de ladingsstructuur van de 'He-kern uitgevoerd; inzake de pionverstrooiing werd voortgang gemaakt met de berekening aan de pion-4He- wisselwerking. Bij de werkgroep KIII-A (Groningen, LAN) werden enkele studies van ingewikkelde vervalschema's in het osmiumgebied met behulp van kernoriëntatie afgerond. De resultaten waren zeer bevredigend; o.a. werd de p-band in 1MOs gevonden. Kernen die na excitatie met zware ionen een zeer hoge spin verkregen, zijn met de miniorangespectrometer onderzocht via conversie-elektronen. Aangetoond kon worden dat de statistische cascades van het quasi-continuüm van overgangen van deze kernen bestaan uit elektrischedipoolovergangen. De NMR-ON-techniek is met succes toegepast op kernen die met terugstootimplantatie in ijzer werden gebracht. De magnetische momenten van 184Ir (15,8 uur) en l8l Re (64 uur) zijn op deze wijze bepaald. Ook is een uitvoerige studie van U1I in ijzer-éénkristallen verricht om de invloed van vacatures op de hyperfijninteractie na te gaan (zie hiervoor ook de verslaggeving van K/VS X-G). In de werkgroep KIII-B (Groningen, KVI) werd in toenemende mate gebruikgemaakt van de magnetische spectrograaf, die een hoog scheidend vermogen en een

grote openingshoek, gecombineerd met een goede signaal-ruisverhouding bezit. Het is daardoor mogelijk meetgegevens van hoge kwaliteit te verkrijgen, zelfs voor reacties met zeer kleine werkzame doorsneden. Een voorbeeld is de pickup van een alfadeeltje via de (d,*Li)-reactie, waarvoor veel theoretische belangstelling bestaat. Zeer uitvoerige gegevens zijn intussen verkregen voor de (d,"Li)-reactie aan sd-schilkcrnen, waarvoor voorspellingen beschikbaar zijn, zowel op grond van het schillenmodel als van het SU(3)-model. De gegevens verkreger voor kernen in het massagebied /d«;90 betreffen vooral de paarvibraties van protonen en van neutronen. Reeds nu behoren deze (d,"Li)-resultalen tot de meest uitvoerige die bestaan over 'pick-up' van vier nucleonen. Behalve voor metingen aan andere overdrachtreacties, zoals (p,t) en (d.'He), is de spectrograaf intensief gebruikt bij coïncidentiemetingen, zoals voor de studie van het deeltjesverval van de reuzenquadrupoolresonantie in "Mg, en voor onderzoek van splijting van zware kernen geïnduceerd door onelastische verstrooiing. Metingen van het deeltjesverval geven informatie over de microscopische structuur van de reuzenresonantie. Een sterke en onverwachte anisotropie in de hoekverdeling van de uitgezonden deeltjes wijst op bijdragen van quasi-elastische processen. Symmetrische splijting van "Mg volgend op onelastische alfaverstrooiing is voor het eerst waargenomen. De studie van exotische reacties, zoals (a,a*) en (o, : He), met uitzending van onstabiele deeltjes is voortgezet, vooral met het doel om verder inzicht in het reactiemechanisme te verkrijgen. Technieken, ontwikkeld voor de bestudering van deze reacties, zijn toegepast op metingen van het opbreken van "O in door "O geïnduceerde reacties. 'In-beam' gammaspectroscopie was vooral gericht op het onderzoek van het quasi-continue energiespectrum volgend op door 4He en '*C geïnduceerde reacties in zeldzame aarden, en op de identificatie van hooggelegen isomere toestanden met hoge spin (yrast-vallen). Bij deze experimenten is o.a. gebruikgemaakt van een multipliciteitsfilter met 16 detectoren. Informatie is verkregen over reacties die leiden tot vervalprocessen voordat een

44

evenwichtstoestand is bereikt ('preequilibrium' processen). Dit heeft mede geleid tot localisering van de neutron 'drip line' (neutronen-onstabiliteitslijn in het energie-spinvlak). Verder zijn met behulp van de vluchtwegmethode levensduren bepaald van niveaus met hoge spin in neutronarme dysprosiumkernen. Door de metingen aan alfa-gammacoïncidenties in reacties geïnduceerd met zware ionen is nieuwe informatie verkregen over onvolledige fusiereacties (Oppenheimer-Phillips-processen). Het theoretisch onderzoek was gedeeltelijk gericht op een verdere uitbreiding van het kernmodel van wisselwerkende bosonen: generalisering tot kernen van oneven massagetal A, microscopische afleiding van de structuur van de bosonhamiltoniaan en beschrijving van overgangsladingsdichtheden voor collectieve toestanden. Naar aanleiding van de gamma-multipliciteitsexperimenten op het KVI werd het gamma-deëxcitatieproces van hoog aangeslagen kerntoestanden bestudeerd. Het onderzoek op het gebied van de beschrijving van relativistische zware-ionenreacties met behulp van de boltzmannvergelijking werd voortgezet, evenals een berekening aan de elektrodesintegratie van het deuteron. Bij de werkgroep K V (Utrecht) werd het magnetisch stootveld dat een in een ferromagneticum voortbewegende kern ondervindt, nader onderzocht. Voor de snelheid en Z-afhankelijkheid in ijzer werd een nadere bevestiging gevonden van reeds eerder gevonden resultaten. De Z-afhankelijkheid in gadolinium blijkt evenwel minder eenduidig te interpreteren dan die in ijzer. 'Recoil distance' experimenten werden uitgevoerd met een nieuwe plunjeropstelling, gebaseerd op een piëzoelektrische 'inchworm'. Hiermee kan een nauwkeurigheid van 0,2 urn worden gerealiseerd. Gammaspectroscopisch onderzoek van fusie-verdampingsreacties met behulp van een comptononderdrukkingsspectrometer en een Ge(Li)polarimeter levert nieuwe gegevens over toestanden met een groot impulsmoment. Dopplerpatronen van gammastraling, zoals waargenomen in reacties van zware ionen met waterstof-, deuterium-, tritium- en heliumtrefplaatjes, geven nauwkeurige levensduren in het gebied van 10-M-10-» $.

Kernfysica

Mede dankzij het gebruik van geavanceerde detectorsystemen blijft het onderzoek van vangstreacties, verricht met de 3-MV-generator, een waardevolle bron van spectroscopische precisieinformatie. Nauwkeurige energiebepalingen van hoog-energetische gammastraling, uitgevoerd met en voor een IUPAP-werkgroep, openen nieuwe mogelijkheden voor het onderzoek aan resonante absorptie van gammastraling, De duoplasmatron-ionenbron van de 7-MV-tandemgenerator werd door inbouw van een oventje (temperatuur tot 600°C) geschikt gemaakt voor vaste stoffen. Met deze bron werden lithiumen natriumbundels gemaakt. De PDP-11/70-computer heeft, na de voltooiing van het spectrum-analyseprogramma voor de verwerking van meetgegevens, alle taken van de CDC 1700 overgenomen. Het is nu bovendien mogelijk dat verscheidene gebruikers gelijktijdig met de programmatuur werken. De voorlopige resultaten van de theoretische berekeningen aan isotopen van nikkel, kobalt en ijzer tonen aan dat deze kernen zich uitstekend kunnen lenen voor een gedetailleerde beschrijving met het schillenmodel. De berekende grootheden zijn in enkele gevallen sterk afhankelijk van de keuze van de effectieve twee-deeltjeswisselwerking. Een collectieve interpretatie van de berekende quadrupoolmomenten laat zien dat vrij sterke deformaties van kernmaterie kunnen voorkomen. De werkgroep betreurt het uitblijven van een beslissing over de voorgestelde voortzetting van het nationale plan voor de kernfysica. In het kader van dit plan, tot stand gekomen na uitvoerige discussie in de FOM-Werkgemeenschap voor Kernfysica, zou de Utrechtse 7-MVversneller worden vervangen door een 15-MV-tandem. Het theoretische onderzoek in de werkgroep K VI-U (Utrecht) betrof enerzijds een statistische beschrijving van de spectroscopie van veel-deeltjessystemen en anderzijds een analyse van de invloed van de verschillende tensorcomponenten van de effectieve wisselwerking. Zo leidde een statistisch onderzoek van de amplitudes van de componenten van de eigenvectoren van een schillenmodelhamiltoniaan tot een verdelingsfunctie die geheel zonder aan

te passen parameters wordt beschreven. Het bleek mogelijk voor kernen met massagetal A ~ 20 een effectieve wisselwerking te construeren die niet een antisymmetrische spin-baancomponent bevat. Hiermee is de wisselwerking beter in overeenstemming met symmetrieëisen die men a priori kan stellen. Bij de werkgroep K VIII (Eindhoven) werd een nieuw computersysteem in gebruik genomen, bestaande uit twee PDP-11/03-machines, door middel van CAMAC gekoppeld aan het experiment en aan een snel extern geheugen. Diverse metingen werden gedaan aan verstrooiingsreacties en deeltjesoverdrachtreacties die uitgaan van de gepolariseerde protonenbundel van het cyclotron; daarnaast werden oudere metingen geanalyseerd. Bij het gebruikte theoretische model werd in het bijzonder aandacht besteed aan tweestapsprocessen zoals (p\d) (d,t). In de theoretische groep werd gewerkt aan vereenvoudigde beschrijvingen van rotatie- en vibratieaanslag van gedeformeerde kernen. Voorts werd een methode onderzocht om een stelsel gekoppelde differentiaalvergelijkingen op te lossen door middel van stapsgewijs te bepalen analytische oplossingen. Uit het onderzoek in de werkgroep KIX (Petten)-bleek dat er nauwelijks menging optrad tussen pi/o- en ps/s-componenten van geëxciteerde toestanden van een tiental kernen met even massagetal A. Gammastraling van neutronresonanties werd onderzocht in samenwerking met het Brookhaven National Laboratory. Er werden anomalieën gevonden in de sterkte van primaire Ml-overgangen. Metingen aan 'brute-force' gepolariseerde aluminium- en scandiumpreparaten bleken nieuwe informatie over de kanaalspininterferentie in het vangstproces op te leveren. Voor zowel even als oneven kernen bleek dat de M2-bijmenging in primaire El-straling voor de (n/y)reacties verwaarloosbaar klein is. De kernoriëntatieopstelling werd aanzienlijk verbeterd door zowel de polarisatie als de intensiteit van de neutronenbundel te verhogen. Berekeningen aan ijzerisotopen, uitgevoerd in samenwerking met het R. J. Van de Graaff-laboratorium, leidden tot goede resultaten.

45


Bij de werkgroep KXI (Delft) werd de piek-resolutie (FWHM) van de spectrometer 10 a 20 maal verhoogd door aanpassing van het 'shim'-systeem van de magneet. In de werkgroep K XII (Eindhoven) werd het onderzoek naar de theoretische beschrijving van versnelde deeltjes in AVF-cyclotrons met behulp van het hamiltonformalisme afgerond. Voor de automatisering van het AVF-cyclotron en de bundeldiagnostiek zijn verticale emittantiemetingen verricht van de ionenbron. Een nieuw principe is ontwikkeld voor het meten van de positie van de externe cyclotronbundel met behulp van 'beam-scanners' en de faseregeling van de interne bundel met het nieuwe computersysteem is operationeel geworden. Een analogonmodel voor het AVF-cyclotron van de VU te Amsterdam werd gebouwd; met behulp van veldmetingen is het banenpatroon van de versnelde ionen bepaald. Bij de werkgroep K/VS X-G (Groningen) werd de tweede afbuigsectie van de isotopenseparator in gebruik genomen, waardoor in veel gevallen de scheidingsfactor kan worden verhoogd van ca. 2000 tot 50 a 100.000. Hierdoor kon de verdunning van de in metalen geimplanteerde onzuiverheden zoveel worden verhoogd dat onderlinge interactie van de onzuiverheden en de door hen veroorzaakte schade volledig wordt vermeden. Door resonantiedestructie van kernoriëntatie werden voor het eerst met defecten geassocieerde geïmplanteerde onzuiverheden van m I in ijzer waargenomen. Uit de metingen volgde eenduidig dat de effecten bestaan uit vacatures op de eerste buurplaats. Het overlijden van dr. S. A. Drentje op 27 december betekende een zware slag voor de werkgroep K/VS X-G waarin hij vele jaren een essentiële rol heeft gespeeld.

3. Onderwerpt» v*> oadcrzock WERKGROEP Kil Amsterdam - Natuurkundig Laboratorium der Vrije Universiteit, prof. dr. J. Blok, prof. dr. R. van Wageningen 1. Onderzoek met behulp van het AVF-cyclotron 1.1. Directe reacties; onelastische

verstrooiing en overdrachtsreacties 1.2. Gamma- en elektronspectroscopie; nucliden rond Z = 50 en uit zeldzameaardengebied 1.3, Randgebieden (sporenonderzoek d.m.v. protongeïnduceerde röntgenfluorescentie) 2. Middelhoge-energiekernfysica 2.1. Onelastische elektronenverstrooiing 2.2. Onderzoek met pionen (CERN; SIN) 3. Theorie 3.1. Twee- en drienucleonensystemen 3.2. Pion-atoomkernwisselwerking 3.3. Kernmodellen WERKGROEP KIII-A Groningen - Laboratorium voor Algemene Natuurkunde, prof. dr. H. Postma 1. Polarisatiemetingen van snelle neutronen 2. Studie van continuümovergangen van kernniveaus met zeer hoge spin 3. Fundamentele koppelingsconstanten voor ^-interactie 4. Kernspectroscopie met behulp van gerichte kernen 5. Bepaling van magnetische dipoolmomenten met behulp van NMR-ON 6. Bouw en installatie van een 'He-'Hekoelmachine voor inbeam metingen bij het KVI-cyclotron WERKGROEP KIII-B Groningen - Kernfysisch Versneller Instituut, prof. dr. R. H. Siemssen, dr. A. van der Woude 1. Experimenteel 1.1. Onderzoek van kernsplijting geïnduceerd door directe reacties 1.2. Onderzoek aan excitatie en verval van reuzenresonanties 1.3. Verval van 7 = 2 toestanden in zelfgeconjugeerde kernen 1.4. Onelastische protonverstrooiing met hoge resolutie 1.5. Hoge-resolutiemetingen van a-deeltjes 'pick-up' via de (d, •LO-reactie aan sd-schilkernen en aan kernen in de buurt van Z = 4 0 1.6. Studie van kortlevende isomeren geëxciteerd met reacties 1.8. Metingen van halveringstijden van aangeslagen toestanden in ">.M>Dy met

de 'recoil distance' methode 1.9. Onderzoek aan reacties met ongebonden deeltjes in de eindtoestand 1.10. Onderzoek van het projectielverval in verstrooiing vati "C, "O aan zware kernen 1.11. Onderzoek van onvolledige samensmelting van projectielverval en trefplaatkern in "C-geïnduceerde reacties door middel van y-a-coïncidentiet 1.12. Symmetrische splijting van MMg tengevolge van onelastische verstrooiing in 120-MeV-alfadeeltjes 1.13. Onderzoek aan (*He,t)-reacties 1.14. Onderzoek aan diepgelegen gattoestanden met de (d,aHe)-reactie 1.15. Onderzoek aan de (p.t)-reactie van zeldzame-aardelementen en SM-isotopen 1.16. Hoekcorrelatie in de «•Si(a,dy)»tPreactie 2. Theoretisch onderzoek 2.1. Classificatie-schema van even-even kernen 2.2. Microscopische beschrijving van de wisselwerking tussen bosonen (IBA) 2.3. Even- en oneven-/* kernen in het IBA-formalisme 2.4. Magnetisatieverdelingen van gedeformeerde oneven-y4 kernen 2.5. De d(e,e'p)-reactie en de elektrische vormfactor van het neutron 2.6. Coherente toestanden in het IBA 2.7. Berekening van overgangsladingsverdelingen in het IBA-model 2.8. Evaluatie van elektrische monopoolmatrixelementen in de 17/2-schil 2.9. Berekening van muonen stralingsmuonvangst in 'He met behulp van realistische 3-deeltjesgolffuncties 2.10. Berekening van de 'tensor analyzing power' voor de (3,t)-reactie met behulp van een realistische driedeeltjesgolffunctie 2.11. Reactietheorie van kern-kernbotsingen 2.12. Bestudering van het gammavervalproces van hoog aangeslagen kerntoestanden 3. Instrumenteel onderzoek 3.1. Cyclotronontwikkeling 3.2. Cyclotronoptimalisering en -automatisering 3.3. Ionenbronontwikkeling 3.4. Ontwikkeling van positiegevoelige detectoren o.a. voor de magnetische spectrograaf 3.5. Systeemontwikkeling en ontwikkeling van programma's voor dataopname en -analyse 3.6. Anticompton-opstelling

Kernfysica

46

3.7. Actieve onderdrukking van 'pile-up' 3.8. Ionenoptica van de magnetische speclrograaf 3.9. Energiescheidend vermogen van het KVI-bundcltransportsystcem 3.10. Ontwerp axiaal injectiesysteem voor het cyclotron WERKGROEP K V Utrecht - Fysisch Laboratorium, prof. dr. P. M, Endt, prof. dr. ir. A. M. Hoogenboom, dr. C. van der Leun 1.' Versnellers 2. On- en off-line computers 3. Onderzoek met de tandem-generator 3.1. Gammaverval en hoekcorrelatie met lichte ionen 3.2. Hyperfijnwisselwerking 3.2.1. Het magnetische stootveld 3.2.2. Kernspindeoriëntatie 3.3. Gammaspectroscopie met zware ionen 3.3.1. Hoge spins, isomeren en levensduren 3.3.2. Nauwkeurige levensduurmetingen met inverse reacties 4. Onderzoek met de 3-MV-generator 4.1. Vangstreacties 4.2. Resonantie-absorptie 4.3. Precisie-ijking van gamma-energieën 5. Theorie 6. Overzichtswerkzaamheden WERKGROEP KVI THEORETISCHE KERNFYSICA Groningen — Instituut voor Theoretische Natuurkunde, A. Lande 1. Stralingsmuonvangst in "He. 2. Theorie van veeldeeltjessystemen Utrecht - Fysisch Laboratorium, dr. P. J. Brussaard 1. Onderzoek veeldeeltjessystemen 2. Schillenmodelberekeningen WERKGROEP K V11I Eindhoven - Afdeling der Technische Natuurkunde, prof. dr. O. J. Poppema 1. AVF-cyclotron en behandeling van de externe bundel 2. Gepolariseerde-ionenbron 3. Kernreacties 4. Theoretisch onderzoek: BohrMottelson-model, rotatie- en vibratieaanslag, gekoppelde kanalen WERKGROEP KIX Petten - Hoge-fluxreactor, dr. K. Abrahams 1. Experimenteel l.l.Neutronvangst in sd-schilkernen

M = 21-42) 1.2. Neutronvangst in If2p-schilkernen (A=41-69) 1.3. Neutronvangst in 2f3p-schilkernen (NS82) 2. Instrumenteel 2.1. Kernpolarisatie 2.2. Neutronenpolarisatie 2.3. Gefilterde neutronenbundels 3. Theorie 3.1. Schillenmodelberekeningen aan fp-schilkernen 3.2. Systematiek van het y-verval volgend op neutronenvangst WERKGROEP K/VSX Groningen - Laboratorium voor Algemene Natuurkunde, prof. dr. H. Waard 1. Hyperfijninteractiemetingen met kernfysische methoden 1.1. Mössbauerspectroscopie 1.2. Gestoorde-hoekcorrelatiemetingen en hoekverdelingsmetingen 1.3. Kernoriëntatie en resonante destructie daarvan 2. Elektronconversie en isomcrieverschuiving 3. Isotopenseparator 4. Channeling Leiden - Kamerlingh Onnes Laboratorium, prof. dr. W. J. Huiskamp 1. Kernoriëntatie 2. Kerndemagnetisatie en 'brute-force' polarisatie 3. Mössbauereffect WERKGROEP K XI Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. ir. J. B. Le Poole, prof. dr. A. H. Wapstra 1. Gebruik en verbetering van een radiofrequente precisie-massaspectrometer 2. Ionenbron met hoge chromatische helderheid (buiten FOM-verband) 3. NMR-magnetometer met klein 'probe'-volume (buiten FOM-verband) WERKGROEP K XII Eindhoven - Afdeling der Technische Natuurkunde, prof. dr. ir. H. L. Hagedoorn 1. Automatisering AVF-cyclotron, bundcldiagnostiek 2. Bundeldynamica in AVF-cyclotrons

4. Publikaties R. Kamermans, J. van Driel, H. P. Blok, P. J. Blankert: Structure of "*Sb studied with the ">Sn('He,d)>"Sb reaction. Phys. Rev. C17 (1978) 1555. P. C. Zalm, J. F. A. van Hienen, P. W. M. Glaudemans; Simple relations 'or nuclear moments. I. magnetic dipole moments in the shell model picture. Z. Phys. A287 (1978) 255. G. A. Timmer, F. Meurders, P. J. Brussaard, J. F. A. van Hienen: A quantitative evaluation of the reliability of calculated decay properties of nuclei in the mass region A = 24-28. Z. Phys. A288 (1978) 83. A. Moalem, J. F. A. van Hienen, E. Kashy: Role of the rms radius in DWBA calculation of the (p,d) reaction. Nucl. Phys. A307 (1978) 277. H. T. Fortune, J. C. Vermeulen, A. Saha, A. G. Drentje, L. W. Put, R. R. de Ruyter van Steveninck, J. F. A. van Hienen: Configuration of 3.59 MeV 0 + state in "Ca. Phys. Lett. 7 » (1978) 205. W. Chung, J. F. A. van Hienen, B. H. Wildenthal, C. L. Bennett: Shell-model predictions of alpha spectroscopie factors between ground states of 16^.A^.4O nuclei. Phys. Lett. 7»B (1978) 381. E. J. Kaptein, H. P. Blok, J. Blok: High resolution investigation of the "Sr(p,p') reaction. Nucl. Phys. A312 (1978) 97. F. W. N. de Boer, L. K. Peker: Crossing of negative parity bands in even-even nuclei around Aml50. Z. Phys. A2S4 (1978) 267. T. J. Ketel, E. A. Z. M. Vervaet, H. Verheul: Half-life and g-factor of the 1112~ isomeric states in "*Sb and '"Sb. Z. Phys. A285 (1978) 177. L. K. Peker, F. W. N. de Boer, J. Konijn: On the nature of the superband in 1HDy. Z. Phys. A28S (1978) 67. W. H. A. Hesselink, J. Bron, P. M. A. v. d. Kam, V. Paar, A. van Poelgeest, A. G. Zephat: Band structure and holecore coupling in '"In. Nucl. Phys. A 2 » (1978) 60. J. Bron, W. H. A. Hesselink, L. K. Peker, A. van Poelgeest, M. J. Uitzinger, H. Verheul, J. J. A. Zalmstra: Collective excitations in even mass Sn isotopes. J. Phys, Soc. Jap. Suppl. 44 (1978) 513. H. Verheul, R. L. Auble: Nuclear Data sheets for A = 54. Nucl. Data Sheets 23 (1978) 455. R. D. Vis, K. J. Wiederspahn, H.

48

Verheul: The determination of the elemental composition of glasses for forensic application using a combination of proton induced X-ray emission and inelastic proton scattering. J. Radioanal. Chem. 45 (1978) 407. J. van Pelt, C. P. Gerner, O. W. de Ridder, J. Blok: The electron capture decay of '»Ba. Nucl. Phys. A295 (1978) 211. C. P. Gerner, J. van Pelt, O. W. de Ridder, J. Blok: The electron capture decay of >"mAg. Nucl. Phys, A295 (1978) 221. P. H. L. Groeneboom, H. J. Boersma: Realistic non-local potentials from inverse scattering theory for the *S/-JD/ nucleon-nucleon interaction. Phys. Lett. 74B (1978) 7. H. van Haeringen: Simple analytic expressions for the Coulomb off-shell lost functions. J. Math. Phys. 19 (1978) 1379. M. v. d. Velde, H. J. Boersma: Relativistic effects in deuteron alignment in 7iD scattering. Journ. of Phys. G4 (1978) L13. K. Allaart, H. Miither: Hermitian operator method calculation in the pf shell. Z. Phys. A2M (1978) 187. W. F. van Gunsteren, K. Allaart, P. Hofstra: Number-projected three quasiparticle description of the odd Sn isotopes. Z. Phys. A28S (1978) 49. B. O. ten Brink: Properties of the nuclei "Ge, « W W M * investigated by gamma spectroscopie methods. Proefschrift, VU-Amsterdam, 9 februari. J. Bron: Collective and particle excitations in "*Sn, 'uSn and '"Sb studied with (a,2ny) reactions. Proefschrift, VU-Amsterdam, 27 april. E. J. Kaptein: High resolution investigation of -<"
Kernfysica

Amsterdam, 29 September. A. van Poelgeest: High-spin states in In and Sn nuclei studied with in-beam techniques. Proefschrift, VU-Amsterdam, 19 oktober. J. J. Bosman, H. Postma: Spin assignments in low-energy neutron-capture reactions using polarized neutrons and oriented target nuclei. Nucl. Instr. & Meth. 14S (1978) 331. G. Dumont, H. Pattyn, M. Huyse, G. Lhersonneau, J. Verplancke, J. van Klinken, J. Je Raedt, D. L. Sastry: LISOL, the Leuven Isotope Separator On-Llne at the 'CYCLONE'-cyclotron. Nucl. Instr. & Meth. 153 (1978) 81. J. van Klinken, F. W. J. Koks, H. Behrens: Remark on the status of non-conservation of parity in nuclear beta decay. Phys. Lett. 79B (1978) 199. J. van Klinken, S. J. Feenstra, G. Dumont: Wedge-shaped SmCos magnets for mini-orange spectrometers. Nucl. Instr. & Meth. 151 (1978) 433. H. J. Ligthart, H. Postma: Spins of "*Au levels from the (n,y) reaction using polarized neutrons and polarized »'Au nuclei. Z. Phys. A288 (1978) 179. B. Pfeiffer, F. Schussler, J. Blachot, S. J. Feenstra, J. van Klinken, H. Lawin, E. Monnand, G. Sadler, H. Wollnik, K. D. WUnsch and the JOSEF-, LOHENGRIN- and OSTIS-collaboration: Nuclear spectroscopy of neutronrich A=145 nuclei. Z. Phys. A287 (1978) 191. R. Spanhoff, H. Postma, M. J. Canty: '-Os studied in the decay of 15.8-h utIr and by the *-W(a,4n) mOs reaction. Phys. Rev. CIS (1978) 493. L. M. Taff, J. van Klinken: Nuclear halflives observed with delayed coincident summing. Nucl. Instr. & Meth. 151 (1978) 189. H. Löhner, H. Eickhoff, D. Frekers, G. Gaul, K. Poppensieker, R. Santo, A. G. Drentje, L. W. Put: Investigation of large angle structure in a-scattering from calcium isotopes between Em = 36-61 MeV. Z. Phys. A2M (1978) 99. P. J. van Hall, J. P. M. G. Meissen, O. J. Poppema, J. W. Smits: Study of the "'Sn(p,a)"'ln reaction with 20 MeV polarized protons. Phys. Lett. 74B (1978) 42. J. W. Smits: Structure amplitudes for three-nucleon transfer. Internal Report, Groningen, 1978. A. Arima, F. Iachello: Interacting boson model of collective nuclear states 11 the

rotational limit. Ann. Phys. I l l (1978) 201. L. M. Taff, J. van Klinken: Nuclear halflives observed with delayed coincident summing. Nucl. Instr. & Meth. 151 (1978) 189. T. Otsuka, A. Arima: A new seniority scheme for non-degenerate single particle orbits. Phys. Lett. 77B (1978) 1. F. Iachello: Dynamical symmetries in nuclear physics. Comments Nucl. Part. Phys. « no. 2 (1978) 59. T. Koeling, F. Iachello: Calculation of the spreading widths of the deep-lying hole states in the odd tin isotopes. Nucl. Phys. A295 (1978) 45. R. H. Siemssen: Nuclear structure studied with light-ion transfer reactions. J. Phys. Soc. Jap. 44 (1978) 137. F. E. Bertrand, K. van der Borg, A. G. Drentje, M. N. Harakeh, J. van der Plicht, A. van der Woude: The giant quadrupole resonance in u>uMg. - A comparison of inelastic scattering and alpha capture experiment. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 635. D. Chmielewska, Z. Sujkowski, J. F. W. Jansen, W. J. Ockels, M. J. A. de Voigt: Gamma-ray spectrometric technique for measuring reaction cross sections. Nukleonika 23 (1978) 333. W. J. Ockels: The shape of the multiplicity distribution and the low-fold coincidence probabilities. Z. Phys. A286 (1978) 181. A. van der Woude: Recent developments in giant, resonances. Nukleonika 23 (1978) 379. A. Arima, F.'Iachello: A new boson symmetry in nuclei. Phys. Rev. Lett. 4 t (1978) 385. R. Kamermans, J. van Driel, H. P. Blok, P. J. Blankert: Structure of '"Sb studied with the 'uSn(*He4)laSb reaction. Phys. Rev. C17 (1978) 1555. A. E. L. Dieperink, F. Iachello, A. Rinat, C. Creswell: Electron scattering in the interacting boson model. Phys. Lett. 7 » (1978) 135. E. Moya de Guerra, A. E. L. Dieperink: Electromagnetic form factors of odd-A axially symmetric deformed nuclei. Phys. Rev. CIS (1978) 1596. T. Otsuka, A. Arima, F. Iachello, I. Talmi: Shell model description of interacting bosons. Phys. Lett. 7CB (1978) 139. R. Jahn, D. P. Stahel, G. J. Wozniak, R. J. de Meijer, J. Cerny: Survey of the (a.'He) reaction on lp— and 2sld shell


49

C. A. van den Wijngaart, C. van der nuclei. Phys. Rev. C18 (1978) 9. 15 september. Leun, P. M. Endt: Investigation of "Si T. Koeling: A calculation of neutron C. Creswell, A. Hirsch, W. Bertozzi, capture gamma-ray spectra* Nucl. Phys. I. Heisenberg, S. Kowalski, C. P. Sargent, levels with the (a,y), (p,y) and (y,y) reactions. Nucl. Phys. A3fl (1978) 213. A3«7 (1978) 139. W. Turchinetz, A. E. L. Dieperink: I. W. Maas, A. J. C. D. Holvast, H. J. Indication for a K*=0~ octupole band K. Siwek-Wilczynska, J. Wilczynski: M. Aarts, P. M. Endt: Bound states of in "*Nd from electron scattering. Phys. A test of the nucleus-nucleus potential "Al studied at selected «Mg(p,y)"Al Rev. CIS (1978) 2432. using fusion excitation functions. resonances. Nucl. Phys. AMI (1978) 237. T. Otsuka, A. Arima, F. Iachello: Phys. Lett. 74B (1978) 313. R. A. Meyer, A. L. Prindle, W. A. Myers, Nuclear shell model and interacting W. J. Ocltels, M. J. A. de Voigt, P. K. Hopke, D. Dieterly, X. E. Koops: bosons. Nucl. Phys. A309 (1978) 1. Z. Sujkowski: Compound and precompound y-ray entry lines from D. F. Geesaman, C. Olmer, B. Zeidman, Multiparticle configurations in the odd-neutron nuclei "Ni and "Zn measured multiplicities in a-induced R. L. Boudrie, R. H. Siemssen, J. F. populated by decay of "Cu, "Cu and reactions. Phys. Lett. 78B (1978) 401. Amann, C. L. Morris, H. A. Thiessen, «Ga. Phys. Rev, C17 (1978) 1822. G. Kingma, A. E. L. Dieperink: The G. R. Burleson, M. J. Devereux, R. E. G. van Middelkoop, J. A. G. De Raedt, d{e,e'p)n reaction and the neutron Segel, L. W. Swenson: Quadrupole A. Holthuizen, W. A. Sterrenburg, R. electric form factor. Phys Lett. 78B scattering of pions by 'Be. Phys. Rev. Kalish: Larger transient field for "F in (1978) 375. CIS (1978) 2223. Co than in Fe: Evidence for the atomic F. Iachello: Het kernmodel van wisselE. H. du Marchie van Voorthuysen: nature of the transient field. Phys. Rev. werkende bosonen. NTvN A44 (4) Electronic lifetime measurements with Lett. 40 (1978) 24. a Ge(Li) detector using the centroid-shift (1978) 165. G. van Middelkoop: Hyperfine fields on method. Nucl. Instr. & Meth. 156 O. Scholten, F. Iachello, A. Arima: fast ions in ferromagnetic media. Hyper(1978) 547. Interacting boson model of collective fine Interactions 4 (1978) 238. nuclear states. Ill- The transition from A. Saha, R. Kamermans, J. van Driel, W. A. Sterrenburg, G. van Middelkoop, H. P. Morsch: Ejectile excitation to SU(85) to SU(3). Ann. Phys. 115 (1978) J. A. G. De Raedt, A. Holthuizen, unbound states in Li in a-induced 325. A. J. Rutten: Spectroscopy of "Ar with pickup. Phys. Lett. 79B (1978) 363. A. Arima, T. Otsuka, F. Iachello, the (a,ny) and (d,py) reactions. Nucl. O. Scholten, I. Talmi: Nuclear shell B. Pfeiffer, F. Schussler, J. Blachot, Phys. A306 (1978) 157. S. J. Feenstra, J. van Klinken, H. Lawin, model and collectivity. J. Phys. Soc. W. A. Sterrenburg: In-beam spectroscopy E. Monnand, G. Sadler, H. Wollnik, Japan 44 (1978) 509. of light nuclei with n-y, p-y and K. D. Wiinsch: Nuclear spectroscopy of H. H. Eggenhuisen, L. P. Ekström, y-y correlations. Proefschrift, Utrecht, neutron-rich A=145 nuclei. Z. Phys G. A. P. Eneelbertink, H. J. M. Aarts, 3 mei. A287 (1978) 191. W. G. J. Langeveld: Spin-parity assignments to high-spin states of "K and R. Vennink, W. Ratynski, J. Kopecky: J. van der Plicht, J. C. Vermeulen: "Ca. Nucl. Phys. A299 (1978) 175. Circular polarization of neutron capture The focal plane detection system for y-rays from Ca, Ti, Fe and Ni. Nucl. the magnetic spectrograph of the K.V.I. H. H. Eggenhuisen, L. P. Ekström, Phys. A299 (1978) 29. Nucl. Instr. & Meth. 156 (1978) 103. G. A. P. Engelbertink, H. J. M. Aarts: A. Vermeer, B. A. Strasters: The corona J. van Klinken, S. J. Feenstra, G. High-spin states of S'K and "Ca. Nucl. stabilization system of a Van de Graaff Dumont: Wedge shaped SmCO;, magnets Phys. A305 (1978) 245. generator. Nucl. Instr. & Meth. 157 for mini-orange spectrometers. Nucl. H. H. Eggenhuisen: High-spin states in (1978) 427. Instr. & Meth. 151 (1978) 433. potassium and calcium isotopes. B. Zeidman, C. Olmer, D. F. Geesaman, Proefschrift, Utrecht, 1 maart. A. P. M. van 't Westende, H. Lancman, R. L. Boudrie, R. H. Siemssen, J. F. L. P. Ekström, D. E. C. Scherpenzeel, C. van der Leun: The resonance gammaAmann, C. L. Morris, H. A. Thiessen, G. A. P. Engelbertink, H. J. M. Aarts, ray absorption method. Nucl. Instr. & G. R. Burleson, M. J. Devereux, H. H. Eggenhuisen: Lifetime measureMeth. 151 (1978) 205. ll + R. E. Segel, L. W. Swenson: Elastic ment of Ne(4] ) with the high-velocity P. C. Zalm, G. van Middelkoop, A. J. scattering of 162 MeV pions by nuclei. coincidence DSA method. Nucl. Phys. Rutten, A. Holthuizen, J. A. G. De Phys. Rev. Lett. 4« (1978) 1316. A295 (1978) 525. Raedt: Transient field g-factor meaH. T. Fortune, J. C. Vermeulen, A. Saha, P. M. Endt, C. van der Leun: Energy surements on the 2i* states of "S and A. G. Drentje, L. W. Put, R. de Ruyter "S. Hyperfine Interactions 4 (1978) 194. levels of A = 21-44 nuclei. Nucl. Phys. van Steveninck: Configuration of P. C. Zalm, A. Holthuizen, J. A. G. De A310 (1978) 1. 3.59 MeV 0+ state in "Ca. Phys. Lett. Raedt, G. van Middelkoop: Velocity R. Kalish, J. A. G. De Raedt, A. 79B (1978) 205. and atomic number dependence of the Holthuizen, W. A. Sterrenburg, G. van transient magnetic field in iron. HyperMiddelkoop: Magnetic moment T. Koeling: Study of the gamma fine Interactions 5 (1978) 347. measurements of the first-excited 2+ deexcitation process of highly excited P. C. Zalm, J. F. A. van Hienen, P. W. stated in even Nd isotopes. Nucl. Phys. nuclear states. Proefschrift, Groningen, M. Glaudemans: Simple relations for A311 (1978) 507. 8 September. W. J. Ockels: Experimental investigation J. E. Koops: Shell-model calculations on nuclear moments I. Magnetic dipole moments in the shell-model picture. of the gamma-ray quasi-continuum Ni and Cu isotopes. Proefschrift, Z. Phys. A287 (1978) 255. emitted after alpha induced fusion Utrecht. P. C. Zalm, P. J. Brussaard: Simple reactions. Proefschrift, Groningen, J. W. Maas, E. Somorjai, H. D. Graber,

50

of '"Eu nuclei implanted in iron. relations for nuclear moments II. Hyperfine Interactions 3 (1978) 347. Electric quadrupole moments of quasiF. Pleiter, H. de Waard: Isomer shift rotational states in even-even nuclei. and electron conversion. Chapter 5c in Z. Phys. A287 (1978) 265. Mössbauer Isomer Shifts (ed. G. K. H. F. de Vries, P. J. Brussaard: QuasiShenoy and F. Wagner, North-Holland, particte-phonon model calculations on doubly even Zn and Ge nuclei. Z. Physik. 1978) 253. AM* (1978) 1. S. R. Reintsema, S. A. Drentje, H. de Waard: Mössbauer effect studies of the P. C. Zalm, P. J. Brussaard: Simple relations for nuclear moments II. Electric recovery of iron after heavy ion quadrupole moments of quasi-rotational implantation at 7K. Hyperfine Interactions 5 (1978) 167. states in even-even nuclei. Z. Phys. D. Visser, L. Niesen, H. ostma, H. de A287 (1978) 265. Waard: NMR on oriented "'I nuclei G. A. Timmer, F. Meurders, P. J. implanted in single crystal iron: Brussaard, J. F. A. van Hienen: observation of vacancy-associated A quantitative evaluation of the reliaimpurity sites. Phys. Rev. Letters 41 bility of calculated decay properties of (1978) 882. nuclei in the mass region A — 24-28. Z. Phys. A2SS (1978) 83. H. de Waard, S. Bukshpan, G. J. H. J. Wollersheim, Th. W. Elze, L. D. Kemerink: On the isomer shifts of n Tolsma: E2 and E4 transition moments 'l impurities implanted in semiin »'Dy and »'Er. Phys. Rev. C17 conductors. Hyperfine Interactions 5 (1978) 75. (1978) 45. B. J. Verhaar, A. M. Schulte, J. de Kam: H. de Waard, V. Lakshminarayana: Hyperfine fields of 5sp shell impurities On the lifetime of the intermediate system in quantum-mechanical collisions. substituting Sb in the Heusler alloys PdoMnSb and PdMnSb. Physics Letters Physica 91A (1978) 119. « A (1978) 219. P. J. van Hall, J. P. M. G. Meissen, O. J. Poppema, J. W. Smits: Study of H. P. Wit, L. Niesen, H. de Waard: the '"Sn (p,a) '"In reaction with Hyperfine interaction of "'Dy impurities 20 MeV polarized protons. Phys. Lett. implanted in iron and nickel. Hyper74B (1978) 42. fine Interactions 5 (1978) 233. B. J. Verhaar, J. de Kam, A. M. Schulte, R. Hunik, E. Bongers, J. A. Konter, W. J. Huiskamp: Two-stage nuclear F. Marcelis: Simplified description of demagnetization experiments. J. de y vibrations in permanently deformed Physique 39 suppl. 8 (1978) 1155. nuclei. Phys. Rev. C18 (1978) 523. W. M. Schulte: The theory of accelerated A. M. Schulte: The adiabatic approxiparticles in AVF cyclotrons. Proefschrift, mation in multichannel scattering. Eindhoven, 24 november. Proefschrift, Eindhoven, 2 mei. J. P. M. G. Meissen: Scattering of polarized protons by yttrium, iron and nickel nuclei. Proefschrift, Eindhoven, 5. Bedragen aan conferenties e.d. 16 mei. R. Vermink, W. Ratynski, J. Kopecky: R. D. Vis: The use of PIXE for analysis Circular polarization of neutron capture of trace element concentrations in blood gamma rays from Ca, Ti, Fe and Ni. and hair. Advisory group meeting on Nucl. Phys A299 (1978) 429. accelerator-based techniques for the J. J. Bosman, H. Postma: Spin assignanalysis of pollutants in man, Wenen, ments in low-energy neutron-capture Oostenrijk, januari. reactions using polarized neutrons and T. Koeling: Theoretical description of oriented target nuclei. Nucl. Instr. & neutron capture gamma-ray spectra. Meth. 14S (1978) 331. Proc. XVI Int. Winter Meeting on H. J. Ligthart, H. Postma: Spin of mAu Nuclear Physics, Bormio, 16-21 januari, levels from the (n,y) reaction using p. 414. T polarized neutrons and polarized " Au J. van der Plicht, J. C. Vermeulen: nuclei. Z. für Physik A2M (1978) 179. The focal plane detection system for the K. Abrahams: Studie van de {n,y)-reactie magnetic spectrograph of the K.V.I. met gepolariseerde thermische neutronen. Wire Chamber Conference, Vienna, NTVN A44 (197*) 157. 14-16 februari. L. Niesen, S. Oier: Hyperfine interaction D. C. J. M. Hageman: The study of high

Kernfysica

spin isomeric states in multiplicity experiments with aC induced reactions. Nuclear Physics Winter School, BielskoBiala, Polen, februari. W. J. G. Thijssen: On elastic scattering calculations. Winter school on nuclear structure, Bielsko-Biala, Polen, 1 februari. DPG Friihjahrstagung, Heidelberg, 13-18 maart 1978. W. Chung, J. F. A. van Hienen, B. H. Wildenthal, C. L. Bennet: Alpha spectroscopie factors of sd-shell nuclei. Proc. p. 920. I. van Klinken, F. W. J. Koks, H. Behrens: Remark on equality of coupling constants Ci and C{ for weak interactions. H. J. Ligthart, H. Postma: Angular distribution and circular polarization of primary y-rays after polarized neutroncapture in (polarized) '"Au. K. van der Borg, M. N. Harakeh, F. E. Bertrand, A. van der Woude: On the excitation of the giant dipole resonance in s-d shell nuclei by 60 MeV protons. L. D. Tolsma: On solving coupled equations in calculations of heavy-ion scattering problems. W. Feix: Direct and sequential pick-up in transfer reactions. NNV-Voorjaarsvergadering, Utrecht, 30-31 maart 1978. P. J. Blankert: (p,t) reactions on even Sn isotopes. Y. Haitsma: Core-coupled states in u'Pb. J. Konijn: Level structure of atGd. J. Konijn, T. J. Ketel, H. Verheul: The g-factor of the 19/2— isomeric state in '"Sb. A. van Poelgeest, J. Bron, K. Allaart, W. H. A. Hesselink, J. J. A. Zalmstra, H. Verheul: Isomeric states in even mass Sn nuclei. J. N. L. Akkermans: The effective proton-neutron interaction in odd and doubly odd N=49 or 51 nuclei. A. G. Drentje, J. C. Vermeulen, J. v. d. Plicht, K. van der Borg, D. C. J. M. Hageman, J. van Popta, L. W. Put, J. Sijbring: The QMG/2 magnetic spectrograph and its focal plane detector. J. F. W. Jansen, Z. Sujkowski, D. Chmielewska, M. J. A. de Voigt, E. H. du Marchie van Voorthuysen: Isomeric states in 'SfDygg. J. van der Plicht, M. N. Harakeh, H. P. Morsch, A. van der Woude,


P. David, J. Debrus: The (a,a'f) reaction on "*Th. E. H. du Marchie van Voorthuysen, M. J. A. de Voigt, J. F. W. Jansen: Recoil-distance lifetime measurements of levels in "4Dy and >"Dy. O. Scholten, F. lachello, A. Arima: Transitional nuclei in the 1BA model. K. van der Borg, A. G. Drentje, M. N. Harakeh, J. vin der Plicht, A. van der Woude, F. E. Bertrand: Giant resonances in light nuclei. M. J. A. de Voigt, W. J. Ockels, D. C. J. M. Hageman, Z. Sujkowski: The y-ray quasi-continuum spectrum of highly excited nuclei investigated with a multiplicity filter. H. H. Eggenhuisen, L. P. Ekström, G. A. P. Engelbertink, H. J. M. Aarts: High-spin states of "K and "Ca. P. W. M. Glaudemans, A. G. M. van Hees, B. C. Metsch: Shell-model calculations on nuclei around A =56. R. J. C. Goossens, B. C. Metsch, P. W. M. Glaudemans: Shell-model calculations on Fe Isotopes. J. A. G. De Raedt, A. Holthuizen, W. A. Sterrenburg, G. van Middelkoop: The transient magnetic field at low ion velocity. W. A. Sterrenburg, A. Holthuizen, J. A. G. De Racdt, G. van Middelkoop: Spectroscopy of "Ar with the 3SS(a,n) and mAr(d,p) reactions. S. D. Wassenaar: Kernreacties met gepolariseerde protonen. A. J. de Raaf: Dataverwerking met PDP-11 minicomputers en CAMAC. Conference on Nuclear Physics Edinburgh, Groot-Brittannië, 5-7 april 1978. A. Saha, R. H. Siemssen, J. W. Smits: The (d,*He) reaction on the Nd isotopes and the investigation of deeply-bound proton-hole states. Proc. p. 63. J. van Driel, R. Kamermans, R. J. de Meijer, H. P. Morsch, A. Saha: Transfer reactions with 'He in the outgoing channel. Proc. p. 66. G. Puddu, P. Quarati: Muonic energy level shifts: non-spherical contributions. Proc. p. 100. L. D. Tolsma: On solving coupled equations in calculations of heavy-ion scattering by iteration. Paper 2A5. P. J. van Hall, J. P. M. G. Meissen: Giant resonance effects in the S4Fe (p,p') "Fe (2*, 1.41) reaction. Paper 3C4.

51

J. P. M. G. Meissen, P. J. van Hall: Inelastic scattering of polarized protons from -Y at 21,1 MeV. Paper P10. J. Polane, W. Feix, P. J. Hall: Study of two-step processes in the reaction *"Sn (p,t)"*Sn. Paper PI 1. ISth European Cyclotron Progress Meeting, W.-Berlijn, W.-Duitsland, april 1978. W. M. Schulte: Radial beam behaviour in 2-Dee cyclotrons. W. M. Schulte: Radial focus at extraction. J. I. M. Botman: The Magnetic Analogue Method for electric field measurements of cyclotron centres. C. J. A. Corsten, W. M. Schulte: Energy measurement with the HF phase measuring equipment.

p. 693. H. de Waard, S. R. Reintsema, L. C. Feldman: Lattice location of impurities derived from hyperfine interaction and channeling, p. 720. H. de Waard, F. Th. ten Broek, N. Teekens: Magnetic hyperfine field of '"I impurities in Pd MnSb. p. 383. H. P. Wit, N. Teekens, L. Niesen, S. A. Drentje: Lattice location of "'Er ions after implantation in At at 7K. p. 674.

L, W. Put: Form factor of the real part of the a-nucleus potential. Second Louvain-Krakow Seminar, Louvain-laNeuve, België, 5-7 juni. J. W. Smits, R. J. de Meijer, R. H. Siemssen, A. van der Woude: The "•"Ca(p,a)"-"K reactions, and the (sdy* gj. band in "K. Third Int. Conf. on Clustering Aspects of Nuclear Structure and Nuclear Reactions, Manitoba, Washington D.C. Meeting of the Canada, 19-23 juni. American Physical Society, 24-27 april J. W. Smits, R. H. Siemssen, S. Y. 1978. van der Werf, A. van der Woude: The C. Olmer, B. Zeidman, D. F. Geesaman, (p,a) reaction at Ep = 30 MeV on the R. L. Boudrie, R. H. Siemssen, C. L. even-A nickel isotopes. Third Int. Conf. Morris, J. Amann, H. A. Thiessen, on Clustering Aspects of Nuclear M. Devereaux, G. L. Burleson, R. E. Structure and Nuclear Reactions, Segel, L. W. Swenson: The elastic Manitoba, Canada, 19-23 juni. scattering of 162 MeV pions by nuclei. W. Chung, J. F. A. van Hienen, B. H. Bull. Am. Phys. Soc. 23 (1978) 592. Wildenthai, C. L. Bennett: Groundstate D. F. Geesaman, C. Olmer, R. L. alpha cluster correlations in sd-shell Boudrie, R. H. Siemssen, C. L. Morris, J. Amann, A .H. Thiessen, M. Devereaux, nuclei. Cluster conference, Winnipeg, Canada, juni 1978. G. L. Burleson, R. E. Segel, L. W. Swenson: Pion inelastic scattering at T. L. Bennett, H. W. Fulbright, J. F. A. 162 MeV. Bull. Am. Phys. Soc. 23 van Hienen, W. Chung, B. H. Wilden(1978) 593. thal: Alpha-particle spectroscopy of the Ni and Zn isotopes. Cluster conference, Winnipeg, Canada, juni 1978. Europhysics Study Conference on the A. Lande: Quark like models for ultra Structure of Lighter Nuclei, Hvar, dense matter. Fourth Summer Study an Joegoslavië, 8-13 mei 1978. Workshop on High Energy Nuclear G. A. P. Engelbertink (invited talk): High-spin states in the A = 38-42 region. Collisions, Lawrence Berkeley Laboratory, USA, 18 juIi-22 augustus. C. van der Leun: Reviewclear Physics. P. David, J. Debrus, J. Schulze, M. N. G. van Middelkoop (invited talk): Harakeh, J. van der Plicht, A. van der Transient field measurements of Woude, H. P. Morsch: The release in magnetic moments. fission and dissipation phenomena. Int. Conference on Dynamical Properties of Proceedings of the Fourth International Heavy Ion Reactions, Johannesburg, Conference on Hyperfine Interactions, Zuid-Afrika, 1-3 augustus. Madison, New Jersey, USA, 13-17 juni R. Hunik, J. A. Konter, W. J. Huis1977 (ed. R. S. Raghavan and D. E. kamp: Nuclear demagnetization experiMurnick, North-Holland, Amsterdam, ments with the aid of precooling by 1978). PrCug. Proc. Conf. Physics at Ultralow F. Pleiter: Symmetry of a lattice defect Temperatures, Grenoble, 23-29 augustus. in nickel measured by DP AC. p. 710. Suppl. J. Phys. Soc. Japan. F. Pleiter, W. Z. Venema, A. R. Arends: Damage induced quadrupole interactions A. E. L. Dieperink: The d(e,e'p)n reaction for the system "'InEi studied by DPAC. and the neutron form factor.

52

f toe. Conf. on Modern Trends in Elastic Electron Scattering, Amsterdam, 31 augustus - 1 september, p. 67. A. Lande, A. D. Jackson, L. Lantto: Hypernetted chain variational calculations. Proc. Int. Conf. on Nuclear Structure, Tokyo, Japan, 5-10 september, p. 46. Third Internationaal Symposium on Neutron Capture Gamma-Ray Spectroscopy and Related Topics, Brookhaven, USA, 18-23 september 1978. K. Abrahams: (invited paper) Work with polarized neutrons. P. P. J. Delheij, A. Girgin: Polarized neutron capture in aluminium. J. Kopecky: Study of the "Sc (n,y) reaction. J. Kopecky: The average El/Ml strength ratio for A < 100. H. J. Ligthart, H. Postma: Spin assignments of ""Au levels based on angular distribution and circular polarization measurements in the lnAu(n,y) reaction. F. Stecher-Rasmussen, W. Ratynski: Focussed 24 keV filtered neutron beam. Eight International Conference on Cyclotrons and their Applications, Bloominglon, Indiana, USA, 18-21 september 1978. O. C. Dermois, A. G. Drentje, H. W. Schreuder: Status report on the KV1cyclotron.

R. J. Vader en H. W. Schreuder: New methods for stabilizing Dee voltage and beam r.f. phase. W. M. Schulte, H. L. Hagedoorn: The definition and use of the central position phase in cyclotrons. W. M. Schulte, H. L. Hagedoorn, C. J. A. Corsten: A method to obtain single turn extraction for a large phase width in cyclotrons. G. C. L. van Heusden, R. Ahgren, G. Hinderer, W. M. Schulte: A multiinput phase measuring system. W. M. Schulte, H. L. Hagedoorn: Accelerated particles in an AVF cyclotron with a one or a two dee system. P. J. van Hall: Inelastic scattering of polarized protons. Workshop on polarization physics, Bad Honnef, 18-22 september. P. J. van Hall: Polarization effects in (p,a) reactions. Workshop on polarization

Kernfysica

physics, Bad Honnef, 18-22 september. L. W. Put: Energy dependence of the phenomenological a-"Zr optical potential. Workshop on Microscopic Optical Potentials, Hamburg, W.-Duitsland, 25-27 september. G. van Middelkoop (invited talk): Transient magnetic fields acting on nuclei moving through ferromagnetic media. Fourth General EPS Conf. 'Trends in Physics1, 25-29 september, York, Engeland. H. P. Blok-.Excitation of core-excited states in single nucleon transfer reactions. 1978 INS symp. on nuclear direct reaction mechanism, Fukuoka, Japan, 23-25 oktober. M. J. A. de Voigt, W. J. Ockels, J. Lukasiak, Z. Sujkowski: Compound and precompound y-ray entry lines from measured multiplicities and energies in a- and "C-induced reactions. Int. Symp. on Nuclear Direct Reaction Mechanism, Fukuoka, Japan, 25-28 oktober. NNV-Najaarsvergadering, Delft, 27 oktober 1978. P. H. L. Groenenboom: The density of the 'He nucleus. P. Hofstra: Calculations with a threequasiparticle phonon coupling model. J. N. L. Akkermans: Coupled protonneutron gap equations. R. Spanhoff, H. Postma: NMR-ON studies on the decays of "sRe and mlr. P. R. Christensen, F. Folkmann, O. Hansen, O. Nathan, N. Trautner, F. Videbaek, S. Y. van der Werf, H. C. Britt, R. P. Chestnut, H. Freiesleben, F. Pühlhofer: Gamma-ray multiplicity moments from deep-inelastic collisions of "Kr on '".'"Sm. A. E. L. Dieperink: Transition densities in the interacting boson model. P. David, J. Debrus, J. van der Plicht, M. N. Harakeh, A. van der Woude: The study of a-particle induced fission reactions. 1. C, Vermeulen, H. T. Fortune, A. G. Drentje, J. F. A. van Hienen, L. W. Put, R. R. de Ruyter van Steveninck, A. Saha, R. H. Siemssen, A. van der Woude: Study of (d,'Li) reactions at Erf = 55 MeV with the QMG/2 magnetic spectrograph. A. Saha, G. D. Jones, L. W. Put, R. H. Siemssen: Strong excited 0* state observed in the utMo(d,*LifZr reaction. R. J. de Meijer: Nuclear reactions with outgoing particles in a resonant final state.

J. Wilczynski, J. van Popta, K. van der Borg, H. T. Fortune, R. H. Siemssen, K. Siwek-Wilczynska, A. van der Woude: Symmetric fission of "Mg. R. Kamermans, J. van Driel, J. Wilczynski, A. van der Woude, H. T. Fortune, A. Saha, R. H. Siemssen: Fa» aproduction by projectile breakup in "O + '-Gd collisions at 150 MeV. R. Malfliet: Reiativistic heavy-ion collisions in the framework of the Boltzmann equation. A. G. M. van Hees, P. W. M. Glaudemans: An approximation of the energy matrix applied to tJ-"Ni. A. Holthuizen, J. A. G. De Raedt, A. J. Rutten, R. Kalish, G. van Middelkoop: Z-dependence of the transient magnetic field in gadolinium. B. C. Metsch, P. W. M. Glaudemans: Successful application of a realistic interaction to "Fe. G. A. Timmer, R. van der Heyden, B. C. Metsch, K. Klingenbeck: Central and noncentral components of the Preedom-Wildenthal interaction. J. J. M. Verbaarschot: Verdeling van eigenvectorcomponenten in schillenmodelberekeningen. L. D. Tolsma: On solving coupled equations in calculations of heavy-ion scattering by iteration. W. J. G. Thijssen: 'Energy + centrifugal sudden' approximation in intervals. H. P. Blok: New aspects of old fields: results of some (d,p), (p,d) and (p,p') studies at the Free University cyclotron. 6th INS summer school on nuclear physics, Dogashima, Japan, 30 oktober 2 november. D. P. Stahel, R. J. de Meijer, A. N. Bice, Joseph Cerny: Observations of excited states of 4He in the (a,a*) reactions. California Meeting of the American Physical Society, Asilomar, USA, 1-3 november 1978. A. N. Bice, D. P. Stahel, R. J. de Meijer, J. Cerny: High-spin states of "O via the (a.'He) reaction at 65 MeV. California Meeting of the American Physical Society, Asilomar, USA, 1-3 november 1978.


6. Voordracht»

53

J. van Klinken: Parity experiments in view of unification theories. Seminarium KVI, Groningen, 7 november. J. van Klinken: Nucleaire pariteitsexperimenten. Colloquium NIKHEF, Amsterdam, 10 november. H. Postma: Spin-spin interaction effects in neutron-nucleus reactions. 'HI International School on Neutron Physics' in Alushta, USSR, 19-29 april. H. Postma: Directional distribution and polarization phenomena in gamma-ray emission following neutron capture. 'Ill International School on Neutron Physics' in Alushta, USSR, 19-29 april. H. Postma: Kernoriëntatie, waarom en hoe? Colloquium Groningen, 9 maart; Gent, België, 23 maart. H. Postma: Neutron-physics experiments with targets of oriented nuclei. Darmstadt, W.-Duitsland, 19 mei. K. van der Borg: A high resolution study of the giant resonance regions in "."Mg and "Ca. Edinburgh Conference, Edinburgh, Groot-Brittannië, 6 april. A. E. L. Dieperink: Electron scattering in the interacting boson model. Erice, Italië, 8 juni.

H. P. Blok.Microscopic description of (p,p') scattering. R. J. Van de Graafflaboratorium, Utrecht, 2 juni. H. P. Blok: Inelastic proton scattering on HSSr and its relation to inelastic electron scattering. Technische Hochschule, Darmstadt, W.-Duitsland, 27 juni. H. P. Blok: Analysis of (p,p') reactions. Seminar INS, Tokyo, Japan, 4 november. H. P. Blok: Higher order processes in the «Mg(p,p')«Mg and »Mg(p,d) "Mg reactions. Seminar on Nuclear Physics, Research Center for Nuclear Physics, Osaka University, Osaka, Japan, 23-25 oktober. W. H. A. Hesselink: Pion-absorptie in atoomkernen. Vrije Universiteit, Amsterdam, 24 april; IKO, Amsterdam, 24 mei; KVI, Groningen, 10 oktober. W. H. A. Hesselink: Collective excitations in nuclei near the closed Z=50 shell. Universitat Ziirich, 17 januari M. van der Velde: Covariante theorie voor pion-kernverstrooiing. Studiedag J. van Driel: Transfer reactions with the VU, 26 januari. 'He in the outgoing channel. Edinburgh Conference, Edinburgh, GrootM. van der Velde: Covariant theory for Brittannië, 16 april. pion-nucleus scattering. IKO-VU .-ru-meeting, 1 februari. J. van Driel: Description of the (3He,'He) M. van der Velde: Are there resonances reaction on *eSi. Universiteit Bonn, in the nD system. Brooklyn College, W.-Duitsland, 15 juni. New York, 31 maart. F. Iachello: Interacting bosons in nuclear M. van der Velde: On resonances in physics. Universiteit Keulen, 21 februari; the xD system. University of Wisconsin, KVI, Groningen, 22 februari; Uppsala Madison, USA, 19 april. Universiteit, Zweden, 7 maart. M. van der Velde: NN resonances with F. Iachello: Dynamical symmetries in annihilation taken into account. Topical nuclei. Yale Universiteit, New Haven, meeting on e + 6--annihilation, Frascati, 4 april; MIT, Cambridge, 10 april; Italië, 18-19 mei. Workshop on Interacting bosons, Erice, Italië, 5 juni; Universiteit van Catania, IVth European Antiproton Symposium, Italië, 15 juni; Int. Conf. on Group Strasbourg, Frankrijk, 25-30 juni. Theory, Austin, Texas, USA, 15 B. L. G. Bakker: Few-body relativistic september; Int. Conf. on (n,y) Reactions, scattering equations and related topics. Brookhaven, New York, 18 september; RUHR Universitat, Bochum, W.-DuitsRutgers University, New Brunswick, land, 24 november. New Jersey, USA, 18 oktober; SUNY at B. L. G. Bakker: Over de formulering Stony Brook, New York, USA, van twee- en driedeeltjes relativistische 25 oktober; University of Delaware, vergelijkingen m.b.v. front-vorm Newark, Delaware, USA, 29 november; dynamica. Theoretisch seminarium, Michigan State University, East Lansing, VU Amsterdam, 18 oktober. J. van Klinken: Elektronenpolarisatie en USA, 6 december; University of Minnesota, Minneapolis, USA, 7 de zwakke wisselwerking. Colloquium, december; University of Pittsburgh, USA, Groningen, 2 februari. 11 december. J. van Klinken: Electron polarization and weak interactions. Colloquium, R. Kamermans: Projectile excitation in Louvain-la-Neuve, België, 9 februari. a-scattering. Winterschool, Bormio,

Italië, 19 januari. R. Kamermans: Microscopic description of reactions with unbound particles in the final state. Vrije Universiteit, Amsterdam, 10 maart. R. Kamermans: DWBA-description of the (a,a*) reaction. Universiteit Bonn, W.-Duitsland, 15 juni R. A. Malfliet: High-energy heavy-ion reactions in the framework of the Boltzmann equation. Los Alamos Scientific Laboratory, USA, 22 augustus; Lawrence Berkeley Laboratory, USA< 21 juli. R. J. de Meijer: Investigation of high spin states in lp and 2sld shell nuclei via the {a,*He) reaction. 3rd Int. Conf. on Clustering Aspects of Nuclear Structure and Nuclear Reactions, Manitoba, 22 juni. R. J. de Meijer: Nuclear reactions with outgoing particles in a resonant final state, Delft, 27 oktober; Orsay, Frankrijk, 20 november. W. J. Ockels: Hoe kwam Europa aan zijn eerste wetenschappelijke astronauten. Laboratorium voor Ruimtevaart, 23 mei. O. Scholten: The IBA-model. Universiteit Keulen, W.-Duitsland, 24 mei. O. Scholten: calculations in the IBAmodel. Erice, Italië, 6 juni. R. H. Siemssen: Untersuchung innerer Schalen mil Pick-up Reaktionen. Universiteit Bonn, W.-Duitsland, 2 februari. R. H. Siemssen: Untersuchung der Kernstruktur innere Schalen. Universiteit Tubingen, W.-Duitsland, 10 mei. R. H. Siemssen: Pionen-verstrooiingsexperimenten met EPICS in de mesonenfabriek te Los Alamos. Lab. voor Algemene Natuurkunde, Groningen, 25 mei; Vrije Universiteit, Amsterdam, 6 november. R. J. Vader: R.F.-beam phase measurement using synchronous detection. 14th European Cyclotron Progress Meeting, Berlijn, 5 april. R. J. Vader: Dee voltage ripple suppression. 14the European Cyclotron Progress Meeting, Berlijn, 5 april. M. J. A. de Voigt: Quasi-continuum y-ray cascades following a- and "C-induced reactions. Xlth Summerschool, Mikolajki, Polen, 9 september. M. J. A. de Voigt: Compound and precompound y-ray entry lines in aand "C-induced reactions. INS Symposium on Direct Reaction Mechanism, Fukuoka, Japan, 27 oktober;

Kernfysica

54

Symposium on pre-equilibrium processes, Osaka, Japan, 7 december. M. J. A. de Voigt: Current research at the K.V.I. and y-ray spectroscopy on vibrational and transitional nuclei. Research Center for Nuclear Physics, Osaka, Japan, 20 oktober; University of Tokyo, Tokyo, Japan, 6 november. M. J. A. de Voigt: Quasi-continuitm y-ray cascades observed in a- and '*C induced reactions. University of Tsukuba, Iboraki, Japan, 16 november; University of Tohoku, Sendai, Japan, 20 november; University of Tokyo, Tokyo, Japan, 25 november; Tokyo Institute of Technology, Tokyo, Japan, 27 november; Institute of Physical and Chemical Research, Tokyo, Japan, 28 november; Institute for Nuclear Studies, Tokyo, Japan, 1 december. J. Wilczynski: Prospects for heavy-ion reactions: needed experiments. HahnMeitner-Institut, Berlijn, 25 januari. P. M. Endt: Recent Utrechts experimenteel werk. Twee voordrachten, Napels, Italië, mei. G. A. P. Engelbertink: Spectroscopie met zware ionen. Groningen, januari. G. A. P. Engelbertink: Kernfysica met zware ionen. Utrecht, maart. P. W. M. Glaudemans: Het schillenmodel. Serie van 20 colleges. Lausanne, Zwitserland, 16 februari-16 maart. P. W. M. Glaudemans: Nuclear structure in fp-shell nuclei. Neuchatel, Zwitserland, 6 maart. C. van der Leun: Measurements of very short lifetimes. Bonn, W.-Duitsland, II februari 1978. C. van der Leun: Measurements of very short lifetimes. Jülich, W.-Duitsland, 13 februari. C. van der Leun: Resonant absorption. Debrecen, Hongarije, 9 november. G. van Middelkoop: Zeer sterke magnetische stootvelden in ferromagnetica. Delft, 1 november 1977. G. van Middelkoop: The transient magnetic field, an atomic phenomenon. Amsterdam, 24 april. J. A. G. De Raedt: Atomic nature of transient fields. Groningen, 24 januari. P. J. Brussaard: A statistical study of shell-model eigenvectors. Darmstadt, W.-Duitsland, 14 november. L. Klieb: Applications of quantum electro dynamics. Werkgroep JI-JI fysica, IKO, 11 januari. A. Lande: Hypernetted chain calculations of boson matter. Univ. of Washington,

Seattle, USA, 23 augustus. W. Feix: Direct and sequential pick-up contributions to the "*Sn(p,t) reaction. Vrije Universiteit Amsterdam, 10 maart; Kernfysisch Versneller Instituut, Groningen, 17 oktober; TH-Eindhoven, 18 oktober. H. de Waard: Hyperfine interaction studies of implanted sources. Technische Universiteit, Helsinki, Finland, 14 maart. H. de Waard: Mössbauer spectroscopy of Xenon compounds. Mössbauerconferentie, Seeheim (bij Darmstadt), W.-Duitsland, 12 april. H. de Waard: Applications of nuclear physics to other parts of physics. Kernfysisch symposium, Stockholm, Zweden, 22 augustus. H. de Waard: Mössbauer spectroscopy; homer shift and recoilless fraction; Nuclear methods for studying aggregation problems. Zomerschool 'Site Characterization and aggregation of implanted atoms in materials', Aleria, Corsica, Frankrijk, 10-23 september. H. de Graaf: Distributie van hyperfijnvelden in Eu-Mg-legeringen. IRI, Delft, 27 november. H. Th. le Fever: Mössbauermetingen aan RbFeCh.2H3O en CsFeCl3.2H>0. IRI, Delft, 27 november. 7. Commissies De Commissie van de Werkgemeenschap voor Kernfysica was op 31 december als volgt samengesteld: prof. dr. J. Blok, voorzitter leider werkgroep Kil drs. F. R. Diemont, secretaris dr. P. J. Brussaard, wetenschappelijk secretaris, leider werkgroep K Vl-U dr. K. Abrahams, vertegenwoordiger Kernfysische Contactcommissie, dagelijks leider werkgroep KIX dr. A. van der Woude, leider werkgroep KUI-B prof. dr. P. M. Endt, leider werkgroep KV prof. dr. S. R. de Groot prof. dr. ir. H. L. Hagedoorn, leider werkgroep KXU prof. dr. ir. A. H. Hoogenboom, leider werkgroep K V prof. dr. W. J. Huiskamp, leider werkgroep K/VS X-L dr. A. Lande, leider werkgroep K VI-G dr. C. van der Leun prof. dr. O. J. Poppema, leider

werkgroep K VIII prof. dr. H. Postma, leider werkgroep Kill-A prof. dr. R. H. Siemssen, leider werkgroep K lll-B prof. dr. H. Verheul prof. dr. C. de Vries prof. dr. H. de Waard, leider werkgroep

K/VSX-G prof. dr. R. van Wageningen, leider werkgroep Kil prof. dr. A. H. Wapstra, leider werkgroep K XI Dr. B. J. Verhaar was vaste gast van de Commissie. De vergaderingen werden voorts bijgewoond door dr. A. A. Boumans en dr. C. le Pair (directie FOM), ir. G. J. L. Nooren en dr. E. W. A. Lingeman (vertegenwoordigers FPR) en afwisselend door drs. J. Heijn en drs. H. G. van Vuren, ter assistentie van de secretaris. In het begin van het verslagjaar traden dr. C. van der Leun en prof. dr. W. J. Huiskamp terug als resp. voorzitter en wetenschappelijk secretaris. In deze functies werden zij opgevolgd door prof. dr. J. Blok en dr. P. J. Brussaard. Prof. dr. H. Brinkman legde het werkgroepleiderschap neer van KIII-B en daarmee zijn lidmaatschap van de Commissie. In beide hoedanigheden werd in zijn plaats benoemd dr. A. van der Woude. Prof. dr. C. C. Jonker legde, in verband met zijn emeritaat, het werkgroepleiderschap van K i l en het lidmaatschap van de Commissie neer. De lege plaats in de Commissie werd op persoonlijke titel gevuld door prof. dr. H. Verheul. Prof. dr. ir. J. B. Le Poole, werkgroepleider van K XI (Delft) maakt geen deel uit van de Commissie; hij wordt daarin vertegenwoordigt door medewerkgroepleider prof. dr. A. H. Wapstra. De taak van de Commissie is omschreven in het stuk 'Bestuurstaken van de Commissies van de Werkgemeenschappen'. In de loop van het jaar werd uit de leden van de Commissie een Kerncommissie gevormd met de bedoeling de zakelijk-organisatorische besluitvorming binnen de Commissie efficiënter voor te bereiden en te doen verlopen. Het streven daarbij is erop gericht de

Zakelijk/organisatorisch

verslag

Commissie van de Werkgemeenschap daardoor meer gelegenheid te geven als wetenschappelijk klankbord te fungeren, waardoor meer nog dan voorheen regelmatig aandacht aan het wetenschappelijke onderzoekprogramma zal kunnen worden besteed. De leden van de Kerncommissie hebben daarin geen zitting als vertegenwoordiger van een of meer werkgroepen, maar wel is er met de samenstelling rekening mee gehouden dat via de leden zoveel mogelijk alle bij de werkgroepen levende gedachten naar voren worden gebracht. Op 31 december was de Kerncommissie als volgt samengesteld: prof. dr. J. Blok (namens Kil),

voorzitter dr. P. J. Brussaard (namen; K VI) wetenschappelijk secretaris prof. dr. R. H. Siemssen (namens K III) prof. dr. P. M. Endt (namens K V) prof. dr. O. i. Poppema (namens

KVUI, K1X en K/VS X) prof. dr. A. H. Wapstra (namens IKO

enKXl) De Kernfysische Contactcommissie is de begeleidingscommissie van de bij het ECN gehuisveste werkgroep KIX. Zij bestaat uit: voor ECN: prof. dr. J. A. Goedkoop, voorzitter drs. M. Bustraan dr. K. Abrahams voor FOM: prof. dr. P. M. Endt prof. dr. W. J. Huiskamp prof. dr. H. Postma Het secretariaat wordt verzorgd door drs. F. R. Diemont. De vergaderingen werden bijgewoond door prof. dr. O. J. Poppema, die in de Kerncommissie KIX vertegenwoordigt. Dr. K. Abrahams heeft de dagelijkse leiding van KIX; hij vertegenwoordigt de Kernfysische Contactcommissie in de Commissie van de Werkgemeenschap voor Kernfysica.

55

56

FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica

57


1. Alteneen 1.1. Doelstelling Het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica stelt zich ten doel: - fundamenteel onderzoek te verrichten op het gebied van de dynamische atoomen molecuulfysica. Wisselwerkingen ten gevolge van botsingen tussen afzonderlijke atomaire systemen, elektronen en fotonen vormen hierbij het object van studie. Deze interacties zijn in eerste instantie van belang voor alle processen die zich in de gasfase afspelen. Dit werkgebied vereist speciale experimentele en theoretische methoden, die voor een groot deel zijn ontwikkeld naar analogie met de technieken die in de kernfysica en hoge-energiefysica worden gebruikt. De experimenteel toegepaste methoden kenmerken zich door het gebruik van bundels; bij het theoretische onderzoek staat op de voorgrond de beschrijving van niet-gebonden toestanden van eenvoudige atomaire systemen; - fundamenteel onderzoek te verrichten op die gebieden van de fysica waar genoemde experimentele en/of theoretische methoden leiden tot het verwerven van kennis, die op andere wijze niet of slechts zeer indirect is te verkrijgen. Onder dit aspect van de doelstelling valt het onderzoek van de chemische en fysische structuur van oppervlakken. Van zeer groot potentieel belang is het onderzoek naar de wisselwerking tussen atomaire systemen en oppervlakken met behulp van bundeltechnieken. Tenslotte behoort hiertoe het onderzoek naar de wisselwerking tussen plasma's en bundels geladen deeltjes - ionen en elektronen; - fundamenteel onderzoek te verrichten met een interdisciplinair karakter. Door de grote gevarieerdheid van de processen die aan oppervlakken of in de gasfase - onder aardse, laboratoriumof astrofysische omstandigheden - plaatsvinden, is een brede, gedifferentieerde opzet van het onderzoek noodzakelijk. De hiertoe vereiste technische en wetenschappelijke infrastructuur, alsmede de speciale experimentele technieken die voor dit onderzoek zijn vereist, zijn tevens een voorwaarde voor interdisciplinair onderzoek. Onderzoekingen die verwant zijn aan het meer fysisch gerichte werk, zoals de studie van structuur en samenstelling van grote

biologische moleculen en aerosolen, worden hieronder gerekend. In de tweede plaats stelt het Instituut zich ten doel actief mee te werken aan meer gericht onderzoek dat gelieerd is met een op toepassing gerichte algemenere doelstelling. Het Instituut beperkt zich bij deze tweede doelstelling tot die projecten, waarvoor zijn specifieke kennis en vaardigheden zekere garanties bieden voor het welslagen ervan. Onderzoekingen die vallen onder deze tweede doelstelling kunnen liggen binnen het terrein van de fysica, zoals bijv. energiegelieerd onderzoek in het kader van het nationaal programma, dan wel een inter- of multidisciplinair karakter dragen, zoals bijv. het onderzoek naar de identificatie van biologisch materiaal met behulp van massaspectrometrische technieken. In de derde plaats acht het Instituut het zijn taak jonge academici en technici op te leiden en te trainen. Voor het bereiken van de doelstelling is het voor het Instituut van het hoogste belang nauw samen te werken met universitaire groepen en contact te onderhouden met de belangrijkste centra in het buitenland. Dit laatste door bezoeken over en weer, door het verlenen van gastvrijheid aan onderzoekers van elders en door actieve deelname aan internationale congressen e.d. 1.2. Internationale activiteiten In samenwerking met de sectie oppervlaktefysica van de Nederlandse Vacuum Vereniging, organiseerde het FOMInstituut voor Atoom- en Molecuulfysica de 'First International Conference on Surface Science'. Deze conferentie, welke in het kader van de tweejaarlijkse NEVAC-symposia over oppervlaktefysica de ondertitel 'Solid Vacuum Interface V' droeg, werd bijgewoond door ongeveer 350 deelnemers. De conferentie werd gehouden in het Tropeninstituut te Amsterdam. Voorzitter van het lokale organisatiecomité was ir. J. Verhoeven, terwijl de zakelijke organisatie in handen was van mevrouw Louise Roos. Ook- dit jaar hebben vele buitenlandse gastmedewerkers voor kortere of langere tijd aan het onderzoekprogramma van

het Instituut hun medewerking verleend. Daarnaast werden door medewerkers van het Instituut bijdragen geleverd op internationale conferenties, waaronder een tiental op uitnodiging. 1.3. Intern nieuws Per 1 januari 1978 werd de directie van het Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica uitgebreid met twee adjunctdirecteuren, dr. F. W. Saris en dr. M. J. van der Wiel. De directie omvat nu, behalve de reeds genoemde adjunctdirecteuren, prof. dr. J. Kistemaker, algemeen directeur, prof. dr. J. Los, wetenschappelijk directeur en dr. J. Bannenberg, bedrijfsingenieur/beheerder. Op 1 november 1978 werd dr. M. J. v. d. Wiel toegelaten als bijzonder hoogleraar tot de Vrije Universiteit te Amsterdam vanwege de Stichting ter Bevordering van de Atoom- en Molecuulfysica. De leeropdracht van prof. Van der Wiel is atoomen molecuulfysica. Op 23 oktober 1978 werd door de senaat van de Maria Curie-Sklodowska Universiteit in Lublin, Polen, een eredoctoraat verleend aan prof. dr. J. Kistemaker. Met deze onderscheiding, welke verleend werd ter gelegenheid van de vierendertigste verjaardag van de universiteit, gaf de senaat uitdrukking aan haar waardering voor de bijdragen van prof. Kistemaker aan de ontwikkeling van de natuurwetenschappen. De promotor was prof. dr. Bogdan Adamczijk.

2. Speurwerk Voor een kort verslag betreffende de werkzaamheden van de plasmagroep, werkgroep TN III, wordt verwezen naar het zakelijk/organisatorisch verslag van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica in dit jaarboek. 2.1. Atoom- en molecuulfysica De atoomfysica die wordt bestudeerd in de groep elektronenverstrooiing is van uiteenlopende aard. Ten eerste worden optische oscillatorsterkten gemeten voor ionisatie en dissociatie van kleine moleculen, waarbij voor de evaluatie van de meetresultaten de goed bekende ver-

58

strooiingstheorie voor snelle elektronen wordt toegepast. Vooral aan binnenschillenprocessen wordt veel aandacht besteed. Met deze methode wordt een belangrijk deel van het fotonenergiespectrum van een synchrotronstralingsbron bestreken. Daarnaast wordt fundamenteel werk verricht betreffende de verstrooiing van laagenergetische elektronen. De gevolgde methode omvat de meting van afzonderlijke amplitudines voor directe en uitwisselingsverstrooiing, alsmede de bepaling van het effect van spin-baankoppeling hierop. Woor dit doel is een lage-energie (2-200 eV)-elektronspectrometer beschikbaar, waarmee de spin van het primaire elektron óf het verstrooide elektron kan worden geanalyseerd. Tenslotte wordt onderzoek gedaan aan verstrooiingsprocessen in intense stralingsvelden. Van de daarbij optredende 'free-free1 overgangen worden twee aspecten onderzocht. 1. Een spectroscopisch aspect, en wel de fijnstructuur van elektron-atoomresonanties. Dit wordt gedaan door met een afslembare laser overgangen te induceren tussen twee van deze resonanties, waarbij de laagste toestand een botsend elektronatoomsysteem is bij precies de resonantie-energie. 2. Bij niet-resonante golflengten van het laserlicht blijft een continue 'free-free' achtergrond over. Bij zo intens mogelijke stralingsvelden, waarbij multifotonovergangen optreden, wordt emissie en absorptie bepaald, aan de hand van de energie van het 'resonant' verstrooide elektron. In het kader van het onderzoek naar de geldigheid van dispersierelaties voor de verstrooiing van elektronen aan atomen, werden totale werkzame doorsneden bepaald voor de zwaardere edelgassen, krypton en xenon. Mede in relatie tot dit onderzoek wordt de apparatuur nu geschikt gemaakt voor de bestudering van de kleine-hoekverstrooiing van elektronen aan atomen. Het onderzoek betreffende de interactie tussen hooggeladen ionen en edelgasatomen is gericht op de ontrafeling van de vele elektronoverdrachtsprocessen die hierbij optreden. In een eerder stadium was reeds gebleken, dat elektronvangst door het hooggeladen ion bij voorkeur op zodanige wijze geschiedt, dat het proces licht exotherm verloopt. Dit kan worden verklaard door het feit dat elektronoverdracht efficiënt plaats-

FOM-Insütuut voor Atoom- en Molecuulfysica

vindt tussen toestanden, waarvan de potentiële-energiekrommen elkaar kruisen op een afstand van enkele Angstroms. Experimenten waarbij elektronemissie wordt gemeten, laten zien dat een discreet spectrum, dat kan worden geïdentificeerd als een emissiespectrum van atomaire autoioniserende toestanden, gesuperponeerd is op een breed continuüm. Ook hierbij blijken licht cxotherme reacties dominant te zijn. Op het gebied van ionenpaarvorming heeft het onderzoek van de afgelopen jaren geleid tot een coherent beeld omtrent de ladingsoverdracht en de botsingsdynamica van deze processen. Dit is met name het geval voor ionenpaarvorming bij botsingen tussen alkaliatomen en halogeenmoleculen. Hierover zijn zeer recent enige overzichtsartikelen gepubliceerd. Dit onderzoek wordt nu voortgezet in twee richtingen. In de eerste plaats worden totale werkzame doorsneden voor ionenpaarvorming bepaald als functie van de relatieve kinetische energie bij botsingen tussen alkali-atomen en verschillende klassen elektronegatieve moleculen. Uit de fijnstructuur die hierbij wordt gemeten, kan worden afgeleid welke normaaltrilling actief is bij het ladingsoverdrachtproces. Hieruit kunnen dan weer conclusies worden getrokken omtrent de activeringsenergie van gerelateerde chemische gasfase-reacties, en wel of uit buik-metingen bepaalde activeringsenergieën betrekking hebben op de translatie- of de vibratie-energie. Een tweede voortzetting is het onderzoek naar het mechanisme van vibratieaanslag bij botsingen tussen alkaliatomen en elektronegatieve moleculen, via een ionogene tussenstap. Dit onderwerp houdt ten nauwste verband met het klassieke onderzoekgebied betreffende uitdoving van de lichtemissie in vlammen door moleculaire gassen. Verstrooiingsexperimenten met negatieve ionen hebben geleid tot nieuwe inzichten betreffende de koppeling tussen discrete en continuümtoestanden ten gevolge van de kernbeweging. In tegenstelling tot wat de gangbare theorieën over deze koppeling veronderstellen, kan 'electron-detachment' niet uitsluitend als een resonantieverschijnsel worden beschreven. Het onderzoek betreffende predissociatie en fotodissociatie van moleculen of

moleculaire ionen is in een nieuwe fase gekomen. De bestudering van dissociatieve processen, gebruikmakende van bundeltechnieken, heeft het voordeel boven normale verstrooiingsexperimenten, dat de begintoestand in vele gevallen exact kan worden bepaald. Door bepaling van de impulsdistributies van de gedissocieerde fragmenten kan dus het gehele proces, een halve verstrooiing, exact worden gevolgd. De informatie, die bij deze processen wordt verkregen, heeft betrekking op repulsieve toestanden. Enerzijds wordt het gedeelte van de potentiaalkromme dat door Franck-Condon-overgangen vanuit de grondtoestand wordt bereikt, afgetast; anderzijds wordt informatie verkregen over de interacties tussen toestanden, waarvan de eigen energieën op een bepaald punt ontaard of bijna ontaard zijn, kruisingen of pseudokruisingen. 2.2. Oppervlaktefysica Bij het onderzoek aan oppervlakken met behulp van keV-ionenbundels kunnen verschillende categorieën worden onderscheiden. In de eerste plaats analytisch onderzoek, waarbij uit het verstrooiingspatroon conclusies kunnen worden getrokken omtrent de fysische en chemische structuur van het oppervlak. Zo werd de oppervlakterelaxatie van een schoon éénkristallijn nikkeloppervlak bepaald, alsmede de relaxatie indien dit oppervlak bedekt is met zwavel. Tevens werd de positie van het geadsorbeerde zwavelatoom bepaald ten opzichte van het nikkelsubstraat met een nauwkeurigheid van 0,02 A. Een tweede categorie van onderzoek heeft betrekking op ionenimplantatie. In het afgelopen verslagjaar is een onderzoek afgerond betreffende de interactie van onzuiverheden en puntfouten in een siliciumrooster. Uit dit onderzoek, dat van eminent belang is voor de ontwikkeling van technieken om schadeherstel na ionenimplantatie te bewerkstelligen, blijkt dat onzuiverheden die een effectieve positieve of negatieve lading hebben bijzonder efficiënt zijn voor de annihilate van puntfouten. Een derde onderzoek waarbij wederom wordt gebruikgemaakt van de analysemogelijkheden die keV-ionenbundels bieden om de structuur van oppervlak-

59


ken te bepalen, heeft betrekking op de mogelijkheden epitaxiale laagjes silicium op te dampen op een éénkristallijn siliciumsubstraat. Met elkaar w.orden vergeleken de technieken van ionenbombardement, verhitting en bestraling met korte krachtige laserpulsen, om amorf opgedampte laagjes te kristalliseren. Vooral de laatste techniek biedt goede perspectieven om kristallisatie te bewerkstelligen, zonder dat door diffusie uitwisseling met het substraatrooster plaatsvindt. Onderzoek naar de elektronische structuur van oppervlakken, met name halfgeleideroppervlakken, wordt verricht door de hoeken energieverdeling te meten van door ultra violet licht geëmitteerde foto-elektronen. Vooral de verandering van de elektronische structuur van een halfgeleideroppervlak ten gevolge van bedekking met verschillende adsorbaten vormt het onderwerp van studie. In voorbereiding zijn experimenten waarbij spinafhankelijke effecten bij foto- en veldemissie worden gemeten, welke effecten informatie bevatten over de magnetische structuur van het oppervlak. Op het vacuümlaboratorium wordt onderzoek verricht naar de invloed van clektronenbombardement op de oxydeen carbidevorming aan nikkeloppervlakken in een zuurstof- respectievelijk koolzuuratmosfeer. Uit deze experimenten kunnen conclusies worden getrokken betreffende het mechanisme en de reeks van opeenvolgende reacties die leiden tot de vorming van oxyden en carbiden. Verstuiving tengevolge van elektronenof ionenbombardement wordt onderzocht door met behulp van vluchttijdtechnieken de snelheidsverdeling van de verstoven atomen en moleculen te bepalen. Uit deze snelheidsverdeling kan worden afgeleid volgens welke mechanismen de verstuiving gebeurt. Zo kan voor ionenbombardement onderscheid worden gemaakt tussen verstuiving tengevolge van impulsoverdracht en lokale verhitting. Voor verstuiving tengevolge van elektronenbombardement blijken gecreëerde puntfouten een dominante rol te spelen. Het oppervlakteonderzoek met neutrale alkalibundels richt zich op adsorptiedesorptieverschijnselen, diffusie in de buitenste lagen van de vaste stof en oppervlakte-ionisatie. In het afgelopen verslagjaar werd een methode ontwik-

keld om de diffusiecoëfficiënt te meten in de 'selvedge', dat wil zeggen de diffusiecoëfficiënt van verontreinigingen in de laatste 2 tot 20 atoomlagen. Oppervlakte-ionisatie van alkali's aan een wolfraamoppervlak kan worden beschreven als een resonantieverschijnsel. Door bepaling van de totaleionisatiedoorsnede als functie van de primaire energie van de invallende deeltjes, en als functie van de temperatuur van het substraat, kon de resonantiebreedte voor het systeem Na-W(llO) worden bepaald uit verstrooiingsmetingen. Bij verstrooiing aan oppervlakken van deeltjes met een kinetische energie van enkele eV's, treedt nog vrijwel volledige oppervlakte-ionisatie op, indien de ionisatiepotentiaal van het ad-atoom één a twee eïektronvolt groter is dan de uittreepotentiaal van het metaal. Hiervan wordt gebruik gemaakt om waterstofatomen een negatieve lading te geven door middel van verstrooiing aan een oppervlak met lage uittreepotentiaal. Experimenten in deze richting hebben geleid tot voorstellen om ten behoeve van plasmafysische toepassingen, negatieve ionenbundels te maken van de waterstofisotopen. 2.3. Biomolecuulfysica De werkzaamheden met betrekking tot de massaspectrometrische analyse van niet-vluchtig organisch materiaal kunnen als volgt naar methode worden onderverdeeld. Curie-punt-pyrolyse-massaspectrometrie Botsingsgeïnduceerde dissociatiemassaspectrometrie Laserdesorptie-massaspectrometrie. Analyse van complex organisch materiaal met behulp van pyrolysemassaspectrometrie wordt routinematig uitgevoerd op de voor dit doel ontwikkelde 'automaat'. Verdere instrumentele ontwikkelingen op dit gebied worden uitgevoerd op een tweetal andere massaspectrometers. Ten behoeve van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid zijn circa 2000 analyses verricht. De dubbeltrapsmassaspectrometer voor botsingsgeïnduceerde dissociatiemassaspectrometrie is een instrument waarmee chemische structuuranalyse wordt uitgevoerd aan fragmentmoleculen die bij pyrolyse ontstaan. Een belangrijke alternatieve methode voor de massaspectrometrische analyse van organisch

materiaal is de laserdesorptie-massaspectrometrie. Hierbij worden grote organische moleculen intact verdampt vanaf een oppervlak, door snelle verhitting met een korte krachtige laserpuls. 2.4. Technische Natuurkunde en Innovatie In het kader van het programma voor technische natuurkunde en innovatie werden twee beleidsruimteprojecten aan het Instituut toegewezen. Het eerste project heeft betrekking op negatieve oppervlakte-ionisatie van waterstof. Bij verstrooiing van neutrale of positief geladen waterstofmoleculen, met een energie van ongeveer 100 eV, aan gecesieerde oppervlakken zal een belangrijke fractie van de verstrooide deeltjes negatief geïoniseerd zijn. Ten behoeve van de ontwikkeling van een negatief-waterstofbron voor injectie van waterstof in fusieplasma's wordt nu onderzoek verricht naar de efficiëntie van negatieve oppervlakte-ionisatie van waterstof. Het doel van het tweede project is om op een silicium-éénkristal een rooster te maken van dunne kristallijne laagjes silicium die afwisselend met acceptoren of donoren zijn gedoteerd. Deze laagjes moeten ongeveer 100 A dik zijn, terwijl de dikte van het totale superrooster een paar duizend A moet bedragen. Deze roosters die analogie vertonen met etalons kunnen worden toegepast bij het maken van schakelingen voor zeer hoge frequenties. De methode voor het maken van deze superroosters berust op het opdampen van dunne amorfe laagjes gedoteerd silicium welke vervolgens worden gekristalliseerd door verhitting met een korte krachtige laserpuls.

3. Onderwerpen van onderzoek 1. Atoom- en vastestoffysica met ionenbundels 1.1. Effecten van laserbestraling op silicium 1.2. Structuuranalyse van vastestofoppervlakken met behulp van ionenverstrooiing 1.3.1. De produktie van langzame elektronen in botsingen tussen Ne<-4+ op He, Ne, Ar en Kr 1.3.2. Coïncidentie tussen ionen en langzame elektronen


60

1.4. Elektronvangst voor meervoudig geladen ionen geschoten in gassen (emissie van fotonen) 2. Excitatie en ionisatie van gassen 2.1. Elektronenspectrometer 2.2, Totale verstrooiing en verstrooiing onder kleine hoeken van elektronen aan edelgassen 3. Molecuulfysica 3.1. Fotodissociatie van halogenen 3.2. Fotodissociatie van alkalihalogeniden 3.3. Verstuivingsexperimenten 4. Atomaire botsingen 4.1 Meting van totale werkzame doorsneden voor ionen-paarvorming 4.2. Differentieel verstrooiingsexperiment 4.2.1. Verstrooiing van laagenergetische alkali-ionen (20-200 eV) aan alkaliatomen 4.2.2. Verstrooiing van laagenergetische alkali-atomen (20-100 eV) aan diverse moleculen 4.3. Oppervlakte-onderzoek met behulp van atomaire bundels 4.4. Dissociatie van molecuulionen 4.5. Negatieve ionen 4.6. Differentiële werkzame doorsneden voor ionmolecuulbotsingen 4.7. Oppervlakte-onderzoek m.b.v. elektronen 5. Atoom- en vastcstoffysica met elektronenbundels 5.1. Het 'Poor Man's Synchrotron' 5.2. Spingepolariscerde elektronenverstrooiing aan gassen 5.3. Free-Free overgangen 5.4. UV-fotoemissie van oppervlakken 5.5. LEED met spingepolariseerde elektronen 6. Theoriegroep 6.1. Stralingsbeschadiging in vaste stoffen 6.2. Adsorptie aan oppervlakken 6.3. Elektroncorrelatie-effecten in tweeelektron-éénfotonovergangen 6.4. Threshold behaviour of KramcrsHeisenberg matrix elements 6.5. Resonanties in atomaire en moleculaire systemen 6.6. Radiative corrections to the photoeffect 6.7. Foto-ionisatie en onelastische verstrooiing van fotonen aan helium 6.8. De Born-Oppenheimer-benadering voor atomaire verstrooiing 6.9. Moleculaire predissociatie als resonantieverschijnsel 7. Biomolecuulfysica

7.1. Pyrolyse-massaspectrometrische analyses voor R.I.V.-projecten 7.1.1. Identificatie van Mycobacteriumstammen 7.1.2. Structuur en kwaliteitscontrole van Meningococcus Kapsclpolysacchariden 7.1.3. Kwaliteitscontrole van Poliomyelites vaccin 7.1.4. Differentiatie van Escherichia coli kruisstammen 7.1.5. Differentiatie Staphylococcus, resp. Enterococcus stammen 7.1.6. Structuur en betekenis van complex organisch materiaal in slib 7.2. Ondersteunend onderzoek voor R.I.V.-projecten 7.2.1. De invloed van pyrolyse-parameters op de spectra 7.2.2. Ontwikkeling computerprogramma's 7.2.3. Modificatie van de pyrolysereactor 7.2.4. Desorptie van ionen bij Curiepuntpyrolyse 7.3. Botsingsgeïnduceerde dissociatie massaspectrometrie 7.4. Laserdesorptie-massaspectrometrie 7.5. Nevenonderzoek 7.5.1. Geochemie 7.5.2. Ecologie 7.5.3. Bodems 7.5.4. Koffieroest 7.6. Pyromat 44 8. Programma voor technische natuurkunde en innovatie 8.1. Oppervlakte-ionisatie van waterstof 8.2. Produktie van siliciumsuperroosters 9. Technische werkgroepen 9.1. Constructiebureau 9.2. Mechanische afdeling 9.3. Elektronica-afdeling 9.4. Afdeling informatieverwerking 9.5. Vacuümtechnisch laboratorium 4. Publikaties J. P. Flamme, H. Wankenne, R. Locht, J. Momigny, P. J. C. M. Nowak, J. Los: The rotational predissociation of the CH4+ and CD4+ ions. Chem. Phys. 27 (1978) 45. G. R. Möhlmann, F. J. de Heer: Measurements of lifetimes and corresponding branching ratios for excited states in simple molecules and molecular ions. Physica Scripta 16 (1977) 51. F. J. de Heer, R. H. J. Jansen: Total cross sections for electron scattering by He. J. Phys. B: Atom. Molec. Phys. 10

(1977) 3741. M. L. Swanson, J. A. Davies, A. F. Quenneville, F. W. Saris, L. W. Wiggers: Backscattering measurements of the temperature dependence of irradiationinduced displacement of As, and Sb atoms in Si crystals. Radiation Effects 35 (1978) 51. J. Los, T. R. Govers: Collision-induced dissociation of diatomic ions. Collision Spcctroscopy, Ed, R. G. Cook, Plenum Press N.Y. (1977) Ch. VI, p. 289. M. J. van der Wiel, E. H. A. Granneman: Polarization effects in two-photon ionization. Comments Atomic Mol. Phys. 7 (1977) 59. J. Kistemaker: Solar energy from space. Phys. Bulletin 2 (1978) 58. A. Tip: The analytical structure of electron-atom scattering amplitudes. Comm. Atom. Mol. Phys. 7 (1978) 137. H. Kersten, H. Ficke, F. Wijmer, H. Platvoet, J. Ladru: Digipost, een digitale positie-terugmelder. Experimentele Instrumentenbouw/Mirkoniek 2 (1978) 46. Wing-ki-Liu, F. R. McCourt: DWBA calculations of relaxation and kinetic cross sections II. Application to ortho-H> and ortho H>-Ar. Chem. Phys. 27 (1978) 281. L. W. Wiggers, F. W. Saris: Displacement of group UI, IV, V and VI impurities in Si, by the analysing beam. Nucl. Instr. & Meth. 149 (1978) 399. D. Hoonhout, C. B. W. Kerkdijk, R. S. Bhattacharya, H. Kersten, W. C. Turkenburg: Surface layer analysis by MEIS using a solid state detector. Nucl. Instr. & Meth. 149 (1978) 355. A. J. H. Boerboom, P. G. Kistemaker, M. A. Posthumus, H. L. C. Meuzelaar: Simultaneous opto-electrical ion selection of submicrosecond laser induced desorption processes. Dynamic Mass Spectrometry 5, Eds D. Price & J. F. J. Todd, Heyden & Sons, London (1978). Ch. 9, p. 114. G. R. Möhlmann, K. H. Shima, F. J. de Heer: Production of H, D (2s 2p) by electron impact ((0-2000eV) on simple hydrogen containing molecules. Chem. Phys. 28 (1978) 331. R. W. Wijnaendts van Resandt, C. de Vreugd, R. L. Champion, J. Los: Differential scattering cross sections for collisions of alkali ions and atoms. III. Li+ + Na and Na+ + Li. Chem. Phys. 29 (1978) 151. J. Kistemaker: Verkennend onderzoek

62

naar de mogelijkheid van een nieuw type splijtstofreactor met gasvormige splijtstof. NTvN A44 (1) (1978) 4. M. Szymonski, R. S. Bhattacharya, H. Overeijnder, A. E. de Vries: Sputtering of AgAu alloy by bombardment with 6keV Xe+ ions. J. Phys. D I I (1978) 751. J. G. Bannenberg, S. Doorn, F. W. Saris: A new accelerator for multiply charged ions at low energy. Inst. Phys. Conf. Ser. 38 (1978) Ch. 2, p. 63. H. Overeijnder, M. Szymonski, A. Haring, A. E. de Vries: Energy distributions of atoms sputtered from alkali halides by 540 eV electrons. Rad. Effects 36 (1978) 63. M. J. van der Wiel, T. N. Chang: Intershell correlation in double-electron ejection from the outermost shell of Xe. J. Phys. B. 11 (1978) L12S. H. E. Roosendaal, W. H. Kool, F. W. Saris: Production beam annealing of damage in carbon implanted Si I. Rad. Effects 36 (1978) 35. W. H. Kool, H. E. Roosendaal, L. W. Wiggers, F. W. Saris: Production and beam annealing of damage in carbon implanted silicon. II. Rad. Effects 36 (1978)41. T. E. Raidy, F. R. McCourt: Molefraction dependence of {T//n)n,i in binary mixtures as a test of multi-level relaxation. Chem. Phys. Letters 48 (1978) 299. C. W. A. Evers: Total cross sections for K + Br-i at relative energies between 0 and 8000 eV. Chem. Phys. 30 (1978) 27. K. H. Tan, C. E. Brion, Ph. E. v. d. Leeuw, M. J. v. d. Wiel: Absolute oscillator strengths (10-60eV) for the photo-absorption photoionization and fragmentation of H*O. Chem. Phys. 29 (1978) 299. C. W. A. Evers, A. E. de Vries, J. Los: Nonreactive scattering of K by Br> in the energy range of 0-10 eV. Chem. Phys. 29(1978) 399. Th. P. Hoogkamer, P. H. Woerlee, F. W. Saris, W. E. Meyerhof: The production of mechanism and spectral distribution of K MO x-rays in collisions of 35-200 keV N*-N. J. Phys. B 11 (1978) 865. G. Nicnhuis, E. H. A. Granneman, M. J. van der Wiel: Formalism for twophoton ionization of alkali atoms via a resonant intermediate state. J. Phys. B. 11 (1978) 1203. J. S. Risley, F. J. de Heer, C. B.

FOM-Instiluut voor Atoom- en Molecuulfysica

Kerkdijk: Electron-detachment cross sections to low-lying excited states of hydrogen in collisions of negative hydrogen ions with helium and argon. J. Phys. B. 1! (1978) 1783. V. D. Ob'edkov, M. J. van der Wiel: Asymmetry and spin polarization in scattering of electron by one-electron atoms. J. Phys. B. 11 (1978) L329. J. S. Risley, F. J. de Heer, C. B. Kerkdijk: Electron transfer cross sections to low-lying excited states of hydrogen in collisions of protons with helium and argon. J. Phys. B 11 (1978) 1759. V. D. Ob'edkov: Asymmetry in scattering of a spin-l particle by a non-central field. Physics Letters 66A (1978) 97. D. Hoonhout, C. B. Kerkdijk, F. W. Saris: Silicon epitaxy by pulsed laser annealing of evaporated amorphous films. Physics Letters 66A (1978) 145. W. C. Turkenburg, R. G. Smeenk, F. W. Saris: Investigations of surface relaxation and surface composition of Ni (110) by medium energy ion scattering spectroscopy. Surface Science 74 (1978) 181. J. Grosser: Non resonant charge transfer: semiclassical calculation of differential cross sections. Chem. Phys. 30 (1978) 187. M. Gavrila, J. E. Hansen: Calculation of transition probabilities for two-electron one-photon and hypersatellite transitions for ions with two vacancies in the K shell. J. Phys. B 11 (1978) 1353. M. S. de Vries, N. J. A. van der Veen, A. E. de Vries: Curve crossing in two excited states of IBr studied by photofragmentation. Chem. Phys. Letters 56 (1978) 15. M. Szymonski, H. Overeijnder, A. E. de Vries: The sputtering processes during 6keV Xe ion beam bombardment of halides. Radiation Effects 36 (1978) 189. M. A. Posthumus, P. G. Kistemaker, H. L. C. Meuzelaar, M. C. ten Oever de Brauw: Laser desorption-mass spectrometry of polar nonvolatile bio-organic molecules. Analytical Chem. 50 (1978) 7. G. R. Möhlmann, K. K. Bhutani, F. J. de Heer, S. Tsurubuchi: Lifetimes of the vibronic X'Aj stales of H>O+ and of the *m (v" = 0) state of OH+. Chem. Phys. 31 (1978) 273. I. Kistemaker: The challenge of energy conversion. Phys. Bulletin 29 (1978) 347. P. H. Woerlee, R. / . Fortner, S. Doorn,

Th. P. Hoogkamer, F. W. Saris: Enhanced K-L vacancy sharing ratios observed in low-velocity Ne-Kr collisions. J. Phys. B 11 (1978) L425. F. R. McCourt, G. Tenti: Low density spectrum of transverse NMR in molecular gases; application to hydrogen. Chem. Phys. 32 (1978) 23. G. R. Möhlmann, H. A. van Sprang, E. Bloemen, F. J. de Heer: Experimental determination of the electronic transition moment for the NO (-4S2+ - XsIt) system. Lifetimes of the NO (AiZ*,v' = 0, 1, 2) levels. Chem. Phys. 32 (1978) 239. H. Overeijnder, A. Haring, A. E. de Vries: The sputtering processes of alkali halides during 6 keV X* ion bombardment. Rad. Effects 37 (1978) 205. H. Overeijnder, A. E. de Vries: Letters to the editor. Rad. Effects 3 (1978) 253. A. E. de Vries, J. Aten: Hot atom processes in the system K + Br>. Radiochimica Acta 24 (1977) 175. H. A. van Sprang, G. R. Möhlmann, F. J. de Heer: Emission of radiation due to ionization and dissociation of N>O by electron impact. Chem. Phys. 33 (1978) 65. H. A. van Sprang, F. i. de Heen A study of the emission spectrum of HF excited by electrons. Chem. Phys. 33 (1978) 73. M. Gavrila, M. J. van der Wiel: Free-free radiative transitions of electron-atom systems. Atom. Mol. Phys. 8 (1978) 1. S. F. van der Veen, J. B. Sanders, F. W. Saris: Two-atom model for the calculation of surface blocking in medium and high energy ion scattering. Surface Science 77 (1978) 337. H. Winter, Th. M. El-Sherbini, E. Bloemen, F. J. de Heer, A. Salop: A comparison between radiative and non-radiative deexcitation after electron capture by multiply charged ions. Phys. Letters 68A (1978) 211. M. J. Offerhaus: Modified rough sphere models, with application to sound absorption in gas mixtures. Physica 93A (1978) 385. A. P. Hitchcock, C. E. Brion, M. J. van der Wiel: Ionic fragmentation of SFe ionised in the sulphur 2P shell. J. Phys. B 11 (1978) 3245. I. E. McCarthy, P. Uylings, R. Poppe: Comparsion of (e, 2e) photoelectron and conventional spectroscopy for the Ar U ion. J. Phys. B 11 (1978) 3299.


63

verslag

H. Overeijnder, M. Szymonski, A. Haring, A. E. de Vries: Electron sputtering of alkali halides. A study of its dependence on the beam energy and target temperature. Radiation Effects 38 (1978) 21. C. B. Kerkdijk, R. Kelly: Oxygendependent photon emission from Ne* bombarded Mg. Radiation Effects 38 (1978) 73. A. W. Kleyn, M. M. Hubers, J. Los: Ion-pair formation in alkali atomoxygen molecule collisions. Chem, Phys. 34 (1978) 55. P. J. K. La.:.v> dam M. J. van der Wiel: Fine strucW- :• the neon 18J-18.7 eV resonance.' . • -.jd by means of resonant free-ft: t rad'ative absorptions.

J. Phys. B 11 (1978) 3603. J. Kistemaker, M. J. P. Nieskens: Wall stabilization in a possible hightemperature gas-core fission reactor. Energy Conversion 18 (1978) 67. J. B. Sanders, H. E. Roosendaal, F. Vitalis: A modified treatment of low energy elastic stopping power in dense structureless media. Rad. Effects 38 (1978) 201. M. J. P. C. Nieskens, H. N. Stein, J. Kistemaker: Thermodynamic equilibrium of the system uraniumcarbon-fluorine. I & EC Fundamentals 17 (1978) 256. R. J. Fortner, P. Woerlee, F. W. Saris: Production of krypton L vacancies in Kr-Kr and Kr-Xe collisions. J. Phys. B 11 (1978) L697. H. A. van Sprang, H. H. Brongersma, F. J. de Heer: Electron impact induced light emission from CF4, CF3, Cl, CF>, and CFCl3. Chem. Phys. 35 (1978) 51. K. B. Winterbon, J. B. Sanders: Analytical calculations of some ionimplantation depth distributions. Rad. Effects 39 (1978) 39. J. Borst, A. C. van der Snee-Enkelaar, H. L. C. Meuzelaar: Typing of neisseria gonorrhoeae by pyrolysis mass spectrometry. Anthonie v. Leeuwenhoek 44 (1978) 253. B. Andresen, A. Kuppermann, A. E. de Vries: Chemi-ionization in K-l collisions. Z. Physik A 289 (1978) 1. H. Overeijnder Electron and ion induced sputtering of alkali halides. Proefschrift, Amsterdam, 21 juni. J. F. van der Veen: Ion-beam crystallography of clean and adsorbate covered metal surfaces. Proefschrift, Utrecht,

6 november. L. W. Wiggers: Channeling studies of impurity - defect interactions in silicon. Proefschrift, Utrecht, 22 november. P. J. K. Langendam: Free-free radiative transitions of electron-atom systems. Proefschrift, Leiden, 14 december. 5. Bijdrages M O conferenties cd. A. Tip: Analytic behaviour of forward scattering amplitudes for electron (positron) scattering from atoms. Proc. Xth ICPEAC Paris, Ed. G. Watel (1978) p. 95. J. Los: The dynamics of ion-pair forming collisions. Proc. Xth ICPEAC Paris, Ed. G. Watel (1978) p. 617. M. Gavrila: Free-free photoabsorpiion of electron-atom systems. Proc. X ICPEAC Paris, Ed. G. Watel (1978) p. 165. A. J. H. Boerboom: Round table on new developments and trends in mass spectrometry. Advances in Mass Spectrometry. Proc. 7th Int. Conf. Mass. Spectr., Florence, Vol. 7B (1976) p. 939. H. H. Tuithof, A. J. H. Boerboom, P. G. Kistemaker, H. L. C. Meuzelaar: A magnetic mass spectrometer with simultaneous iondetection and variable mass dispersion in laser pyrolysis and collision-induced dissociation studies. Advances in Mass Spectrometry. Proc. 7th Int. Mass Spectr. Conf. Florence, Vol. 7B (1976) p. 838. T. Matsuo, N. Takahashi, H. Matsuda, A. J. H. Boerboom: Application of quadrupole lenses to mass spectrometers. Advances in Mass Spectrometry. Proc. 7th Int. Mass Spectr. Conf. Florence, Vol. 7B (1976) p. 851. E. Wittendorp, B. Senger, J. B. Sanders, R. V. Rechenmann: Heavy secondaries ejected by primary medium energy particles crossing dense tissue-like media. 6th Symp. on Microdosimetry, Brussel, België, 1978. D. Hoonhout, Y. Tamminga, R. Garrett, F. W. Saris: The influence of the dopant on annealing of ion-implanted silicon with a ruby laser. Proc. Laser Effects in Ion Implanted Semiconductors, Ed. E. Rimini, Aug./Sept. (1978) 168. Conferentie NNV - sectie \tomaire Botsingsfysica, Lunteren, 9-10 januari 1978. M. S. de Vries, N. J. A. van Veen,

A. E. de Vries: Fotofragmentatie van IBr. P. J. K. Langendam, M. J. van der Wiel: Fijnstructuur van de neonresonantie bij 18,6 eV met behulp van de resonante 'free-free' absorptiemethode. R. W. Wijnaendts van Resandt, C. de Vreugd, J. Los: Een diffractie-effect in zware-deeltjesverstrooiing. B. van Wingerden, Ph. E. van der Leeuw, F. J. de Heer, M. J. van der Wiel: Fotoionisatie aan repulsieve toestanden van HtfDj). P. J. C. M. Nowak, J. P. Flamme, J. Los: Predissociatie van methaan. R. J. Fortner, P. H. Woerlee, S. Doorn, Th. P. Hoogkamer, F. W. Saris: K-schilionisatie in ion-atoombotsingen als functie van de ladingstoestand van het projectiel (I). P. Woerlee, R. J. Fortner, S. Doom, Th. P. Hoogkamer, F. W. Saris: Binnenschilionisatie in ion-atoombotsingen als functie van de ladingstoestand van het projectiel (II). E. Bloemen, H. Winter, F. J. de Heer: Elektronvangst voor Ne*+ (z=l-4) op He, Ne, Ar en Hi (25-800 keV). Th. el Sherbini, A. Salop, E. Bloemen, F. J. de Heer: Elektronvangst voor Ar** op Hi (200-I200 keV). H. A. van Sprang, H. H. Brongersma, F. J. de Heer: Vorming van H(n=3)atomen na aanslag van HF en HCl door elektronen. M. Klewer, M. J. M. Beerlage, M. J. van der Wiel: Spinpolarisatie in elastische verstrooiing van elektronen aan Xe. A. W. Kleyn, M. M. Hubers, J. Los: Oscillaties in de totale werkzame doorsnede voor ionen-paarvorming in alkaliatoomzuurstofbotsingen. Frühjahrstagung Deutsche Physikalische Gesellschaft, München, W.-Duitsland, 6-10 maart 1978. R. W. Wijnaendts van Resandt, C. de Vreugd, J. Los: Demkov coupling: experimental evidence for an extra phase in the scattering amplitude. M. Gavrila, J. Hansen: Calculations of two-electron, one-photon KM and hypersatellite KMh transition rates. B. van Wingerden, E. van der Leeuw, F. J. de Heer, M. J. van der Wiel: Photoionization measurements of repulsive H^Di) states (25-35 eV). E. Bloemen, R. Fortner, H. Winter, F. J. de Heer: Outer S-shell vacancy production for Ne1* (z=l:4) and

64

Ar*+ (z=l-i-5) on Ne and Ar (25-800 keV). Th. el Sherbini, A. Salop, E. Bloemen, F. J. de Heer: electroncapiure processes for Ar** on H> (200-1200 keV). R. W. Wagenaar, H. J. Blaauw, F. J. de Heer: Cross sections for total scattering of electron on noble gases (25-750 eV). A. W. Kleyn, M. M. Hubers, J. Los: Vibrational oscillations in total cross sections for ion-pair formation. M. S. de Vries, N. J. A. van Veen, A. E. de Vries: Photodissociation of IBr. NNV Voorjaarsvergadering, Utrecht, 30-31 maart 1978. R. W. Wijnaendts van Resandt: De schaduw van een atoom. A. W. Kleyn: De harpoenreactie. F. J. de Heer: Projectiel-ladingstoestand als parameter in ion-atoombotsingen. L. W. Wiggers, F. W. Saris: De wisselwerking tussen onzuiverheidsatomen en puntfouten in Si. D. Hoonhout, C. B. Kerkdijk, F. W. Saris: Epitaxiale groei van opgedampte siliciumlagen d.m.v. laserbestraling. H. Overeijnder, A. E. de Vries: Verstuiving door laagcnergetische elektroden. 3. F. van der Veen, R. G. Smeenk, R. H. Tromp, F. W. Saris: Wat is de positie van atomen in een schoon en in een met zuurstof of zwavel bedekt Ni(HO)-oppenlak? A. J. H. Boerboom, G. J. Louter, P. F. M. Stalmcicr: Een dubbeltraps-massaspectrometer voor botsingsgeïnduceerde dissociatie met variabele dispersie en simultane ionendetectie. 10th National Atomic and Molecular Physics Conference Egham, Surrey, Engeland, 17-20 april 1978. M. 3. van der Wiel: Measurements with spin polarized electrons. Th. el Sherbini, A. Salop, E. Bloemen, F. J. de Heer: Electron capture and ionization processes for At** incident on Hi (90-1200 keV). P. }. K. Langemlam, M. J. van der Wiel: Resonant radiative free-free transitions in neon. E. Bloemen, H. Winter, R. Fortner, F. J. de Heer, A. Salop: Outer S-shell vacancy production in collisions of multiply charged neon and argon ions with neon and argon (25-800 keV). B. van Wingerden, E. van de Leeuw, F. J. de Heer, M. J. van der Wiel:


Photoionization measurements of repulsive HtfDo) states (25-35 eV). R. W. Wagenaar, H. J. Blaauw, F. J. de Heer: Cross sections for total scattering of electrons on noble gases (25-750 eV). J. Kistemaker: Some investigations on a fission reactor based on gaseous fuel. First Int. Symp. on Nuclear induced Plasma's and Nuclear pumped lasers, Parijs, Frankrijk, 23-25 mei. H. L. C. Meuzelaar: Pyrolysis mass spectrometry, from fingerprint to chemical analysis. 26th ASMS Conference St. Louis, USA, 30 mei. P. G. Kistemaker, H. L. C. Meuzelaar, W. Eshuis: Pyrolysis mass spectrometry. Technique and applications. Joint Central-Great Lakes Regional Meeting of the American Chemical Society, Indianapolis, USA, 24-26 mei. P. G. Kistemaker, H. L. C. Meuzelaar, M. Lens: Laser induced desorption and ionization of biopolymers. 26th Annual Conference on Mass Spectrometry and Allied Topics, St. Louis, USA, 28 mei2 juni. A. Tip: Resonances and analytic continuation. Conf. on the Mathematical and Computational Aspects of Atomic Scattering Theory, London, Ontario, Canada, 7-9 juni. J. Los: Vibronic aspects of ion-pair formation. 1978 Conference on Dynamics of Molecular Collisions, Asilomar, California, USA, 26-30 juni. First European Conference on Surface Science Amsterdam, 5-9 juni 1978. E. G. Overbosch, S. Tomoda, A. D. Tenner, J. Los: Diffusion of K in the selvedge of a W(110) surface. P. Massmann, J. Los: Negative ionization of hydrogen on surfaces. J. F. van der Veen, R. G. Smeenk, R. M. Tromp, F. W. Saris: The effect of oxygen coverage on surface relaxation of Ni(UO) measured by medium energy ion scattering. L. W. Wiggers, F. W. Saris: Enhanced damage production at the surface of Si single crystals in MEIS. I. F. van der Veen, R. M. Tromp, R. G. Smeenk, F. W. Saris: Chemisorption bond length and thermal vibration amplitude of sulfur on Ni(110) measured by medium energy ion scattering.

F. W. Saris: Ion beams in materials modification and analysis. ESAT, Katholieke Universiteit Leuven, België, 22 juni. M. J. Offerhaus: Sound absorption in gases described by modified rough sphere models. 11th International Symposium on Rarefied Gas Dynamics, Cannes, Frankrijk, 3-8 juli. Gordon Conference on Particle-Solid Interactions, New Hampshire, USA, 7-11 augustus 1978. A. E. de Vries: Ion-induced sputtering of alkali halides. I. F. van der Veen: Surface relaxation of clean, oxygen- and sulfur-covered Ni(UO); position of sulfur on Ni(110). A. E. de Vries: Delay times in the sputtering of atoms from alkali halide crystals during low energy electron bombardment. Second International Workshop on Inelastic Ion-Surface Collisions, Hamilton, Canada, 13-16 augustus. Sixth International Conference on Atomic Physics Riga, USSR, 17-22 augustus 1978. Th. el Sherbini, A. Salop, E. Bloemen, F. J. de Heer: Electron capture and ionization processes for Ar6* incident on Hs (90-1200 keV). R. W. Wagenaar, H. J. Blaauw, F. J. de Heer: Cross sections for total scattering of electrons on noble gases (25-750 eV). P. J. K. Langendam, M. J. van der Wiel: Fine structure of the neon 18.5-18.7 eV resonances resolved by means of resonant free-free radiative adsorptions. E. A. Gislason: Coupling matrix elements for electron transfer between alkali atoms and molecules with negative vertical electron affinities. Second European Study Conference on Low Energy Molecular Collisions (Molec II), Brandbjerg, H0jskole, Jutland, Denemarken, 21-23 augustus. J. Los: Transvibronic aspects of ion-pair formation. Second European Study Conference on Low Energy Molecular Collisions (Molec II), Brandbjerk, H0jskole, Jutland, Denemarken, 21-23 augustus. J. G. Bannenbcrg: Accelerator systems. Int. Conf. on Ion Implantation Equipment, Trento, Italië, 28-31 augustus.

65


R. W. Wagenaar, H. J. Blaauw, F. J. de Heer: Total cross sections for electron scattering on noble gases (25-750 eV). IX Summer School and Symposium on the Physics of Ionized Gases Dubrovnik, Joegoslavië, 28 augustus-2 september. P. H. Woerlee, Th. el Sherbini, F. J. de Heer, F. W. Saris: Electron production in collisions of multiple charged neon-ions with noble gat targets. IX Summer School and Symposium on the Physics of Ionized Gases Dubrovnik, Joegoslavië, 28 augustus-2 september. D. Hoonhout, Y. Tamminga, R. Garrett, F. W. Saris: The influence of the dopant on annealing of ion-implanted silicon with a ruby laser. Workshop on Laser Effects in Ion Implanted Semiconductors Catania, Sicilië, Italië, 30 augustus2 September. W. Windig, B. J. Brandt, W. Eshuis, C. Koet, A. Tom. G. Wieten, H. L. C. Meuzelaar: Pyrolysis mass spectrometry in microbiology. XII International Congress of Microbiology, MUnchen, W.-Duitsland, 3-8 september. W. Eshuis, G. Wieten, H. L. C. Meuzelaar, H. W. B. Engel: Novel applications of pyrolysis mass spectrometry in microbiology. XII International Congress of Microbiology, Miinchen, W.-Duitsland, 3-8 September. Y. Tamminga, D. Hoonhout, F. W. Saris, W. Hofker: Laser-induced recrystallization and redistribution in ion-implanted silicon as a function of laserpower density. Int. Conf. on Ion Beam Modification of Materials, Boedapest, Roemenië, 4-8 september. L. W. Wiggen, F. W. Saris: Influence of changing the fermi level on the ion-induced displacement of impurities in Si. Int. Conf. on Ion Beam Modification of Materials, Boedapest, Roemenië, 4-8 september. L. W. Wiggers, F. W. Saris: Channeling analysis of electron-induced displacement of silicon. Int. Conf. on Defects and Radiation Effects, Nice, Frankrijk, 11-14 september. G. Halma: Characterization of soil types by pyrolysis mass spectrometry. XII Int. Symp. on "Soil Colloids and their Agronomic role', Pisa, Italië, 10-14 oktober. First National Summer School of Physics. Institute of Technology, Bandoeng, Indonesië, 6-18 november 1978.

J. Verhoeven: UHV pumps and pump choice (3 lezingen). Cleaning vacuum components. Working discipline. Measuring techniques. A review of Surface Physics Techniques. Wetenschappelijke vergadering FOMWerkgemeenschap voor de Vaste Stof, Lunteren, 7-8 december 1978. D. Hoonhout, R. Garrett, F. W. Saris: Rekristallisatie van silicium met behulp van laserstraling. L. W. Wiggers, F. W. Saris: Een Coulomb-model voor de wisselwerking van puntfouten en onzuiverheden in silicium. F. W. Saris, C. A. Chang, W. K. Chu, L. Esaki: Kristallografie van InAs-GaSb superroosters door middel van Rutherford-verstrooiing en channeling. 6. Voordracht» H. L. C. Meuzelaar: Moderne toepassingen van pyrolyse-massaspectrometrle. Jaarvergadering van de Sectie Analytische Chemie van de KNCV, B.C.P. Jansen Instituut, Amsterdam, 20 januari. J. Kistemaker: Atomic and molecular physics. Technische Hogeschool Bandung, Indonesië, 25 januari. H. L. C. Meuzelaar: The state of the art in pyrolysis mass spectrometry. Honeywell Inc., Systems Testing Division, Denver, Colorado, USA, 10 februari. H. L. C. Meuzelaar: Progress in chemical interpretation of pyrolysis mass spectra. Chemistry Dep., Univ. of Utah., USA, 15 februari. H. L. C. Meuzelaar: Statistische chemische analyse m.b.v. pyrolysemassaspectrometrie. Landbouwhogeschool Wageningen, 10 maart. H. L. C. Meuzelaar: Moderne ontwikkelingen in de pyrolyse-massaspectrometrie. Medical Systems, Philips Gloeilampenfabriek, Best, 17 maart. M. Gavrila: 2 electron - 1 photon atomic transitions. Lab. de Chimie Physique de l'Université Pierre et Marie Cnrie, Parijs, Frankrijk, 20 maart. H. L. C. Meuzelaar: Biologische toepassingen van pyrolyse-massaspectrometrie. Instituut voor Plantenziektekundig Onderzoek, Wageningen,

23 maart. J. Kistemaker: Oppervlaktefysica in het FOM-instituut. Technische Universitat Wenen, Oostenrijk, 17 april. J. Kistemaken Botsingsfysica en binnenschilchemie. Eötvös Stichting, Boedapest, Hongarije, 24 april. J. Kistemaker: Botsingsfysica in het FOM-instituut. Debrecen, Roemenië, 25 april. J. Kistemaker: Binnen- en buitenschilexcitatie. Institute for Atomic Physics, Cluj, Roemenië, 27 april. F. W. Saris: The shadow of an atom. Institut für Grenzflachenforschung und Vacuumphysik, Jiilich, W.-Duitsland, 27 april. P. G. Kistemaker: Negatieve-ionenproduktie bij laserbestraling van organische stoffen. Massaspectrometriediscussiegroep van KNCV, Amsterdam, 9 mei. M. J. van der Wiel: Inner shell ionization of molecules. Workshop on 'Inner Shell Excitation of Atoms and Molecules', Orsay, Frankrijk, 22-27 mei. M. Gavrila: High energy scattering of photon by atoms. Instituut voor Theoretische Fysica, Universiteit van Amsterdam, 25 mei. F. J. de Heer: Collisions between multiple charged ions and atoms. Universiteit Bochum, W.-Duitsland, 25 mei. R. W. Wijnaendts van Resandt: The shadow of an atom. College of William and Mary, Williamsburg, Virginia, USA, 25 mei. H. L. C. Meuzelaar: Biomedical applications of pyrolysis mass spectrometry. Institute for Biomedical Engineering, Salt Lake City, Utah, USA, 5 juni. H. L. C. Meuzelaar: Trends and developments in pyrolysis mass spectrometry. Finnigan Corporation, Sunnyvale, California, USA, 12 juni. H. L. C. Meuzelaar: Applications of pyrolysis mass spectrometry in geochemistry. Institute for Fuels Engineering, University of Utah, Salt Lake City, Utah, USA, 13 juni. A. W. Kleyn: Ion-pair formation. FOMinstitute. Institute of Physics, Academy of Sciences, Peking, China, 29 mei. J. Kistemaker: Enkele aspecten van het energievraagstuk. Hollandse Maatschappij voor Nijverheid en Handel, 30 mei. P. Kistemaker: Pyrolysis mass spectro-

66

metry: technique and applications in micro-biology. Hospital for Sick Children, Toronto, Canada, 13 juni. J. Los: Small angle heavy particle scattering. Stanford Research Institute, Menlo Park, California, USA, 22 juni. F. W. Saris: Electron and photon emission in collisions of multi-charged ions and atoms. CENBG, Universiteit van Bordeaux, Frankrijk, 19 juli. J. F. van der Veen: The crystallography of clean and adsorbate covered metal surfaces as determined by medium energy ion scattering. IBM, Thomas J. Watson Research Center, Yorktown Heights, USA, 14 augustus. J. F. van der Veen: Structure determination of surfaces with adsorbed layers by medium energy ion scattering. Stanford Synchrotron Radiation Laboratory, Stanford, California, USA, 23 augustus. F. W. Saris: Crystallography of surface layers with ion beams. Technische Universitat Boedapest, Roemenië, 8 september. F. W. Saris: X-rays from quasi-atoms and molecules, a new alchemy. Institute of Nuclear Research of the Hungary Academy of Sciences, Debrecen, Hongarije, 11 september. J. Kistcmakcr: Gedachten over energie als bron van kosmisch leven. Utrechts Studenten Corps, 18 september. A. W. Klcyn, E. Gislason, J. Los: Vibronic excitation in alkali atom diatomic molecule collisions. Autumn Meeting of Molecular Beams Group, University of Manchester, Engeland, 21 september. A. J. H. Boerboom, P. G. Kistemaker, M. M. J. Lens: Mass spectroscopy of laser induced cationised biological compounds. Xth Meeting of the Mass Spectroscopy Group Durham, Engeland, 26-28 september. G. J. Louter, A. J. H. Boerboom: A tandem mass spectrometer for collision induced dissociation. Xth Meeting of the Mass Spectroscopy Group Durham, Engeland, 26-28 september. F. W. Saris: Ion-beam crystallography of surface layers and interfaces. IBM J. Watson Research Center, Yorktown Heights, New York, USA, 3 oktober. F. W. Saris: Laser-annealing. IBM J. Watson Research Center, Yorktown Heights, New York, USA, 13 oktober. F. W. Saris: Channeling studies of impurity-defect interactions in Si. Bell

FOM-lnsütuut voor Atoom- en Molecuuljysica

Laboratories, Murray Hill, New Jersey, USA, 24 oktober. F. W. Saris: Channeling studies of defects in silicon. IBM J. Watson Research Center, Yorktown Heights, New York, USA, 27 oktober. F. W. Saris: Crystallography of inAsCaSb superlauices by RBS and channeling. IBM J. Watson Research Center, Yorktown Heights, New York, USA, 2 november. F. W. Saris: Surfase atom location by channeling and blocking. IBM J. Watson Research Center, Yorktown Heights, New York, USA, 3 november. J. Los: Small angle scattering of heavy particles. Space Research Institute, Moskou, USSR, 4 oktober. J. Los: Ion-pair formation. Molecular dynamics and quenching in molecular collisions. Institute of Chemical Physics, Moskou, USSR, 5 oktober. J. Los: Ion-pair formation. University of Leningrad, USSR, 9 oktober. J. Los: Small angle scattering of heavy particles pre-dissociation of molecules. Joffe Institute, Leningrad, USSR, 10 oktober. J. Kistemaker: Fusion, fission en zonneenergie. Technische Hogeschool Delft, 4 oktober. M. J. van der Wiel: Resonant FF transitions for the study of short-lived negative ion states. JILA, Boulder, Co., USA, 16 oktober. M. J. van der Wiel: Fine structure of resonances studied by means of resonant FF transitions. Oak Ridge National Laboratory, Oak Ridge, Tenn, USA, 19 oktober. M. J. van der Wiel: Recent progress in electron scattering experiments at FOM Amsterdam. University of Virginia, Charlottesville, USA, 20 oktober. M. J. van der Wiel: High resolution study of resonances using laser-induced FF scattering. University of Chicago, Illinois, USA, 25 oktober. M. J. van der Wiel: Partial oscillator strenghts for repulsive (auto)-ionizing slates of H/D-j). Dept. of Chemistry, University of Br. Columbia, Vancouver, Canada, 30 oktober. J. Kistemaker: Some future developments in science. Universiteit van Lublin, Warschau en Krakow, 25 oktober. J. Haverkamp: Pyrolyse-massenspectrometrie. Biologische und medizinische Applikationen. Immunologisch Institut Universitat Kiel, W.-Duitsland,

25 oktober. J. Los: Opwindende botsingen. Colloquium Ehrenfestii, Leiden, 2 november. J. Verhoeven: Techniques to obtain atomically clean surfaces. Electron-beam effects on the adsorption of Oi and CO> on a Ni (110) surface. 1TB, Bandoeng, Indonesië, 20 november. J. Verhoeven: Techniques to obtain atomically clean surfaces. Universiteit Jakarta, Indonesië, 21 november. M. J. van der Wiel: Elektron-atoomwisselwerkingen in een stralingsveld. Leiden, 22 november. M. J. van der Wiel: Pampus: toepassingen van synchrotronstraling. Groningen, 23 november. A. J. H. Boerboom: Massaspectrometrie. Twee colleges aan de Universiteit van Amsterdam op 28 november en 5 december. J. Verhoeven: De invloed van elektronenbombardement op de adsorptie en desorptie van gasmoleculen. Technische Hogeschool, Afd. Metaalkunde, Delft, 14 december. J. Haverkamp: Pyrolysis mass spectrometry of peptides and proteins. Wetenschappelijke vergadering SON-Werkgemeenschap voor Eiwitonderzoek, Lunteren, 18 december.

7. Beleidscommissie Op t januari 1975 trad het Instituut uit de Werkgemeenschap voor Atoomfysica. De Beleidscommissie voor het FOMInstituut voor Atoom- en Molecuul-' fysica kreeg per die datum eveneens een andere positie. De samenstelling werd geënt op de diverse onderzoekgebieden waarop het Instituut werkzaam is. Globaal gesproken vervult de Beleidscommissie thans dezelfde functie, verricht zij dezelfde taken en draagt zij dezelfde verantwoordelijkheden ten aanzien van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica als een werkgemeenschapscommissie ten aanzien van haar werkgemeenschap. Een en ander is vastgelegd in het 'Reglement Beleidscommissie voor het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica'. Deze commissie was op 31 december als volgt samengesteld: prof. dr. A. Dymanus, voorzitter prof. dr. L. Jansen prof. dr. H. de Kluiver

68

Atoomfysica

69


• 1. doelstelling De Werkgemeenschap voor Atoomfysica stelt zich ten doel die wisselwerkingen tussen atomen, moleculen, ionen, elektronen of fotonen met gasvormige of vaste doelwitten te onderzoeken, die van belang zijn voor een beter inzicht in de structuur van deze deeltjes en die op onderscheidene gebieden van de fysica en de chemie de basis vormen voor de beschrijving van gecompliceerde processen. Deze doelstelling leidt tot veelvuldige aanrakingspunten met andere deelgebieden van de fysica, zoals molecuulfysica, fysica van de hogere atmosfeer, astrofysica, spectroscopie, vastestoffysica.gasontladingsonderzoek, plasmafysica en de chemie. Daar de interacties tussen deeltjes het kernpunt vormen van de te entameren onderzoekingen, wordt veelvuldig gebruik gemaakt van geavanceerde bundeltechnieken. Theoretisch zowel als experimenteel is er overeenkomst met de methoden die in de kernfysica worden toegepast. Daarnaast verzorgt de Werkgemeenschap de coördinatie tussen de instituten en werkgroepen waarin overeenkomstig welk wordt gedaan. De Werkgemeenschap stelt zich mede ten doel jonge academici de gelegenheid te geven, in het kader van haar onderzoekprogramma, hun studie af te ronden. 1.2. Samenstelling In dit verslagjaar is de samenstelling van de Commissie en van de Werkgemeenschap enigszins gewijzigd. De oprichting van een werkgroep A VIII, met als leider dr. W. Hogervorst (Vrije Universiteit), is door het Uitvoerend Bestuur bekrachtigd, evenals het lidmaatschap (op persoonlijke titel) van prof. dr. N. F. Verster en van dr. C. J. W. van den Meijdenberg. Prof. dr. J. A. Smit heeft wegens de reeds bereikte pensioengerechtigde leeftijd bedankt voor het lidmaatschap van de Commissie; in zijn plaats is prof. dr. A. Niehaus benoemd met ingang van de najaarsvergadering. In de voorjaarsvergadering is de voorzittershamer - die tot op dat moment in de hand van prof. dr. K. W. Taconis was - overgegaan in de handen van prof. dr.

J. Los; gelukkig heeft prof. Taconis te kennen gegeven nog enige tijd lid van de commissie te willen blijven. De nieuwe voorzitter bedankte namens de commissie prof. J. A. Smit voor het werk dat hij in de afgelopen jaren binnen de Werkgemeenschap heeft gedaan; tevens schetste hij de verdiensten van de scheidende voorzitter die de commissie gedurende enige decennia langs alle klippen heeft gemanoeuvreerd. Prof. dr. A. Dymanus stelde tijdens de najaarsvergadering voor om prof. dr. J. Reuss te benoemen als leider van de werkgroep A VII. De commissie staat zeer positief t.a.v. deze persoonswisseling, zij dringt er bij prof. Dymanus op aan om op persoonlijke titel lid van de commissie te blijven.

2. Speurwerk

Het onderzoek van botsingen tussen elektronen, ionen en gasatomen wordt in Utrecht (AIV) in samenwerking met o'e universitaire groep toegespitst op enerzijds metingen aan elektron-correlatieeffecten in het veld van een ion, anderzijds op het bepalen van differentiële werkzame doorsneden, door elektronfotoncoïncidentiemetingen uit te voeren in helium. Deze nogal gecompliceerde apparatuur heeft het afgelopen jaar voor het eerst resultaten opgeleverd (bij ca. 40 eV elektronenenergie) die uitstekend overeenkomen met uit de literatuur bekende waarden. Een reeks metingen van de oscillatorsterkte van resonantieovergangen van neon en argon is met succes afgesloten. Met de elektronspectrometer werden drie soorten spectra van autoionisatieelektronen gemeten en wel door de spectrometer op drie verschillende manieren te gebruiken. Door deze spectra te 'fitten' aan bestaande theoretische modellen (waarbij dan de aanpassingsparameters voor de drie verschillende 'modes' dezelfde moeten zijn) wordt een gevoelige test van deze theorieën uitgevoerd. Met behulp van de 1 MV-Van de Graaffgenerator is de K-schilionisatiewaarschijnlijkheid bepaald van argon beschoten met protonen als functie van de botsingsparameter (zeer langdurige metingen in verband met de kleine werkzame doorsnede). Aan de Vrije Universiteit te Amsterdam

(A VIII) wordt de wisselwerking van een sterk stralingsveld met atomen gebruikt om hyperfijnstructuur en isotopieverschuivingen te bepalen. De opstelling, waarin een laserbundel van een CW afstembare kleurstoflaser en een atoombundel elkaar loodrecht kruisen, is verder uitgebouwd en geautomatiseerd. Routinematig worden experimenten met hoog oplossend vermogen op atomaire overgangen uitgevoerd aan In, Sr, Eu en Dy. Bij het oppervlakteonderzoek worden verschijnselen bestudeerd die optreden bij botsingen van snelle gasionen met metaaloppervlakken in het bijzonder éénkristallen. Met gerichte ionenbundels wordt de kinetiek van adsorptie-, desorptie- en diffusieprocessen bepaald door metingen van de richtingsverdeling en energieverdeling van de aan de beschouwde atomen verstrooide ionen of atomen. In Utrecht (A H) werd de verstrooiing van Ne + - en Ar+-ionen (1-5 keV) gebruikt voor de studie van het Cu(110)oppervlak met geadsorbeerd zuurstof. De modelbeschrijving geeft aan dat de adsorptie aanzienlijk wordt bevorderd in de tijd dat een ion de oppervlaktelagen passeert. Ondanks de zeer geringe adsorptie van zuurstof op Cu (111) was het ook daar mogelijk om verstrooiing van Ne+-ionen aan zuurstof te meten. Diffusieprofielen van Ni-lagen op AloO'i-drager werden gemeten met Rutherford-terugverstrooiing van hoogenergetische ionen (1-3 MeV). Als functie van de temperatuur werden duidelijke verschillen gevonden. In Groningen (A III) zijn met behulp van de vluchttijdspectrometer (TOF) ionfractiemetingen uitgevoerd voor 5-10 keV Ne + aan Cu (100). Terwijl de meetresultaten voor primaire energieën beneden 7 keV goed kunnen worden verklaard met behulp van Augerneutralisatie, blijkt boven de 7 keV de uiteindelijke ladingstoestand mede te worden bepaald door het optreden van ladingsomwisseling tijdens de harde botsing. De invloed van de ladingsomwisseling neemt in het primaire energiegebied 7-10 keV toe met toenemende energie. Het 'vlindermodel' voor verstrooiing aan atomaire stappen heeft in 1978 een dubbele bevestiging verkregen: In zowel de energiespectra van verstrooide edelgas-neutralen (meting m.b.v. TOF)

Atoomfysica

70

als die van verstrooide alkali-ionen (meting m.b.v. ESA) worden alle door genoemd model voorspelde schadepieken waargenomen, dus ook de F'-piek. Deze laatste piek wordt in de edelgasionenspcctra, ten gevolge van de daar geldende grote neutralisatiekans, niet gemeten. Er is verder aangetoond dat, met K+ en Na+ als primaire ionen, stroomdichtheden van de orde van 10-'* A/cm* en een meettijd van ca. 100 s voldoende zijn voor het verkrijgen van statistisch betrouwbare verstrooiingsinformatie. Bij zo'n lage dosis (ca. 10-" ionen/cm*) gaat vervuiling door het restgas (achtergrond ca. 2.10-10 Torr) een rol spelen. Het bundelonderzoek binnen de Werkgemeenschap splitst zich enerzijds toe op het onderzoek van bundels geexciteerde (alkali)atomen met edelgassen of moleculen (Utrecht, A VI), anderzijds wordt in Nijmegen (A Vil) gewerkt aan het onderzoek van Hj-dimeren en aan chemiluminescentie. De metingen van de differentiële doorsneden van Na en Na* versus Xe-gas over een groot gebied van relatieve snelheden zijn (in Utrecht: A VI) afgesloten. Voor de grondtoestandverstrooiing leidden deze resultaten tot geringe wijzigingen ten opzichte van een interacticpotentiaal zoals voorgesteld door Buck en Pauly. Voor de interpretatie van de resultaten van verstrooiing van de geëxcitcerde natriumatomen is het noodzakelijk rekening te houden met een aantal correcties en middelingen; hieraan wordt gewerkt. De metingen aan de ionisatie van Na(3-'P) hebben niet alleen een waarde voor de beoogde effectieve doorsnede voor het proces Na* + N;>— Na++NL> opgeleverd, maar als niet gezocht, interessant nevenrcsultaat ook een doorsnede voor associatieve ionisatie volgens Na* + N a # — N a ^ + e - De metingen aan beide systemen worden met andere combinaties voortgezet. In Utrecht (A VI) is verder het experimentele onderzoek aan botsingsverbreding en -verschuiving van rotatielijnen beëindigd. De resultaten worden samengevat in publikaties en een dissertatie. Er is een aanvang gemaakt met de opbouw voor het onderzoek aan relaxatie van elektronisch geëxciteerde 2-atomige moleculen. In Nijmegen (A VII) is het hyperfijnspectrum van Hi-dimeren gemeten in een

magnetische bundelresonantie-machine. Van de 15 gemeten lijnen konden de meeste worden geïdentificeerd aan de hand van het ontwikkelde theoretische model. Metingen aan de anisotropie in de totale botsingsdoorsnede van toestandsgeselecteerde NO-molecuIen met edelgasbotsingsparameters werden afgesloten. De chcmiluminescentiereactic NO -f- O;i werd over een breed energiegebied bij verschillende interne (rotationele en elektronische) energieën onderzocht. Botsingen van waterstof-clustcrionen met gasdoelwitten werden afgesloten met een promotie. Het onderzoek aan NH;j- en HoO-clusters is op gang gekomen.

zwavel zich substitutioneel in koper bevindt. Er is een model opgesteld om de sterke anisotropie in de elektronenemissie te verklaren. De toepassing van een nieuw ontwikkelde bundelpulser met een zeer goed bepaalde periode maakt het mogelijk de herhalingsfrequentie van de gepulste primaire ionenbundel voor vluchttijdmetingen (in A IH-verband) met een factor 10 te verhogen. Een consequentie is dat veel experimenten binnen acceptabeler tijden (enige tientallen minuten) kunnen worden uitgevoerd. De praktische toepassingsmogelijkheid van vluchttijdspectrometrie bij oppervlakteonderzoek is hierdoor vergroot.

In Eindhoven (A V) werd de ontwerpstudie voor PAMPUS, een speciaal voor de produktie van synchrotronstraling te bouwen elektronenopslagring, voortgezet. Resultaten zijn samengevat in een aantal interne rapporten. Van de Raad van Bestuur van FOM heeft PAMPUS in 1976 een sterk positief advies gekregen. Het project ligt nog steeds ter beoordeling bij ZWO. Nadat in 1976 het zogenoemde gebruikersrapport was verschenen is een tweemaandelijkse knipselkrant gestart met als doel de bekendheid van toepassingsmogelijkheden van synchrotronstralingsbronnen te vergroten. Er zijn intensieve contacten met andere Europese synchrotronstralingsinstituten. Met name is deelgenomen aan de ontwerpstudies van de opslagring BESSY (West-Berlijn) en van een Europese super-synchrotronstralingsbron ESRF. De ontwerpstudie van laatstgenoemde opslagring wordt financieel ondersteund door de European Science Foundation.

3. Onderwerpen van onderzoek

Instrumentatie In Groningen (A III) is samen met dr. W. Soszka (Universiteit Krakow, Polen) een eerste aanzet gegeven tot de ontwikkeling van een nieuwe onderzoektechniek, namelijk Angular Resolved IonElectron Spectroscopy (ARIES). De door de primaire ionen veroorzaakte secundaire-elektronenemissie blijkt zeer goed te kunnen worden gebruikt voor de bepaling van soort en plaats van ge(ad)sorbeerde atomen. Met behulp van ARIES werd gevonden, dat naar het oppervlak van Cu(lOO) gesegregeerd

WERKGROEPEN AII en A IV Utrecht — Fysisch Laboratorium, prof. dr. J. A. Smit, vanaf 1-11-1978 prof. dr. A. Niehaus 1. Interacties tussen elektronenof ionenbundels en gasatomen of gasionen of gasmoleculen 1.1. Resonanties en elektron-correlatieeffecten in de excitatie van edelgasatomen door elektronen (deels buiten FOM-verband) 1.2. Ionisatie van atomen, ionen en eenvoudige moleculen door elektronen 1.3. Elektron-foton-coïncidentieexperiment 1.4. Excitatie van edelgassen gemeten met een ultravioletmonochromator 1.5. Binnenschilionisatie van gassen door ionenbundels (0,1-1 MeV) 2. Interacties tussen gasionen en metaaloppervlakken 2.1. Secundaire-ionenemissie 2.2. Ionenreflectie en oppervlaktestructuur 2.3. lonenvcrstrooiing en Augerelektronenemissie 2.4. Onderzoek met MeV-ionenbundels 3. Interacties tussen gasatomen en/of -ionen bij transportverschijnselen (buiten FOM-verband) WERKGROEP A III Groningen - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. A. L. Boers 1. Onderzoek aan de enkel- en meervoudige verstrooiing van laagenergetische ( < 25 keV) ionen en atomen aan monokristallijne metaaloppervlakken


WERKGROEP A V Eindhoven - Afdeling der Technische Natuurkunde, prof. dr. ir. H . L . Hagedoorn 1. Ontwerpstudie elektronenopslagring PAMPUS 1.1. Baanstudies, machinestudies 1.2. Inventarisatie toekomstige gebruikers/onderzoekonderwerpcn WERKGROEP A VI Utrecht - Fysisch Laboratorium, prof. dr. C. Th. J. Alkemade 1. Botsingsverbreding en -verschuiving van rotatie-overgangen 2. Rotatie- en vibratierelaxatie m.b.v. laser-excitatie 3. Bepaling van interactiepotentialen d.m.v. metingen van differentiële botsingsdoorsneden van m.b.v. een lasergeëxciteerde natriumatomen aan edelgasatomen 4. Bepaling van totale werkzame doorsneden voor ionisatie van m.b.v. een laser geëxciteerde alkaliatomen door botsingen met stikstofmolekulen (buiten FOM-verband) WERKGROEP A VII Nijmegen — Fysisch Laboratorium, prof. dr. J. Reuss 1. Toestandsgeselecteerde waterstofmoleculen, waterstofdimeren en de niet-bolvormigheid van de intermoleculaire wisselwerking 2. Botsingsonderzoek met toestandsgeselecteerde NO-moIeculen; chemische reacties 3. Cluster-ionenonderzoek 4. Onderzoek aan OH-radicalen WERKGROEP A VIII Amsterdam — Natuurkundig Laboratorium der Vrije Universiteit, dr. W. Hogervorst 1. Hoge-resolutiespectroscopie met lasers aan atoombundels 4. Publikaties L. G. J. Boesten: lonization of some atoms, ions and diatomic molecules by slow electrons and fast protons. Proefschrift, Utrecht, 18 januari. A. Langenberg: Atomic innershell ionization: X-ray emission cross sections and fluorescence yields. Proefschrift, Utrecht, 1 maart. D. Banks, L. G. J. Boesten: lonisation

71

of He* ions by electron impact. J. Phys. 5. Bijdragen aan conferenties e.d. B: Atom. Molec. Phys. 11 (1978) 2209. A. Langenberg, J. van Eck: A binaryConferentie van de NNV-sectie Atomaire encounter calculation with realistic Botsingsfysica, Lunteren, 9 en 10 januari velocity distribution of the target 1978. electron. J. Phys. B: Atom. Molec. Phys. W. Duinker: Binnenschilionisatie hij 11 (1978) 142S. impact-parameter b = 0, W. B. Westerveld: Elektron-foton en W. v. d. Water, F. B. Kets, L. G. J. foton-foton coïncidentiemectmethoden Boesten, H. G. M. Heideman: Angular ter bestudering van atomaire excitatiemomentum exchange between escaping processen in edelgassen. electrons in the case of electron impact ionization of hydrogenic targets. I. Phys. W. v, d. Water: 'Post-collision' effecten in de excitatie van atomen. B: Atom. Molec. Phys. 11 (1978) L46J. A. A. de Jong, F. van der Valk: BotsingsS. B. Luitjens, A, J. Algra, A. L. Boers: ionisatie van geëxciteerde natriumIon fractions of Ne (4-10 keV) scattered atomen. from a copper single crystal. ECOSS I conf. Amsterdam 1978. Ned. Tijdschr. H. Thuis: Analyse van de NO-gloryVac. Techn. 16 (1978) 215. metingen. S. B. Luitjens, Th. Verbeek, A. J. Algra, S. Stolte: Wat doet een sterke quaA. L. Boers: Surface structures studied drupoolinteractie met de totale botsingswith time-of-flight-technique. ECOSS I doorsnede? conf. Amsterdam 1978, Ned. Tijdschr. A. van Lumig: Ikosaedrische waterstofVac. Techn. 16 (1978) 296. ionen en hoe ze stuk gaan. W. K. van Asselt, B. Poelsema, A. L. D. van den Ende: Chemiluminescente Boers: Electron backscatterlng in a reacties aan ozon met snelle NO-bundels. surface-barrier detector. J. Phys. D, 11 (1978) L107. W. Duinker: K-shell ionization in nuclear resonance reactions. Proc. Nordic Spring S. B. Luitjens, Th. R. Verbeek, A. J. Conference, Geilo, Noorwegen, Algra, A. L. Boers: A new method of 17-21 april. studying surface structures. Surf. Sci. 76 (1978) L609. R. P. N. Bronckers: Position and J. P. M. de Vreede, H. A. Dijkerman: kinetics of adsorbed oxygen on Cu (110). Microwave 2-transitions of ammonia in 2nd Workshop on inelastic ion surface the presence of strong electric fields. collisions, Hamilton, USA, Phys. Lett. 67A (1978) 360. 13-16 augustus. J. Verberne, 1. Ozier, L. Zandee, H. G. M. Heideman (invited lecture): J. Reuss: Molecular beam magnetic Energy and angular momentum resonance study of intra- and interexchange between two electrons in a molecular effects in Hi in high rotational Coulomb field. Workshop on coherence states. Mol. Phys. 35 (1978) 1649. and correlation in atomic collisions. A. van Lumig, J. Reuss: Collisions of Londen, Groot-Brittannië, 17-22 hydrogen cluster ions with a gas target, September. at 200-850 eV energy. Int. J. Mass S. B. Luitjens, A. J. Algra: Ion fractions Spectrom. Ion Phys. 27 (1978) 197. of Ne (4-10 keV) scattered from a copper A. van Lumig: Experimental investigasingle crystal. Poster. First European tions of hydrogen cluster ions. ProefConf. on Surface Science (ECOSS I), schrift, Nijmegen, 2 november. Amsterdam, 5-9 juni. W. Hogervorst, G. i. Zaal, J. Bouma, S. B. Luitjens, A. J. Algra: Surface J. Blok: Isotope shifts and hyperfine structures studied with time-of-flightstructure of natural dysprosium. Phys. technique. Poster. First European Conf. Lett. 6SA (1978) 220. on Surface Science (ECOSS 1), AmsterG. J. Zaal, W. Hogervorst, E. R. Eliel, dam, 5-9 juni. J. Bouma, J. Blok: A high resolution S. B. Luitjens: Ion fractions of Ne+ study of the transition X=451.1 nm in scattered from Cu (100) face in LEIS. In I using a CW dye laser. J. Phys. 11 Gordon research conference on particle(19.78) 2821. solid interactions, Proctor Academy, Andover, New Hampshire, USA, augustus. S. B. Luitjens: Inelastic aspects of Ne* scattering from Cu (100). Second Int.

72

workshop on inelastic ion-surface collision, McMaster University, Hamilton, Ontario, Canada, augustus. A. van Lumig, J. Reuss, A. Ding, A. Rindtisch, J. Weise: Fragmentierung von Wasserstoff-Ionenclustern. Friihjahrstagung DPG, MUnchen, W.-Duitsland, 27 februari-3 maart. S. Stolte: Influence of the translational and internal energy upon the chemiluminescent part of the exothermic reaction NO + O3 -* NO*> + O> -* NO*> + hv + O>. Conf. on Dynamics of Molecular Collisions, Asilomar, Californië, USA, 26-30 juni. H. Thuis: The anisotropy of NO-inert gas systems. Molecular Beams Group Autumn Meeting, Manchester, GrootBrittannië, 21-22 september. J. Reuss: Magnetic deflection and RF spectra of (Hj)j-dimers. XI Rarefied Gas Dynamics Conference, Cannes, Frankrijk, 3-7 juli. J. Reuss: RF spectra of (H>)>-dimers and the H2-H2 potential. Second European Conf. on Molecular Low Energy Collisions (MOLEC II) Brandbjerg Hojskole, Denemarken, 21-23 augustus. J. Reuss: Comparison of close coupling, distorted wave and sudden approximation for reorientation processes. Workshop on rotational and vibrational relaxation in molecular gases, Les Houches, Frankrijk, 21-29 september. G. J. Zaal, W. Hogervorst, E. R. Eliel: Laser-atoi,'>r-beam spectroscopy on indium and strontium. Proc. 10th EGAS Conference, Miinchen, W.-Duitsland. G. J. Zaal, W. Hogervorsl, E. R. Eliel: Hyperfine structure and isotope shift measurements of Eu using a CW dye laser. Proc. 10th EGAS Conference Miinchen, W.-Duitsland.

Atoomfysica

München), W.-Duitsland, 8 november. H. L. Hagedoorn: Synchrotronstralingsbronnen en hun toepassingen, Afdelingscolloquium Techn. Natuurkunde, Eindhoven, 9 februari; NNV Kring Eindhoven, 8 mei. W. Hogervorst: Hoge-resolutiespectroscopie met lasers aan atoombundels. Colloquium LAN, Groningen, oktober. 7. Commissies

De Commissie van de Werkgemeenschap voor Atoomfysica was op 31 december samengesteld uit: prof. dr. J. Los, voorzitter drs. F. R. Diemont, secretaris dr. J. van Eek, wetenschappelijk secretaris, adjunct leider werkgroep A II prof. dr. C. Th. J. Alkemade, leider werkgroep A VI prof. dr. A. L. Boers, leider werkgroep A III

prof. dr. A. Dymanus, leider werkgroep A VII prof. dr. ir. H. L. Hagedoorn, leider werkgroep A V dr. W. Hogervorst, leider werkgroep A Vlll dr. Tj. Hollander dr. C. J N. van den Meijdenberg prof. dr. A. Niehaus, leider werkgroepen AU en A IV dr. F. W. Saris prof. dr. K. W. Taconis prof. dr. N. F. Verster

6. Voordrachten

De vergaderingen werden bijgewoond door dr. A. A. Boumans en dr. C. Ie Pair (directie FOM), dr. H. A. Dijkerman (adjunctleider AVI), dr. J. M. Fluit (adjunctleider AII), ir. S. B. Luitjens (vertegenwoordiger FPR) en afwisselend door drs. H. G. van Vuren en drs. J. Heijn, ter assistentie van de secretaris.

S. B. Luitjens: Recent results of ion scattering experiments at Groningen. NATO Advanced study institute at Suny, Albany, USA, 31 juli. S. B. Luitjens: Detection of surface steps on copper by low energy ion scattering. Bell laboratories, Murray Hill, New Jersey, USA, 24 augustus. S. B. Luitjens: Low Energy Ion Scattering (LEIS) with time of flight (TOF) energy analyses, measurements on charge excharge phenomena. Max Planck Institut für Plasmaphysik, Garching (bei

Op 1 januari 1978 werd de overgang geëffectueerd van de werkgroepen M IX (Utrecht) en M X (Nijmegen) uit de Werkgemeenschap voor Molecuulfysica naar de Werkgemeenschap voor Atoomfysica. Deze werkgroepen dragen thans de administratieve namen A VI en A VII. Terwille van de coördinatie met het Leidse onderzoek met bundels in het Huygens Laboratorium trad dr. C. J. N. van den Meijdenberg tot de Commissie toe. Prof. dr. N. F. Verster (THEindhoven) aanvaardde het lidmaatschap

van de commissie op persoonlijke titel. In het voorjaar legde prof. dr. K. W. Taconis het voorzitterschap van de Commissie neer. Tot nieuwe voorzitter werd benoemd prof. dr. J. Los. In het najaar werd prof. dr. J.A.Smit als leider van de werkgroepen A II en A IV opgevolgd door prof. dr. A. Niehaus. Dr. W. Hogervorst, reeds lid van de commissie in verband met de uitvoering van het Beleidsruimteproject 74.74.45, werd benoemd tot leider van de werkgroep A VIII, een nieuwe FOMwerkgroep aan de Vrije Universiteit, die hoge-resolutiespectroscopie verricht met lasers aan atoombundels. De taak van de Commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissies van de Werkgemeenschappen'.

74

Metalen FOM-TNO


75

verslag

1. Algemeen 1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap 'Metalen FOMTNO' stelt zich in de eerste plaats ten doel het fundamentele onderzoek te bevorderen van de fysische en chemische eigenschappen van metalen, in het bijzonder die welke samenhangen met de structuur, de perfectie en stabiliteit van de atomaire ruimtelijke opbouw van metalen en legeringen. Deze eigenschappen kunnen ook aan analoge niet-metalen worden bestudeerd. De Werkgemeenschap houdt zich ook bezig met dat deel van de vastestoffysica, dat verband houdt met het primair gestelde metaalkundig onderzoek. Deze onderzoekingen beogen mede een basis te leggen voor nieuwe of verbeterde werkwijzen, toepassingen en bereidingsmethoden in wetenschap en industrie. Ter verwezenlijking van het gestelde doel maakt de Werkgemeenschap, naast het daadwerkelijk verrichten van onderzoek, mede gebruik van de volgende middelen: - coördinatie van fundamenteel metaalkundig onderzoek in Nederland; - leggen van contacten met buitenlandse onderzoekcentra; - opleiding van fysici, chemici en ingenieurs tot metaalkundigen. 1.2. Beoordelingscriteria Binnen de Werkgemeenschap 'Metalen FOM-TNO' zijn zowel het metaalkundig als het metaalfysisch onderzoek ondergebracht. Het combineren van deze twee aspecten van metaalonderzoek heeft niet uitsluitend gunstige kanten. Enerzijds is het bundelen van deze twee aspecten in één werkgemeenschap buitengewoon nuttig omdat het regelmatige wetenschappelijke contact dat hieruit voortkomt bijdraagt tot een breder inzicht in de metaaleigenschappen. Anderzijds zijn er ook aanwijsbare nadelen verbonden aan de divergente belangstellingen van de onderzoekers binnen de werkgemeenschap. Zo heeft bijvoorbeeld in het verleden de beoordeling van de onderzoekprojecten door de Commissie van de Werkgemeenschap, waarin zeer uiteenlopende visies bestaan op de verschillende aspecten die bij de beoordeling een rol spelen, teleurstellende resultaten opgeleverd. In een

poging om tot een meer zuiver waardeoordeel over de projecten te komen is de Commissie er enkele jaren geleden toe overgegaan de voorstellen te toetsen aan twee criteria: In de eerste plaats de wetenschappelijke kwaliteit van het te beoordelen project *n als tweede criterium de externe verdienste, d.w.z. de mate waarin het project is geïnspireerd door een zeer belangrijk metaalkundig probleem. De scheiding van deze twee soorten criteria heeft een gunstig effect gehad op de zuiverheid van het oordeel door de Commissie over de wetenschappelijke verdiensten van de projecten. De beoordeling van de externe verdiensten door de Commissie zelf heeft echter niet bevredigend gewerkt. Aangezien ook niet te verwachten viel dat een groep buitenstaanders deze taak wel tot een goed einde zou kunnen brengen, is besloten de beoordeling op grond van een relatief onbepaald begrip als externe verdienste te laten varen en in plaats hiervan het beter vast te stellen 'utilisatieelement' in te voeren, dat ook door de Speciale Commissie voor de Technische Fysica van FOM wordt gebruikt bij de waardebepaling van technisch-fysische projecten. In 1978 heeft de tweejaarlijkse projectbeoordeling van de Werkgemeenschap plaatsgevonden waarbij het utilisatie-aspect met 20% in de eindbeoordeling van de projecten heeft meegewogen. Aan de hand van deze beoordeling, waarvoor adviezen werden gevraagd aan 41 personen (onder wie 24 buitenlanders) zijn in de najaarsvergadering van 1978 de personele en financiële middelen van de werkgemeenschap verdeeld voor de jaren 1979 en 1980.

2. Speurwerk Het onderzoek aan roosterdefecten en het bestuderen van diffusie en ordeningsverschijnselen in de vaste stof hebben van oudsher een belangrijke plaats in de werkgemeenschap. Het onderzoek naar puntfouten in het kristalrooster en hun beweeglijkheid (diffusie) dat in Amsterdam wordt gedaan richt zich op groep VHI-groep UIA intermetallische verbindingen. Deze verbindingen blijken spectaculaire hoge concentraties aan vacatures te kunnen bevatten, speciaal bij hogere temperaturen. Deze concentraties worden gemeten, zowel via

afschrikken van hoge temperaturen als ook in temperatuurevenwicht. De resultaten laten zich goed inpassen in een ontwikkelde theorie. Op deze wijze wordt informatie verkregen over de bindings energieën van de atomen onderling en die van atomen en puntfouten. De kinetiek van de roosterfouten wordt bestudeerd door de meting van een na-effect in de uitzetting bij hogere temperaturen en door middel van het indiffunderen van radioactieve isotopen. De resultaten van deze tracer-diffusiemetingen laten een sterk anomaal gedrag zien. Door combinatie van de uitkomsten van alle genoemde metingen wordt getracht dit gedrag te verklaren. Het onderzoek aan ordering in ternaire systemen dat in Groningen (Mt VI) wordt uitgevoerd, is uitgebreid met een elektronenmicroscopisch onderzoek ten einde de kritieke temperatuur voor ordenen te bepalen. De ordeningsgraad, stapelfout- en interactie-energieën tussen de verschillende atoomsoorten bepalen de separatie van de partiëlen van een superdislocatie in AoBC- en A;|B-legeringen. Met een gedetailleerd elektrononmiscroscopisch onderzoek naar de afstanden tussen partiële dislocaties in Cu^NiZn-legeringen is een begin gemaakt. De resultaten kunnen een experimenteel bewijs leveren voor de berekende separaties uitgaande van modelpotentialen. Voorts is in Groningen de plasticiteit van polykristallijne metalen tijdens 'Low Cycle Fatigue' proeven verder onderzocht: de overgangsfunctie die het verband geeft tussen de niet-evenwichtsrek (Bauschingerrek) en irreversibele rek blijkt inderdaad in fcc-metalen van de stapelfoutenergie af te hangen. Het experimenteel onderzoek aan de plasticiteit in cyclische proeven is nu uitgebreid naar precipitaathoudend materiaal, waar de in Groningen ontwikkelde methode voor correctie van reversibele plastische rek eveneens blijkt op te gaan. Verdere uitbreiding van het onderzoek naar bcc-metalen - niobium - vindt nu plaats. Het NMR-onderzoek van dynamisch gedrag van dislocaties (in samenwerking met de Universiteit van Dortmund) is uitgebreid naar NaCI-eenkristallen in de <110>-richting gedrukt, i.p.v. de <100>-richting, en naar met Ca++ 'gedoopte' kristallen, waar deze vreemde ionen inderdaad als barrières voor dislocatiebeweging blijken te fungeren:

76

wel blijken deze ionen neiging tot klonteren te vertonen. Apparatuur voor het onderzoek van dislocatiebeweging in dunne metaalfolies wordt momenteel ontwikkeld. Door de werkgroep Mt IX (Utrecht) werden ter voorbereiding van de metingen aan spinodale ontmenging in Cu-Ni-Felegeringen diverse van deze legeringen met verschillend Fe-gehalte op ontmenging onderzocht met elektronenmicroscopische- en röntgenverstrooiingstechnieken en werd een neutronenverstrooiingsmeting aan binair Cu^Nios uitgevoerd. Van groot technologisch belang is de kennis over de invloed van helium op de eigenschappen van materialen en wel speciaal die welke kunnen worden toegepast bij de constructie van kernreactoren. In Delft (Mt III) wordt in een samenwerkingsproject met het Interuniversitair Reactor Instituut de interactie tussen helium en de stralingsschade in metalen bestudeerd. In het afgelopen jaar zijn zowel voor een periodieke als voor een random-rangschikking van sinks Monte Carlosimulaties van diverse puntdefectinteracties verricht, waaruit de bijbehorende interactieconstante is bepaald. Voorts is een model ontwikkeld voor de beschrijving van puntdefectinteracties in de nabijheid van een kristaloppervlak en is men begonnen met de bestudering van de interactie van puntdefecten (vacatures en interstitieel helium) en dislocaties. Ook aan amorfe legeringen, materialen met een aantal unieke eigenschappen, zoals een hoge sterkte, wordt binnen de Werkgemeenschap onderzoek verricht. In Utrecht (Mt IX) is onderzoek naar de mechanische en vcrouderingseigenschappen van het metallisch glas Metglas 2826A voortgezet en uitgebreid met kruipmetingen. De kruip bleek bij temperaturen tot 100°C te verwaarlozen, ook op de lange termijn. De structuurrelaxatie van enkele andere metallische glazen werd calorimetrisch onderzocht. In amorfe legeringen van het type NiooZrio bleek waterstofopname mogelijk tot lk H-atoom per metaalatoom; er trad daarbij geen verbrokkeling van de legering op. Aan de TH-Twente (Mt VIII) wordt met behulp van een atom-probe de verdeling van legeringsatomen langs korrelgrenzen en fasegrenzen bestudeerd. De massa-

Metalen FOM-TNO

resolutie &M/M van de atom-probe is in de verslagperiode verbeterd tot een waarde van 0,02. Uit een deelname aan een internationaal vergelijkend onderzoek van 11 atom-probes bleek deze resolutie overeen te komen met wat bij de huidige stand der techniek haalbaar is. Bij toepassing van de atom-probe op met Mo en Cr gelegeerd staal bleek in de submicroscopische carbiden van een bainitische structuur de concentratie van Mo af te wijken van hetgeen thermodynamisch werd verwacht. Bij de in Twente uitgevoerde rekristallisatieexperimenten aan vervormde Al- en Cuéénkristallen werden geen rotaties om < 111 >-assen gevonden zoals door de theorie van georiënteerde groei wordt gepostuleerd, doch rotaties om < 1 1 0 > assen, hetgeen te verwachten is bij een reeds eerder voorgesteld mechanisme van 'martensitische' kiemvorming. Voor een verdere verificatie van deze hypothese wordt het -onderzoek voortgezet aan bi-kristallen met korrelgrenzen die <110>-richtingen bevatten. Het onderzoek aan de TH-Twente op kathodefolie is afgerond. De resultaten hiervan worden verder in een proefproduktie in samenwerking met Estel en Philips op hun praktische bruikbaarheid getoetst. Een begin is gemaakt met een soortgelijk onderzoek naar de verbetering van anodefolie, waarbij wordt gestreefd naar een maximale dislocatiedichtheid van het folie. Onderzoek met een sterk metaalfysisch karakter wordt in Leiden (Mt IV) en Amsterdam (Mt V) uitgevoerd. Een interessante ontwikkeling in Leiden is geweest dat men de Nd3+-paramagnetische resonantie heeft kunnen waarnemen in een reeks Laves-fase-intermetallische verbindingen. Dit is de eerste keer dat de Nd3+-resonantie in een metallisch systeem is gezien. Verder heeft men er dubbele (paramagnetische — ferromagnetische -» spinglas) overgangen gevonden in legeringen waarin zowel ferromagnetische als antiferromagnetische wisselwerkingen voorkomen zoals bijvoorbeeld PdFeMn. Ook is in Leiden het onderdrukken van de supergeleiding in Pd door middel van Fe- of Cr-onzuiverheden bestudeerd. Bij het onderzoek dat binnen het project intermetallische verbindingen in Amsterdam (Mt V) wordt verricht aan systemen waarin de zeldzame-aardatomen Ce of Yb in de zogenoemde

intermediaire valentietoestand verkeren, heeft het afgelopen jaar de nadruk gelegen op magnetisch onderzoek aan 'verdunde' verbindingen, waarin het zeldzame-aardatoom door een nietmagnetisch atoom is vervangen (bijv. Yb^xYxCuAl, Cei.xLaxSn3). Door middel van deze experimenten is vastgesteld dat de intermediaire valentietoestand een één-iontoestand is en geen coöperatief verschijnsel. De opbouw van röntgenapparatuur om roosterparametermetingen in een groot temperatuurinterval (5-2000 K) te kunnen doen is in 1978 voltooid. Aan een aantal verbindingen zijn al metingen uitgevoerd. Aangezien het atomair volume van driewaardig Yb ongeveer 25% kleiner is dan dat van het tweewaardige ion kan een volume-anomalie worden verwacht bij lage temperaturen waar het Yb van de driewaardige naar de intermediaire valente toestand overgaat. De thermische uitzetting van YbCuAl vertoont inderdaad een anomaal gedrag: de uitzettingscoëfficiënt is tot ca. 60 K negatief. Een breder onderzoek naar volumeeffecten in deze systemen zal in 1979 worden uitgevoerd.

3. Onderwerpen van onderzoek WERKGROEP Mtll Delft - Laboratorium voor Metaalkunde - Structuur van de vaste stof, prof. dr. ir. B. Okkerse 1. Diffractie aan diffusiezones Buiten FOM-verband: 2. Spinodale ontmenging in Au-Pt 3. Diffractiecontrast van roosterfouten en grenslagen in transmissie-elektronenmicroscopie 4. Afwijkingen van de wet van Schmid in dunne éénkristallen 5. Textuur van elektrolytisch neergeslagen metaallagen WERKGROEP Mt III Delft - Laboratorium voor Metaalkunde - Helium in metalen, prof. dr. ir. P. Penning 1. Onderzoek naar het gedrag van helium in metalen: oplosbaarheid, diffusie-coëfficiënt, wisselwerking met kristalfouten, invloed op fysische eigenschappen. WERKGROEP Mt IV Leiden - Kamerlingh Onnes Laborato-

77


rium - Metaalfysica en magnetisme, dr. J. A. Mydosh 1. Elektronenspinresonantie in zeldzameurdlegeringen en -verbindingen 2. Neutronenverstrooiing van magnetische momenten opgelost in een nietmagnetisch basismateriaal met vergrote magnetische susceptibiliteit 3. Bestudering bij lage temperatuur ( > 5 0 mK) van de magnetische ordening of 'freezing' in meer geconcentreerde magnetische legeringen (spin glasses) 4. Supergeleidende en magnetische eigenschappen van waterstof in metaallegeringen en in intermetallische verbindingen 5. Optische eigenschappen van metalen, hydndes, legeringen en verbindingen via ellipsometrie WERKGROEP MtV Amsterdam - Natuurkundig Laboratorium - Metaalfysica en magnetisme, prof. dr. G. de Vries 1. Intermetallische verbindingen 1.1. Intermediaire valentietoestand van zeldzame-aardatomen in intermetallische verbindingen 1.1.1. Transporteigenschappen 1.1.2. Soortelijke warmte 1.1.3. Magnetische eigenschappen 1.1.4. Röntgendiffractie bij lage en hoge temperaturen 1.1.5. Inelastische neutronenverstrooiing 2. Roosterfouten 2.1. Diffusie en vacatures in metalen, legeringen en intermetallische verbindingen 2.2. Stralingsbeschadiging met elektronen WERKGROEP MtVI Groningen - Laboratorium voor Fysische Metaalkunde - Roosterfouten, ordeningsverschijnselen, prof. dr. ir. A. Wegener Sleeswijk 1. Plastomechanische metingen 2. Mechanisch gedrag van fcc-metalen en alkalihalogeniden 3. Elektronenmicroscopie aan cyclisch gedeformeerd materiaal 4. Ordening ie binaire en ternaire legeringen WERKGROEP MtVIII Enschede - Technische Hogeschool Twente - Structuur van korrel- en fasegrenen, prof. dr. ir. C. A. Verbraak 1. Onderzoek naar de ontwikkeling en de transitie van wals- en rekristallisatkr

texturen in fcc-metalen en legeringen 1.1. Ontwikkeling van kathodefolie 1.2. Ontwikkeling van anodefolie 2. Het bepalen van de verdeling van legeringsatomen langs korrelgrenzen en fasegrenzen met behulp van de atom probe 2.1. Bainiet-transformatie 2.2. 9% Ni-staal voor cryogene toepassingen WERKGROEP Mt IX Utrecht - Fysisch Laboratorium Amorfe legeringen, klontering, prof. dr. ir. S. Radelaar 1. Mechanische eigenschappen en stabiliteit van amorfe metalen 2. Waterstofopslag in amorfe metalen 3. Klontering en ordening in kristallijne legeringen

4. Pablikatles

L. M. Caspers, R. H. J. Fastenau, A. van Veen, W. F. W. M. van Heugten: Mutation of vacancies to divacancies by helium trapping in molybdenum. Phys. Stat. Sol. (a) 46 (1978) 541. R. H. J. Fastenau, A. van Veen, P. Penning, L. M. Caspers: Monte Carlo simulation of the interaction of interstitial helium, selfinterstitials and vacancies with vacancies or vacancy clusters. Phys. Stat. Sol. (a) 47 (1978) 577. K. Andres, D. Davidov, P. Dernier, F. Hsu, W. A. Reed, G. J. Nieuwenhuys: Anomalous behavior in the low temperature properties of UPd}. Solid State Comm. 2S (1978). C. J. Beers, J. C. M. van Dongen, H. van Kempen, P. Wyder: Influence of voids on the linear magnetoresistance of indium. Phys. Rev. Lett. 4» (1978) 1194. C. J. Beers, J. C. M. van Dongen, H. van Kempen, P. Wyder: Increase of the linear magnetoresistance of indium by artificial voids. J. Physique 39 (1978) 1126. J. M. Bloch, D. Davidov, H. D. Dokter, I. Felner, D. Shaltiel: Electron spin resonance of rare-earth ions in metallic beryllides: crystalline field 'single ion' effects. J. Phys. F t (1978) 1805. H. D. Dokter, D. Davidov, J. M. Bloch, I. Felner: Electron spin resonance of LaBeu:Er : evidence for Er spin-spin exchange broadening. Solid State Comm.

25 (1978) 31. H. D. Dokter, D. Davidov, J. M. Bloch, I. Felner, D. Shaltiel: Crystalline field effects and exchange parameters in metallic beryllides. J. of Magn. and Mag. Mat. 7 (1978) 78. H. D. Dokter, D. Davidov, D. Shaltiel: Observation of Nd'+ paramagnetic resonance in intermetallic compounds. I. of Magn. and Mag. Mat. 7 (1978) 82. A. W. A. van der Hart: Czochralski crystal growth; a model and TV pyrometric investigations. Proefschrift, Leiden, 6 december. J. A. Mydosh: Spin Glasses - Recent experiments and systems. J. Mag. and Mag. Mat. 7 (1978) 237. J. A. Mydosh, S. Roth: High field magnetization of PdMn and PdFeMn spin glass - ferromagnetic alloys.'Phys. Lett. 69A (1978). G. I. Nieuwenhuys, J. A. Mydosh, E. P. Wohlfarth: Itinerant versus localized magnetism in dilute Pd-based transition metal alloys. Phys. Lett. MA (1978) 221. G. J. Nieuwenhuys, H. Stocker, B. H. Verbeek, J. A. Mydosh: Differential susceptibility of spin glass - ferromagnetic systems. Solid State Comm. 27 (1978) 197. G. J. Nieuwenhuys'. Magnetic phase diagram of very dilute Pd-based alloys. Phys. Lett. 67A (1978) 237. B. H. Verbeek, C. van Dijk, B. D. Rainford, A. P. Murani: Neutron smallangle scattering from palladium alloys. J. Appl. Crystall 11 (1978) 637. B. H. Verbeek, G. J. Nieuwenhuys, H. Stocker, I. A. Mydosh: Evidence for a ferromagnet - spin glass transition in PdFeMn. Phys. Rev. Lett. 4» (1978) 586. B. H. Verbeek, i. A. Mydosh: Spin glasi freezing above the ferromagnetic percolation limit in AuFe. J. Phys. F: Met. Phys. S (1978) LI09. B. H. Verbeek, C. van Dijk, G. J. Nieuwenhuys, J. A. Mydosh: Inelastic neutron scattering on the spin glass PdMn 10%. I. Physique 39 (1978) 914. B. H. Verbeek, G. J. Nieuwenhuys, H. Stocker, J. A. Mydosh: Differential susceptibility x(T>H> °f the mixed magnetic system PdFeMn. i. Physique 39 (1978) 916. P. F. de Chatel, F. R. de Boer: Handel en wandel van 4f-electronen in metallische stoffen. NTvN A44 (1978) 87. H. Bakker, A. H. van Ommen:

78

A calculation of vacancy concentration and thermodynamic properties of VIIl-IIIA intermetallic compounds with the B'-slructure. Acta Met. 26 (1978) 1047. A. W. Sleeswyk, M. R. James, D. H. Plantinga, W. S. T. Maathuis: Reversible strain in cyclic plastic deformation. Acta Met. 2t (1978) 1265. M. R. lames, A. W. Sleeswyk: Influence of intrinsic stacking fault energy on cyclic hardening. Acta Met. It (1978) 1721. J. Th. M. de Hosson: On the vibratlonal

entropy of a 'tt[llO\ edge dislocation in b.c.c. iron. Phys. stat. sol. (b) 87 (1978) 151. J. Th. M. de Hosson: Computer simulation study of the entropy of a 'ft[H0] edge dislocation in b.c.c. iron. Scripta Met. 12 (1978) 413. J. Th. M. de Hosson, M. Kuipers: On the elasticity of crystalline solids. Appl. Mech. Rev. 31 (1978) 622. W. F. W. M. van Heugten, J. Th. M. de Hosson: Interatomic potentials for alkali metals: a comparative study. Phys. stat. sol. (b) 9» (1978) 225. W. F. W. M. van Heugten, F. van den Berg, L. M. Caspers, A. van Veen, J. Th. M. de Hosson: The influence of interatomic potentials on the interaction of He with a 'fsU10] edge dislocation in Molybdenum. Phys. stat. sol. (b) M (1978) 485. W. H. M. Alsem, P. M. Bronsveld, E. W. van Royen: Superlattice dislocations in CujNiZn. Ultramicroscopy 3 (1978) 125. W. H. M. Alsem, P. M. Bronsveld, E. W. van Royen: Superlattice dislocations in CujNlin. Phys. stat. sol. (a) 47 (1978) 497. S. Hoekstra, R. K. Ohm, C. A. Verbraak: A general method of the habit plane determination in bainitic steels I. Orientation determination of the austenite. Acta. Met. 2C (1978) 1505. S. Hoekstra, H. M. M. van de Lelie, C. A. Verbraak: A general method of the habit plane determination in bainitic steels II. habit plane determination of the bainite. Acta. Met. 2C (1978) 1517. J. K. van Deen, F. van der Woude, J. W. Drijver: Mössbauer experiments on homogeneity in N13AI. Scripta Met. 12 (1978) 161. J. W. Drijver, S. Radelaar: Amorfe metalen voor vliegwielen. NTvN A44 (1978) 10.

Metalen FOM-TNO

S. Radelaar, F. H. M. Spit: Metaalwaterstofverbindingen als energieopslagsysteem voor mobiele toepassingen. Energiespectrum 2 (1978) 247. J. Vrijen, S. Radelaar: Clustering in CuNi alloys: A diffuse neutron-scattering study. Phys. Rev. B17 (1978) 409. J. Vrijen, S. Radelaar, D. Schwahn: A diffuse neutron scattering study of clustering kinetics in CuNi-alloys. J. Physique 38 (C7) (1977) 347. J. Vrijen, C. A. van Dijk, E. W. van Royen, S. Radelaar: The influence of short range interactions upon the microstructure in clustering alloys. I. Physique 3« (C7) (1977) 341. J. Vrijen, E. W. van Royen, D. W. Hoffman, S. Radelaar: A diffuse neutron scattering study of clustering in Cu-Ni-alloys. J. Physique 38 (C7) (1977) 187.

5. Bydragen aan conferenties e.d. R. H. J. Fastenau, A. van Veen: Helium in metals. NATO zomerschool 'Site characterization and aggregation of implanted atoms in materials', 10-23 september. J. A. Mydosh (op uitnodiging): The Spin Glasses: Order out of randomness? 15the Annual Solid State Physics Conference Warwick, Engeland, januari.

Berekeningen van vacatureconcentraties en thermodynamische eigenschappen van VUI-lUA intermetallische verbindingen met de B2-structuur. N. A. Stolwijk, T. Spruijt, M. van Gend, H. Bakker: Zelf diffusie in de groep Vlllgroep UIA intermetallische verbinding CoGa. W. C. M. Mattens, G. J. M. Tuin: Invloed van druk op Yb in de intermediaire valentietoestand. W. H. Dijkman, W. C. M. Mattens: Zijn interatomaire wisselwerkingen bepalend voor de intermediaire valentietoestand? B. H. Verbeek, C. van Dijk, G. J. Nieuwenhuys, J. A. Mydosh: Inelastic neutron scattering on the spin glass: PdMn 10 at %. 15th Int. Conf. on Low Temperature Physics LT-15, Grenoble, Frankrijk, 23-29 augustus. B. H. Verbeek, G. J. Nieuwenhuys, H. Stocker, J. A. Mydosh: Differential susceptibility x(TJi) of the mixed magnetic system PdFeMn. 15th Int. Conf. on Low Temperature Physics LT-15, Grenoble, Frankrijk, 23-29 augustus. J. A. Mydosh (op uitnodiging): Magnetic order in dilute random systems: Spin glasses and giant moments. 4th General Conf. of the European Physical Society, York, Engeland, september. J. A. Mydosh (op uitnodiging): Phase transitions in spin glass systems. Deutsche Physikalische Gesellschaft, 42. Physikertagung, Berlijn, W. Duitsland, oktober.

NNV-Voorjaarsvergadering, Utrecht, 30-31 maart. J. van Dongen, D. van Dijk, J. A. Mydosh: Onderdrukking van de supergeleiding in PdH door magnetische 24th Annual Conference on verontreinigingen. Magnetism and Magnetic Materials, B. H. Verbeek, G. J. Nieuwenhuis, H. Cleveland, USA, 14-18 november 1978. Stocker, J. A. Mydosh: Gemengde ferro- B. H. Verbeek, G. J. Nieuwenhuys, magnetisclte en spin-glasordening in I. A. Mydosh (op uitnodiging): Towards PdFeMn. a uniform magnetic phase diagram for B. H. Verbeek, C. van Dijk, G. J. magnetic alloys with mixed types of Nieuwcnhuys: Inelastische neutronenorder. verstrooiing aan PdMn 10% - een W. Y. Ching, D. L. Huber, B. H. spinglas. Verbeek: Numerical studies of the low H. D. Dokter, D. Davidov: Elektronentemperature spin dynamics in PdMn spin-resonantie van Nd'+ en Gd'+ in 10 at %. kubische AB> laves-phase intermetalD. E. MacLaughlin, F. R. de Boer, lische verbindingen. J. Bijvoet, P. F. de Chitel, W. C. M. A. H. van Ommen, A. A. Monster, Mattens: Nuclear resonance and G. C. A. M. Janssen, H. Bakker: relaxation in intermediate-valent Metingen van nawerking in de magneYbCuAl. tische susceptibiliteit in groep VIIIgroep 111A intermetallische verbindingen Wetenschappelijke vergadering FOMmet de B2-structuur. Werkgemeenschap voor de Vaste Stof, H. Bakker, A. H. van Ommen: Lunteren, 7-12 december 1978.

79


B. H. Verbeek, G. J. Nieuwenhuys, J. A. Mydosh: Naar een algemeen magnetisch fasediagram voor legeringen. J. Smit, G. J. Nieuwenhuys, L. J. de Jongh: Magnetische metingen in hoge velden (40 T) aan spinglazen. W. C. M. Mattens, R. A. Elenbaas: Intermediaire valentie in YbCuAl en daarvan afgeleide verbindingen. W. H. M. Alsem: Dislocatiemobiliteit onderzocht met kernspinresonantie. A. S. Schaafsma, A, M. van der Kraan, J. W. Drijver, S. Radelaar: Structuurrelaxatie in metallisch glas. R. Boom, F. R. de Boer, A. R. Miedema: The heat of mixing and solution of binary liquid iron alloys. Int. Conf. on the Physical Chemistry of Iron and Steelmaking, Versailles, Frankrijk, 23-2S oktober. P. F. de Chatel: Intermediate valence behavior of Yb and Ce intermetallics. Meeting on Intermediate Valence Systems, Londen, Engeland, 22 september. Annual meeting of the American Physical Society, Washington DC, USA, 27-30 maart 1978. J. Th. M. de Hosson: On the vibrational entropy of edge dislocations in b.c.c. iron. Bull. Am. Phys. Soc. 23 (1978) 256. J. Th. M. de Hosson: Knight shift of a a Na and "Li nuclei in liquid sodiumlithium alloys. Bull. Am. Phys. Soc. 23 (1978) 258. J. Th. M. de Hosson: Localized electronic states near dislocations in transition metals. Int. Conf. on Atomic, Molecular and Solid State Theory and Quantum Statistics, Daytona Beach, Florida, USA, 12-18 maart. W. H. M. Alsem, A. W. Sleeswyk, H. J. Hackeloër, H. Tamler, O. Kanert: Dislocation motion investigated by means of nuclear spin relaxation measurements. Symposium on Pulsed Nuclear Magnetic Resonance in Solids, 18-19 december 1978, London, Queen Elizabeth College, The Chemical Society Faraday Division'. Proceedings V th International Conference Textures of Materials, Aken, W.-Duitsland, 28-31 maart 1978. C. A. Verbraak: Some old nucleation theories reconsidered. I, 111. H. P. Kneijnsberg, J. W. H. G. Slakhorst, C. A. Verbraak: Nucleation phenomena

in low stacking fault energy f.c.c. metals. 1, 415. H. W. F. Heller, J. W. H. G. Slakhorst, C. A. Verbraak: Grain growth in strained 1110] <112> low stacking fault f.c.c. crystals after artificial nucleation. I 501. L. G. van Alphen, P. Ph. M. Nouwen, J. W. H. G. Slakhorst: Zusammenhang zwischen der Zusammensetzung, dem Strukturparameter und der Ana'tzbarkeit von legierten Aluminium - Kathoden{alien. Hauptversammlung der Deutsche Gesellschaft fiir Metallkunde Innsbruck, Oostenrijk, 16-19 mei. S. Hoekstra, C. A. Verbraak: Eine allgemeine Methode fiir die Bestimmung von Habitusebenen in bainitischen Stahlen. Hauptversammlung der Deutsche Gesellschaft fiir Metallkunde Innsbruck, Oostenrijk, 16-19 mei., P. W. Bach: The application of the field ionmicroscope/atom probe in metallurgical research. Najaarsvergadering N.V.E.M. Amsterdam. J. W. Drijver, A. L. Mulder, W. C. Emmens, S. Radelaar: Stability and Mechanical Properties of Metglas 2826A. Third Int. Conf. on Rapidly Quenched Metals, Brighton, Engeland. S. Radelaar, J. Vrijen: A diffuse neutron scattering study of clustering and its kinetics in CuNralloys. 107th AIMEAnnual meeting, Denver, Colorado, USA, 1 maart. S. Radelaar, E. W. van Royen: Computer simulation of the kinetics of ordering and clustering in binary f.c.c. alloys. 107th AIME-Annual meeting, Denver, Colorado, USA, 1 maart. S. Radelaar: Clustering kinetics in CuNi-alloys studied by means of neutron diffraction. 28th Canadian Metal Physics Conf. Kingston (Ontario), 16 juni.

6. Voordrachten

A. W. A. van der Hart: Temperature distribution in (Czochralski) growing single crystals. Institut für Festkörperforschung der Kernforschungsanlage, Jiilich, W.-Duitsland, 23 mei. J. A. Mydosh: The spin glass menagerie. RU-Groningen, 19 januari; Institut fiir Festkörperforschung der Kernforschungsanlage, Jiilich, W.-Duitsland, 27 januari; Universitat Karlsruhe, W.-Duitsland, 5 juni; Max-Planck Institut für Festkörperforschung, Stuttgart, 7 juni; Katholieke Universiteit Nijmegen,

6 december. J. A. Mydosh: An experimentalist views the spin glass problem. Technische Universitat München, W.-Duitsland, 27 juli. G. J. Nieuwenhuys: Evidence for a double magnetic transition in PdFeMn. IBM Research Center, Yorktown Heights, N.Y., USA, 21 maart. G. J. Nieuwenhuys: Enkele exotische metaallegeringen; een verslag van een reis naar Grenoble en naar de USA. Koninklijke Shell Research Laboratorium, Amsterdam, 29 juni. G. J. Nieuwenhuys: Towards a uniform magnetic phase diagram for magnetic alloys with mixed types of order. Physics Department, Wayne State University, Detroit, USA, 10 november. B. H. Verbeek: Magnetic behaviour of impurities in Pd. Universiteit Oslo, Noorwegen, 26 september. B. H. Verbeek: Neutron scattering and ferromagnetic spin glass behaviour in Pd alloys. Brookhaven National Laboratory, NY, USA. 8 november. P. F. de Chatel: Stabiliteit van de 4f-schil van lanthaniden in vaste stoffen. FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, Amsterdam, 3 april. P. F. de Chatel: Metallic intermediatevalence compounds of Yb and Ce. Central Research Institute for Physics, Boedapest, Hongarije, 15 mei. P. F. de Chatel: Single-ion band effects in mixed valence compounds. Bell Telephone Labs, Murray Hill, NI, USA, 17 november. P. F. de Chalel: The effect of alloying on mixed-valence compounds. RuhrUniversitat, Bochum, W.-Duitsland, 7 december. H. Bakker: Atomic migration in pure and multicomponent solids. Institut für Metallforschung, Westfalische WilhelmsUniversitat, Munster, W.-Duitsland, 10 juli. A. W. Sleeswyk: De rol van reversibele dislocatie^ . fifing in het Bauschingereffect en in plastische vermoeiing. Metaalinstituut TNO, 2 mei. J. Th. M. de Hosson: Electronic states of defects in metals. University of Florida, Gainesville, USA, 20 maart. J. Th. M. de Hosson: The influence of the temperature on the Peierls energy of dislocations. George Washington University, Washington DC, USA, 29 maart. J. Th. M. de Hosson: Interstitiëlen in

80

fcc-metalen. Natuurkundig Laboratorium, Universiteit van Amsterdam, 13 april. J. W. Drijver: Eigenschappen van amorfe metalen en hun toepassingsmogelgkheden als vliegwielmateriaal voor energieopslag. TN-NNV/K1VI-TF bijeenkomst, AKZO-Research Lab., Arnhem, 13 oktober. S. Radelaar: A diffuse neutron scattering study of clustering and its kinetics in Cu-Ni-alloys. Cornell University, Ithaca, NY, USA, 10 maart. S. Radelaar: Clustering kinetics in CuNialloys studied by means of neutron diffraction, N.B.S. Washington DC, USA, 9 juni.

7. CoMMissie De Commissie van de Werkgemeenschap 'Metalen FOM-TNO' was op 31 december samengesteld uit: prof. dr. ir. S. Radelaar, voorzitter, leider werkgroepen Mt 11 en Mt IX drs. F. R. Diemont, secretaris dr. F. R. de Boer, wetenschappelijk secretaris, adjunctleider Mt V drs. J. D. Elen prof. ir. P. Jongenburger, leider werkgroep Mtl dr. ir. B. H. Holster, vertegenwoordiger van de Nijverheidsorganisatie TNO dr. J. A. Mydosh, leider werkgroep MtlV prof. dr. ir. P. Penning, leider werkgroep Mt 111 prof. dr. ir. C. A. Verbraak, leider werkgroep Mt VIII prof. dr. G. de Vries, leider werkgroep MtV prof. dr. ir. A. Wegener Sleeswijk, leider werkgroep Mt VI De vergaderingen werden bijgewoond door dr. A. A. Boumans en dr. C. Ie Pair (directie FOM), dr. B. Knook (adjunct-leider MtlV), drs. B. H. Verbeek en drs. W. C. Mattens (vertegenwoordigers FPR) en afwisselend door drs. J. Heijn en drs. H. G. van Vuren, ter assistentie van de secretaris. In de loop van het verslagjaar legden dr.G. J. van den Berg, dr. ir.H. van Dam en prof. dr. ir. B. Okkerse het lidmaatschap van de Commissie neer. De laatstgenoemde werd als de leider van de werkgroep Mt II opgevolgd door

Metalen FOM-TNO

prof. dr. ir. S. Radelaar, die een benoeming aan de TH-Delft aanvaardde. Dr. ir. A. van den Beukei werd benoemd tot adjunctleider van de werkgroep Mt III. De taken van de Commissie zijn nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissies van de Werkgemeenschappen'.

82

Motecuulfysica

83


] . AlgMKOi 1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap voor Molecuulfysica stelt zich ten doel de eigenschappen van de wisselwerking en van het statistisch gedrag van de moleculen ter verklaring van de eigenschappen van gassen, speciaal ook onder hoge druk, van vloeistoffen en van vaste stoffen te onderzoeken. Het doel is dus 'fundamenteel' onderzoek, d.w.z. a. experimenteel onderzoek van de verschillende fysische eigenschappen van gecomprimeerde gassen, vloeistoffen en vaste stoffen en wel in het bijzonder daar, waar een theoretische behandeling redelijkerwijs het eerst mogelijk moet worden geacht, zodat dus het doel: verklaring van de macroscopische eigenschappen met de methode van de statistische mechanica in termen van de intermoleculaire krachten, op de voorgrond staat; b. theoretisch onderzoek enerzijds ter verklaring van directe experimentele resultaten en met het doel een leidraad te geven voor het experimentele onderzoek, anderzijds van de fundamentele problemen en de grondslagen van de statistische mechanica. Dit onderzoek is van groot belang ook voor het goede begrip van meer gecompliceerde systemen, waarin behalve de statistisch-mechanische problemen en de onbekendheid met de intermoleculaire krachten, die reeds voor eenvoudige systemen karakteristiek zijn, ingewikkelde verschijnselen een rol spelen, zoals bijvoorbeeld bij systemen van polymeren, halfgeleiders, metalen, meer ingewikkelde chemische systemen, hysteresisverschijnselen, gasontladingen, vlammen-aerodynamica,'Shockwaves', enz., waardoor banden met andere gebieden van de fysica en chemie en dus ook met een aantal andere werkgemeenschappen van FOM worden gelegd. Op het gebied van de molecuulfysica heeft or., land een oude traditie, die voor een deel wortelt in het werk van de fysici, die in het eind van de vorige eeuw leiding gaven aan het fysisch onderzoek in Amsterdam en Leiden. Door de grote belangstelling die in ons land voor andere gebieden van de fysica is gegroeid, dreigde vooral na de oorlog, afgezien van een blijvende activiteit in enkele centra, de interesse voor onder-

zoek op het terrein van de molecuulfysica te verflauwen. Het bleek niet van belang ontbloot, voor het molecuulfysische onderzoek meer speciaal de aandacht te vragen. Daarnaast leek het van het grootste belang om, gezien ook de grote hoeveelheid onderzoekingen die nog moet worden verricht, onnodige doublures bij het onderzoek te voorkomen en dit zo goed mogelijk te coördineren, teneinde met de beschikbare krachten het beste resultaat te bereiken. In beide opzichten heeft deze werkgemeenschap in de afgelopen jaren getracht een rol van betekenis te spelen, daarbij zich ten doel stellend: a. onderzoekingen te stimuleren, die in de zin zoals boven omschreven - van belang zijn voor verdieping van het inzicht in de moleculaire verschijnselen, die aan het macroscopisch gedrag ten grondslag liggen en in het bijzonder ook van die onderzoekingen die, alhoewel voor het onderzoek van grote betekenis zijnde, door verschillende oorzaken niet of onvoldoende zouden worden verricht; b. het onderzoek te coördineren, in die zin, dat door samenwerking en onderlinge besprekingen van onderzoekers van verschillende universiteitslaboratoria in den lande een zinvolle verdeling van het te onderzoeken gebied tot stand komt en elkaar aanvullende onderzoekingen kunnen worden verricht. De aandacht moet hierbij worden gevestigd op het feit dat de coördinerende activiteit zich over een veel groter gebied van onderzoek uitstrekt dan door en in de werkgemeenschap in feite wordt verricht, omdat in onderlinge besprekingen ook het buiten FOM-verband verrichte werk natuurlijk ter sprake moet komen, zodat de wenselijkheid of de onwenselijkheid van bepaalde nieuwe onderzoekingen ook buiten FOM-verband een onderwerp van bespreking en overleg vormt.

2. Speurwerk Alvorens in paragraaf 3 een overzicht te geven van de in 1978 binnen de Werkgemeenschap verkregen resultaten zoals die in publikaties werden neergelegd, volgt hier eerst een - zij het summier - overzicht van de belangrijkste punten. Van de experimentele resultaten in het Van der Waalslaboratorium

(M III-VdW) verkregen verdienen hier de navolgende punten speciale vermelding: Bij het onderzoek van kritieke verschijnselen in binaire systemen werd een nieuw zgn. dubbelkritiek punt ontdekt in het systeem Ne-Xe(1039 bar, -9,38°C) (M I). Een belangrijke nieuwe ontwikkeling vond plaats op het gebied van de viscositeitsmetingen. Hier werd een aanvang gemaakt met de eerste metingen ooit tot een druk van lOkbar verricht. Het onderzoek vindt plaats in Ar met een trillende-snaarmethode. Boven 1 kbar neemt bij constante temperatuur de viscositeitscoëfficiënt evenredig toe met de druk. De Iichtverstrooiingsmetingen aan Xe in het kritieke gebied hebben uitgewezen dat een schaalwet, gebaseerd op een karakteristieke lengte, de meetresultaten goed weergeeft. Ook het onderzoek aan de diffusiecoëfficiënt in vloeistoffen met behulp van de spinechomethode leidde tot interessante resultaten. Hier werd gevonden dat er in Q H j een zeer goede overeenstemming is met voorspellingen uit de moleculaire dynamica (Dymond-Alder); de resultaten wijken echter aanzienlijk af van benaderde oplossingen van de Bollzmannvergelijking. Recente ontwikkelingen op het gebied van de infrarood lasers leidden in het Laboratorium voor Fysische Chemie te Amsterdam (M III-FCh) tot de volgende nieuwe aanpak: Met infrarood lasers kunnen verdunde twee-atomige gassen als HC1 in een stationaire, dubbelgepiekte verdeling over de rotatieniveaus worden gebracht. Met behulp van ver infrarood fluorescentiemetingen kan men de terugkeer naar evenwicht in de tijd volgen voor een groot aantal verschillende kanalen. Hiermee komt gedetailleerde informatie beschikbaar over resonante energie-overdracht welke een grote rol speelt bij het speciale gedrag dat twee-atomige moleculen vertonen in onder andere de transporteigenschappen. Het theoretische onderzoek in Amsterdam concentreerde zich in de werkgroep M Vl-A I op de statistische mechanica van fase-overgangen. Veel aandacht werd besteed aan het zgn. 16-vertexmodel. Hier gelukte het de transformatie-eigenschappen van het 16-vertexmodel te beschrijven in een Lorentz-covariant formalisme, waarin ook plaatsafhankelijke transformaties eenvoudig kunnen worden uitgedrukt. Van het werk aan

84

polymeren kan worden vermeld dat de diagrammenreeks waaruit de eind-einddistributiefunctie van een polymeerketen met zelfinteractie kan worden afgeleid, werd onderworpen aan een Legendretransformatie door uitvoering van partiële diagramsommaties. Bij MVIAII werd in de veldentheoretische storingsrekening voor energie-eigenwaarden een algemeen schema ontwikkeld om de energieverschuivingen te berekenen uit de S-matrix. Het onderzoek op het gebied van de transportverschijnselen in relativistische systemen concentreert zich momenteel op de studie van neutrinogassen. De theorie der transportverschijnselen in een neutrino-antineutrinomengsel werd ontwikkeld. Op grond hiervan bleek het mogelijk een mechanisme aan te geven voor de scheiding van materie en antimaterie in een vroeg stadium van het heelal. In Delft (M XI) werd het onderzoek aan de moleculaire dynamica van neopenlaan in 1978 afgesloten met de promotie van J. W. Lyklema. Naast het proefschrift werden de resultaten vastgelegd in een tweetal artikelen in Physica. Het onderzoek aan de faseovergangen in spinsystcmen nam een verrassende wending omdat het mogelijk bleek een cxactc-rcnormalisatieprocedurc te ontwerpen voor het tweedimensionale Ising-model. Hierin werd een nieuwe oplossing van het tweedimensionale Ising-model aangegeven waar direct de kritieke eigenschappen uit volgen. De mogelijkheid van toepassing van deze nieuwe methodes op andere systemen wordt bestudeerd. In Eindhoven (M XII) vordert het werk aan de mengkoelmachine goed: de NMRIhermometrie is ontwikkeld en getest. De nieuwe mengkoeler is nu afgeleverd en met testen is aangevangen. In M VI-Leiden is het theoretisch onderzoek geconcentreerd rond problemen bij dynamische instabiliteiten. Zo werd nagegaan hoe de Brownse beweging wordt beïnvloed door de anomale snelheidsfluctuaties in een fluïdum bij de Bénard-instabiliteit, in het bijzonder werd bijvoorbeeld gevonden dat de frictiecoëfficiënt naar nul gaat bij het kritieke Rayleigh-getal. Verdere studie van de ballastweerstand leidde tot nieuwe resultaten voor de stabiliteitseigenschappen van de inhomogene stationaire toestanden van dit systeem.

Molecuulfysica

In M II-Leiden, Huygens Laboratorium naamde bending mode gemeten. Het werd de kinetische theorie voor roterende bleek dat bij de interpretatie van de moleculen verder uitgewerkt. Met name experimenten die rechtstreeks de grenswerden uitdrukkingen afgeleid voor de vlakspanning van de film leveren, de viscomagnetische diffusieflux, een verinvloed van de viscositeit van de lucht schijnsel dat optreedt in verdunde gassen die de film begrenst, in rekening moest bij aanwezigheid van een magneetveld. worden gebracht. De zo gevonden grensEen verblijf van Cercignani resulteerde vlakspanning is lager dan die van de in een elegante beschrijving van door bulk zeepoplossing en bovendien Borman (Moskou) ontdekte polarisatieafhankelijk van de golflengte van de verschijnselen in roterende moleculen in bending mode, het Knudsen-gebied ten gevolge van de anisotropie van de interactie met de wand. Van het experimentele werk in 3. Onderwerpen van onderzoek Leiden kan het volgende worden vermeld. Op het Kamerlingh Onnes WERKGROEP MI Laboratorium leidde het onderzoek aan Amsterdam - Van der Waals-laboratode quantumvloeistoffen tot de 'synthese- rium, prof. dr. N. I. Trappeniers gedachte' met betrekking tot de capillaire 1. Toestandsvergelijking van gassen stroming van helium II. Uit het ver1.1. Isothermenmetingen kregen overzicht van druk en tempera1.2. I] king van drukmeetcilinders tuurverschillen bij onafhankelijk variabel 1.3. p,V,l-metingen bij ultrahoge druk massatransport en warmtetransport over 2. Toestandsvergelijking van mengsels een capillair van 10 cm lengte laat zich Leiden - Huygens Laboratorium, prof. een groot aantal verschillende stromingsdr. J. J. M. Beenakker, prof. dr. H. F. P. experimenten verklaren, zelfs de resulKnaap taten van onderzoek aan isotherme 1. Lichtverstrooiing in gassen stroming in capillairen van meer dan 2. Dubbele breking in een grenslaag van 100 meter lengte. Op het Huygens een sterk verdund warmtegeleidend gas Laboratorium concentreerde het werk 3. Fluorescentiemetingen aan gepolarizich rond roterende moleculen. Het seerde moleculaire bundels onderzoek naar de invloed van molecu4. Experimentele bepaling van de vorm laire eigenschappen als traagheidsvan de niet-cvenwichtsdistributiefunctie moment en dipoolmoment werd afgein aanwezigheid van een temperatuurrond in een dissertatie (B. J. Thijsse). gradiënt Het werk over de lijnverbreding door botsingen in H^-gas en zijn isotopen bij WERKGROEP Mil lage temperaturen bevat duidelijke Amsterdam — Van der Waals-laboratoaanwijzingen dat K-orde storingstheorie rium, prof. dr. N. J. Trappeniers onvoldoende is voor het beschrijven van 1. Transportverschijnselen botsingsverschijnselen die samenhangen 1.1. Viscositeit met de oriëntatie van de rotatie-as. In toenemende mate is de aandacht ver1.2. Viscositeit van gassen in het kritieke schoven naar het gebied van de zeer gebied lage drukken: hier werd voor het eerst 2. Warmtegeleiding van gassen in het experimenteel aangetoond dat er in een kritieke gebied warmtestroom bij een wand een Leiden — Kamerlingh Onnes Laboratooriëntatiepolarisatie van het molecuul rium, prof. dr. R. de Bruyn Ouboter, optreedt die resulteert in optische prof. dr. K. W. Taconis dubbele breking. Voorts werd het 1. Superfluïditeit in 4 HeII bestaan van de magnetisch geïnduceerde 1.1. Bewegende He H-film koppeling tussen visceuze stroming en 1.2. Het 4de geluid in bulk Heli in diffusie experimenteel aangetoond. Bij nauwe lange kanalen het onderzoek met moleculaire bundels 1.3. Wrijving in Heil, poging tot werd het werk aan edelgassen afgerond, synthese van de stromingsverschijnselen samenvattende publikaties zullen binnen1.4. Stromingsverschijnselen in zeer kort gereedkomen. lange capillairen 1.5. Koeling in de adiabatische stroming In Utrecht (M V) tenslotte werd bij het van He II onderzoek aan de dunne vloeistoffilms 1.6. Onderzoek naar de samenhang van voor het eerst de hoogfrequente, zogewervelproduktie met macroscopische

85


quantumeffecten in He II 1.7. Gedrag van ionen in H e i l 1.8. Dispersie en absorptie van het tweede geluid in stromend He II; verband tussen verschillende dissipatieve effecten 1.9. Helmholtz-resonatoren voor het tweede geluid (theoretisch en experimenteel) 2. 'He- 4 He mengsels, superfluïditeit in'He 2.1. Verstrooiing en absorptie van fononen; volumedemping en snelheid van het tweede geluid met behulp van korte warmtepulsen in mengsels 2.2. Snelheid van het tweede geluid en oppervlaktedemping in resonatoren bij mengsels 2.3. De Leidse mengkoelmachine 2.4. Pomeranchuk-koeling gekoppeld aan de Leidse mengkoelmachine; bestudering van de superfluïditeit van het zuivere isotoop 'He 3. Supergeleiding 3.1. Macroscopische quantumverschijnselen in supergeleiders 3.2. Transportverschijnselen in Type II supergeleiders Leiden - Huygens Laboratorium, prof. dr. 1. J. M. Beenakker, prof. dr. H. F. P. Knaap 1. Warmtegeleiding en viscositeit van gassen in een magnetisch veld 2. De viscomagnetische warmtestroom en de viscomagnetische diffusiestroom 3. Invloed van magnetische velden op de thermodiffusie van gassen 4. Invloed van een magnetisch veld op de diffusie van gassen 5. Verschil in interactie tussen optische isomeren 6. Moleculaire bundels 7. Theorie: transportprocessen in gassen en vloeistoffen WERKGROEP MIII Amsterdam — Van der Waals-laboratorium, prof. dr. N. J. Trappeniers 1. Drukinvloed op rotatie-spectra 2. Lichtverstrooiing en laser-interferometrisch onderzoek van gassen in het kritieke gebied 3. Laser lichtverstrooiing aan mengsels Amsterdam - Fysisch Chemisch Laboratorium, prof. dr. J. van der Elsken 1. Experimenteel onderzoek van de moleculaire dynamica van veeldeeltjessystemen met behulp van ver-infraroodspectroscopie

WERKGROEP M V Utrecht - Van 't Hoff Laboratorium, prof. dr. J. Th. G. Overbeek 1. Interacties en dynamische processen in dunne, vrije vloeistoffilms 2. Interacties en dynamische processen in geconcentreerde colloïdale dispersies

WERKGROEP M VI - THEORETISCH ONDERZOEK Amsterdam - Instituut voor Theoretische Fysica, prof. dr. J. de Boer, dr. J. Hijmans 1. Symmetrie-eigenschappen van het 16-vertexmodel 2. Eindpuntsverdeling van self-avoiding random walks 3. Wilson-theorie en schaalwetten bij het kritieke punt 4. Statistische mechanica van een macromoleculaire monolaag Amsterdam - Instituut voor Theoretische Fysica, prof. dr. S. R. de Groot 1. Geretardeerde interatomaire wisselwerking 2. Relativistische kinetische theorie 2.1. Quantumsystemen; leptongassen 2.2. Plasmatheorie. Landau-vergelijking Groningen - Instituut voor Theoretische Natuurkunde, prof. dr. N. M. Hugenholtz 1. Fase-overgangen in klassieke en quantumsystemen. Kritieke verschijnselen 2. Dynamica van oneindige systemen; voorwaarden voor het bestaan van thermisch evenwicht Leiden - Instituut-Lorentz, prof dr. P. Mazur 1. Brownse beweging en fluctuerende hydrodynamica, o.a. in het kritieke gebied en bij de Bénard-instabiliteit 2. Irreversibele thermodynamica en fluctuatietheorie van verschijnselen in grenslagen en oppervlakten Niet-lineaire fluctuerende hydrodynamica, o.a. in de ballastweerstand en voor dichtheidsflnctuaties in een vloeistof WERKGROEP M VIII Amsterdam - Van der Waals-laboratorium, prof. dr. N. J. Trappeniers 1. Kernmagnetische resonantie onder hoge druk 2. Zelfdiffusie met spinecho-techniek 3. Kernmagnetische resonantie met hoog oplossend vermogen 4. Kernmagnetische resonantie bij iage temperaturen

5. NMR-experimenten (relaxatietijden, zelfdiffusie) in een supergeleidende magneet (6,4 tesla) WERKGROEP M XI Amsterdam - Van der Waals-laboratorium, prof. dr. N. J. Trappeniers 1. Moleculaire dynamica Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. J. M. J. van Leeuwen 1. Moleculaire dynamica van neopentaan 2. Renormalisatietheorie van faseovergangen WERKGROEP M XH Eindhoven - Afdeling der Technische Natuurkunde, dr. H. M. Gijsman 1. Een mengkoeler met meer dan één mengkamer 4. FvMikaties F. S. Stibbe, N. J. Trappeniers: ESR of Cr*+ in CsCI and NHiCl single crystals. Physica »5B (1978) 81. N. J. Trappeniers, F. W. van Emden: Critical anomaly in the proton chemical shift of methylfluoride. Chem. Phys. Letters 54 (1978) 203. A. Isihara, N. I. Trappeniers: Critical anomaly in NMR shielding constant. Chem. Phys. Letters 54 (1978) 207. N. J. Trappeniers, F. S. Stibbe, J. L. Rao: ESR and optical spectra of Cui+:NHiBr. Chem. Phys. Letters 5* (1978) 10. N. J. Trappeniers, S. N. Biswas, P. van 't Klooster.' Glass enclosed resistance thermometer for temperature measurement inside a high-pressure vessel. Rev. of Sci. Instr. 4» (7) (1978) 1007. A. J. Nijman, N. J. Trappeniers: A high pressure NMR study of solid methane I. The second moment. Physica 95B (1978) 147. H. R. van den Berg, N. I. Trappeniers: Experimental determinatoin of the logarithmic term in the density expansion of the viscosity coefficient of krypton at 25°C. Chem. Phys. Letters 5* (1978) 12. C. D. Myrat, N. J. Trappeniers, J. A. Schouten: Gas-gas and gas-liquid equilibria in the system ammonia-neon. Physica 94A (1978) 559. G. de Broukère: Calculations of observables in metallic complexes by the Molecular Orbital theory. Chem. Phys.

Molecuulfysica

86

Letters 37 (1978) 203. T. Toyoda, D. Y. Kojima, A. Isihara: Correlation in a 2 d election gas. Surface Science 73 (1978) 266. N. J. Trappenicrs, A. C. Michels: Bepaling van kritieke exponenten van een systeem van één component in de fluid fase. Ruimtevaart okt./dec. 1978. F. W. van Emden: Nuclear magnetic shielding in methylfluoride at high pressure and in the critical region. Proefschrift, Amsterdam, 19 april. E. W. A. Elenbws: Drukverbrtding in het rotatiespeclrum van methylfluoride. Proefschrift, Amsterdam, 17 mei. J. C. A. Offringa: De viscositeitscoëfficie'nt van xenon in het kritieke gebied. Proefschrift, Amsterdam, 7 juni. P. van 't Klooster: The effect of pressure on the elastic constants of noble metals from 77 K to 300 K. Proefschrift, Amsterdam, 20 december. B. S. Douma, T. R. Geballe: Slur* cell noise reduction of a CO> laser beam. Quantum Electronics Letters QE-14 (1978) 391. K. D. van den Hout: Collisional broadening of depolarized spectral lines of hydrogen gases at low temperatures. Proefschrift, Leiden, 19 juni. A. A. J. Matsinger, R. de Bruyn Ouboter, H. van Bcelen: On the hysteretic behaviour of a superconducting ring, containing two weak links in an applied magnetic field. Physica MB (1978) 91. A. A. J. Matsinger, R. de Bruyn Ouboter, H. van Beelen: On the possible existence of a thermopower in the superconducting state. Physica 93B (1978) 63. R. de Bruyn Ouboter: Super/low in very long glass-capillaries. J. de Phys. 39 (1978) C6-13I4. H. van Beelen, P. G. P. Weijenbergh: On the transport entropy of vortices in the mixed superconducting state. Phys. Lett. iSA (1978) 329. P. G. P. Weijenbergh, H. van Beelen: The Ettingshausen effect in superconducting Pburlnai. Physica 94B (1978) 287. P. G. P. Weijenbergh, H. van Beelen: A method to measure the thermal conductivity of discs of arbitrary shape, demonstrated on a type-Il superconductor. J. de Phys. 3» (1978) C6-1194. A. Hartoog, H. van Beelen, R. de Bruyn Ouboter, K. W. Taconis: Persistent capillary flow of He II. J. de Phys. 3» (1978) C6-140. H. J. Verbeek, H. van Beelen, R. de

Bruyn Ouboter, K. W. Taconis: Thirdsound pulses in doubly connected systems. I. de Phys. 39 (1978) C6-142. K. W. Taconis: Dillution Refrigeration. Cryogenics S (1978) 459; I.I.F.-commision A1-2 (1978) 31. H. van Beelen: Stromingsverschijnselen in helium 11. NTvN A44 (3) (1978) 104. A. G. M. van der Boog, L. P. J. Husson, H. C. Kramers: Measurements of the second-sound velocity in dilute 'He-'He mixtures. Phys. Lett. MA (1978) 305. B. ] . Thijsse, P. G. van Ditzhuyzen, L. J. F. Hermans, H. F. P. Knaap: The influence of a magnetic field on the transport properties of symmetric top molecules. Trans. ASME (1977) 638. B. J. Thijsse: Molecular structure and nonequilibrium polarizations: recent experiments on polar gases. Proefschrift, Leiden, 13 juni. W. E. Kohier, G. E. I. Eggermont: On the theory of the viscomagnetic diffusion flux (bulk effect). Physica 91A (1978) 17. G. E. J. Eggermont, P. Oudeman, L. J. F. Hermans, J. J. M. Beenakker: Experiments on the angular dependence of the thermomagnetic pressure difference. Physica 91A (1978) 345. G. E. i. Eggermont, L. J. F. Hermans, J. J. M. Beenakker, H. Vestner: The boundary layer behavior of angular momentum polarizations in polyatomic gases. Physica 91A (1978) 365. G. E. J. Eggermont, P. W. Hermans, L. J. F. Hermans, H. F. P. Knaap, J. J. M. Beenakker: Viscomagnetic heat flux experiments as a test of gas kinetic theory in the Burnett regime. Z. Naturforsch. 33a (1978) 749. C. A. Linse: The total cross section as a function of energy for elastic scattering of noble gas atoms. Proefschrift, Leiden, 18 januari.

W. E. Kohier, H. F. P. Knaap, G. E. J. Eggermont, G. W. 't Hooft: Kinetic theory of nonequilibrium alignment phenomena in dilute polyatomic gases in external magnetic and electric fields (inverse operator technique). Z. Naturforsch. 33a (1978) 761. G. W. 't Hooft: Thermal diffusion and Dufour effect for gases in external fields. Proefschrift, Leiden, 19 december. E. W. Boom, J. van der Elsken: Anisotropic intermolecular force effects; the Ar-HCl van der Waals molecule. J. Mol. Struct. 45 (1978) 113. J. G. Kircz, G. J. Q. van der Peijl, D. Frenkel, J. van der Elsken: Deter-

mination of potential energy surfaces for Ar-HCl and Kr-HCl from line broadening data. J. Chem. Phys. 69 (1978) 4604. G. J. Q. va» der Peijl, D. Frenkel, J. van der Elsken: Experimental and calculated cross sections for pressure broadening of Raman lines of HCl. Chem. Phys. Lett. 5« (1978) 602. A. J. C. Ladd, L. V. Woodcock: Structure of the Lennard-Jones (100) crystal-liquid interface. J. Phys. C 11 (1978) 3565. J. Q. Broughton, L. V. Woodcock: A Molecular dynamics study of melting. X. Phys. C 11 (1978) 2743. S. Sche, H. M. Fijnaut: Dynamics of thin, free, liquid films stabilized with ionic surfactants. Surface Science 7* (1978) 186. S. Sche: Electrohydrodynamics on thin, free, liquid films stabilized with ionic surfactants. J. Electrostatics 5 (1978) 71. H. M. Fijnaut, J. G. H. Joosten: Relaxation of the squeezing mode in free, liquid films. J. Chem. Phys. « (1978) 1022. W. A. B. Donners, A. Vrij: The critical thickness of thin, free, liquid films. Colloid and Polymer Sci. 25C (1978) 804. J. A. de Feijter, J. B. Rijnbout, A. Vrij: Contact angles in thin liquid films. I. Thermodynamic description. J. Colloid Interface Sci. «4(1978)258. J. A. de Feijter, A. Vrij: Contact angles in thin liquid films. 11. Contact angle measurements in Newton black soap films. J. Colloid Interface Sci. «4 (1978) 269. J. G. H. Joosten, A. Vrij, H. M. Fijnaut: Surface waves on thin, free liquid films. In: Physicochemical Hydrodynamics, ed. D. Brian Spalding, Advance Publications, Guernsey, 1978. A. Vrij: Influence of polydispersity on the light scattering of concentrated dispersions of spherical particles. Chem. Phys. Lett. 53(1978) 144. A. Vrij: Light scattering of a concentrated multicomponent system of hard spheres in the Percus-Yevick approximation. J. Chem. Phys. (9 (1978) 1742. H. M. Fijnaut, C. Pathmamanoharan, E. A. Nieuwenhuis, A. Vrij: Dynamic light scattering from concentrated colloidal dispersions. Chem. Phys. Lett. 59 (1978) 351. P.-ÏI. G. M. van Blokland, J. Th. G. Overbeek: Van der Waals forces between

87


objects covered with a chromium layer, J. Chem. Soc. Faraday Trans. I 74 (1978) 2637. A. Vrij, H. M. Fijnaut: Colloidal* vloeistoffen - een nieuw perspectief? FOM-jaarboek (1978) 139. A. Gaaff, J. Hijmans: Interpretation of the symmetry group of the homogeneous 16-vertex model in terms of Lorentz similarity transformations. Physica 94A (1978) 192. M. P. Nightingale: Phenomenological Renormatization Group Theory. Proefschrift, Amsterdam, 21 juni. A. J. Kox F. W. Wiegel: Statistical mechanics of a lipid monolayer. Physica MA (1978) 466. F. W. Wiegel, A. J. Kox: Self-consistent field theory of a lipid monolayer. Phys. Lett. C8A (1978) 286. Ch. G. van Weert, W. P. H. de Boer: On the derivation of quantum kinetic equations I. Collision expansions, loam. Stat. Phys. IS (1978) 271. W. P. H. de Boer, Ch. G. van Weert: On the derivation of quantum kinetic equations II. Nonlocal Uehling-UMenbeck equation. Journ. Stat. Phys. 18 (1978) 281. S. R. de Groot: Particle interactions and statistics at high energies: new developments in relativistic kinetic theory. Comptes rendus Colloque international sur Ie role de la physique mathématique dans Ie développement de la science, College de France, Paris, 13-15 juni 1977, Unesco, Parijs, 1978. 1. J. Dijkstra, W. A. van Leeuwen: Mathematical aspects of relativistic kinetic theory. Physica 9#A (1978) 450. M. A. J. Michels, L. G. Suttorp: On adiabatic perturbation theory for the energy eigenvalue problem. Physica 93A (1978) 559. M. A. J. Michels, L. G. Suttorp: Diagrammatic analysis of adiabatic and time-independent perturbation theory for degenerate energy levels. Chemical Physics Letters 58 (1978) 385. H. van Erkelens, W. A. van Leeuwen: Relativistic Boltzmann-theory for a plasma I. The entropy production. Physica 8»A (1977) 113. H. van Erkelens, W. A. van Leeuwen: Relativistic Boltzmann-theory for a plasma II. Reciprocal relations. Physica 8»A (1977) 225. W. P. H. de Boer, S. R. de Groot: Coefficients de transport d'un gaz de neutrinos et d'antineutrinos. C.R. Acad.

Sc. Paris 2MB (1978) 325. W. P. H. de Boer S. R. de Groot: Transport properties of a neutrinoantineutrino mixture. Physica 93A (1978) 485. H. van Erkelens, W. A. van Leeuwen: Relativistic Boltzmann-theory for a plasma III. Viscous phenomena. Physica 90A (1978) 97. H. van Erkelens, W. A. van Leeuwen: Relativistic Boltzmann-theory for a plasma IV, A variational method. Physica 9IA (1978) 88. W. P. H. de Boer, S. R. de Groot, L. J. van den Horn: Values for the transport coefficients of a neutrino-antineutrino system. Physica 94A (1978) 91. W. P. H. de Boer, S. R. de Groot, L. J. van den Horn: Valeurs des coefficients de transport d'un gaz de neutrinos et d'antineutrinos. C. R. Acad. Sc. Paris 287B (1978) 243. P. Mazur, G. van der Zwan: Brownian motion in a fluid close to its critical point. Physica 92A (1978) 483. D. Bedeaux, I. Oppenheim: Hydrodynamic response and free surface modes for two immiscible fluids. Physica 9tA (1978) 39. R. A. Pasmanter, D. Bedeaux, P. Mazur: The Ballast Resistor, an electro-thermal instability in a conducting wire II: linear fluctuation around the stationary state. Physica 9tA (1978) 151. D. Ronis, D. Bedeaux, 1. Oppenheim: On the derivation of dynamical equations for a system with an interface I: General theory. Physica 9«A (1978) 487. F. Garisto, P. Mazur: Brownian motion near the Bénard-Rayleigh instability. Physica 94A (1978) 365. W. van Saarloos, J. M. J. van Leeuwen, A. M. M. Pruisken: Variational principles in renormatization theory. Physica MA (1978) 323. J. M. J. van Leeuwen: Position-space renormalization approach. Ann. Israel Phys. Soc. vol. 2 M978) 174. J. M. J. van Leeuwen: Phase transitions in spin systems. Fundamental Problems in Statistical Mechanics IV, p. 313. J. M. J. van Leeuwen: Position space renormalization group. Lecture Notes in Physics 79, p. 325. Springer Verlag. H. J. Hilhorst: Exact linear renormalization of a one-dimensional system with phase transition. J. Stat. Phys. 17 (1977) 413. H. J. Hilhorst: Real-space calculation of the spin-spin correlation in the two-

dimensional Ising-model above T,-. Ann. Israel Phys. Soc. 2 (1978) 614. H. J. Hilhorst, M. Schick, J. M. J. van Leeuwen: Differential form of real-space renormalization: Exact results for twodimensional Ising-models. Phys. Rev. Lett. 4» (1978) 1605.

5. Btydragen aan conferenties e.d. E. W. A. Elenbaas-Bunschoten: Line broadening in the rotational spectrum of methylfluoride. 3r,i Int. conf. on submillimetre waves and their applications, Guildford, Engeland, 29 muart-1 april. Werkgroep Magnetische Resonantie. Vrije Universiteit, Amsterdam. 3 maart 1978. M. Sprik: NMR in methaan bij heliumtemperatuur. M. H. M. Schutte: Fase-overgangen in vast methaan tot 10 khar door middel van NMR. B. Arends: Zelfdi)'fusie in etheen met behulp van de spinechomethode. A. C. Michels: Determination of critical exponents for a one-component fluid system. Symposium spacelab utilisatie. N.V.R., Utrecht, 10 november. M. H. M. Schutte, K. O. Prins N. J. Trappenicrs: A high pressure NMRinvestigation of phase transitions in solid ethane. 20e Congres Ampère, Tallin, USSR. B. Arends, K. O. Prins, N. J. Trappeniers: Spin-echo study of setfdiffusion in ethylene and xenon at high pressure. 20e Congres Ampère, Tallin, USSR. Conferentie NNV-sectie Atomaire Botsingsfysica, Luntcren, 9 januari 1978. L. K. van der Mcij, J. P. Bekooy, J. Korving: Onderzoek van reoriënlatie (AMj) botsingen in moleculaire bundels van Nat. H. F. P. Knaap: Informatie over botsingsprocessen uit lichtverstrooiing aan gassen. C. A. Linse, J. J. H. van den Biesen, E. H. van Veen, C. J. N. van den Meijdenberg: Totale botsingsdoorsneden van enkele edelgassystemen als functie van de snelheid. Frühjahrstagung DPG/NNV, Freudenstadt, W.-Duitsland, 6-10 maart 1978. P. Oudeman: Birefringence in the boundary layer of a rarefied heat-

88

conducting gas. J. N. Breunese: Experiments on transport phenomena in optically active gases. G. W. 't Hooft: A test of an Onsager relation in a magnetic field: The diffusio-thermo effect and the thermal diffusion effect. E. Mazur: The influence of a magnetic field on gaseous diffusion: An experimental proof. H. M. Fijnaul, E. A. Nieuwenhuis, C. Palhmamanoharan, A. Vrij: Dynamic light scattering from concentrated colloidal dispersions. J. G. H. Joosten, H. M. Fijnaut: Dynamic light scattering from thin, free, liquid films. D. Bedeaux: Dynamical properties of two phase systems; boundary conditions and interfacial phenomena. K. W. Taeonis: Dilution refrigeration. Advances in refrigeration at the lowest temperatures (100th anniversary of the first liquefaction of air) Zurich, Zwitserland, maart. 15th International Conference on Low Temperature Physics Grenoble, Frankrijk, 23-29 augustus 1978. R. de Bruyn Ouboter: Super/low in very long glass-capillaries. P. G. P. Weijenbcrgh: A method to measure the thermal conductivity of discs of arbitrary shape, demonstrated on a type-H superconductor. A. Hartoog: Persistent capillary flow of Hell. H. J. Verbeek: Third-sound in doubly connected systems. A. T. A. M. de Waele, G. M. Coops, H. M. Gijsman: Considerations on mixing chambers. Proc. p. 1150. I lth International Symposium on Rarefied Gas Dynamics, Cannes, Frankrijk, 3-9 juli 1978. L. J. F. Hermans: The use of a magnetic field in an experimental verification of transport theory for rarefied gases. H. F. P. Kraap: The interrelation of various Senftleben-Beenakker effects in diffusing c. id heat conducting gas mixtures. L. P. Roodhart, G. H. Wegdam: Laserinduced collisional excitation of the rotations of HCl. Conference abstract nr 144, p. 34. L. J. F. Hermans: The SenftlebenBeenakker effect. Workshop on rotational and vibrational relaxation in

Molecuulfysica

molecular gases, Les Houches, 21-30 september. E. W. Boom, J. van der Elsken: Anisotropic intermodular force effects; the Ar-HCl van der Waals molecule. XHIth European congress on molecular spectroscopy, Wroclaw, Polen, 12-16 september, p. 113; J. Mol. Struct. 45 (1978). L. P. Roodhart, G. H. Wegdam: Vibration-rotation energy transfer in HCl mixtures by laser induced fluorescence. Third int. conf. on submillimetre waves, Surrey, Engeland, 29 maart-1 april. Proc. p. 138. H. M. Fijnaut: Dynamische lichtverstrooiing van geconcentreerde dispersies. Informeel Symposium over dynamische lichtverstrooiing, Amsterdam, 7 juni. J. G. H. Joosten: Detectie tan de relaxatie van de stretching mode in dunne vloeistoffilms. Informeel Symposium over dynamische lichtverstrooiing, Amsterdam, 7 juni. H. M. Fijnaut, C. Pathmamanoharan, E. A. Nieuwenhuis, A. Vrij: Dynamic light scattering from concentrated colloidal dispersions. Euromech 104, Leuven, 6-10 september. A. Vrij: Structural characterization of concentrated colloidal dispersions by light scattering. Euromech 104, Leuven, 6-10 September. J. G. H. Joosten: Detection of the stretching mode in thin, free, liquid films by means of laser intensity fluctuation spectroscopy. Vlth Conf. 'Chemistry of Interfaces', Varna, 25-29 september. A. Vrij: Interaction forces in thin liquid films. Vlth Conf. 'Chemistry of Interfaces', Varna, 25-29 september. A. Vrij, E. A. Nieuwenhuis, H. M. Fijnaut, W. G. M. Agterof: Application of modern concepts in liquid stdte theory to concentrated particle dispersions. Faraday discussions no. 65, Lunteren, 11-14 april. D. Bedeaux: The critical behaviour of the dielectric constant. Gordon Conference, New Hampshire, USA, 8 juli. P. Mazur: Linear thermodynamics of irreversible processes and nonlinear phenomena. Symposium on Statistical Mechanics (dedicated to prof. dr. J. Meixner) Aken, W.-Duitsland, 12-13 oktober.

6. Voordrachten J. P. J. Michels: Transportcoëfficiënten uit moleculaire dynamica-berekeningen. Lab. voor Techn. Natuurkunde, Delft, 31 januari. H. F. P. Knaap: Optical research in molecular physics. Institut für Theoretische Physik der Universitat ErlangenNUrnberg, Erlangen, W.-Duitsland, 6 februari. H. F. P. Knaap: Dynamic aspects of light scattering by gases. Royal Society, Londen, Engeland, 23 februari. A. F. Turfa: The role of short-range, anisotropic intermolecular potentials in calculating dynamical cross sections. Katholieke Universiteit Nijmegen, 26 januari. A. F. Turfa: A survey of the fully dynamical classical approach to molecular collisional phenomena. Institut für Theoretische Physik der Universitat Erlangen-Nürnberg, Erlangen, W.-Duitsland, 25 april. A. F. Turfa: Semiclassical theoretical methods for the calculation of molecular spectral line broadening cross sections. Institut für Theoretische Physik der Universitat Erlangen-Nürnberg, Erlangen, W.-Duitsland, 26 april. J. J. M. Beenakker: Rotating molecules. Max-Planck-Institut für Strömungsforschung Göttingen, W.-Duitsland, 24 mei. G. W. 't Hooft: The Soret and Duf our effect for gases in an external magnetic field. Institut für Theoretische Physik der Universitat Erlangen-Nürnberg, Erlangen, W.-Duitsland, 20 juli. G. W. 't Hooft: Thermodiffusie in magneetvelden. Kamerlingh Onnes Laboratorium, Leiden, 3 november. H. M. Fijnaut: Light scattering from concentrated dispersions. Vrije Universiteit van Brussel, België, 26 januari. H. M. Fijnaut: Dynamic and static light scattering from colloidal dispersions. Universitat von Konstanz, W.-Duitsland, 19 september. H. M. Fijnaut: Light scattering and diffusion of a Brownian particle. Landelijk Seminarium Statistische Mechanica, Utrecht, 1 december. J. Th. G. Overbeek: Microemulsions, a field at the border between lyophobic and lyophilic colloids. The first Rideal Lecture. Faraday Discussions, Wageningen, april. A. J. Kox: De fysica van biomembranen.


89

verslag

Instituut voor Theoretische Fysica, Amsterdam, 6 april. A. J. Kox: Statistical Mechanics of lipid monolayers. Dept. de Physique, Universilé de Montreal, Qué., Canada, 27 april. J. Hijmans: Catastrofe-theorie. Instituut voor Theoretische Fysica, Amsterdam, 14 december; Instituut voor Theoretische Fysica, Nijmegen, 22 december. M. A. J. Michels: Quantumelektrodynamische theorie van de paarpolariseerbaarheid. Amsterdam) 9 februari. S. R. de Groot: Las ecuaciones de movimiento de una particula con spin en un campo. Universidad Autónoma de Santo Domingo, Santo Domingo, Dominicaanse Republiek, 9 januari. S. R. de Groot: El electromagnetismo; desde la ieoria microscópica hasta la teoria macroscópica. Universidad Autónoma de Santo Domingo, Santo Domingo, Dominicaanse Republiek, 10 januari. S. R. de Groot: Las ecuaciones de movimiento de una particula con spin. Universidad Nacional Pedro Henriquez Urena, Santo Domingo, Dominicaanse Republiek, 13 januari. S. R. de Groot: Neutrinos dans ïunivers. Centre spatial, Kourou, Frans Guyana, 30 januari. S. R. de Groot: On relativistic kinetic theory. Universitas Indonesia, Jakarta, Indonesië, 5 augustus. S. R. de Groot: The scientific work of J. Meixner. Rheinisch-Westfalische Technische Hochschule, Aken, W.-Duitsland, 12 oktober. M. Winnink: Ueber thermodynamische Systeme und K.M.S. Zustande. Institut für Theor. Physik, Universiteit Göttingen, V.'.-Duitsland, juni. M. Winnink: Group Theory in Algebraic Consideration on Thermodynamics. Mathematisch Instituut, Leiden, 9 juni. D. Bedeaux: Dynamical properties of two phase systems; boundary conditions and interfacial phenomena. Vrij Universiteit van Brussel, België, 17 januari. D. Bedeaux: De ballastweerstand, een elektrothermische instabiliteit in een weerstandsdraad. Groningen, 17 februari. D. Bedeaux: Dynamische eigenschappen van twee fasesystemen; randvoorwaarden en oppervlakteverschijnselen. Leiden, 22 februari; Amsterdam, 24 februari. P. Mazur: The Ballast Resistor: I) The nature of the stationary states; 2) The

stability of the stationary states. Drie lezingen aan de Universidad Autónoma de Madrid, Madrid, Spanje, 22-26 mei. J. M. J. van Leeuwen: Exact renormalization theory for d = 2 hing systems. Jülich, W.-Duitsland, 9 juni; Kings' College London, Engeland, 18 oktober; Oxford University, Engeland, 19 oktober; University of Southampton, Engeland, 20 oktober; University of Sussex, Engeland, 23 oktober. J. M. J. van Leeuwen: Fase-overgangen in spinsystemen. Coll. Ehrenfestii, Leiden, 15 november. H. J. Hilhorst: Real-space calculation of correlation functions. Delft, 27 januari. H. J. Hilhorst: The triangular Ising model solved by a new renormalization method. Delft 14, 28 april; Nijmegen, 12 mei; Trondheim, Noorwegen, 13 december. H. J. Hilhorst: Renormalisation de systimes è variables discretes. Griens, Frankrijk, 18 mei. H. J. Hilhorst: The self-avoiding random walk problem. Trondheim, Noorwegen, 15 december.

7. De Commissie van de Werkgemeenschap voor Molecuulfysica was op 31 december samengesteld uit: prof. dr. P. Mazur, voorzitter, leider werkgroep M VI-L drs. F. R. Diemont, secretaris prof. dr. J. J. M. Beenakker, wetenschappelijk secretaris, leider werkgroep MI-L en MUL/HL prof. dr. J. de Boer, leider werkgroep M Vl-A I prof. dr. R. de Bruyn Ouboter, leider werkgroep MI1-LIKOL prof. dr. A. Dymanus prof. dr. J. van der Elsken, leider werkgroep M lll-FCh dr. M. H. J. J. Ernst prof. dr. S. R. de Groot, leider werkgroep M Vl-A II dr. H. M. Gijsman, leider werkgroep MXll dr. J. Hijmans, leider werkgroep M Vl-A I prof. dr. N. M. Hugenholtz, leider werkgroep M Vl-G prof. dr. N. G. van Kampen, leider werkgroep M Vl-U prof. dr. H. F. P. Knaap, leider werkgroep M l-L en M ll-L/HL

prof. dr. J. M. J. van Leeuwen, leider werkgroep M Xl-D prof. dr. J. Los prof. dr. J. Th. G. Overbeek, leider werkgroep M V-U prof. dr. I. F. Silvera prof. dr. A. J. Staverman, leider werkgroep M V-L prof. dr. K. W. Taconis, leider werkgroep

M U-L/KOL prof. dr. N. J. Trappeniers, leider

werkgroep MI-A, Mll-A, MM-VdW, MVlll en MXl-A prof. dr. ir. E. J. Verboven, leider werkgroep M VI-N De vergaderingen werden bijgewoond door dr. A. A. Boumans en dr. C. Ie Pair (directie FOM), dr. Ch. G. van Weert, dr. D. Bedeaux (als adjunctleiders van de werkgroepen M VI-A II resp. M VI-L), prof. dr. A. Vrij (namens M V-U), dr. W. A. van Leeuwen (vertegenwoordiger FPR) en afwisselend door drs. H. G. van Vuren en drs. J. Heijn, ter assistentie van de secretaris. Door het overbrengen van de werkgroepen MIX (Utrecht) en M X (Nijmegen) naar de Werkgemeenschap voor Atoomfysica, verlieten aan het begin van het verslagjaar de leiders van deze groepen, prof. dr. C. Th. J. Alkemade en prof. dr. A. Dymanus, de Commissie. Prof. Dymanus trad echter na enkele maanden opnieuw tot de commissie toe, nu als lid op persoonlijke titel. Dr. D. Bedeaux werd benoemd tot adjunct-leider van M VI-L. De taak van de commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissies van de Werkgemeenschappen'.

90

Vaste Stof

91


1. Algemeen 1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap voor de Vaste Stof heeft tot doel het inzicht in de vaste toestand te verdiepen, zowel door experimenteel als door theoretisch werk. Hierbij wordt gestreefd naar fundamenteel begrip in termen van energieniveaus, wisselwerkingen en overgangswaarschijnlijkheden van de elektronen, koppelingen van spins, enzovoort. Door deze beperking wordt het terrein van onderzoek enigszins afgebakend ten opzichte van dat van de werkgemeenschappen 'Metalen FOM-TNO' en Molecuulfysica aan de ene kant en ten opzichte van het werk van FOMRE en SON aan de andere kant. De Werkgemeenschap stelt zich mede tot doel het fundamentele onderzoek van de vaste stof aan universiteiten en hogescholen te stimuleren en een zo goed mogelijke coördinatie van het universitaire onderzoek aan vaste stoffen in ons land en de verspreiding van terzake dienende belangrijke informatie tot stand te brengen.

2. Spewwerk De fysica van de vaste stof is één van de grootste deelgebieden van de natuurkunde, kent vele facetten en verenigt verscheidene andere disciplines. Zo worden de grote deelgebieden van de theoretische natuurkunde, de quanlummechanica, de statistische mechanica en de elektrodynamica, op uitgebreide schaal toegepast, in het bijzonder bij het onderzoek van stoffen die door hun eenvoudige structuur een model zijn voor een bepaald verschijnsel. Anderzijds is in onderzoek van stoffen met extreme of meer complexe eigenschappen een directe aansluiting aanwezig met de scheikunde, de toegepaste wetenschappen en de technologie. Voorts zijn er raakvlakken met de biofysica in onderzoek aan organische kristallen. Een ander kenmerk van de vastestoffysica is de beoefening door groepen van meer individueel werkende onderzoekers. Door het samenkomen van andere disciplines, de rijke scala van toepassingen en het individuele karakter van werken is vastestoffysica bij uitstek geschikt om jonge fysici in contact te brengen met de

meest verschillende en modernste methoden van onderzoek en hen op te leiden tot zelfstandige wetenschapsmensen. Ook de Nederlandse industrie is gebaat met de vorming van onderzoekers op het gebied van de vastestoffysica. Aan alle Nederlandse universiteiten en hogescholen bestaan afdelingen voor onderzoek aan de vaste stof, welke op enkele uitzonderingen na door de FOM-Werkgemccnschap voor de Vaste Stof worden gesteund. In de coördinatie van de Nederlandse vastestoffysica speelt deze Werkgemeenschap een centrale rol, niet alleen wal betreft het direct door FOM gesteunde onderzoek, maar op indirecte wijze, door het stimuleren van persoonlijke contacten, ook van het universitaire onderzoek. In het belang van de coördinatie van het speurwerk onderhoudt de Commissie van de Werkgemeenschap via de leden a titre personnel bovendien intensieve contacten met buiten-universitaire instituten en de industrie. Het verslagjaar was een rustig jaar wat betreft de tweejaarlijkse evaluatie van de programma's van de werkgroepen van de Werkgemeenschap. De laatste evaluatie, met inschakeling van buitenlandse beoordelaars, vond plaats in 1977: de vierde evaluatie zal worden uitgevoerd in 1979. De tweedaagse wetenschappelijke bijeenkomst, bijna een jaarlijkse traditie geworden, werd gehouden op 7 en 8 december in Kuntcren. De organisatorische vorm werd in zoverre iets gewijzigd, dat meer overzichtsvoordrachten werden gehouden, terwijl het werk van de diverse werkgroepen en het daarmee geassocieerde universitaire werk ruimschoots - en levendig - aandacht kreeg in postersessies. Het aantal verbanden van samenwerking tussen de diverse groepen in den lande is nog steeds groeiende, mede door de bijeenkomsten in Lunteren. In het bijzonder werken deze bijeenkomsten bevorderend bij het leggen van contacten tussen de jongere medewerkers. Door de veelzijdigheid en verscheidenheid van de vastestoffysica is het niet verwonderlijk dat de projecten van onderzoek waaraan in de Werkgemeenschap wordt gewerkt, uiteenlopen als de figuren in een kaleidoscoop. Dit geldt zowel voor de doeleinden van onderzoek, de onderzochte stoffen, als de toegepaste technieken. Dit overzicht moet zich

beperken tot een gedeeltelijke opsomming en aanduiding van uitersten. Het programma van de Werkgemeenschap reikt van diëlektrische verschijnselen via luminescentie, elektron-fononinteraclies, vloeibare kristallen, supergeleiding, bandenstructuur en lager-dimensionaal magnetisme tot renormalisalictheorie van kritieke verschijnselen en vierdimensionale groepentheorie van de kristalstructuur. De lijst van onderzochte stoffen loopt van eenvoudige structuren, zoals vast waterslof, zuivere metalen en vierkante lagenroosters, die fundamentele toetsing van effecten mogelijk maken, tot gecompliceerde stoffen zoals organische verbindingen, amorfe stoffen en vloeibare kristallen, waarvan men tracht belangrijke eigenschappen te analyseren. Evenzeer verscheiden is het arsenaal van experimentele technieken, dat onder meer omvat soortelijke warmte, magnetische en elektrische susceptibiliteit, zeer lage temperaturen (millikelvingebied), dynamische polarisatie van kernspins (microkelvingebied), magnetische resonantie (kernspinresonantie, elektronspinresonantie, EN DOR), Mössbauer- . effect, neutronenspectroscopie. sterke gepulste en continue magnetische velden, ruismetingen. De Haas-Van Alpheneffect, magneto-akoestische effecten, optische methoden (LASER, Brillouinen Raman-verstrooiing, Faradayrotatie. submilltmetergolvenspectroscopie, fotoemissie, luminescentie), fononpulsen. tunnelspectroscopie, monochromatische ultrahoogfrcquenle fononen, elektrische en thermische weerstandsmetingen, en hoge drukken. In het volgende wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste ontwikkelingen en resultaten in de werkgroepen van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof gedurende het verslagjaar. In de werkgroep VS-AI is het gelukt om een toestandsvergelijking in vast waterstof te bepalen tot een druk van 25 kbar en als functie van de ortho-paraconcentratie. Een nieuwe isotropische intermoleculaire potentiaal werd bepaald voor H? en Dj, welke ook geldig is in de vaste stof waar met veel-deeltjeseffecten rekening moet worden gehouden. Verbreding en opsplitsing van éénfononovergangen in waterstof, gevonden met spectroscopie in het verre infrarood, kon worden toegeschreven aan sterk


anharmonische wisselwerkingen. Door gedetailleerde metingen werd vastgesteld dat de magnetische anisotropie van het zeldzame aardmetaal gadolinium bij 4,2 keivin toegeschreven moet worden aan verschuiving van elektrontoestanden vlak bij het Fermi-niveau. Door een verdere ontwikkeling van capacitieve meettechnieken zijn deze nu toepasbaar voor magnetostrictiemetingen in richtingen parallel en loodrecht op het aangelegde veld. Zij zijn toegepast bij nauwkeurige meting van de magnetostrictie in nikkel. Een passende beschrijving kon worden gegeven van de hyperfijnwisselwerking van het defectelektron van de dubbelvacature in silicium met naaste buren. Onderzoek met elektronspinresonantie aan warmtebehandeld silicium leverde uitzonderlijk rijke resultaten op. De werkgroep VS-AII is het gelukt met experimentele en theoretische studies aan te tonen dat de in de theorie van de elektron-fononwisselwerking veel gebruikte 'rigid-muffin-tin' benadering de hoofdoorzaak is voor de meestal grote discrepantie tussen berekende en gemeten sprongtemperaturen v~" supergeleiders. Voorts is gevonden dat in metalen met waterstof het De HaasVan Alphen-effect uiterst gevoelig is voor klontering van waterstof. Voor zeer verdunde Pd-H-legeringen bleken de gemeten extremale banen van het Fermi-oppervlak in zeer goede overeenstemming te zijn met recente bandenstructuurberekeningen, hetgeen het voor het eerst mogelijk maakt gebruikelijke benaderingen in de theorie van interstitiële legeringen te testen. De methode van de dynamische depolarisatie van neutronen, een specialiteit van de werkgroep VS-DI, is verder ontwikkeld en toegepast op de Curietemperatuur van nikkel. De voorkeursrichting van de magnetisatie kon nog worden bepaald bij zeer lage magnetisatie, van de orde van enkele Gauss. In een éénkristal van ijzeryttriumgranaat gaf dynamische depolarisatie informatie over secundaire domeinstructuren, die met de optische methode van Faraday-rotatie niet kon worden waargenomen. Dynamische depolarisatie is voorts van groot nut gebleken bij het onderzoek van domeinwandbewegingen en kerngroei in ferromagnetische preparaten. In de tweede Delftse werkgroep, VS-D II, is veel vooruitgang

93

toestand van tetramethylpyrazine (TMP) geboekt met de ontwikkeling van in dureen na picoseconde-laserexcitatie. minuscule Josephson-contacten van Het experiment bewijst dat in dit soort niobium die voor hoogfrequenttoeveelatomige moleculen een coherente passingen en magnetometers geschikt superpositie van spinloestanden kan zijn. ontstaan via de stralingsloze overgang In de werkgroep VS-DN (Delft: van de eerste aangeslagen singuletexperiment; Nijmegen: theorie) kon het tocstanü naar de laagste metastabiele eerder ontwikkelde formalisme van triplettoestand. Melingen aan spinglazen superruimtegroepen ook worden toegepast bij kristallen waarin de modulatie in hoge gepulste magneetvelden (tot 40T), uitgevoerd in de werkgroep ontstaat door wisselwerking tussen inVS-L III, leverden een duidelijk beeld commensurabele roosters van atomaire op van de effecten die in deze materialen subsystemen. De faseovergang van ontstaan uit de competitie tussen commensurabele naar incommeninteraclics van tegengesteld teken. surabele kristalstructuur in Rb^ZuBn Magnetische en calorische metingen aan kon worden bevestigd met infraroodeen reeks legeringen van zeldzamemetingen. Bij het experimentele onderaardmetalen en jd-overgangsmetalen zoek aan de gemoduleerde structuur van waarin singletgrondtoestanden voorNa^CO,] zijn nu ook hogere harmokomen toonden aan dat er in het nischen in de modulatiefuncties bepaald. eleklronspinsysleem fase-overgangen Werk van de werkgroep VS-E in samenwerking met ECN (Petten) aan het optreden van een opmerkelijk karakter. De werkgroep VS-N heeft intensief kritieke gedrag van spinflopsystemen heeft geleid tot directe verificatie van de gebruik gemaakt van de Nijmeegse installatie voor hoge magneetvelden schalingshypothese rond het bikritieke punt. Het onderzoek van deze werkgroep (tot 26,3 T continu). Met de installatie kon onder andere in Esaki-superroosters naar elementaire excitaties van Isingcyclotronresonantie in het verre infrasystemen werd in samenwerking met VS-N uitgebreid met het verre-infrarood- rood worden waargenomen. Ballistische fononen in He-H konden voor het eerst gebied. ook in transmissie worden gedetecteerd, In het onderzoek van de werkgroep VS-G valt gedurende de laatste jaren een een duidelijke indicatie voor de aanwezigheid van fonon-rotoninteracties. ontwikkeling waar te nemen van een verschuiving van de belangstelling van de Ondubbelzinnig kon voorts worden aanfysica van kristallijne materialen naar het getoond dat macroscopische inhomogeniteiten aanleiding geven tot de tot nu toe meer algemene gebied van gecondenonbegrepen lineaire mngnetowcerstand. seerde fasen. Deze ontwikkeling is Bij uiterst nauwkeurige metingen van de indertijd begonnen met hel onderzoek elektrische weerstand in metalen bij lage aan vloeibare metalen en heeft zich voortgezet in het initiëren van onderzoek temperaturen werd een T--term gevonden, die een manifestatie is van aan vloeibare kristallen. Meer recent is aandacht besteed aan metallische glazen. elcktron-elektroninteractie. In de werkgroep VS-U I heeft het onderHet onderzoek aan defecten in ionenzoek aan hoogfrequente fononen in kristallen, dat binnen de oorspronkelijke kristalfysica valt, wordt overigens voort- robijn geleid tot het vaststellen van zowel ruimtelijke als spectrale diffusie van gezet. deze fononen. In het directe spinIn de werkgroep VS-LI is het optreden roosterrelaxatieproces is voor de eerste van kernspinordening in Ca(OH)-> keer de velden hoekafhankelijkheid van aangetoond met kernresonantiemethoden. de relaxatie geverifieerd. Het onderzoek Een polarisatie van de protonspins van aan twee-dimensionale antiferromagneten ruim 85% is gehaald. Het onderzoek heeft geleid tot de observering, en internaar de spindynamica van antiferropretatie in termen van spingolftheorie, magnetische homogene en alternerende van zuivere driemagnonprocessen bij de lineaire ketensystemen heeft belangrijke relaxatie van kernspins. Voorts is een nieuwe informatie opgeleverd ten aannieuw nroces ontdekt, twee-magnonzien van de veldafhankelijkheid van de relaxatie geïnduceerd door een extern spectrale dichtheid van de elektronmagneetveld. De magnetisatie op de spinfluctuaties. De werkgroep VS-L II is buren rondom een onzuiverheid in tweeerin geslaagd interferentie-effecten waar dimensionale antiferromagneten is te nemen in de metastabiele tripiet-

94

gemeten met kernresonantietechniekcn, en berekend met Greenfunctie-methoden. In verschillende uranaten is snelle energiemif ratie waargenomen die bij lage temperatuur aanleiding geeft tot emissie vanuit gestoorde uraancentra en bij hogere temperatuur tot doving van de luminescentie. Voo.-ts werd een succesvol onderzoek verricht aan de uraanluminescentie in natriumfluoride met behulp van selectieve excitatie en tijdsopgeloste spectroscopie. Uit het onderzoek van de werkgroep VS-U II, gericht op fluctuatieverschijnselen, werd de beweeglijkheid en diffusieconstante van gaten in de halfgeleider silicium bepaald als functie van het elektrische veld. De dynamische eigenschappen van enkele vloeibare nematische kristallen werden verder bestudeerd met verstrooid laserlicht. De werkgroep VS-THEORIE, gehuisvest in Delft, Leiden en Utrecht, coördineert het theoretisch onderzoek van de Werkgemeenschap. Berekeningen van de Delftse groep aan de soortelijke warmte van ferromagnetisch geordende dipoolkristallen werden voortgezet. Verder werd aandacht besteed aan de overgang van dipolair naar kortedrachts kritiek gedrag. In de Leidse groep werd een algemene behandeling gegeven voor de stabiliteit van het kritieke gedrag van een systeem met kortcdrachtsinteracties. Voorts werd aandacht besteed aan de magnetisatie van het ééndimensionale XY-model in de limiet van hoge temperaturen, en aan spincorrelatiefuncties van Ising-modellen met paarwissclwerking. Voor bepaalde condities werd de theorie uitgebreid tot Ising-modellen met willekeurige interacties. De werkgroep VS-BSB, gehuisvest in Nijmegen als landelijk centrum voor de berekening van bandenstructuren, heeft de werkzaamheden van vorige jaren voortgezet. In het bijzonder is de conclusie bereikt dat bandstructuurberekeningen kunnen worden gebruikt als basis voor het begrijpen van A15materialen.

3. CMenrerpea vaa orterzoek WERKGROEP V S - A I Amsterdam - Natuurkundig Laboratorium, Universiteit van Amsterdam, prof. dr. I. F. Silvera, prof. dr.

G. de Vries

Vaste Stof

1. Magnetische en calorimetrische eigenschappen van verbindingen van zeldzame-aardmetalen met intermediaire valentie 2. Meting in hoge magneetvelden van (legeringen van) 4f- en 5f-metalen ;n itinerante para- en ferromagneten 3. De Haas-Van Alphen-effect in sterke magneetvelden aan harde supergeleiders, uraniumverbindingen en magnesiumlegeringen 4. Magnetische en thermische volumeeffecten van legeringen rond de kritieke samenstelling voor ferromagnetisme en van zwakferromagnetische legeringen (buiten FOM-verband) 5. De magnetische anisotropie van gadolinium als een functie van temperatuur en druk (buiten FOM-verband) 6. Kristalveld-effecten en transporteigenschappen van verdunde zeldzameaardlegeringen 7. Elektronentrapping in neutronen getransmuteerd silicium 8. Centra in elektronenbestraald zwaar fosfor verontreinigd silicium en in warmtebehandeld zuurstofrijk silicium 9. Optisch geïnduceerde reoriëntaties en spin-roosterrelaxatie van de dubbelvacature in silicium 10. Monovacature in silicium 11. Extended-Hückel-theorie-berekeningen van de elektronische structuur van de dubbelvacature in silicium 12. Onderzoek in vaste moleculaire waterstof door middel van laser-Ramanverstrooiing en vcrinfrarood absorptiespectroscopie 13. Onderzoek atomaire waterstof in de gecondenseerde fase 14. Ontwikkeling van hogedrukapparatuur voor gecondenseerde gassen 15. Berekening van roosterdynamica en renormalized interactions in quantum solids 16. Bepaling van intermoleculaire wisselwerking en thermodynamische eigenschappen van waterstof 17. Order-disorder, fee-hep overgang in vaste waterstof (buiten FOM-verband) 18. Metingen van isochoren in vaste waterstof en zijn isotopen (buiten FOMverband) 19. Raman-verstrooiing van moleculen en clusters in nozzle jet beams 20. Ontwikkeling van diamant anvil cel voor Raman- en X-ray-studies bij lage temperaturen en ultrahoge druk.

WERKGROEP VS - AII Amsterdam - Natuurkundig Laboratorium. Vrije Universiteit, dr. R. P. Griessen 1. Elektrontoestanden en verstrooiing in vaste stoffen 1.1. Onderzoek van elektronverstrooiing in metalen, gemeten m.b.v. het Gantmakher-effect en quantumoscillatorische effecten 1.2. Shear-strain-afhankelijkheid van Fermi-oppervlakken 1.3. Onderzoek van metaalhydriden met het De Haas-Van Alphen-effect (buiten FOM-verband) 1.4. Protonafscherming in overgangsmetaalhydriden: roostervervormingsmetingen 1.5. Elastische constanten van hydriden van intermetallische legeringen 1.6. Spin-dichtheidsgolven in Cr-Mnlegeringen (buiten FOM-verband) 1.7. Diffusie in La-H(D) (buiten FOMverband; 1.8. Elektronentoestanden in verdunde legeringen (theorie, buiten FOM-verband) 1.9. Verstrooiing van elektronen in verdunde legeringen (theorie, buiten FOM-verband) 1.10 Elektrische transportgrootheden (theorie, buiten FOM-verband) WERKGROEP V S - A I I I Amsterdam - Van der Waals-laboratorium, prof. dr. N. J. Trappeniers 1. Elektronenspinresonamie onder hoge druk WERKGROEP VS - D I Delft - Interuniversitair Reactor Instituut, prof. dr. J. J. van Loef 1. Neutronendepolarisatie aan Fe- en Niéénkristallen in het kritieke gebied rond TK (buiten FOM-verband) 2. Magnetische domeinstructuren in VIG, in dunne Ni- en Co-lagen en in FeSiéénkristallen (buiten FOM-verband) 3. Dynamische neutronen depolarisatie WERKGROEP VS - DII Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, dr. ir. J. E. Mooij 1. Fase-slipcentra in ééndimensionale supergeleiders en microbruggen 2. Gestimuleerde supergeleiding 3. Ontwikkeling van de DC SQUIDmeetsystemen 4. Klein-oppervlak Josephson-juncties voor hoogfrequenttoepassingen


95

verslag

WERKGROEP VS - DN Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. ir. P. M. de Wolff, prof. dr. A. G. M. Janner 1. Structuuronderzoek i.v.m. faseovergangen van gemoduleerde structuren 2. Meting van fysische eigenschappen bij deze faseovergangen Nijmegen - Instituut voor Theoretische Fysica, prof. dr. A. G. M. Janner, prof. dr. P. M. de Wolff 1. Geladen deeltjes in elektromagnetische velden (buiten FOM-verband) 2. Gemoduleerde kristalstructuren 3. Gebruik van theta-functies in bandenstructuurberekeningen (in samenwerking met VS - BSB) 4. Mathematische fysica (buiten FOMverband) 4.1. Projectieve representaties van Shubnikov-ruimtegroepen 4.2. Coherente toestanden WERKGROEP V S - E Eindhoven — Technische Hogeschool, prof. dr. F. van der Maesen, prof. dr. M. J. Steenïand 1. Coöperatieve verschijnselen in voornamelijk magnetische systemen 1.1. Thermodynamische eigenschappen in laagdimensionele systemen 1.2. Fase-overgangen en kritieke verschijnselen (gedeeltelijk in samenwerking met ECN) 1.3. De magnetische grondtoestand en zijn excitaties 1.4. Verontreinigde systemen 1.5. Niet-magnetische verschijnselen WERKGROEP VS - G Groningen — Laboratorium voor Vaste Stof Fysica, prof. dr. A. J. Dekker 1. Metalen en legeringen 1.1. Ordening in binaire legeringen 1.2. Amorfe legeringen 1.3. Theoretisch onderzoek 2. Vloeibare metalen 2.1. Knight shifts 2.2. Elektrische transporteigenschappen 2.3. Structuuronderzoek 2.4. Theorie 3. Defecten in ionenkristallen 3.1. 'Kleine' verontreinigingen 3.2. Systematisch onderzoek aan kristalveldsplitsingen van Gd3+ 3.3. Bestudering van dipool-dipoolwisselwerking met behulp van dipoolreoriëntatie 4. Vloeibare kristallen 4.1. Elastische constanten van nema-

tische vloeibare kristallen 4.2. Theoretisch onderzoek WERKGROEP VS - L I Leiden — Kamerlingh Onnes Laboratorium, prof. dr. ir. N. J. Poulis 1. Elektronspin-roosterrelaxatie en kernspin-roosterrelaxatie 2. Dynamische polarisatie en ENDOR 3. Ferro- en antiferromagnetische ordening van kernspins 4. Kernresonantie en relaxatie in metalen en supergeleiders 5. Statische en dynamische eigenschappen van 1- en 2-ilimensionale magnetische systemen bestudeerd m.b.v. resonantietechnieken in magneetvelden tot 75 kOe en bij temperaturen tot 0,01 K 6. Magnetische faseovergangen in sterke magneetvelden 7. Bestudciing van superexchangeinteracties WERKGROEP VS - LII Leiden — Huygens Laboratorium, prof. dr. J. H. van der Waals 1. Spin-roosterrelaxatie tussen de spinniveaus in de laagste triplcttoestand van veelatomige moleculen 2. Elektronspinecho's in aangeslagen moleculen 3. Quantum beats in de fosforescentie WERKGROEP VS - L III Leiden - Kamerlingh Onnes Laboratorium, prof. dr. W. J. Huiskamp 1. Magnetische faseovergangen bij zeer lage temperaturen 2. Magnetisatie en susceptibiliteitsmetingen in hoge magneetvelden 3. Kernspinresonantie 4. Kernspinordeningsverschijnselen WERKGROEP VS - N Nijmegen — Fysisch Laboratorium, prof. dr. P. Wyder 1. Vastestofonderzoek in het verre infrarood 1.1. Opbouw van apparatuur 1.2. Spectroscopie aan supergeleiders 1.3. Genereren en detecteren van verinfraroodstraling met puntcontacten (Josephson-effect) 1.4. Fotogeleiding in ultrazuiver germanium 1.5. Cyclotronresonantie in hoge magneetvelden 1.6. Spectroscopie aan gemoduleerde structuren

2. Quantumvloeistoffen (voornamelijk supergeleiders) 2.1. Fononengeneratie en detectie m.b.v. supergeleidende tunnel-junktics in het 10" Hz-gebied 2.2. Fononen in helium 2.3. Supergeleidende films 3. Metalen 3.1. 'Eenvoudige" transporteigenschappen van 'eenvoudige' metalen 3.2. Puntcontacten tussen normale metalen 3.3. Klein deeltjes. Quantum size effekten WERKGROEP VS - U I Utrecht - Fysisch Laboratorium, prof. dr. G. Blasse, prof. dr. H. W. de Wijn 1. Twee-dimensionaal antiferromagnetisme 1.1. Subroostermagnetisatic 1.2. Ramanverstrooiing 1.3. Spin-roosterrelaxatie 1.4. Impurity-effecten 1.5. Antiferromagnetische ordening in K;!MnoF7 1.6. Verdunde en gemengde 2D-antifenomagneten 2. Phononbottleneck in robijn 3. Theorie van de vaste stof 4. Elektrische geleiding van metaalhalogeniden 4.1. Elektrische geleiding van loodfluorohalogeniden 4.2. Elektrische geleiding van grensvlakverschijnselen van geconcentreerde vastestofoplossingen met de fluorietstructuur 4.3. Elektrische geleiding van aniondeficiënte metaalfluoriden 5. Luminescentie 5.1. Optische en elektrische eigenschappen van PbMoO4 en PbWOj 5.2. Luminescentie van de UO«—-groep 5.3. Luminescentie van uranaten 5.4. Stralingsloze processen in SMonen 5.5. Energiemigratie in anorganische verbindingen WERKGROEP VS - U II Utrecht - Fysisch Laboratorium, dr. R. J. J. Zijlstra 1. Luminescentiestraling (buiten FOMverband) 2. Piëzo-elektrische halfgeleiders 3. Transportruis in halfgeleiders (buiten FOM-verband) 4. Vloeibare kristallen

96

WERKGROEP VS - THEORIE Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. J. M. J. van Leeuwen 1. 1/n-benadering voor systemen met magnetische dipool-dipoolinteractie Leiden - lnstituut-Lorentz, prof. dr. P. W. Kasteleyn 1. Exacte theorieën voor veeldeeltjessystemen met interacties 1.1. Systemen met constraints, bijvoorbeeld langedrachtsinteracties 2. Systemen met interacties van korte dracht (nict-evenwichtseigenschappen van het 1-dimensionale XY-model) 3. Algemene theorie van klassieke roostersystemen (buiten FOM-verband) 4. Systemen met antisymmetrische exchange-interacties van het Dzyaloshinsky-Moriya-type Utrecht - Instituut voor Theoretische Fysica, prof. dr. J. A. Tjon 1. Renormalisatie-groep en kritieke verschijnselen WERKGROEP VS - BSB Nijmegen — Fysisch Laboratorium, prof. dr. F. M. Mueller 1. Bandstructuur van vaste stoffen 2. Elektron-fononintcractie 3. Gebruik van thcta-functies in bandstrucluurbesprckingen (in samenwerking met VS - DN - N) 4. Supergeleiding 5. Puntcontacten (in samenwerking met VS - N) 4. Publikaties I. F. Silvera, V. V. Goldman: The isotropic intermolecidar potential for Hj and Dj in tiie solid and gas phase. J.~Chem. Phys. 69 (1978) 4209. L. W. Roeland, P. Touborg: High-field magnetisation of rare-earth ions in scandium. Phys. Rev. 17 (1978) 2324. L. W. Roeland, F. A. Muller: Conduction electron polarization and high-field magnetisation of a terbium single crysal. I. Magn. Magn. Mat. 8 (1978) 206. C. J. Schinkel, Z. Zoinierek, R. Troc: High-field magnetisation of UjNjTe. Phys. Stat. Sol. (a) 45 (1978) K39. C. J. Schinkel: Anomalous high-field magnetisation of YCo> and LuCo>. i. Phys. F 8 (1978) L87. C. J. Schinkel, R. Troc: Magnetisation of Uranium Monopnictides in fields up to

Vaste Stof

40T. J. Magn. Magn. Mat. 9 (1978) 339. N. Buis, J. J. M. Franse, C. J. Schinkel: Magnetic properties of TiFei.jCox alloys under high pressure and in high magnetic fields. Inst. Phys. Conf. Ser. No. 39 (1978), Ch. 6, p. 389. R. Gersdorf: Experimental evidence for the X-i\ hole pocket in the Fermi surface of Ni from magnetic crystalline anisotropy. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 344. R. Gersdorf, G. Aubert: The fitting of several magnetic anisotropy constants to measured torque curves with an application to nickel. Physica 95B (1978) 135. E. G. Sieverts: An EPR and EN DOR study on defects in silicon. Proefschrift, Amsterdam, 15 februari. R. H. van der Linde, C. A. J. Ammerlaan: Optically induced divacancy reorientation in silicon. Semiconductors and Insulators 4 (1978) 139. S. H. Muller, M. Sprenger, E. G. Sieverts, C. A. J. Ammerlaan: EPR spectra of heat-treatment centers in oxygen-rich silicon. Solid State Comm25 (1978) 987. C. A. J. Ammerlaan, J. C. Wolfrat. Extended-Hiickel-theory calculations for the positive divacancy in silicon. Phys. Stat. Sol. (b) 89 (1978) 85. C. A. J. Ammerlaan, J. C. Wolfrat: Magnetic dipole-dipole hyperfine integrals for Slater-type orbitals. Phys. Slat. Sol. (b) 89 (1978) 541. E. G. Sieverts, S. H. Muller, C. A. J. Ammerlaan: On the production of paramagnetic defects in silicon by electron irradiation. Solid State Comm. 28 (1978) 221. E. G. Sieverts, S. H. Muller, C. A. J. Ammerlaan: Divacancy in silicon: Hyperfine interactions from electronnuclear double resonance measurements II. Phys. Rev. B18 (1978) 6834. P. J. Berkhout, J. Th. Minneboo, Isaac F. Silvera: The libron spectrum and conversion as a function of ortho-para concentration in solid H> and D>. J. Low Temp. Phys. 32 (1978) 401. P. J. Berkhout: Properties of solid molecular hydrogens as a function of density and ortho-para concentration as studied by Raman scattering. Proefschrift, Amsterdam, 5 april. R. Jochemsen, A. J. Berlinsky, F. Verspaandonk, Isaac F. Silvera: Farinfrared absorption by phonons and librons in solid H> and D> in the ordered

state. J. Low Temp. Phys. 32 (1978) 185. R. Jochemsen: The solid molecular hydrogens in the ordered state as a function of density and ortho-para concentration: A far infrared study. Proefschrift, Amsterdam, 6 december. Isaac F. Silvera: Optical response in quantum crystals. In 'Correlation Functions and Quasiparticle Interactions in Condensed Matter', Plenum Press (1978) 603. Isaac F. Silvera, A. Driessen, J. A. de Waal: The equation of state of solid molecular hydrogen and deuterim. Phys. Lett. 68A (1978) 207. J. T. M. Walraven, E. R. Eliël, Isaac F. Silvera: Experimental study of spinaligned atomic hydrogen condensed on surfaces. Phys. Lett. 66A (1978) 247. R. Griessen: The stress dependence of the Fermi surface of transition metals. Invited paper in 'Transition Metals'. The Institute of Physics 39 (1978) 51. J. de Wilde, D. G. de Groot: Line-shape studies of quantum oscillations in the ultrasonic absorption and dispersion in indium. The anomalous behaviour of the ultrasonic absorption. J. Phys. F 8 (1978) 1131. R. Griessen, W. J. Venema, J. K. Jacobs. F. D. Manchester: Electronic states of concentrated Pd-H alloys from de Haasvan Alphen measurements. In 'Transition Metals'. The Institute of Physics 39 (1978) 491. A. B. M. Hoff, D. G. de Groot: Anomalous behaviour of radiofrequency-size-effect signals in indium. J. Low Temp. Phys. 33 (1978) 1. E. Fawcett, R. Griessen, C. Vettier: Volume dependence of the spin-densitywave Q-vector. In 'Transition Metals'. The Institute of Physics 39 (1978) 592. H. Skriver, W. J. Venema, E. Walker, R. Griessen: Effect of hydrostatic pressure on electronic states in palladium. J. Phys. F 8 (1978) 2313. F. J. van Schaik, M. Th. Rekveldt: Magnetization reversal of a FeSi picture-frame crystal measured by the time-dependent neutron-depolarization technique. Phys. Rev. Lett. 41(1978)767. F. J. van Schail;, M. Th. Rekveldt: Domain wall bowing in a FeSi picture frame crystal studied by time dependent neutron depolarization. Phys. Lett. 66A (1978) 77. F. J. van Schaik, M. Th. Rekveldt, J. J. van Loef: Domain wall bowing in a FeSi picture frame crystal measured by

,


97

verslag

time dependent neutron depolarization. IEEE Trans. Mag. 14 (1978) 767. W. H. Kraan, M. Th. Rekveldt: Calculation of neutron depolarization in an uniaxial ferromagnet. J. Magn. Magn. Mat. 8 (1978) 168. J. E. Mooij, P. Dekker: Static properties of two- and threedimensional superconducting constrictions. J. Low Temp. Phys. 33 (1978) 551. P. M. de Wolff, Modulatie in kristalstructuren biedt nieuwe perspectieven voor de kristallografie. Chemisch Weekblad Magazine (1978) mS09. F, Tuinstra, G. M. Fraase Storm: A universal high-temperature device for single-crystal diffraction. Journal of Applied Crystallography 11 (1978) 257. C. J. de Pater: Dielectric constant and ferroelectric hysteresis of Rb>ZnBr4. Phys. Stat. Sol. (a) 48 (1978) 503. C. J. de Pater, C. van Dijk: Neutronscattering study of the incommensurate phase transition of RbjZnBrj. Phys. Rev. BI8 (1978) 1281. C. J. de Pater: An experimental study of the incommensurate phase transformations in RbtZnBr4 and NajCO.i. Proefschrift, Delft, 18 oktober. A. J. van den Berg, F. Tuinstra: The space group and structure of (1-K2SO4. Acta Crystallographica B34 (1978) 3177. P. Bak, T. Janssen: Symmetry of modulated phases in telrathiafulvalenetetracyanoquinodimethane (TTF-TCNQ): Four- and five-dimensional superspace groups. Phys. Rev. B17 (1978) 436. M. Boon, J. Zak: Coherent stales and lattice sums. J. Math. Phys. 19 (1978) 2308. M. Boon, J. Zak: Completeness of networks of states. Group Theoretical Methods in Physics, Proc. Tubingen 1977, Ed. S. P. Kramer, A. Rieckers. Lecture Notes in Physics No 79, Springer Heidelberg (1978) 399. M. Boon, J. Zak: Discrete coherent states on the von Neumann lattice. Phys. Rev. B18 (1978). M. Boon, F. M. Mueller, H. W. Myron: Electronic band structure of metallic hydrogen using a theta function basis. Phys. Rev. B18 (1978). P. M. van den Broek:PUA representations of Shubnikov space groups and selection rules. Group Theoretical Methods in Physics, Proc. Tubingen 1977, Ed. S. P. Kramer, A. Rieckers. Lcclurc Notes in Physics No 79, Springer Heidelberg (1978) 402.

P. M. van den Broek: Induced PUA representations and selection rules. J. Phys. A 11 (1978) 813. P. M. van den Broek: Selection rules for Shubnikov space groups. Journ. Phys. A: Math. Gen. 11 (1978) 2353. P. M. van den Broek, J. F. Cornwell: Clebsch-Gordan coefficients of symmetry groups. Phys. Stat. Sol. (b) 90 (1978) 211. H. Hoogland: Minimal electromagnetic coupling in elementary quantum mechanics; a group theoretical derivation. J. Phys. A l l (1978) 797. H. Hoogland: Gauge equivalence of representations of symmetry groups in quantum mechanics. J. Phys. A l l (1978) 1557. A. Janner, T. Janssen: Bravais lattices associated with incommensurate crystal phases. Group Theoretical Methods in Physics, Proc. Tubingen 1977, Ed. S. P. Kramer, A. Rieckers. Lecture Notes in Physics No 79, Springer Heidelberg (1978) 414. H. Hoogland: A group theoretical derivation of the minimal coupling in elementary quantum mechanics. Group Theoretical Methods in Physics, Proc. Tubingen 1977, Ed. S. P. Kramer, A. Rieckers. Lecture Notes in Physics No 79, Springer Heidelberg (1978) 382. K. Takeda, J. C. Schouten, K. Kopinga, W. J. M. de Jonge: Quasi onedimensional behaviour of (CH:IIJ.NHJ M11CI.1. Phys. Rev. B17 (1978) 1285. " Q. A. G. van Vlimmeren. W. J. M. de Jonge, M. S. W. Schuilwerve: Excitations of multiple magnonbound stales in the pseudo one-dimensional compound RbFeCI.).2HjO. Ann. Israel Phys. Soc. 2 (1978) 606. W. J. M. de Jonge, J. P. A. M. Hijmans, F. Boersma, J. C. Schouten. K. Kopinga: Field dependence of the Nêel temperature in pseudo one-dimensional Heisenberg systems. Phys. Rev. B17 (1978) 2922." J. P. A. M. Hijmans, K. Kopinga, F. Boersma, W. J. M. de Jonge: Phase diagrams of anisotropic pseudo onedimensional Heisenberg systems. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 1108. J. A. J. Basten, Q. A. G. van Vlimmeren, W. J. M. de Jonge: The crystaliographic and magnetic properties of RbFeCh.2D>O and CsFeClrfDjO. Phys. Rev. B18 (1978) 2179. J. A. J. Basten, E. Frikkee, W. J. M. de Jonge: The magnetic phase diagram of

pseudo one-dimensional CsMnBr;i.2D>O near the bicritical point. Phys. Lett. 68A (1978) 285. Q. A. G. van Vlimmeren, W. J. M. de Jonge: Spin cluster resonance in the pseudo one-dimensional canted Ising antiferrcmagnet RbFeClj.2H>O. Phys. Rev. B18 (1978). J. K. van Deen, F. van der Woude, J. W. Drijver: Mössbauer experiments on homogeneity in NinAl. Scripta Mctallurgica 12 (1978) 161. F. van dcr Woude: Mössbauer-isomerieverschuiving in ijzerlcgeringen. NTvN A44 (1978) 95. R. Ingalls, F. van der Woude, G. A. Sawatzky: Iron and nickel. Ed. S. G. K. Shenoy, F. E. Wagner, North Holland Publ. Comp. (1978) 361. M. J. Huijben: X-ray and neutron diffraction studies of some liquid alkali metals and alloys. Proefschrift, Groningen, 12 juni. P. D. Feitsma, J. J. Hallers, W. van der Lugt, T. Lee.Electricat transport properties and phase diagram of the liquid binary lithium-magnesium system. Physica 93B (1978) 59. T. Lee, J. Bisschop, W. van der Marel, W. van der Lugt: The electrical resistivity of liquid potassium-rubidium, rubidium-caesium and sodium-pota.'.sium alloys. Physica 94B (1978) 101. C. van der Marel, E. P. Brandenburg. W. van der Lugi: Knight shift and electrical resistivity of liquid Li-ln alloys. J. Phys. F8 (1978) 1.273. K. E. Roelfsema, H. W. den Hartog: Electric field effect of EPR spectra of cubic impurities in SrCl>. i. Magn. Resonance 29 (1978) 255. A. N. Lefferts. E. J. Bijvank, H. W. den Hartog: Electric field effect of Gd3*-metal-ion complexes in CaF'•>. Phys. Rev. B17 (1978) 4214. J. A. van Winsum, H. W. den Hartog, T. Lee: Calculation of the shape of the potential well of Mn-+ in SrClj. Phys. Rev. B18 (1978) 178. H. K. Diemer, E. J. Bijvank, H. W. den Hartog: EPR investigation of ADP: Crn above and below Tr. Phys. Stat. Sol. (b) 87 (1978) 697. J. A. van Winsum, T. Lee, H. W. den Hartog: Calculation of the shape of the potential well of Mn-+ in CaO, SrO and BaO. Phys. Rev. B18 (1978) 173. W. van Weperen, H. W. den Hartog: Electric dipoles in rare-earth-doped SrFj. Relaxation parameters and dipole-

,

98

dipole interaction. Phys. Rev. B18 (1978) 2857. H. W. den Hartog, E. J. Bijvank: Electrostatic versus superposition model: An EPR study of BaClj:Gd:l* and BaCI-j:Eus+. J. Phys. C l l (1978) L33. F. Leenhouts, F. van der Woude: Simple method of determining the birefringence of nemativ liquid crystals. J. dc Physique 39 (1978) L249. W. H. de Jeu, F. Lcenhouts: Physical properties of ncmatic p,p'-diheptylazohenzene. J. dc Physique 39 (1978) 869. L. A. G. M. Wulffcrs, G. A. M. Frijters, C. A. van Schie, T. O. Klaassen. N. J. Poulis, H. R. Khan, Ch. J. Raub: Knight shift in the normal stale and upper critical field curves of V; ,,Ptt compounds with A-15 structure. Physica 938(1978) 180. K. M. Dicderix, J. P. Groen, L. S. J. M. Henkens, T. O. Klaassen, N. J. Poulis: An experimental study on the magnetic properties of the singlet ground.state in Cu(NOth-2i/il/jO. I Short-range ordered Mate. Physica 93B (1978) 99. K. M. Diederix, J. P. Groen, L. S. J. M. Henkens. T. O. Klaassen, N. J. Poulis: An experimental study on the magnetic properties of the singlet groitndslate system in Cit(NO.,)->.2'lsH(CjHjNO),i(NO:ih! and Co(C.;H.;NOl,:lj below I K. Physica 94B (1978)60. R. Navarro, L. J. de Jongh: On the lattice-dimensionality crossovers in magnetic Ising systems. Physica 94B (1978) 67. L. Bevaart, E. Frikkee, J. V. Lebesque, L. J. de Jongh: Composition vs transition temperature phase diagram of a random two-component magnetic system with competing spin-anisotropies. Solid State Comm. 25 (1978) 539. L. Bevaart, E. Frikkee, L. J. de Jongh: Occurrence of a tetracritical line in the x-H-T phase diagram of the random 2-component antiferromagnetic system KjMnt j-FesF4. Solid State Comm. 25" (1978) 1031. L. Bevaart, E. Frikkee, J. V. Lebesque, L. J. de Jongh: Magnetic and neutron scattering experiments on the antiferromagnetic layer-type compounds

tFt (M=Fe,Co). Phys. Rev. B18 (1978) 3376. H. J. A. Bluyssen, J. C. Maan, L. J. van Ruyven, F. Williams, P. Wyder: Mechanism of cyclotron resonance induced conductivity in n-GaAs. Solid State Comm. 25 (1978) 895. A. P. van Gelder:<4 theory for the usF-dependence of the electrical impedance of a point contact between metals. Solid State Comm. 25 (1978) 1097. A. G. M. Jansen, P. Wyder, F. M. Mueller: Normal metallic point-contacts. Science 199 (1978) 1037. H. N. de Lang, H. van Kempen, P. Wydcr: The lattice thermal conductivity of very pure aluminium. J. Phys. F8 (1978)'L39. C. J. Beers, J. C. M. van Dongen, H. van Kempen, P. Wyder: The influence of voids on the linear magnetoresistance of indium. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 1194. H. W. M. Salemink. H. van Kempen. P. Wyder: Ballistic phonon pulse transmission through a solid-liquid Hell interface at T = 0.25 K. Phys. Rev. Lett. 41 (1978) 1733. J. H. M. Stoelinga, D. M. Larsen, W. Walukiewicz, R. L. Aggarwal, C. O. Bozler: Magneto-optical study of shallow donors in transmutation-doped GaAs. J. Phys. Chem. Solids 39 (1978) 873. H. N. de Lang: Technology assessment. Winkler Prins Technische Encyclopedic, deel 6 (Elsevicr. Amsterdam. 1978) B. T. Ulrich: Voltage tunable differential heterodyne spectroscopy in the farinfrared with Josephson junctions. Infrared Physics 18 (1978) 429. A. F. M. Arts, H. W. de Wijn: 5pmgolven. NTvN A44 (1978) 118. H. W. de Wijn, R. Adde: Spin dependency of optical feeding into the E(-E) metastable doublet of ruby. Solid State Commun. 27 (1978) 1285. M. P. H. Thurlings, E. M. Hendriks, H. W. de Wijn: Mössbauer study of magnetic ordening in KjFeFj. Solid State Commun. 27 (1978) 1289. G. Blasse: Quenching of luminescence by electron transfer. Chem. Phys. Letters 56 (1978) 409. G. Blasse, R. U. E. 't Lam: Some optical properties of aluminum and gallium niobate. i. Solid State Chem. 25 (1978) 77. G. Blasse, A. Roos, A. C. van der Steen: Efficient luminescence of Pr3* and Tb3+


99

verslag

in compounds with a-LiFeO-i structure. J. Solid State Chem. 24 (1978) 233. H. Ronde, G. Blassc: The nature of the electronic transitions of the vanadate group. J. inorg. nucl. Chem. 40 (1978) 215. H. Ronde, G. Blasse: Vibrational spectra of the high-pressure spinel modification of UZ11VO4. J. inorg. nucl. Chcm. 40 (1978) 136. D. M. Krol, G. Blasse: Luminescence and energy migration in BajCailOr,. J. Chem. Phys. 69 (1978) 3124. R. W. Bonne, J. Schoonman: Electrode processes of lead halides II. J. electrochem. Soc. 12S (1978) 1628. J. Schoonman, P. H. Bottelberghs: A „BXm electrolytes. In 'Solid Electrolytes', Eds. P. Hagenmuller, W. van Gool, Academic Press (1978) 335. G. Blassc: Materials science of the luminescence of inorganic solids. In 'Luminescence of inorganic solids', Ed. B. di Bartolo, Plenum Press (1978). K. C. Bleijenberg, C. W. M. Timmermans: Luminescence and electrical conductivity of uranium-activated sodium fluoride crystals. Phys. Stat. Sol. (a) 47 (1978) 589. T. Harwig, F. Kellendonk, S. Slappendel: The ultraviolet luminescence of fi-galliumsesquioxide. J. Phys. Chem. Solids 39 (1978) 675. K. E. D. Wapenaar, J. Schoonman: Surface degradation of fluoride conducting crystals MF-i:UFj:CeF:\ (M = Ca, Sr, Ba). J. Solid State Chem. 25(1978) 31. R. W. Bonne, J. Schoonman: The polarization impedance of the C\PbCl> and Pt\PbCl> interfaces. J. electroanal. Chem. 89 (1978) 289. R. W. Bonne, J. Schoonman: Complex admittance study of the cells M\PbX>\M (M = Pt, C and X = Cl, Br). J. clectroanal. Chem. 89 (1978) 301. R. W. Bonne, L. Boon, J. Schoonman: Electrode processes of lead halides Part I. PbClj and PbBrj. J. electroanal. Chem. 89(1978) 87. T. Harwig, F. Kellendonk: Some observations on the phototuminesceiice of doped fi-galliumsesquioxide. J. Solid State Chem. 24 (1978) 255. T. Harwig, J. Schoonman: Electrical properties of fi-GajO:t single crystals II. i. Solid State Chem. 23 (1978) 205. J. A. Groenink, D. A. van Wezep: Photoconductivity of PbMoOt and PbWOt single crystals. Phys. Stat. Sol.

(a) 94 (1978) 651. A. C. van der Steen, G. J. Dirksen: Luminescence and crystal growth of Cs-,NaYClr,-Bi. Chem. Phys. Lett. 59 (1978) 110. G. Blasse, J. P. M. van den Dungen: Luminescence of barium uranyl phosphate. J. inorg. nucl. Chem. 40 (1978) 2037. A. J. van der Wal: Vaste-stoffysica. Winkler Prins Technische Encyclopedie, deel 6 (Elsevier, Amsterdam, 1978). J. Schoonman: Vaste-stofchcmie. Winkler Prins Technische Encyclopedie, deel 6 (Elsevier, Amsterdam, 1978). H. M. Fijnaut, F. C. van Rijswijk: Laser intensity fluctuations in the heterodyne detection of scattered light. In 'Photon correlation spectroscopy and velocimetry', eds. H. Z. Cummins, E. R. Pike, Plenum, New York (1977) 465. R. J. J. Zijlstra, P. A. Gielen: Acoustoelectric fluctuations in CdS. Physica 95B (1978) 190. P. A. Gielen, R. J. J. Zijlstra: Acoustoelectric current fluctuations in CdS. Physica 361B (1978) 1. D. C. van Eek, M. Perdcck: Experimental data on the elasticities and viscosities of some nematics. Mol. Cryst. Liq. Cryst. (Letters) 49 (1978) 39. J. H. H. Perk, H. W. Capel: Transverse correlations in the inhomogeneous XYmodel at infinite temperature. Physica 92A (1978) 163. H. W. Capel, J. H. H. Perk, L. W. J. den Ouden: Critical-exponent renormalization and first-order transitions. Phys. Lett. 66A (1978) 437. J. Groeneveld, R. J. Boel, P. W. Kasteleyn: Correlation-function identities for general planar Ising systems. Physica 93A (1978) 138. R. J. Boel, P. W. Kasteleyn: Correlationfunction identities and inequalities for Ising models with pair interactions. Comm. Math. Phys. 61 (1978) 191. R. J. Boel, P. W. Kasteleyn: Correlationfunction identities for general Ising models. Physica 93A (1978) 503. R. J. Boel: On certain relations between spin correlation functions of Ising models. Proefschrift, Leiden, 14 juni. B. Nienhuis, A. S. Sudb0, E. H. Hauge: Sublattice renormalization transformations for spin 'Is models on a square lattice. Physica 92A (1978) 222. B. Nienhuis: Renormalization group theory on phase transitions in square

Ising systems. Proefschrift, Utrecht, 18 december. H. W. Myron, F. M. Mueller: The electronic structure of PdSb. Phys. Rev. B 17 (1978) 1828. A. J. Arko, D. H. Lowndes, F. A. Muller, L. W. Roeland, J. Wolfrat, A. T. van Kessel, H. W. Myron, F. M. Mueller, G. Webb: De Haas-van Alphen effect in high 7", A-15 superconductors Nh;)Sn and V:iSi. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 1590. A. T. van Kessel, H. W. Myron, F. M. Mueller: Electronic structure of Nb.tSn. Phys. Rev. Lett. 41 (1978) 181. A. T. van Kessel. H. W. Myron, F. M. Mueller: On the electronic structure of A-IS materials. J.of Less Common Metals 62 (1978) 49. H. W. Myron, M. H. Boon. F. M. Mueller: An application of fi-functions to the electronic structure of metallic hydrogen. Phys. Rev. B18 (1978) 3810. 5. Bijdragen aan conferenties c d . F. F. Bekker: Thermoelectric power and resistivity of Yb diluted in Ag/ fAur. Proc. of the ICTPMC, 1978, Plenum Press, New York. C. Weigel. C. A. J. Ammerlaan: Iterative LCAO-Rechiuingen fiir die positive Doppelleerstelle in Silizjunt. Abhandl. der DPG(Vl) 13 (1978) 161. M. de Jong: Magnetic susceptibility of dilute alloys of rare earths in nut-nesium. CNRS Colloque 'Physique des Terres Rarcs a l'Etat Métallique', St. Pierre de Chartreuse, Frankrijk, 4-7 september. J. J. M. Franse: Details in the band structure of nickel and gadolinium studied by magnetic and anisotropy experiments. Second Int. Seminar on Magnetism, Dresden, 4-8 december. J. J. M. Franse: Magnetovolume effects in transition metals. Second Int. Seminar on Magnetism, Dresden, 4-8 december. J. J. M. Franse: Magnetovolume effects in transition metals near the critical composition for ferromagnetism. INVAR-Symposium, Nagoya, Japan, 4-6 december. R. H. van der Linde, C. A. J. Ammerlaan: Reorientations of divacancies in silicon. Int. Conf. on Defects and Radiation Effects in Semiconductors, Nice, Frankrijk, 11-14 september. S. H. Muller, E. G. Sieverts, C. A. J. Ammerlaan: An EPR observation of

Vaste Stof

100

changes in heat-treatment centers in oxygen-rich silicon. Int. Conf. on Defects and Radiation Effects in Semiconductors, Nice, Frankrijk, 11-14 september. C. A. J. Ammerlaan, L. J. van Ruyven: An EPR study of substitution»! phosphorus in neutron transmutation doped silicon. European Solid State Device Research Conference, Montpcllicr, Frankrijk, 11-15 september. H. Godfried, R. Wijngaarden, I. F. Silvera: Raman-verstrooiing aan een supersone zuurstof bundel. Jaarlijkse conferentie van atomaire botsings fysica, Luntcren, 9-10 januari. I. F. Silvera, J. Walraven: Experiments with spin aligned hydrogen condensed on surfaces. American Physical Society, San Fransisco, 23-26 junuari. I. F. Silvera, E. Eliël, J. Walraven: Atomic nitrogen condensed on surfaces. American Physical Society, San Fransisco, 23-26 februari. 1. F. Silvera: Rotational states in the solid hydrogen as a function of density: A. Raman study. Symposium on compressed hydrogen and light elements, Villetaneuse, Frankrijk, 6-9 september. V. V. Goldman: The isotropic intermolecular potential of Hj and Dj. Symposium on compressed hydrogen and light elements, Villctancuse, Frankrijk. 6-9 September. Proceedings International Conference on Low Temperature Physics I.TI5, Grenoble, Frankrijk. 23-25 augustus 1978. R. Jochemsen, V. V. Goldman, Isaac F. Silvera: Pressure dependence of phonon line shapes of solid deuterium on the ordered stale. J. Physique 39 (1978) C6-97. W. J. Vcnema. H. Skriver. E. Walker. R. Griessen: Volume dependence of the Fermi surface of palladium. J. Physique 39 (1978) C6-1099. W. Ruesink, J. de Wilde. R. Griessen, M. J. G. Lee: An experimental lest of the regid-muff in-tin approximation used in the theory of electron-phonon interaction. J. Physique 39 (1978) C6. T. M. Klapwijk, H. B. van den Linden van den Heuvell, J. E. Mooij: Phononeffects in microwave-enhanced superconductivity. J. Physique 39 (1978) C6-525. F. Boersma, J. P. A. M. Hijmans, W. J. M. de Jonge, J. M. A. Roos: Experimental and theoretical phase

diagrams of some pseudo onedimensional Heisenberg antiferromagnets. J. Physique 39 (.1978) C6-743. Q. A. G. van Vlimmeren, C. H. W. Swiiste, W. J. M. de Jonge: Excitations in lite Ising compound RbFeCI:i,2HjO. J. Physique 39 (1978) C6-1743. J. C. Schouten, K. Takeda, K. Kopinga: Bond impurity effects. J. Physique 39 (1978) C6-723. J. A. J. Basten, E. Frikkec, W. J. M. de Jonge: Neutron scattering study on the spin-flop systems CsMnBr,j.2DjO. J. Physique 39 (1978) C6-819. A. Gevers, N. J. Poulis, H. R. Khan, Ch. J. Raub: Nuclear Spin-lattice relaxation and superconductivity in VlsGujr compounds. J. Physique 39 (1978) C6-404. W. J. Looyestijn, T. O. Klaassen, N. J. Poulis: Fine Structure on NMR lines in a paramagnct due to indirect nuclear spin-spin coupling. J. Physique 39 (1978) C6-807. J. P. Groen, T. O. Klaassen, N. J. Poulis: Proton relaxation near the saturation field in an S='/i anti ferromagnetic chain system. J. Physique 39 (1978)C6-735. K. M. Diederix, T. O. Klaassen. N. J. Poulis: Dynamic behaviour of the alternating linear Heisenberg antiferromagnet. J. Physique 39 (1978) C6-737. D. Gonzalez, J. Bartolomé, R. Navarro, F. J. A. M. Greidanus, L. J. de Jongh: Magnetic specific heal of CoCI>.2 pyrazine below 2 K. J. Physique 39 (1978) C6-762. J. J. Smit, M. Mostafa, L. J. de Jongh: High-field magnetization study of the antifcrromagnetic chain systems in UCH:,hNH\ :,MiuX7 (X=Cl,Br) at 4.2 K. J. Physique 39 (1978) C6-725. A. P. van Gelder: On magnetic surface states induced linear magnetoresistance. i. Physique 39 (1978) C6-1124. A. P. van Gelder, A. G. M. Jansen, S. Strassler, P. Wyder: Structure of current voltage characteristics of metal point contacts. J. Physique 39 (1978) C6-602. H. W. M. Salemink, H. van Kempen, P. Wyder: Transmission of ballistic longitudinal and transversal phonon pulses through a sapphire-He II interface at T = 0.25 K. J. Physique 39 (1978) C6-326. C. J. Beers, J. C. M. van Dongen, H. van Kempen, P. Wyder: Increase of the linear magnetoresistance of indium

by artificial voids. J. Physique 39 (1978) C6-1126. P. J. M. W. L. Birker, H. van Kempen, P. Wyder: Magnetic focusing of electrons in copper single crystals, J. Physique 39 (1978) C6-1128. H. van Kempen, J. H. J. M. Ribot, P. Wyder: The electrical resistivity of ultra pure aluminum at low temperature. J. Physique 39 (1978) C6-1048. B. T. Ulrich, R. W. van der Heijden, J. M. V. Verschueren: Femiovoltmeter and voltage tunable heierdyne receiver based on the dc resistive SQUID. J. Physique 39 (1978) C6-1221. C. M. J. van Uijen, H. W. de Wijn. E. Frikkee: Neutron scattering from the Heisenberg double-layer antiferromugnei K:iMnjF7. J. Physique 39 (1978) C6-755. A. J. van der Wal, H. W. de Wijn: Field-induced two-magnon nuclear spin-lattice relaxation in ordered quadratic-layer antiferromagnets. J. Physique 39 (1978) C6-757. A. T. van Kessel, H. W. Myron. F. M. Mueller: High precision band calculations of Nh:iSn in the A-15 cubic phase, J. Physique 39 (1978) C6-414. A. J. Arko, D. H. Lowndes. A. T. van Kessel. H. W. Myron, F. M. Mueller. F. A. Muller, L. W. Roeland. J. Wolfrat. G. W. Webb: Fermi surface and dHvA effectin the normal state of high T, A-15 superconductors {invited). J. Physique 39 (1978) C6-1385. F. J. van Schaik, M. Th. Rekveldt: Dynamic neutron depolarization in iron silicon. Neutron scattering seminar. Institut für Festkörperforschung der Kernforschungsanlage Jülich, W.-Duitsland, 8 november. M. Th. Rekveldt (invited talk): Static and dynamic neutron depolarization studies of ferromagnetic domain structures. Conference on Magnetism and Magnetic Materials, Cleveland, Ohio, USA, 14-17 november 1978. G. M. Daalmans, J. Zwier: Alternatives in fabricating submicron niobium Josephson-junctions. AIP Conf. Proc, no. 44; Future trends in superconductive Electronics, Charlottesville (1978) 312. J. E. Mooij (Hauptvortrag): Critical current in stimulated superconductivity. Frühjahrstagung Festkörperphysik DPG, Freudenstadt, W.-Duitsland, 6-10 maart 1978. T. Janssen:5ym»i£/ry groups of modulated structures. Collected Abstracts

Vaste Stof

102

p. SI 6. Eleventh Int. Congress of Crystallography, Warschau, 3-12 augustus. A. Janner: La syméirie des phase cristallines incommensurable!. Congres des Sciences 78, Arlon, Frankrijk, 28-30 augustus. A. Janner: Programmes du cours de physique dans divers pays d'Europe. Congres des Sciences 78, Arlon, Frankrijk, 28-30 augustus. A. Janner, T. Janssen: 'Phase ordering' and symmetry in Hg;\. AsFf,. Integrative Conference on Group Theory and Mathematical Physics, Austin, 11-16 September. S. Huizinga, J. Kommandeur, G. A. Sawatzky, B. T. Thole, K. Kopinga, W. J. M. de Jonge, J. M. A. Roos: Experiments on the phase transitions in MEM(TCNO)L: International Conference on Quasi One-Dimensional Conductors, Dubrovnik 1978. F. van der Woude: A new approach to isomcr shift data in iron alloys. Workshop in Chemical application and Mössbauer Spectroscopy, Seeheim, W. -Duitsland, 11-I4 april. A. S. Schaafsma: Crystallization of amorphous FemiB-jii. Third Int. Conf. on rapidly quenched metals. University of Sussex, Brighton, Engeland, 3-7 juli. H. W. den Hartog: Electric dipole reorienlation and dipole-dipolc interaction in ionic crystals. Electrical Conductivity in Organic Solids, International Agricultural Centre, Wugeningen, 3-4 april. 7th International Conference on Liquid Crystals, Bordeaux, Frankrijk. 1-5 juli 1978. B. W. van der Meer. G. Vergoten: The cholesteric helix and its temperaturedependence. B. W. van der Meer, G. Vertogen: A molecular-statistical theory of the smectic-C phase. G. Vertogen, B. W. van der Meer: The molecular-statistical dscription of nematics in terms of the random phase approximation. F. Leenhouts, H. J. Roebers, J. J. Jonker, A. J. Dekker, F. van de Woude: Relation between elasticity and molecular structure of nematic liquid crystals. XXth Congress AMPERE: magnetic resonance and related phenomena, Tallin, USSR, 21-26 augustus 1978.

N. J. Poulis, L. S. J. M. Henkens, J. P. Groen, K. M. Diederix, T. O. Klaassen (invited): Spin dynamics of lowdimensional systems J. van Houten, W. Th. Wenckebach, N. J. Poulis: Nuclear-nuclear double resonance. J. Poot, W. Th. Wenckebach, N. J. Poulis: Pulsed ENDOR in diluted copper Tutton salts. D. van Ormondt, J. Andriessen, J. Dam, H. W. den Hartog, E. J. Bijvank: Electric field gradient at the '"Gd nucleus in CaFj:Gd:>+,M+. C. van der Marel: The Knight shift in liquid Li-Cd and Li-ln alloys. T. O. Klaassen, N. J. Poulis: In vestigations of superconductivity through N.M.R. techniques. Electronic properties of a series of V i.xPtx A-15 compounds. Interne Diskussionstagung iiber supralcitende Legierungen, Schwabisch Gmünd, W.-Duitsland, 16-18 februari. J. Labrujere, N. J. Poulis:Zm> field resonance and relaxation in Nb based A-15 compounds. Interne Diskussionstagung Uber supraleitende Legierungen, Schwabisch Gmünd, W.-Duitsland, 16-IX februari. R. A. Schadce: Quantum beats in de fosforescentie van telramethylpyrazine. Bijeenkomst Werkgemeenschap Molecuulspectroscopic, Lunteren, 7 februari. J. Schmidt: Coherentie en relaxatie in de fotogecxcilecrde triplettoestand. Bijeenkomst Werkgemeenschap Molecuulspctroscopie, Lunteren, 6 februari. J. Schmidt: Phase coherence of phosphorescent triplet spins. Int. Conf. on Luminescence, Parijs, Frankrijk, 10 juli. J. Schmidt: Ultrashort living local phonon stales and spin-lattice relaxation in phosphorescent triplet state molecules. Conf. on Ultrafast Phenomena in Spectroscopy. Talinn, USSR, 26 september. J. Schmidt: Linear chain excitons in tetruchlorobenzcne. (Colloquium Magnetische Rcsonanz in elektronisch angeregten Systemen, Hirschegg, 10 oktober. J. H. van der Waals: Conformatieinstabililcit van de triplettoestand van benzeen en enkele derivaten van benzeen. Bijeenkomst Werkgemeenschap voor Spectro- en Fotochemie, Lunteren, 13 november 1978. L. Bevaart, E. Frikkee, L. J. de Jongh:

Influence of a magnetic field on the d=2 and d=3 magnetic ordering in a layer-type antiferromagnet with small spin-anisotropy. Proc. 13th IUPAP Conference Statistical Physics, Haifa, Israël, 30 augustus 1977. L. J. de Jongh (invited): Experiments on simple magnetic model systems. Proc. 23rd MMM conference, Minneapolis. 8-11 november 1977. J. Appl. Phys. 49 (1978) 1305. L. J. van Ruyven, H. J. A. Bluysscn. F. Williams: Effective band edges at a heterojunction interface due to quantum and grading effects. Proc. 14th Int. Conf. Physics of Semiconductors, Edinburgh, Groot-Brittannië. B. T. Ulrich, R. W. van der Heijden, J.M . V. Verschueren: Differential heterodyne frequency conversion at 0.4 mm wavelength. Future trends in superconductive electronics, ed. B. S. Deaver, AIP Conf. Proc. Nr. 44 (1978) 264. H. W. de Wijn (invited): Spectral and spatial diffusion of 29 cm—' phonons in ruby. Conf. on Dynamical Processes in the Excited States of Ions and Molecules in Solids, Athens, Georgia, USA, 2 juni. A. J. van der Wal. H. W. de Wijn: Field dependence of the in-layer '"F nuclearspin-lattice relaxation in the twodimensional antiferromagnet K2M11F4. Colloque Ampère, Rhodos, 1978. M. P. H. Thurlings, E. M. Hendriks, H. W. de Wijn: Magnetische ordening in KjFeF). Micro-Mössbauer Conferentie, Delft, november 1978. G. Blasse: The materials science of rare earth activated phosphors. EUCHEM Conference on the Chemistry of the Rare Earths, Helsinki, Finland, 1 juni. Proc. p. 93. G. Blasse: The luminescence of hexavalent uranium in solids. Int. Conf. on Luminescence, Parijs, Frankrijk. 18 juli. A. C. van der Steen: On the occurrence of vibrational fine structure in the luminescence of Bi3+ in solids. Int. Conf. on Luminescence, Parijs, Frankrijk, 18 juli. D. M. Krol: The luminescence of BaiCaUOtj. European Solid State Chemistry Meeting, Straatsburg, Frankrijk, 23 februari. J. Schoonman: ionic conductivity of fluoride-excess and fluoride-deficient solid solutions. Symposium Electrical


verslag

Conductivity in Inorganic Solids, Wageningen, 4 april. 5 th International Conference on Noise in Physical Systems, Bad Nauheim, W.-Duitsland, 13-16 maart 1978. J. Timmermans, R. J. J. Zijlstra: Photon counting statistics of cathodoluminescence light emitted by ZnS:Ag. In 'Noise in physical systems'. Ed. D. Wolf, Springer, Berlijn (1978) 42. P. A. Gielen, R. J. J. Zijlstra: Acoustoelectric fluctuations in photoconducting CdS. In 'Noise in physical systems'. Ed. D. Wolf, Springer, Berlijn (1978)49. R. J. J. Zijlstra: Non-ohmic transport fluctuations in semiconductors. In 'Noise in physical systems'. Ed. D. Wolf, Springer, Berlijn (1978) 90. D. C. van Eck, R. J. J. Zijlstra: Determination of viscoelastic properties of some nematics by noise measurements. In 'Noise in physical systems'. Ed. D. Wolf, Springer, Berlijn (1978) 270. K. M. van Vliet, R. J. J. Zijlstra, N. G. van Kampen: Reconciliation of photon noise statistics and electron statistics in a solid in equilibrium with the radiation field. In 'Noise in physical systems'. Ed. D. Wolf, Springer, Berlijn (1978) 309. D. C. van Eck: Experimental data on the elasticities and viscosities of some nematics. Liquid Crystals, Vllth International Conference, Bordeaux, Frankrijk, 1-5 juli. R. J. J. Zijlstra: Noise in solid state devices. 8th European Solid State Device Research Conference, Montpellicr, Frankrijk, 11-15 september. H. W. Capel: Time-dependent spin correlations in the one-dimension'il XY-model and nonlinear differential equations. Vosbergenconferentie, Vlieland, 24-27 april. J. H. H. Perk: Time-dependent correlation functions in the hightemperature limit for the XY-chain and the Ising chain in a transverse magnetic field. Conf. on Magnetism and Magnetic Materials, Cleveland, USA, 14-17 november. J. C. Maan: Analysis of cyclotron resonance detection by cross modulation in n-GaAs. 3d Int. Conf. Submm Waves and their Applications, Guildford, Engeland, maart. NNV-Voorjaarsvergadering, Utrecht,

103

Wijn: Effecten van oniuiverheden in 30-31 maart 1978. C. E. van Dijkum: Kristalomgeving van K,Mn,.xMxFi (M = Ni, Zn, Co). L. Bevaart: Neutronenverstrooiing aan een cluster, 2-dimensionale systemen, die tetrakritiek R. A. Elenbaas, C. J. Schinkel, E. gedrag vertonen. Swakman: Magnetisatie- en soortelijke warmtemetingen in het CeTh-systeein. H. van Kempen: De invloed van holtes P. Bosma, J. J. M. Franse: De op de lineaire magnetoweerstand van magnetische anisotropie van gadolinium. indium. N. Buis, J. J. M. Franse: Magnetische i. H. J, M. Ribot: Elektron-elektroneigenschappen van Ti(Fe.Co) legeringen verstrooiing in eenvoudige metalen. onder hoge druk en in hoge magneetH. W. M. Salemink: Ballistische-fononenvelden. transmissie van saffier naar superfluïde He 11 bij T = 0,25 K. R. H. van der Linde, C. A. J. AmmerJ. H. M. Stoelinga: Soft modes, anharIaan: Reoriëntaties van dubbelvacatures moniciteit en fase-overgangen. in silicium. I. Verschueren: Submillimeter differenR. Jochemsen, V. V. Goldman, I. F. tiële heterodyne frequentieconversie Silvera: Experimentele verinfrarooddoor middel van Josephson-ejfectahsorptiespectra in vast D>. menging. V. V. Goldman, R. Jochemsen, I. F. Silvera: Pressure dependence of photon llneshapes of solid deuterium in the FOM-Mini-symposium over Vaste Stof, ordered state. Natuurkundig Laboratorium, Universiteit van Amsterdam, 14 april 1978. E. R. Eliel, J. T. M. Walraven, I. F. R. Wijngaarden: Waterstof onder ultra Silvera: Een nieuwe techniek om matrix gestabiliseerde atomaire stikstof te hoge druk in een diamant cel. bestuderen. V. V. Goldman: Lattice dynamics in quantum crystals by Monte Carlo: P. J. Berkhout, L. M. van Aernsbergen, L. Lassche, I. F. Silvera: Raman-actieve A modest proposal. optische fononen in de hep-fasen van H. W. M. Salemink: Ballistisch transport vast H> en Dj, bestudeerd als functie van van hoogfrequent-fononpulsen in saffier de dichtheid, ortho-paraconcentratie en en superfluïde He II op extreem lage temperatuur. temperatuur (~ 0,1 K). V. V. Goldman, M. L. Klein: Lattice M. J. H. van de Steeg: VIR-absorptiedynamics of quantum crystals via experimenlen aan een lamellairc Monte Carlo techniques. structuur in de tussentoestand van A. N. Lefferts, E. J. Bijvank, P. W. van supergeleiders. Hasselt, H. W. den Hartog: ElektrischP. Wyder: Activiteiten in de werkgroep veldeffect van GdJ*-M*-complexen in VS-N. CaF-j. E. J. Bijvank, L. Zandbergen-Beishuizen, Wetenschappelijke bijeenkomst FOMH. W. den Hartog: EFG van '*Gd3+-M*- Werkgemeenschap voor de Vaste Stof, complexen in fluoriet-type kristallen. Lunteren, 7-8 december 1978. M. de Jong: De magnetische susceptibiliD. van Ormondt, J. Andriessen, J. Dam, teit van verdunde legeringen van zeldH. W. den Hartog, E. J. Bijvank: Zelf: :l zame aarden in magnesium. ENDOR aan " Gd +-M+-complexen in E. Waterman, J. J. M. Franse: Het opCaF-j. treden van ferromagnetisme in W. J. Looyestijn, T. O. Klaassen: Superhyperfijninteracties van "O, SD en 'H in Co(Ti,Al). verbindingen met K>CuClt.2H<0H. Hölscher, J. J. M. Franse: structuur. Anomalieën in the thermische uitzetting van verdunde Pd-Ni legeringen. J. van Houten, W. Th. Wenckbach: C. A. } . Ammerlaan, L. J. van Ruyven: Kcrn-kerndubbelresonantiemetingen. Neutronen-getransmuteerd silicium. K. M. Diederix: Statisch en dynamisch C. A. J. Ammerlaan, J. C. Wolfrat: gedrag van systemen met een singulet Positieve dubbelvacature in silicium: grondtoestand. EHT structuurberekeningen. A. J. van der Wal, H. W. de Wijn: W. C. M. Mattens, R. A. Elenbaas: Veldafhankelijkheid van " f II kernspinIntermediaire valentie in YbCuAl en roosterrelaxatie in de 2D antiferrodaarvan afgeleide verbindingen. magneet K>MnF4. J. A. van Luijk, A. F. M. Arts, H. W. de R. Jochemsen, I. F. Silvera: Kritiek

Vaste Stof

104

gedrag in geordend waterslof: verdunning en dichtheidsafhankclijkheid. L. Lasschc, P. Zandveld, I. F. Silvera: Rolon spectra in deuterium onder hoge druk. J. Walraven, E. Eliël, I. F. Silvcra: Condensatie van atomaire stikstof: rxvitonvn tn vihronen. R. Wijngaarden, A. Dricsscn, I. F. Silvera: Ultrahoge druk-lage temperaliiren-diamantccl voor Raman- en röntgenverstrooiing. V. V. Goldman: Zero-point motion renormalization of interactions in quantum solids. A. Dricssen, J. A. de Waal, I. F. Silvera: Toestandsvergelijking van vast ll_> en Dj. J. Walraven, 1. F. Silvera: Prospects for the stabilization of spin aligned hydrogen, J. Caro, R. Griessen: Slrain-afhankelijkheid van het Fermi-oppervlak en elektron-fononwisselwerking. B. M. Geerken, B. Hoefsloot, R. Gricssen: Elastische wisselwerking in PdHt en pseudo-palladium Pdt.jRhjHj. C. F. van Dijkum: Zelf-consistente berekening van elektrontoestanden in een PdtJI-octaheder via de meervoudige vrstrooiingstheorie. A. Lodder: Geen gouden regel voor een verdunde legering. J. C. C. de Ruiter: Een if-PW-berekening van elektron-onzuiverheidsverstrooiing in indium. F. Blom. R. Fcenstra, W. J. Venema, R. Griessen: Frequentieverschuiving, absolute amplitudo's en Dingletemperaturen van De Haas-Van Alphenoscillaties in palladiumhydriden. A. Lodder: Berekening van de muffin-tin CPA -toestandsdichtheid kan sneller. F. J. van Schaik: Tijdafhttnkelijke neutronendepolarisatie in FeSI. W. H. Kraan: Neutronendepolarisatiemetingen in YIG-ccnkristul. G. M. Daalmans, J. Zwier, T. M. Klapwijk: Dunne film Nb/Nb Josephsonjuncties voor hoogfrequenttoepassingen. 1. I. Smit: Magnctisatiemetingen in hoge velden aan spinglazen. L. J. de Jongh: Experimenten aan verdunde magnetische systemen in verband met het percolatieprobleem. M. Boon: Randomness in grain boundaries. P. v. d. Broek: Bepaling van ClebschGordan-coëfficiënlen van symmetriegroepen.

T. Janssen, A. Janner: Symmetrie van incommensurabel samengestelde kristalstructuren. C. de Lange, T. Valkering: Interactie tussen hoogenergetische solitaire golven in Lennard-Jones-ketens. J. A. H. M. Buys, G. J. M. van Workum, W. J. M. de Jonge: Magnetische structuur van (NH.i(CH;ih) MnCI:i. S. Huizinga, J. Kommandcur, S. Sawatzky, B. T. Thole, K. Kopinga, W. J. M. de Jonge: '4K? en '2KF' fase-overgangen in MEM(TCNQ)>. F. Boersma, J. M. A. Roos, W. J. M. de Jonge: Fasediagrammen van pseudold-}leisenberg-aniiferromagneten, I. A. J. Basten, E. Frikkee, W. J. M. de Jonge: Een 'intermediate state' in CoBrj(6-.\)DjO.xHjO. i. A. I. Basten, E. Frikkee, W. J. M. de Jonge: Bikritiek gedrag van CsMnBr:i.2DjO. Q. A. G. van Vlimmeren, C. H. W. Swiiste, W. J. M. de Jonge, M. J. H. v. d. Steeg, J. H. M. Stoelinga, P. Wyder: Verinfiarood metingen van magnetische excitaties in RbFeCl.i.2HjO. W. H. de Jeu: Oriëntatie-elasticileit van nematische vloeibare kristallen. F. Leenhouts: Elastische constanten en molecituhiructuiir van nematische vloeibare kristallen. J. Poot, W. Th. Wenckebach, N. J. Poulis: Crossrelaxatie in verdunde koperTutton-zouten. J. van Houten. W. Th. Wenckebach, N. J. Poulis: Kernrelaxatie in verdunde koper-Tutton-zouten. W. J. Looyestijn, T. O. Klaassen, N. J. Poulis: Indirecte kern-kernwisselwerkingen in de M'CuXjJHiO-verbindingen. K. M. Diederix, J. P. Groen, T. O. Klaassen, N. J. Poulis: Spindynamica aan laagdimensionele systemen. J. Schmidt: Spin-roosterrelaxatie van triplettoestanden. J. I. Dijkhuis, H. W. de Wijn: Directe relaxatie in de optisch aangeslagen E(sE)-toestand van robijn. i. A. van Luijk, A. F. M. Arts, H. W. de Wijn: Impurity-effecten in tweedimensionale systemen. M. P. H. Thurlings, E. M. Hendriks, H. W. de Wijn: Magnetische ordening in K>FeF4. G. Bosman: Drift en diffusie van hete gaten in Si. L. W. J. den Ouden, J. H. H. Perk,

H. W. Capel: Stability of critical behaviour, critical-exponent renormalization and fint-order transitions. A. P. van Gelder: Theorie van de nietlineariteit van puntcontacten tussen normale metalen. I. C. Maan: Cyclotronresonantie in Esaki-suporroosters. F. M. Mueller: Electronic structure of A-15 materials.

6. Voordrachten M. de Jong: Dilute alloys of rare earths in magnesium. Laboratoriet for Elektrofysik, Danmarks Tekniske H0jskole. Lyngby, Denemarken. 4 augustus. J. J. M. Franse: Magnetic anisotropy in nickel and gadolinium. Ehrine University, Mabuyana, Japan, 11 september. J. J. M. Franse: Magneto-volume effects in transition metals. Nagoya University, Nagoya, Japan, 12 september. J. J. M. Franse: Magnetic properties of metals at low temperature under high pressures. Tokyo Institute of Technology. Tokyo, Japan, 14 september. J. J. M. Franse: Magnetovolume effects in transition metals. Tohoku University, Sendai, Japan, 18 september. I. F. Silvera: Infrared and Raman Scattering in Molecular Solids. Five Lectures. Int. School of Physics 'Enrico Fermi', Varrena, Italië, 24 juli5 augustus. E. G. Sieverts: EPR and ENDOR on the divacancy in silicon. Institute for the Study of Defects in Solids, Albany, N.Y., USA, 12 mei. S. H. Mullen EPR on heat-treatment centers in oxygen-rich silicon. Bell Laboratories, Murray Hill, New Jersey, USA, 24 oktober. E. G. Sieverts: EPR and ENDOR on defects in silicon. Naval Research Laboratories, Washington, DC, USA, 25 oktober. S. H. Muller: EPR on heat-treatment centers in oxygen-rich silicon. Lehigh University, Bethlehem, Pennsylvania, USA, 27 oktober. E. G. Sieverts: EPR and ENDOR on the divacancy in silicon. Lehigh University, Bethlehem, Pennsylvania, USA, 27 oktober. S. H. Mullen ERP on phosphorus related defects and heat - treatment centers in silicon. Laboratory for Electronic Devices of the U.S. Army,


verslag

Forth Monmouth, New Jersey, USA, jttnetions. Yale University, Department 30 oktober. of Engineering and Applied Science, S. H. Muller, EPR on lieat-lreatment New Haven, Connecticut, USA, 10 april. centers in oxigen-rich silicon. Institute J. E. Mooij: Stimulated superconductivity for the Study of Defects in Solids, - experimental results. Université de Albany, New York, USA, 31 oktober. Geneve, Section de Physique, ZwitserI. F. Silvera: Experiments in spin aligned land, 23 mei. hydrogen condensed on surfaces. P. M. de Wolff: Structures modules. Department of Phys., Univ. of Toronto, Ass. Franc, de Cristallographie Orsay, Toronto, Canada, 2 februari. Frankrijk, 21 juni. I. F. Silvcra: Spin atomic hydrogen in M. Boon: Re'seaux de functions d'ondes the condensed phase. Experimental pour un electron dans un champ Seminar, Clarendon Lab. Oxford Univ., magnétique. Institut de Physique, Engeland, 11 mei. magnétique. Institut de Physique, I. F. Silvcra: Spin aligned atomic Université de Ncuchatel, Neuchatel, hydrogen in the condensed phase. Zwitserland, 1 november. Dept. Natuurkunde, Universiteit van M. Boon: Wave function networks for Antwerpen, 23 mei. an electron in a magnetic field. Institut I. F. Silvera'.Prospects for stabilizing de Physique, Université de Geneve, condensed atomic hydrogen. TH-Twente, Geneve, Zwitserland, 3 november. 29 november. P. M. van den Broek-.Calculation of Clebsch-Gordan coefficients. Institute of D. G. de Groot: Electronic properties of Physics of the Polish Academy of PdHj. Ames Laboratory, Iowa, USA, Sciences, Warschau, Polen, 30 november. 14 februari. R. Griessen: High sensitivity dilatometry A. Janner: Symmetry of incomand solid state physics. Universitat Köln, mensurate crystal phases. Institute for solid state physics and crystallography, W.-Duitsland, 16 februari. Helsinki, Finland, 17 maart. R. Griessen: Enige aspecten van waterA. Janner: Symétrie des cristaux stof in metalen. Kamerlingh Onnes modules. Institut des Hautes Etudes Laboratorium, Leiden, 3 maart. Scientifiques, Bures-sur-Yvette, FrankD. G. de Groot: Electronic structures of rijk, 1 juni. transition-metal hydrides and de Haasvan Alphen effect in Pd-H alloys. Iowa A. Janner: Incommensurable crystals. State University, Iowa, USA, 18 mei. RIM, Fakulteit der Wiskunde en NatuurD. G. de GrooV.Electronic states of wetenschappen, Nijmegen, 15 november. Pd-H alloys from de Haas-van Alphen T. Janssen: Non-linear lattice dynamics: measurements. Indiana University, Inphonons and soli tons. Landelijk diana, USA, 29 juni. Seminarie Statistische Fysica, Nijmegen, D. G. de Groot: Electronic states and 12 mei. electron-impurity scattering in Pd-H Q. A. G. van Vlimmeren: Magnetische alloys. Argonne National Laboratory, excitaties in Ising-systemen. KUChicago, USA, 7 oktober. Nijmegen, Fysisch Laboratorium, mei. R. Griessen: Surface de Fermi sous F. van der Woude: A new approach to contrainte uniaxiale et interaction isomer shift data in iron alloys. electron phonon. Université de Geneve, Gesamthochschule, Duisburg, W.-DuitsZwitserland, 28 november. land, 23 januari. M. Th. Rekveldt: Static and dynamic H. W. den Hartog: 'Small' magnetic neutron depolarization in ferromagnetic impurities in ionic solids. Universiteit domain structures. Naval Surface van Zaragoza, Spanje, 10 juli. Weapon Center, Silverspring, Washington W. van der Lugt: Eenvoudige vloeibare DC, USA, 7 november; metalen en legeringen. Vrije Universiteit, Massachusetts Institute of Technology, Amsterdam, 27 februari. Reactor, Boston, USA, 9 november; W. Th. Wenckebach: Relaxatie van Westinghouse, Research Center, energie en impulsmoment van kernspins. Pittsburgh, 17 november. Vaste Stof Seminarium, RU-Utrecht, T. M. Klapwijk: Superconducting micro27 januari. bridges. State University of New York, P. J. F. Verbeek: Spin lattice relaxation Stony Brook, New York, USA, 7 april. T. M. Klapwijk: Superconducting micro- in photo-excited triplet state molecules. Kolloquium Magnetische Resonanz in bridges at Delft, Thin film Josephsonelektronisch angeregten Systemen,

105

Hirschegg, 9 oktober. J. H. van der Waals: Zeemanspectroscopie van porfines in kristallen hij 4.2 K. Vrije Universiteit Brussel, België, 13 februari. J. H. van der Waals: Quantum beats in de fos/orescentie van organische kristallen. Vrije Universiteit Brussel, België, 14 februari. J. H. van der Waals: Quantum beats in phosphorescence. University of Georgia. USA, 2 juni. J. H. van der Waals: Conformaiional instability of excited stales of symmetrical molecules: substituted benzenes and porphyrins. Brandeis University, Waltham, 13 juhi. J. H. van der Waals: Introduction to the study of excited molecules with coherent radiation fields. Kolloquium Magnetische Resonanz in elektronisch angeregten Systemen, Hirschegg, 10 oktober. L. J. de Jongh: Experiments on diluted doped magnetic compounds in which percolation or, respectively, tetracritical behaviour occurs. Landelijk Seminarium Statistische Mechanica, Leiden, 17 maart. L. Bevaart: Neutronenverstrooiing aan 2-dimensionale systemen, die tetrakritiek gedrag vertonen. Kamerlingh Onnes Laboratorium, Leiden, 6 oktober. W. J. Huiskamp: Vllraluge-tcmperaturenfysica. TH-Eindhoven, 14 december. K. van Hulst: Het Nijmeegs Magnetenlaboratorium. Werkgroep A voor Koeltechniek, KU-Nijmegen, september. H. van Kempen: Nieuwe antwoorden op oude vragen. Colloquium, THEnschede, september. H. van Kempen: Nieuwe antwoorden op oude vragen over transportverschijnselen in metalen. RIM-kolloquium, KUNijmegen, oktober. J. C. Maan: Cyclotronresonantie in n-lnAs-GaSb superroosters bij hoge magneetvelden. Laboratorium voor Technische Natuurkunde, Delft, november. H. W. M. Salemink: Transport van hoogfrequentfononen in diëlektrica: saffier, superfluïde Heil en interfaces. Kamerlingh Onnes Laboratorium, Leiden, september. J. H. M. Stoelinga: Spectroscopie, eenvoudig gezien. Theoretisch Seminar, KU-Nijmegen, januari. P. Wyder: 'Eenvoudige' transportverschijnselen in 'eenvoudige' metalen. Colloquium, Natuurkundig Laborato-

Vaste Stof

106

Universitat Munster, W.-Duitsland, rium, Universiteit van Amsterdam, 14 december. januari; R. J. J. Zijlstra: Oriëntatiefluctuaties in Natuurkundig Collequium, RUnematische vloeibare kristallen. Huygens Groningen, februari. P. Wyder: 'Simple' transport properties in Laboratorium, Leiden, 23 mei. H. W. Capel: Noncquilibrium properties 'simple' metals. Colloquium, Tampere of the one-dimensional quantumTechnical University, Tampere, Finland, mechanical XY-model with spin 'Js. maart. Institut für Theoretische Physik, Seminar, Universiteit Antwerpen, UIA, Universitat zu Köln, W.-Duitsland, België, mei; 27 januari. Colloquium, Chalmers University of Technology, Gothenburg, Zweden, juni. J. H. H. Perk: Time-dependent P. Wyder: Dimensie-effecten in correlation functions in the onevaste stoffen. Natuurkundig Colloquium, dimensional XY-model at infinite Universiteit van Amsterdam, mei. temperature. Theoretical Physics Algemeen Fysisch Colloquium, RUInstitute, University of Alberta, Utrecht, september. Edmonton, USA, 27 oktober; P. Wyder: The Nijmegen Laboratory for Institute for Theoretical Physics, State High Magnetic Fields. MIT, Cambridge, University of New York at Stony Brook, USA, 21 november. USA, september. J. H. H. Perk: Stability of critical P. Wyder: 'Einfache' Transportbehaviour under the influence of phanomene in 'einfachen' Metallen. Colloquium, Universitat Köln, Duitsland, perturbations of a long-range nature and constraints. Baker Laboratory, Cornell november. P. Wyder: Experimentele vasiestoffysica. University, Ithaca, New York, USA, 31 oktober; TH-Delft, november. i. Schoonman: Fluoride ion conducting Department of Physics, Carnegie-Mellon solid electrolytes. Brookhaven National University, Pitsburg, USA, 2 november; Laboratory, Upton. L.I. USA 15 mei; Department of Physics, University of General Electric, Schenectady, N.Y., Maryland, College Park, USA, USA, 16 mei; 6 november; Medtronic Inc., Minneapolis, M.N., National Bureau of Standards, USA, 18 mei; Washington, D.C., USA, 8 november. P. W. Kasteleyn: Betrekkingen tussen University of Washington, Seattle, spincorrelaliefuncties in Ising-modellen. Washington, USA, 26 mei; Instituut voor Theoretische Fysica, Stanford University, Stanford, Ca., Universiteit van Amsterdam, 2 februari. USA. 30 mei; R. J. Boel: Correlation-function University of North Carolina, Chape! identities and inequalities for Ising Hill, N.C., USA. 5 juni. models with pair interactions. Landelijk J. Schoonman: Electrode processes of Seminarium Statistische Mechanica, lead halides. Medtronic Inc., MinneaLeiden, 17 maart. polis, M.N., USA, 19 mei. J. Schoonman: Ionic conductivity of P. W. Kastcleyn: Jongleren met spinfluoride-excess and fluoride-deficient correlatiefuncties •van Ising-modellen. solid solutions. Electrochemical Colloquium natuurkunde, THSociety Spring Meeting, Seattle, Eindhoven, 6 april. Washington. USA, 24 mei. P. W. Kasteleyn: Identities and J. Schoonman: Enhanced and retarded inequalities for spil' correlation functions ionic motions in fluoritr: Max-Planck of Ising models. Institut für Theoretische Inslitut für Festkörperfc.chung, Physik, Universitat zu Köln, W.Stuttgart, W.-Duitsland, 30 november. Duitsland, I december. K. E. D. Wapenaar: Fluoride ion F. M. Mueller (invited): The use of conducting solid electrolytes. University band structure in materials science. of London, Engeland, september. DPG-meeting, Freudenstadt, juli. G. Blasse: How far are luminescence National Swedish Physics Conference, properties predictable? European Solid Linköping, juli. State Chemistry Meeting, Straatsburg, F. M. Mueller (invited): Band Frankrijk, 23 februari. structure and Compton scattering. G. Blasse. The luminescence of Gordon Conference on Charge hexavalent uranium in oxides. Densities, New Hampshire, september.

F. M. Mueller: Renormalization of electron selfenergies in high magnetic fields. MIT, Cambridge, november. H. W. Myron: The uses of band structure in solid state physics. Physics Colloquium, RU-Groningen, oktober.

7. Commissie De Commissies van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof was op 31 december samengesteld uit: prof. dr. P. Wyder, voorzitter. le:.icr werkgroep VS - N drs. F. R. Dicmont, secretaris prof. dr. H.W.de Wijn, wetenschappelijk secretaris, leider werkgroep VS -UI dr. J. Bergsma prof. dr. G. Blasse, leider werkgroep

VS-UI prof. dr. A. J. Dekker, leider werkgroep

VS-G dr. R. P. Griessen, leider werkgroep VS-A II prof. dr. C. Haas prof. dr. W. J. Huiskamp, leider werkgroep VS-LUI prof. dr. A. G. M. Janner, leider werkgroep VS - DN-N prof. dr. P. W. Kasteleyn. leider werkgroep VS - th-L prof. dr. J. J. van Loef, leider werkgroep VS-Dl prof. dr. F. van der Maesen, leider werkgroep VS - E dr. A. R. Miedema dr. ir. J. E. Mooij, leider werkgroep VS-DU prof. dr. F. M. Mueller, leider werk-

groep VS-BSB prof. drs. D. Polder prof. dr. ir. N. J. Poulis, leider werkgroep VS-LI dr. G. A. Sawatzky prof. dr. I. F. Silvera, leider werkgroep

VS-AI prof. dr. M. J. Sparnaay prof. dr. J. A. Tjon, leider werkgroep

VS-th-U prof. dr. N. J. Trappeniers, leider werkgroep VS — A III prof. dr. J. F. Verweij prof. dr. J. Volger prof. dr. G. de Vries, leider werkgroep VS-Al prof. dr. A. R. de Vroomen prof. dr. J. H. van der Waals, leider werkgroep VS — LU prof. dr. ir. P. M. de Wolff, leider


verslag

werkgroep VS - DN-D dr. R. J, J. Zijlstra, leider werkgroep

VS-UU De vergaderingen werden bijgewoond door dr. A. A. Boumans en dr. C. Ie Pair (directie FOM), dr. C. A. J. Ammerlaan, dr. T. Janssen, dr. W. J. M. de Jonge, dr. W, Th. Wenckebach en dr. F. van der Woude (adjunct-werkgroepleiders van resp. VS-A I, VS-DN-N, VS-E, VS-L I en VS-G), drs. J. Poot (vertegenwoordiger FPR) en afwisselend door drs. J. Heijn en drs. H. G. van Vuren, ter assistentie van de secretaris. In de loop van het verslagjaar werd dr. R. P. Griessen benoemd tot leider van werkgroep VS-A 11 in de plaats van dr. A. Lodder, die nu de functie van adjunctleider VS-A II bekleedt. Prof. dr. G. Blasse vertegenwoordigt de Commissie in de SON-Werkgemeenschap voor Chemie van de Vaste Stof, prof. dr. C. Haas vertegenwoordigt de SONWerkgemeenschap in de FOM-Werkgemeenschap voor de Vaste Stof. Het Uitvoerend Bestuur wordt in de Commissie vertegenwoordigd door prof. dr. J. J. van Loef. Prof. dr. G. de Vries vertegenwoordigt de Commissie in de C-WGM-Metalen en vice versa. De taak van de Commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissies van de Werkgemeenschappen'.

107

108

Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica


109

verslag

I. Algemeen 1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica stelt zich ten doel 1. in internationale samenwerking, en voor wat de technische aspecten van het werk betreft ook in samenwerking met organisaties voor toegepast onderzoek en technische ontwikkeling in Nederland, bij te dragen tot de oplossing van problemen met betrekking tot het winnen van nuttige energie uit beheerste thermonucleaire reacties; in het bijzonder: a. de fysische eigenschappen van plasma's die van belang zouden kunnen zijn voor thermonucleaire toepassingen te onderzoeken; b. technisch onderzoek en ontwikkelingswerk met betrekking tot thermonucleaire reactoren te volgen en eventueel te bevorderen; c. theoretisch systeemonderzoek met betrekking tot mogelijke thermonucleaire reactortypen uit te voeren, teneinde richting te geven aan het hierboven onder a. en b. genoemde werk; d. kennis op de hierboven genoemde gebieden te helpen verspreiden. 2. bij te dragen tot de vooruitgang van de plasmafysica in ruimere zin; in het bijzonder: a. fundamenteel theoretisch en experimenteel plasmafysisch onderzoek te verrichten; b. onderzoek en onderwijs op het gebied var, de plasmafysica aan universiteiten, hogescholen en andere instellingen van wetenschappelijk onderzoek in Nederland te bevorderen en door deelneming daaraan te ondersteunen; c. fysische, mathematische en technische hulpmiddelen en werkwijzen die nodig zijn voor plasmafysisch onderzoek te ontwikkelen. 1.2. Toelichting De twee in de naam van de werkgemeenschap genoemde vakgebieden, het thermonucleaire onderzoek en de plasmafysica, overlappen elkaar vooralsnog grotendeels. Naarmate het onderzoek voortschrijdt zal evenwel het thermonucleaire onderzoek steeds meer met problemen buiten de plasmafysica worden geconfronteerd, terwijl de plas-

mafysica zich van haar kant zal uitbreiden, ook in richtingen die niet worden bepaald door de thermonucleaire problematiek. De werkgemeenschap stelt zich ten doel naast de thermonucleair gerichte plasmafysica, waarin het zwaartepunt van haar activiteiten ligt, ook de niet-thermonucleaire plasmafysica en het nietplasmafysischc thermonucleaire onderzoek te bevorderen. 1.3. Werkwijze De werkzaamheden worden uitgevoerd in het FOM-lnstituut voor Plasmafysica, het FOM-ïnstituut voor Atoom- en Molecuulfysica, aan de TH-Eindhoven en de TH-Twente. Het programma van de experimentele afdeling in het FOM-lnstituut voor Plasmafysica wordt in de eerste plaats getoetst aan de thermonucleaire doelstelling van de werkgemeenschap, dat van de externe groepen aan de plasmafysische doelstellingen, en dat van de theoretische afdeling in het FOMlnstituut voor Plasmafysica aan beide. Met de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) wordt in een associaticcontract samengewerkt met het doel gemeenschappelijk onderzoekingen over plasmafysica en beheerste kernversmelting te verrichten. Onder auspiciën van dit contract wordt het onderzoek in beide FOM-Instituten uitgevoerd, waarbij de kosten door beide partners worden gedragen. Met betrekking tot de onder I b en 1 c genoemde punten wordt samengewerkt met het ECN.

2. Speurwerk Het werk in de theoretische afdeling van het FOM-lnstituut voor Plasmafysica bleef geconcentreerd op magnetohydrodynamica, transportverschijnselen en golfdynamica. Het onderzoek naar de magnetohydrodynamica van toroïdale hoog-beta systemen werd voortgezet met twee nieuwe onderwerpen, beide gebaseerd op toepassing van de tweedimensionale potentiaaltheorie voor het scherpegrenslaagmodel. Het ene onderwerp betrof het bepalen van de veldconfiguratie in het krachtvrije buitengebied van een toroïdaal plasma met voorgeschreven

niet-circulaire doorsnede van het binnenste dichte plasma. Het andere betrof het bepalen van de doorsnede van de vrije rand van het binnenste plasma bij gegeven doorsnede van de buiswand. Beide onderzoeken hebben ten doel tot een beter begrip te komen van de invloed van externe velden en geleiders op evenwicht en stabiliteit van hoog-beta plasma's, zoals in SPICA. Op het gebied van de anomale transportverschijnselen in toroïdale geometrie werd de vroeger gegeven algemene theorie uitgebreid naar plasma's met anisotrope snelheidsverdeling. Verder werd de analyse van de mathematische structuur van de tijdafhankelijke transportvergelijkingen voortgezet. Het werk over de dynamica en structuur van laagfrequente golven met lange golflengte langs het magnetisch veld in de toroïdale geometrie heeft een geunificeerde beschrijvingswijze voor driftgolven en ballooning modes opgeleverd. Er is aangetoond dat in laagste orde in de verhouding van de golflengte loodrecht op het magnetisch veld en de typische gradiëntenlengte van het evenwicht een ééndimensionale beschrijving mogelijk is, waarbij de radiale en poloïdale afhankelijkheden door een Fourier-transformatie verbonden zijn. Het onderzoek naar resonanle effecten in niet-homogene plasma's is afgesloten met een discussie van het optredend energietransport. Een aantal open vragen in de theorie van de absorptie en emissie van elektromagnetische golven met frequenties dicht bij de elektroncyclotron-frequentie konden worden beantwoord. Met het programma voor de herbouw van de drie belangrijkste experimenten in het Instituut voor Plasmafysica, Rijnhuizen, werden goede vorderingen gemaakt. Tegen het eind van het verslagjaar was RINGBOOG II in bedrijf en was TORTUR II bijna gereed. De plannen voor SPICA II werden nader uitgewerkt. Het werk in de pinchgroep heeft dit jaar grotendeels in het teken gestaan van de voorbereiding van SPICA II. Experimentele resultaten van eerdere experimenten (inclusief SPICA en SP IV), de theorie die ten grondslag ligt aan SPICA II, de ontwerpparameters en de benodigde diagnostiek zijn beschreven in een uitvoerig Rijnhuizen Report (78-112):

110

'Proposal for a modification of SPICA'. De pogingen om laat in de ontlading in SPICA dichtheid- en temperatuurprofielen te meten door middel van laserverstrooiing zijn voortgezet. Een onderzoek zal worden verricht naar de stabiliteit (niet-idcaal MHD) van het plasma, en het technisch ontwerp van de zwaar te belasten spoelen zal verder worden gedetailleerd. In SP IV is aan het externe stroomcircuit een crowbarsectie toegevoegd, die de positieve stroompuls verlengt van 20 its naar 250 (is. Aangezien de (nietcirkelvormige) kwartsbuis sterk vervuild bleek, is deze eveneens vervangen. Door een nieuw 'discharge-cleaning' systeem is de partiële waterdruk sterk verlaagd en daarmee ook de bereikbare basisdruk. De eerste indruk is, dat het buitengebied van de ontlading zich veel sterker paramagnetisch gedraagt dan vóór de modificatie. Grote vooruitgang is geboekt in de analytische beschrijving van het evenwicht van kolommen met elliptische doorsnede. De FOM-ECN-KEMA-reactorstudiegroep heeft de systeemstudie aan een nict-cirkelvormige schroefpinchreactor zonder brandstofinjectie afgerond. De voordelen van een systeem voor brandstofinjectie (bundels of pellets) zullen nader worden geëvalueerd. Daarna zal de groep zich beraden op nieuwe taken in nationaal, Europees of mondiaal verband. In samenwerking met H. Th. Klippel (ECN) hebben B. Brandt en W. Schuurm;.n een vergelijkende studie verricht van de snelle kweekreactor en de fusiereactor. Uitgangspunt hierbij was het in 1977 verschenen rapport 'Fusion and fas! breeder reactors' van het Internationaal Instituut voor Toegepaste Systeemanalyse in Laxenburg (Oostenrijk), onder redactie van W. Hafclc, J. P. Holdren, G. Kcssler en K. L. Kulcinsky. Dit rapport werd samengevat en bijgewerkt aan de hand van recente resultaten van het fusieonderzoek. Terwijl TORTUR werd omgebouwd tot TORTUR II, werden de meetresultaten die met de oude opstelling waren verkregen verder uilgewerkt, teneinde het beeld van het verhittingsproces verder te verduidelijken. In deze Tokamakontlading worden volledig geïoniseerde waterstofplasma's van dichtheden tussen 5 x 10'» en 2 x 102° m-3 en elektronentemperatuur tussen 10-20 eV gemaakt


én in stand gehouden door een stroom van maximaal 40 kA, geïnduceerd met behulp van een langzame condensatorbatterij. Vervolgens wordt een extra stroom (tot 180 kA) met een snelle condensatorbatterij van hoge spanning daarop gesuperponeerd, waarmee de buitenlaag van het plasma turbulent wordt verhit. De vorming, de verbreding en het verval van de stroomlaag zijn bestudeerd met behulp van magnetische sondes. De stroomlaag wordt enkele microseconden in stand gehouden en vervalt daarna door een nog niet geidentificeerde instabiliteit. Het ontstaan van de stroomlaag wordt goed beschreven door een 2-vloeistoffen-MHDcode waarin de plasmaresistiviteit wordt bepaald door het 'marginal stability' criterium. Uit metingen van de energieën van elektronen en ionen blijkt dat tijdens de verhittingsfase 1 kj in het plasma wordt gedissipeerd zonder dat daarbij grote verliezen optreden. De energie wordt in eerste instantie in het elektronengas gedissipeerd, en wel in een staart van de snelheidsverdeling met een equivalente temperatuur van 3 keV, gesuperponeerd op een thermische snelheidsverdeling van 150 eV. De evolutie van de snelheidsverdeling werd onderzocht door middel van ruimtelijk opgeloste meting van synchrotronstraling en meting van röntgenstraling. Tevens werd de snelheidsverdeling van de ionen gemeten met behulp van spectrale analyse van neutrale deeltjes ontstaan door ladingsuitwisselingen. Het blijkt dat de energie die in eerste instantie is gedeponeerd in de staart van de eiektronensnelheidsverdeling zich snel verspreidt door het gehele volume van het plasma en vervolgens wordt gethermaliseerd en ten dele overgedragen aan de ionen. De snelheid waarmee dit geschiedt kan niet worden verklaard met klassieke boisingsproecssen; Landau-demping van ionencydotrongolven komt in aanmerking voor verklaring van de snelle overdracht. De levensduur van het verhitte plasma wordt begrensd door het binnendringen van neutrale deeltjes die bij de verhittingspuls van de kwartswand vrijkomen. In de nieuwe opstelling van TORTUR II wordt deze kwartswand vervangen door een metalen wand. Na de voltooiing van RINGBOOG II in het najaar van 1978 werd allereerst hel parametergebied verkend waarbinnen

een plasma kan worden gemaakt. Hierbij bleek dat in RINGBOOG II, zonder dat gebruik wordt gemaakt van gas-inlaat tijdens de ontlading, zowel in het RINGBOOG I-regime, met hoge dichtheid en lage temperatuur, als in het normale en het hoge dichtheidsgebied tokamak-regime kan worden bedreven. In strijd met de heersende opvattingen blijkt er een continue overgang tussen deze ontladingstypes te bestaan. Door de bouw van RINGBOOG II staan, door het variëren van de vuldruk, de volgende ontladingstypes ter beschikking: 1) Bij hoge vuldruk (100-10 mTorr) worden bogen gemaakt met een elektronendichtheid van 1021 nv3 en een temperatuur van 4 eV. De energiebalans in het plasma wordt gedomineerd door Lyman-straling, waarmee warmte uit de centrale plasmakolom wordt getransporteerd naar een buitengebied waarin deze straling wordt gereabsorbeerd. Via trapsgewijze excitatie en ionisatie ontstaat in dit koelere buitengebied een verhoogde elektronendichtheid. 2) Bij lagere druk (10-1 mTorr) wordt minder lijnstraling van waterstof uitgezonden waardoor de temperatuur door de stralingsbarrière breekt en een waarde van 20 eV bereikt bij een ionendichtheid van 10'-» m-3. 3) Bij vuldrukken van 0,1 mTorr en lager onderscheidt de ontlading zich niet van die van andere tokamaks. Het programma is erop gericht, uitgaande van het tweede ontladingsregime, de temperatuur- en dichtheidsprofielen te leren begrijpen en te beheersen met het oog op de vorming van de beschermende mantel tussen plasma en wand. Het programma van de werkgroep TN III is gedurende het verslagjaar door een aantal ingrijpende beslissingen gewijzigd. De belangrijkste is het terugtrekken van het BP-HI-project, dat tot doel had de verhitting van een plasma met een 1,5-MeV-elektronenbundel van 130 kA te bestuderen. In plaats van dit project komt de constructie van een H~-bron van 100 raA. In 1977 had Euratom besloten aan het verhittingsaspect van het BP-III-project een prioriteitsstatus te verlenen. Daar de totale kosten van dit project (Mf 4) ver boven de mogelijkheden van de TN IIIgroep uitgingen, had het FOM-bestuur toegezegd een extra kapitaalspost te

^M^^L.


111

verslag

reserveren. Daarnaast waren de procevoor de KrF-laser met aanzienlijk hoge dures gestart voor het verkrijgen van een stralingsopbrengst. In een korte puls van bouwvergunning en een geldelijke bij25 nanoseconde genereren we 3,1 J drage uit het DACW-fonds (Sociale straling in 1 liter (A = 2548 A) met een Zaken) voor de huisvesting van het maximale intensiteit van 150 MW. project. Eind 1978 zag het er echter Voorts zijn belangrijke resultaten bereikt niet naar uit dat deze drie zaken binnen met een enkelvoudige ontlading voor een termijn van twee jaar gerealiseerd een atmosferische CO;>-laser met een zouden worden. Dit betekende dat op elektrode-afstand van 5 cm, waarvan zijn gunstigst pas vier jaar na het het rendement 19% en de stralingsindienen van het project zou worden opbrengst 32 J (49 J/liter) bedragen. begonnen met de realisatie ervan. Uit Met behulp van AM-modelock-techwetenschappelijk oogpunt werd het niet nieken zijn in multi-atmosferische verantwoord geacht het project te laten systemen korte laserpulsen gemeten, doorgaan met zo'n achterstand in tijd bijvoorbeeld 300 picoseconde bij een op vergelijkbare projecten in het gasdruk van ó atmosfeer. buitenland. Ter vervanging van het BP-HI-project In de werkgroep TN VII blijkt het is besloten een bron te construeren die deeltjestransport van een relatief een bundel (15 kV, 0,1 A) van H~ -ionen botsingsarm roterend plasma in een kan leveren. Voor dit project is bij magnetisch veld belangrijk te kunnen Euratom een aanvraag voor een prioriworden verminderd ten opzichte van teitsstatus ingediend. Mits voorkeursteun klassiek transport door de invloed van wordt verkregen is het project, dat rotatie met traagheid en dissipatieve begroot is op M f 0,55, door TN III te effecten. Dit is ook experimenteel bekostigen. De ontwikkeling van H~gebleken; daarentegen treedt een anobronnen is nodig om de bundels (10 MW, male verhoging van het deeltjestransport 1 MV) neutraal waterstof te kunnen op bij grote Hall-parameter en grote produceren, welke nodig zijn voor verturbulentieniveaus (driftinstabiliteiten). hitting van het plasma in de generatie Van onder meer de drift- en rotatiefusie-experimenten die na JET komt. instabiliteiten is de niet-lineaire groei In het onderhavige project zullen de en verzadiging theoretisch nagegaan. Met H~-ionen worden verkregen door de lineaire en niet-lineaire beschrijving 'negatieve ionisatie' van waterstof aan van elektrostatische ionen- en elektronenvaste-stofoppervlakken. Ter ondergolven is goede vooruitgang geboekt. steuning van het project komt er een Met behulp van collectieve verstrooiing experiment voor fundamentele studies van COo-laserlicht zijn grote niveaus aan de vorming van H~ aan oppervan loodrecht op het magnetisch veld vlakken (Beleidsruimte-project). Ruim propagerende golven gemeten tot in de de helft van de personeelssterkte van nabijheid van de 'lower hybrid' TN-III zal naar het H~ -project worden frequentie; het niveau van evenwijdig overgeheveld. aan het magnetisch veld propagerende golven is klein: dichtbij thermisch. Het enig werkende experiment is BP II. Uit het onderzoek aan het (botsingsHierin wordt een plasma verhit met een gedomineerde) plasma in de schokbuis1-MeV-elektronenbundel van 10 kA. MHD-generator bleek dat sterk Het gemeten energieverlies (25%) zou inhomogerce ontladingsstructuren opeen plasmatemperatuur van 100 eV moeten geven. Een tien-kanaals-spectraal- treden, vooral bij lage stagnatielijn-analysator met een tijdsresolutie van temperaturen of lage magnetische velden. Dit geeft aanleiding tot een belangrijke ongeveer 10 ns, is in 1978 gebouwd. en geverifieerde reductie van het Meting aan H a geeft een temperatuur geleidingsvermogen en dus van het van 10 eV voor neutraal waterstof. In rendement. Deze inhomogeniteiten, welke aanbouw is een energie-analysator voor zich met de gasstroom meebewegen, omladingsneutralen, welke ook is gebaseerd op negatieve ionisatie aan opper- manifesteren zich als 'plakjes'. Het experimentele gegeven, dat de turbulente vlakken. structuur aan de ingang ontstaat, bleek ook uit een theoretische behandeling. Als belangrijkste ontwikkelingen van de Daarbij bleek ook dat de invloed van de werkgroep TN VI vermelden we de nozzle belangrijk is. Het onderzoek van vondst van een vier-componentensysteem

de kinetische theorie onder meer voor zwak geïoniseerde gassen en grenslagen is voortgezet. 3. Onderwerpen van onderzoek FOM-INSTITUUT VOOR PLASMAFYSICA Nieuwegein - Rijnhuizen, prof. dr. C. M. Braams 1. Toroïdale pinches 1.1. SPICA, SP1CAI1 1.2. Bcltvormige schroefpinch 1.3. Theoretische ondersteuning 1.4. H oog-p" reactorstudie (gezamenlijk met ECN en KEMA) 1.5. Numerieke codes 2. Turbulente verhitting 2.1. De toroïdale experimenten TORTUR I en TORTUR II 2.2. Werk in Grenoble 3. Gasdekenonderzoek 3.1. Experimenteel onderzoek in RINGBOOG II 3.2. Numerieke berekeningen: De energiebalans van een cilindrische plasmakolom met een gasdeken 4. Diagnostiek 4.1. Spectroscopie 4.1.1. Röntgenspectroscopie 4.1.2. Vacuümultravioletspectroscopie 4.1.3. Ver-infraroodspectroscopie 4.1.4. Optische spectroscopie 4.1.5. Detectie van neutrale deeltjes 4.2. Interferometrie 4.2.1. CO;>-laser-interferometrie 4.2.2. He-Ne-laser-interferometrie 4.3. Verstrooiing 4.3.1. Thomson-verstrooiing 5. Elektronische en mechanische techniek 5.1. Elektrotechniek 5.1.1. Bijzondere ontwerpstudies 5.1.2. Analoge elektronica en digitale instrumentatie 5.1.3. Elektronica- en elektrochemieservice 5.1.4. Rekenfaciliteiten 5.1.4.1. Verwerking van experimentele data 5.1.4.2. Ondersteuning van fysische modelberekeningen 5.1.5. Vermogenselektronica 5.2. Mechanische techniek WERKGROEP THEORIE Nieuwegein - Rijnhuizen, prof. dr. F. Engelmann I. Magnetohydrodynamica

112

1.1. Evenwicht en stabiliteit van hoog-p" tokamaks, schroefpinches en beltpinches 2. Dynamica van golven 2.1. Golf dynamica in mhomogene plasma's 2.2. Nict-lineaire golven in een Vlasov-plasma 2.3. Absorptie en emissie van golven in het gebied van de elektron-cyclotronfrequentie 2.4. Golven met lage frequentie en grote golflengte langs het magnetisch veld in toroïdale geometrie 3. Transportverschijnselen 3.1. Tijdafhankelijke klassieke diffusie in ééndimensionale geometrieën 3.2. Botsingsbepaald en anomaal transport in toroïdale geometrie 4. Quantummechanische methoden 4.1. Quasi-lineaire theorie 5. Reactorproblemen 5.1. Alternatieve reactorbrandstoffen 5.2. Problemen van tokamakreactoren WERKGROEP TN III Amsterdam — FOM-lnstituut voor Atoom- en Molecuulfysica, prof. dr. J. Kistemaker 1. Algemeen 2. BP llb-experiment 2.1. Experiment 2.2. Spectroscopie 2.3. Neutrale-deeltjesanalysator 2.4. Röntgenstralingsdetector 2.5. Plasmadichtheidsmeting 2.6. Verbeteringen aan de automatisering en dataverwerking 3. Modelstudie lineaire fusiereactor 4. Gaswervelexperiment 4.1. Metingen 4.2. Theorie WERKGROEP TN VI Enschede - Technische Hogeschool Twente, Afdeling Technische Natuurkunde, prof. dr. ir. W. J. Witteman 1. Gepulste hoogvcrmogen-COHascrs 1.1. Mode-lock-technieken zowel met frequentiemodulatie als met amplitudemodulatie voor het verkrijgen van nanosecondepulsen 1.2. Subnanosecondelaserpulsen in multi-atmosfeersystemen 1.3. Onderzoek naar het optimaliseren van glimontladingen in atmosferische lasers 1.4. Realisatie en beproeving van hoogvermogenversterkers voor diverse pulsvormen


2. Gepulste hoogvermogen-CO-lasers 3. Hogedrukedelgaslasers excimerlasers 3.1. Multi-atmosfeer-Xe-lasers in coaxiale systemen 3.2. Onderzoek aan edelgas-halogeenlasers (KrF, ArF) 4. Ontwikkeling van elektronenbundelversnellers voor laserexcitatie WERKGROEP TN V'I Eindhoven - Technische Hogeschool, Afdeling Elektrotechniek, afdeling Technische Natuurkunde, prof. dr. ir. D. C. Schram, prof. dr. M. P. H. Weenink 1. Turbulentie en transport in botsingsarme plasma's 1.1. Energie- en deeltjestransport van ionen; rotatie 1.2. Experimentele studie van turbulentie; verstrooiing van CO;>-laserlicht 1.3. Lineaire en niet lineaire theorie van turbulentie; golven in meercomponentenplasma's (buiten FOMverband) 2. Theoretisch onderzoek roterende plasmakolom 2.1. Evenwicht van roterende plasmakolom 2.2. Lineaire en niet-lineaire theorie van laagfrequente oscillaties 3. Turbulentie in MHD-generatoren 3.1. Theoretisch en experimenteel onderzoek aan fluctuaties in MHDgeneratoren 4. Kinetische theorie 4.1. Kinetische theorie van zwak geïoniseerde gassen 4.2. Kinetische theorie van zwakDebije-plasma's

4. Publikaties J. J. Lodder: Comment on 'Blackbody spectrum and the interpretation of quantum theory' (door O. Theimer in Am. J. Phys. 44 (1976) 183). Am. J. Phys. 46 (1978) 427. C. A. J. van der Geer: Boosting op amps' roll-off extends range of active filters. Electronics SI (1978) 120. J. A. Markvoort, H. J. Hopman, H. de Kluiver: The increase of energy confinement by the use of heavy-gas end plugs. Plasma Phys. 20 (1978) 279. F. Engelmann, A. Nocentini: Anomalous transport in toroidal geometry. Comments Plasma Phys. Cont. Fusion 3 (1978) 159.

D. A. D'Ippolito, J. P. Freidberg, J. P. Goedbloed, J. Rem: High-beta tokamaks surrounded by force-free fields. Phys. Fluids 21 (1978) 1600. R. W. B. Best: Thermonucleaire reactor. Winkler Prins Technische Encyclopedie, deel 6, biz. 204-206, uitgegeven in 1978 door Argus Elsevier. C. M. Braams: Plasma physics for nuclear fusion. Phys. Bull. 29 (1978) 409. W. J. Goedheer: Models for a steadystate plasma in a gas blanket. Proefschrift, Utrecht, 18 september. L. C. J. M. de Koek: Nieuw experiment in FOM-Instituut voor Plasmafysica te Nieuwegein moet bijdrage leveren aan fusiereactor. Ingenieur 90 (1978) 686. C. A. J. van der Geer: Double the frequency by adding some extra part to an old circuit. Electronic Design 26 (1978) 98. Euratom-rapport B. Brandt, G. Casini, J. Darvas, F. Engelmann, G. Grieger, H. Persson, R. Verbeek: Long-term planning towards a demonstration fusion reactor: 'Study of alternative strategies on the tokamak line. EUR-FU XII/708/78/LTP 52 (restricted distribution). Rijnhuizen Reports D. A. D'Ippolito, J. P. Freidberg, J. P. Goedbloed, J. Rem: Study of equilibrium and stability of high-fi tokamaks surrounded by force-free fields. RR 78-108. H. W. H. van Andel: Measurement of microwave spectra from a high-density toroidal discharge with current-driven turbulence. RR 78-109. W. J. Goedheer: The neutral density in a hydrogen arc. RR 78-110, tevens proefschrift, Utrecht, 18 september. W. J. Goedheer: The influence of diffusion and of reabsorption of radiation on the particle and energy balance of an infinitely long quasicylindrical discharge in hydrogen gas. RR 78-111, tevens proefschrift. Utrecht. 18 september. C. Bobeldijk, J. P. Freidberg, J. P. Goedbloed, A. C. Griffioen, E. J.. M. van Heesch, P. Hellingman, J. A. Hoekzema, D. A. D'Ippolito, W. Kooijman, P. Manintveld, A. F. G. van der Meer, D. Oepts, A. A, M. Oomens, J. Rem, W. Schuurman, P. H. M. Smeets: Proposal for a modification of SPICA. RR 78-112.


113

verslag

H. W. Kalfsbeek: Numerical calculations on the anomalous current penetration in a toroidal hydrogen plasma. RR 78-113, tevens proefschrift, Utrecht, 26 februari 1979. H. W. Kalfsbeek: Magnetic field profiles during turbulent heating in a toroidal hydrogen plasma. RR 78-114, tevens proefschrift, Utrecht, 26 februari 1979. A. E. P. M. van Maanen-Abels: Solution of the initial value problem and energy redistribution for electron and Alfvén waves in inhomogeneous plasmas. RR 78-115, tevens proefschrift, Utrecht, 17 januari 1979. F. Pegoraro, T. J. Schep: Shear and the spatial periodicities of modes with long wavelengths parallel to the magnetic field of tokamaks. RR 78-116. Interne rapporten T. Timmers: Stationaire profielen bij anomaal transport geïnduceerd door laag-frequente elektrostatische golven. IR 78/001. A. Nijsen-Vis, H. W. Piekaar: Lecture on fusion energy. IR 78/002. F. Engelmann, A. Nocentini: Some remarks on toroidal transport. IR

78/006. A. Agterberg: Voorversterker voor A.D.C. IR 78/007. J. A. Verdoes: File-systemen. Module 4 Computercursus. IR 78/009. H. Schrijver: PASCAL/11. Een eerste beoordeling van de PASCAL-compiler voor de PDP U/70. IR 78/015. W. J. Schrader, H. W. van der Ven, L. C. J. M. de Koek: RING BOOG 11: Röntgenstraling en veiligheid. IR 78/016. A. W. Kolfschoten: Observations of radiation from the turbulent heating experiment. IR 78/018. J. H. H. M. Potters: Krachtenberekeningen voor SP1CA I en SP1CA 11 en verdeling van de toroïdale stroom over de aansluitflenzen. IR 78/020. R. M. van Hees: Nieuwe sinus- en cosinus-spoelen voor meting van magnetische velden in SP1CA. IR 78/021. C. A. J. van der Geer: On the computation of transient response of lumped linear electrical circuits. IR

78/022. C. J. Barth: The spectral transmission curve of an interference filter which is illuminated with a converging beam of 18°. IR 78/032. E. J. M. van Heesch: Progress report SP IV. I.R. 78/035.

M. Bornatici, F. Engelmann: Electron cyclotron heating. IR 78/043. R. W. B. Best: Converging and diverging spherical shock waves. IR 78/048. P. R. Jonkers: Een 5-kanaals röntgenspectrometer voor SP1CA. I.A. 78/050. A. Nijsen-Vis: Elementair gesloten ruimtelijke krommen. Door: L. E. Zakharov en V. D. Shafranov; IAE2789 (Uit het Russisch vertaald door A. Nijsen-Vis). IR 78/051. P. Manintveld: Het programma BVE1.D. IR 78/053. R. W. B. Best: De veiligheid van kernfusie. IR 78/055. I. S. Baikov: Parametric excitation of ion-cyclotron waves in a plasma containing two types of ions. Plasma Physics 20 (1978) 85. H. J. Hopman, B. Jurgens, P. de Haan: Comments on: interaction of a high intensity short pulse width rclativistic electron beam with plasma. Plasma Physics 20 (1978) 399. P. Massmann, P. H. Je Haan, A. P. H. Goede, H. J. Hopman: Microinstabilities in an inhomogeneous ion-beam plasma system. Plasma Physics 20 (1978) 663. P. C. de Jagher: Nullijn, a program to calculate zero curves of a function of two variables of which one may be complex. Computer Phys. Comm. 15 (1978) 351. G. J. Ernst: The effect of radial radiation transport on the interpretation of saturation parameter measurements in laser systems. Optics Commun. 25 (1978) 368. G. J. Ernst, A. G. Boer: Construction and performance characteristics of a rapid discharge TEA-CO j laser. Optics Commun. 27 (1978) 105." G. L. Oomen, W. J. Witteman: Electronbeam pumped KrF laser with a neonargon diluent. Appl. Phys. Letters 33 (1978) 878. B. F. M. Pots, B. van der Sijde, D.C. Schram: A collisional radiative model for the argon ion (laser) system with an experimental test. Physica 94C (1978) 369. C. J. Timmermans, P. H. J. Schellekens, D. C. Schram: A phase quadrature feedback interferometer using a twomode He-Ne laser. J. Phys. E: Sci. Instrum. 11 (1978) 1023. P. Janssen: Non-ideal M.H.D. equations with application to the stability of a rotating plasma column. Physica 94C

(1978)251. J. Batenburg, A. Veefkind: Comment on investigation of some factors limiting enthalpy extraction of MHD-generators. Energy Conversion 18 (1978) 9. 5. Bijdragen aan conferenties e.d.

I.. C. J. M. de Koek: Experiments in the FOM-lnstituut voor Plasmafysica at lutphaas, The Netherlands. Proc. Workshop on Plasma Transports, Heating and MHD Theory. Varcnna, Italië. I2-I6 september 1977. p. 319. H. de Kluiver: Current-driven turbulence. Workshop on Acceleration in Astrophysical Plasmas, Instituut voor Ruimteonderzoek, Utrecht, 19 januari. C. M. Braams: Maatschappelijke aspecten van kernfusie. NNV-vergadering Eindhoven, 23 januari 1978. NNV-voorjaarsvergadering, Utrecht. 30-31 maart 1978. D. Oepts: Directe meting van elektronentemperatuur en dichtheidsprofielen. H. W. Kalfsbeek: Verhitting van een toroïdaal plasma door skin-stromen. R. Jayakumar: Current distribution and internal resistance in a segmented Faraday MHD generator under nonideal conditions. M. M. B. Wijnakker: Gaswervel, een stationair roterend gasplasmasysteem. P. Massmann, E. G. Overbosch. A. Tenner, J. Los: lonisalie van deeltjes aan metaaloppervlakken. P. Janssen: Niet-lineaire theorie van de g x B-drift instabiliteit. C. M. Braams: Studies of plasma physics in toroidal systems. Budker Memorial Seminar, organized by the Siberian Academy of Sciences, Novosibirsk, USSR, 25 april. H. W. Kalfsbeek: Heating of a toroidal plasma by skin current. Proc. Joint Varenna-Grenoble Int. Symp. on Heating in Toroidal Plasmas. Grenoble, 3-7 juli, 1 97. M. Bornatici, F. Engelmann: Ordinary and extraordinary mode in an inhomogeneous plasma in the presence of electron runaways. Proc. Joint Varenna-Grenoble Int. Symp. on Heating in Toroidal Plasmas, Grenoble, 3-7 juli, I 221. Proceedings 7th International Conference


verslag

on Plasma Physics and Controlled Nuclear Fusion Research, Innsbruck, Oostenrijk, 23-30 augustus 1978. M. Bornatici, F. Engelmann, A. Nocentini, F. Pegoraro, T. Schep, T. Timmers: Toroidal effects on the spatial structure of long wavelength modes and on anomalous transport. IAEA-CN-37-F-5. H. de Kluiver, C. J. Barth, H. J. B. M. Broeken, J. J. L. Caarls, B. de Groot, H. W. Kalfsbeek, H. W. Piekaar, A. Ravestein, W. R. Rutgers, B. de Stigter, H. W. H. Van Andel, H. W, van der Ven: Plasma heating by currentdriven turbulence in the tokamak TORTVR I. IAEA-CN-37-Y-4-1. C. M. Braams: Summary lecture: Magnetic-confinement experiments. Nucl. Fusion 19 (1979) 125. H. de Kluiver: Report on papers Y-4-2 and Y-4-1. IR 78/034. Voordrachten Informal Session. IR 78/039: L. Th. M. Ornstein: Prolonged tokamak operation, refuelling and exhaust. F. Engelmann: Theory on long pulse tokamak operation. M. Bornatici, F. Engelmann, A. Nocentini: Transport due to drift waves in toroidal geometry. Workshop on Drift Waves in High Temperature Plasmas, Triest, Italië, 1-5 september 1978. F. Pegoraro, T. J. Schep: General features of the 2-dimensional structure of modes with large mode numbers. Workshop on Drift Waves in High Temperature Plasmas, Triest, Italië, 1-5 september 1978. Proceedings 10th Symposium on Fusion Technology, Padua, Italië, 4-8 september 1978. RINGBOOG-team: R1NGBOOG 11: Design and construction. Paper A-5. M. Bustraan, B. Brandt, C. G. Damstra, W. M. F. Franken, J. A. Hoekzema, H. J. Klein Nibbelink, H. Th. Klippel, M. Muysken, W. Schuurman, K. A. Verschuur: A reactor study on a beltshaped screw pinch. Paper B-2. G. Realini, F. Engelmann: Influence of the scaling of plasma confinement on the economy and unit size of ignited toroidal reactors. Paper B-5. A. M. van Ingen: The activities of the Euratom Data Acquisition Coordinating Committee (DACC) - Bijdrage van Nederland. Paper E-I.

115

T. C. van der Heiden, A. M. van Ingen, J. A. Verdoes: Data acquisition and analysis at the FOM-Institttut voor Plasmafysica Rijnhuizen, Nieuwegein, The Netherlands. Paper E-12. J. J. L; Caarls, H. W. Piekaar: Calculations on currents and forces in the liner of the TORTVR II tokamak. Paper H-9. A. C. A. van Wees, L. C. J. M. de Koek, P. Manintveld: The poloidal field of a tokamak close to an iron core. Paper 1-9. J. P. Goedbloed: Magnetohydrodynamic instabilities in toroidal plasmas. Proc. 4th EPS General Conference, York, Engeland, 25-29 september. Robert Best, José van Eijndhoven, Jac Gadellaa, Frans Habraken, Teun de Jong, Ad Kalk, Willem Roos, Sandtr Santman, Joop Schopman, Paul Slaa, Wim Turkenburg, Willem van de Water, Marco Zuilhof: Science, technology and political decision-making. Proc. 4th EPS General Conference, York, Engeland, 25-29 September. Ook: Uitgave van Natuurkunde en Samenleving, RU Utrecht, Fysisch Laboratorium. C. M. Braams: Nieuwe experimentele resultaten op het gebied van kernfusie. Vergadering NNV-sectie Kernfysica, Delft, 27 oktober. B. Jurgens, P. H. de Haan, E. H. A. Granneman, H. J. Hopman: Measurements of the energy loss of a relativistic electron beam in a plasma. Proc. 2nd Inst. Topical Conf. on High Power Electron & Ion Beam Res. & Techn., I & II (1978) 369. J. Kistemaker: De ontwikkeling van de energiewinning uit fusie. Proc. LSEO Conf. Utrecht, januari 1977: Energiespectrum 1 (1977) 120. H. J. Hopman: Plasma heating with relativistic electron beams. Int. seminar on high energy physics and problems in controlled Nuclear Fusion. Novosibirsk, USSR, 25 april. P. Massmann, J. Los: Negative ioniiation of hydrogen on surfaces. First European Conference on Surface Science. Amsterdam, 5-9 juni I978. G. J. Ernst: A rapid TEA CO> laser with high power output. Tenth Int. Quantum Electronics Conf., Atlanta, Ga, USA, 29 mei-2 juni. W. J. Witteman: On the optimalization of rare-gas halide systems. Conf. 'How can theory help to find new gas lasers?', Gif-sur-Yvette, Frankrijk, 23-26 oktober.

B. F. M. Pots, J. J. H. Coumans, H. J. Cornelissen, D. C. Schram, B. van der Sijde: The velocity distribution of neutral particles in the arr of a hollow cathode disc/targe. Proc. 4th ESCAMP1G, Essen, W.-Duitsland, (1978) 132. J. J. A. M. van der Mullen, B. van der Sijde, B. F. M. Pots, D. C. Schram: Deviations from partial I.TE in the argon neutral system. Proc. 4th ESCAMPIG, Essen, W.-Duits]and, (1978) 101. 17th Symposium on Engineering Aspects of MHD, Stanford. Californië. USA, 27-29 maart 1978. M. Zlalanovic, A. Veefkind, L. H. Th. Rictjens: Performance of a closed cycle MHD generator with molecular impurities. A. Veefkind, W. M. Hellebrckers, C. A. Borghi, L. H. Th. Rietjens: Noble gas MHD generator experiments at low stagnation temperatures. J. H. Blom, W. J. M. Balemans, H. J. Flinzenberg, D. J. Kleyn, P. Massee, W. F H. Merck, L. H. Th. Rietjens: Design of the Eindhoven 5 MW thermal MHD blow-down experiment. Closed Cycle Specialists Meeting, Los Angeles, Californië, USA, 30-31 maart. A. Mesland: Instabilities and inhomogeneities in nonequilibrium MHD generators. P. Massee: The cesium injection system for the Eindhoven 5 MW blow-down experiment. W. J. M. Balemans: Generator channel design of the 5 MW blow-down experiment of the Eindhoven University of Technology. W. J. M. Balemans, P. Massee, M. Smeets, J H. Blom, W. M Hellebrekers, A. Veefkind: MHD research at the Eindhoven University of Technology. Workshop on MHD research in the United Kingdom and in the Netherlands, Eindhoven, 19-20 juni.

6. Voordrachten R. W. B. Best: Neutron-free fusion reactions for power generation: concepts and efforts. Centre d'études nucleaires de Saclay, Saclay, Frankrijk, 24 februari. L. Th. M. Ornstein: Gas-blanket research. Institute for Nuclear Physics of the Siberian Academy of Sciences,

116

Novosibirsk, USSR, 25 april. W. R. Rutgers: Turbulent healing experiments in Jutphuus and cyclotron measurements on TORTUR and PLT. Département de la Physique du Plasma ct de la Fusion contrölce, Grenoble, Frankrijk, II mei. F. Engelmann: Transport in toroidal plasmas. TH-Darmstadt, Darmstadt, W.-Duitsland, 12 mei. J. P. Goedbloed: The high-fl lokamak. Theory and applications. Institute de Fisica, Universidade Estadual dc Campinas, Campinas, Brazilië, 8 juni. J. P. Gocdblocd: Ideal magnetohydrodynamics. Course of lectures for staff and students of Institute de Ffsica, Campinas, Brazilië, juni-augustus. J. P. Goedbloed: Ideal magnetohydrodynamics. Spectrum and analogies with quantum mechanics. Universidade de Campinas, Campinas, Brazilië. 26 juni. Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, Brazilië, 25 augustus. Universidade Fluminense, Niteroi, Rio de Janeiro, Brazilië, 28 augustus. Universidade do Amazonas, Manans, Brazilië, 4 september. F. Engelmann: On the cold-plasma blanket concept. Institut fiir Plasmaphysik, Garching, W.-Duitsland, 3 juli. F. C. Schuilen Energy confinement in FT and Alcator. CNEN-Laboratories, Frascati, Italië, 24 juli. C. M. Braams: Prospects for fusion. SKF, Engineering & Research Centre, Nieuwegein, 5 oktober. J. W. Mugge: De formulering van hel ééndimensionale plasmadijfusieprobleem in termen van gekoppelde quasi-lineaire parabolische integro-differentiaalvergelijkingen. Mathematisch Centrum, Amsterdam, 27 oktober. B. Brandt: Plasmafysica en kernfusie. Rijksuniversiteit Groningen. 9 november. J. P. Goedbloed: Magnetohydrodynamic instabilities in toroidal plasmas. Ruhr Universitat. Bochum, W.-Duitsland, 13 november. B. Brandt: Diskussionsmodeli für einen Weg zum Fusionsreaktor. Universitat Düsseldorf, W.-Duitsland, 30 november. C. M. Braams: De ontwikkeling van de kernfusie in het bijzonder met magnetische opsluiting. Technische Hogeschool, Eindhoven, 7 december. H. J. Hopman: Plasmaverhitting met behulp van intense elektronenbundels. TH-Eindhoven, 31 mei. M. M. B. Wijnakker: Measurements on

Thermonueleair Onderzoek en Plasmafysica

the stationary rotating gas-plasma system 'Gaswervel'. Fa. Messerschmitt, Bölkow, Blohm, Miinchen, W.-Duitsland, 20 juni. H. J. Hopman: Toepassing van bundels in de plasmafysica. TH-Eindhoven, vakgroep Deeltjesfysica, 26 september. P. C. dc Jaghcr: On the electromagnetic relativistic bbgky hierarchy. Ruhr Universitat, Abteilung für Physik und Astronomic, Bochum, W.-Duitsland, 19 oktober. H. J. Hopman, E. H. A. Granncman: Discussion of the FOM-proposal for an H~ -source. UKAEA Culham Laboratory, Abingdon, Engeland, 27 november. W. J. Witteman: Het maken van zeer korte lichtpulsen. TH-Twente, afdeling TN, 1 februari. G. J. Ernst: Voortplantingseigenschappen en stralingsproduktie van Gauss-vormt ,a lichtbundels in een versterkend medium. RU-Utrecht, 31 maart. W. J. Witteman: Korte laserpulsen in VUV-excimerlasers. Fysisch Laboratorium, Utrecht, 12 oktober. B. F. M. Pots: Turbulentie-onderzoek aan het plasma van een holle-kathodeboogontlading. Technische Hogeschool, Afd. Natuurkunde, Eindhoven, 17 januari. D. C. Schram: Transport properties of a plasma in a cascade are. Universiteit Kiel, W.-Dui!s!and, 25 mei. D. C. Schram: Botsings-stralingsevenwichten van plasma's. FOM-lnstituut voor Atoom- en Molecuulfysica, Amsterdam, 16 oktober. B. F. M. Pots: Transport and excitation phenomena in the plasma of a hollow cathode arc discharge in argon. Physikalisches Institut der Universitat Düsseldorf, W.-Duitsland, 21 november D. C. Schram: Een schaalwet voor energie-opsluiting en poloidale bèta in tokamak van hoge dichtheid. FOMlnstituut voor Plasmafysica, Nieuwegein, 28 november. B. F. M. Pots: Turbulentie-onderzoek in de zuil van een holle kathodeboog. FOM-lnstituut voor Plasmafysica, Nieuwegein, 12 december. P. Janssen: Niet-lineaire theorie van de g x B-drift instabiliteit. Technische Hogeschool Eindhoven, Afdeling Elektrotechniek, 18 december. W. M. Hellebrekers: Fluctuaties in MHD-generatorplasma's. Technische Hogeschool Eindhoven, Afdeling Elektrotechniek, 17 mei.

J. H. Blom: Closed cycle MHD research at the Eindhoven University of Technology. Seminar of the Energy Research Support Unit of the Science Research Council, Imperial College, London, Engeland, 15 september. L. H. Th. Rietjens: Energy situation in Western Europe and MHD programme in the Netherlands. Tokyo Institute of Technology, Japan, 6 september. L. H. Th. Rietjens: Recent MHD situation in the world and its projects. Hokkaido University, Sapporo. Japan, 14 september. L. H. Th. Rietjens: De introductie van de MHD-generator in de elektricitcitsproduktie. FOM-lnstituut voor Plasmafysica, Nieuwegein, 7 november.

7. Commissies

De Commissie van de Werkgemeenschap voor Thermonueleair Onderzoek en Plasmafysica was op 31 december samengesteld uit: prof. dr. ir. W. J. Witteman, voorzitter, leider werkgroep TN VI drs. F. R. Diemont, secretaris prof. dr. C. M. Braams, wetenschappelijk secretaris, directeur FOM-lnstituut voor Plasmafysica dr. R. Bleekrode prof. dr. F. Engelmann, leider werkgroep theorie prof. dr. J. A. Goedkoop prof. dr. J. Kistemaker, leider werkgroep TN III prof. dr. ir. S. Radelaar prof. dr. L. H. Th. Rietjens prof. dr. ir. D. C. Schram, leider werkgroep TNVII prof. dr. ir. J. A. Steketee ir. A. C. Timmers prof. dr. M. P. H. Weenink, leider werkgroep TN VII prof. dr. ir. L. van Wijngaarden De vergaderingen werden bijgewoond door dr. A. A. Boumans en dr. C. Ie Pair (directie FOM), prof. dr. P. M. Endt (Uitvoerend Bestuur FOM), drs. J. Hovestreijdt (beheerder instituut), dr. C. Bobeldijk, dr. B. Brandt, prof. dr. H. de Kluiver en dr. L. Th. M. Ornstein (stafleden instituut), dr. H. J. Hopman (plaatsvervangend leider TN III), drs. P. C. de Jagher en dr. W. R. Rutgers (vertegenwoordigers FOM-personeelsraad), en door drs. J. Heijn, ter assistentie van de secretaris.


117

verslag

De Beleidscommissie voor het FOiAInstituut voor Plasmafysica had aan het eind van het verslagjaar de volgende samenstelling: prof. dr. L. H. Th. Rietjens, voorzitter dr. R. Bleekrode dr. A. A. Boumans prof. dr. J. A. Goedkoop ir. A. C. Timmers prof. dr. ir. W. J. Witteman; drs. F. R. Diemont vervulde de taak van secretaris. De vergaderingen werden voorts bijgewoond door prof. dr. C. M. Braams en prof. dr. F. Engeimann (directie FOM-lnstituut voor Plasmafysica), prof. dr. J. Kistemaker (leider TN III), dr. C. Ie Pair (directie FOM), prof. dr. P. M. Endt (namens het Uitvoerend Bestuur van FOM) en door drs. J. Heijn, ter assistentie van de secretaris. De Beleidscommissie is een adviserende subcommissie van de Commissie van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica. Het Beheercomité, dat in het kader van het associatiecontract Euratom-FOM is opgericht, was op 31 december samengesteld uit: Voor Euratom: dr. D. Palumbo, voorzitter G. de Sadeleer dr. F. Valckx voor FOM: dr. A. A. Boumans prof. dr. L. H. Th. Rietjens dr. H. Weijma drs. F. R. Diemont vervulde de taak van secretaris. De vergaderingen werden voorts bijgewoond door prof. dr. C. M. Braams (FOM-lnstituut voor Plasmafysica), prof. dr. J. Kistemaker (leider TN III) en door drs. J. Heijn, ter assistentie van de secretaris. De Coördinatiegroep Kernfusie FOMECN werd in het verslagjaar opgericht (zie verslag van het Uitvoerend Bestuur). Op 31 december was de groep als volgt samengesteld: Voor ECN: prof. dr. L. H. Th. Rietjens, voorzitter drs. M. Bustraan prof. dr. J. A. Goedkoop ir. A. C. Timmers Voor FOM: dr. R. Bleekrode prof. dr. C. M. Braams

prof. dr. J. Kistemaker prof. dr. ir. W. J. Witteman; drs. F. R. Diemont vervult de taak van secretaris. De vergaderingen worden bijgewoond door dr. A. A. Boumans en dr. C. Ie Pair (directie FOM), prof. dr. F. Engeimann (adjunct-directeur FOM-lnstituut voor Plasmafysica), dr. B. Brandt (Euratommedewerker), J, W. Vasbinder (Economische Zaken), ir. R. C. Cadée (Wetenschapsbeleid), ir. P. P. M. M. Maes (Onderwijs en Wetenschappen), drs. A. J. van Galen Last (Buitenlandse Zaken) en door drs. J. Heijn, ter assistentie van de secretaris.

118

Hoge-energiefysica


119

versleg

1. Algemeen 1.1. Doelstelling Het doel van de hoge-energiefysica is de studie van de eigenschappen en wisselwerking van elementaire deeltjes. Het onderzoek van de elementaire deeltjes is een voortzetting van de studie van moleculen, atomen en atoomkernen. In de loop van de ontwikkeling van de natuurkunde heeft men steeds fijner ruimtelijke structuren trachten bloot te leggen, waarvoor successievelijk nieuwe meetmethoden werden ontwikkeld. Algemeen geldt, dat voor het onderzoek aan fijnere structuren hogere energieën moeten worden toegepast bij de objecten waaraan men de wisselwerking bestudeert. Het is deze verschuiving naar hogere energieën, die het bouwen van grote versnellingsmachines noodzakelijk heeft gemaakt. Om de processen te bestuderen, die zich binnen de straal van een proton (I0-15 m) voltrekken en die dus de structuur van het proton zouden kunnen onthullen, heeft men deeltjes van miljarden elektronvolts nodig. Het onderzoek heeft het bestaan aangetoond van een groot aantal tot voorheen niet bekende deeltjes, die hetzij direct bij een hoogenergetische botsing van twee protonen kunnen ontstaan, hetzij uit de ontstane deeltjes als vervalprodukten vrijkomen. Het heeft voorts structuurelementen binnen het nucleon blootgelegd. De levensduur van vele van de nieuw gevonden deeltjes is zo gering, dat zij zelf niet aan de dag treden, doch zich alleen door hun vervalprodukten manifesteren. Zoals de studie van het atoom tot de quantummechanica heeft geleid, die een geheel nieuw inzicht in het fysische gebeuren heeft verschaft, zo zijn door het onderzoek in de hoge-cnergiefysica verschijnselen ontdekt, die wijzigingen van ons denken noodzakelijk hebben gemaakt. Het valt te voorzien, dat een voortgezette studie van deze verschijnselen nog meer tot de fundamentele zienswijze van de fysica zal bijdragen. Het belang van de beoefening van de hoge-energiefysica in Nederland ligt in de eerste plaats in de inspirerende werking die ervan kan uitgaan op de gehele natuurkunde in Nederland. Deze inspiratie zal enerzijds komen door het fundamentele karakter van de probleem-

stelling in de elementaire-deeltjesfysica en anderzijds door de uitdaging, die aan de vindingrijkheid van experimentatoren en ingenieurs wordt gesteld door de technische problemen van de experimentele hoge-energiefysica. Van 1963 tot 1975 zijn de belangen van de hoge-energiefysica bij FOM behartigd door de Werkgemeenschap voor Hoge-cncrgicfysica, die zich in 1963 van de Werkgemeenschap voor Kernfysica had afgesplitst. In juni 1975 is echter de overeenkomst getekend tussen de stichting FOM, de Stichting IKO, de Universiteit van Amsterdam en de Katholieke Universiteit van Nijmegen, waarbij het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica (NIKHEF) is opgericht. In dit instituut is de experimentele hoge-energiefysica gebundeld, terwijl de Werkgemeenschap zich nu nog uitsluitend met het theoretisch onderzoek bezighoudt. Het doel van de Werkgemeenschap voor Theoretische Hoge-energiefysica is het verrichten van theoretisch onderzoek op dit gebied van de natuurkunde. Dit onderzoek is deels van fundamentele aard, deels ook meer direct gericht op de interpretatie van nieuwe experimentele resultaten. Door de gecompliceerdheid van de te analyseren experimentele gegevens en de omvangrijkheid van de wiskundige apparatuur is het gebruik van de meest geavanceerde rekenautomaten noodzakelijk geworden. Steeds meer wordt in het theoretisch onderzoek in groepen gewerkt. Ook de onderlinge samenwerking van de theoretische groepen in Nederland neemt toe en er wordt een nauw contact met experimentele groepen nagestreefd. Een goed contact met CERN is een belangrijk aspect van de internationale samenwerking. De sectie H van het NIKHEF, waarin de voormalige FOM-wcrkgroepen H I, H IV eu H V zijn opgegaan, heeft tot doel de kwaliteit en de omvang van het Nederlands onderzoek op het gebied van de experimentele hoge-energiefysica te vergroten, in het bijzonder met het oog op de nieuwe 400-GeV-protonversnelIer (SPS) te Genève. De plannen om dit doel te verwezenlijken omvatten o.a. de volgende punten: - het vormen van groepen voor het ver-

richten van experimenten aan hogeencrgieversnellers; - het bouwen van apparatuur voor deze experimenten; - het beschikbaar stellen van rekenmachines en meetapparatuur voor het uitwerken van gegevens, verkregen tijdens experimenten met versnellers van CERN en van andere instituten in het buitenland; - de constructie van een nieuw gebouw voor de sectie H. Met het Instituut voor Kernphysisch Onderzoek, dat als sectie K in het NIKHEF zal opgaan, ontstaat een steeds nauwere samenwerking. 2. Speurwerk 2.1. Experiment Het K~ p-bellenvatexperiment bij 4,2 GeV/c heeft stof geleverd voor een tiental publikaties in het verslagjaar. In Amsterdam vond de laatste promotie plaats op de interpretatie van experimentele gegevens voortkomend uit dit experiment; in Nijmegen zullen de laatste twee proefschriften in 1979 worden gepresenteerd. Met dit experiment wordt derhalve een époque afgesloten; het is nog steeds in omvang het grootste gepubliceerde bellenvatexperiment. Het antiproton-protonexperiment in het 2-meter-bellenvat te CERN, bij 7 en 12 GeV/c, bereikte een mijlpaal. Alle foto's zijn het automatische meetinstrument HPD gepasseerd, in totaal 400.000. De om een of andere reden niet juist gemeten foto's worden nog 'op de hand' nagemeten. Publikaties en enkele proefschriften verkeren in vergevorderde staat van voorbereiding. De afwikkeling van het experiment zal nog een tweetal jaren in beslag nemen. De werkgroep Nijmegen heeft zijn fractie van de foto's van een 150 GeV<'i experiment in een positieve bundel, opgenomen te FNAL bij Chicago, uitgemeten met behulp van het automatische systeem PEPR; gezien de complexiteit van de gebeurtenissen is dii vermeldenswaardig. Publikaties zijn in voorbereiding. Voor het andere K+p-experiment in Nijmegen, bij 70 GeV/c in het bellenvat BEBC in CERN, staat een grote bestra-

Hoge-energiefysica

120

ling op het programma van het SPS. In het verslagjaar werd reeds een aantal foto's ontvangen en uitgemeten op het nieuwe scan- en meetsysteem dat is gebaseerd op ABEL-tafcls. De precisie van het systeem is uitstekend. De neutrino- en antineutrinobestraling in deuterium in het bellenvat BEBC is helaas om technische redenen uitgesteld tol de zomer van 1979. In het verslagjaar kwam de nieuwe analyseketen, gebaseerd op ABEL-scan- en -meettafcls, gereed en werd uitgebreid getest aan in waterstof opgenomen ncutrinofoto's. Een gerede ervaring is derhalve opgebouwd hetgeen de verwachting voor snelle resultaten wettigt. De ACCMOR-collaboratie beëindigde haar periode van gegevensverzameling in de West-Hall van het SPS. Bosonresonanties geproduceerd in ji-p- en K~ p-interacties bij omstreeks 80 GeV/c werden bestudeerd. Enkele proefschriften zijn in bewerking, evenals enkele publikaties. Grote aantallen magneetbanden met gegevens worden op de CDC 6400 efficiënt verwerkt. De collaboratie is inmiddels begonnen met de opbouw van een nieuw experiment in de North-Hal! van het SPS; de bedoeling is de werkzame doorsnede voor de produktie van gecharmeerde deeltjes in .i-p- en pp-interacties vast te stellen; de op SONCO gebouwde dradenkamers worden hierbij gebruikt. De ISR-groep voert een correlatieexperiment uit aan de snijdende opslagringen van CERN, waar bosonproduktic als functie van de viermomenta van de beide verstrooide protonen wordt gemeten. Uit de gegevens hoopt men iets te kunnen afleiden omtrent de wijze van wisselwerking van de quarks in het proton. De groep is zich inmiddels aan het voorbereiden voor een experiment ter bestudering van de interactie van twee virtuele fotonen aan de nieuwe eleklron-positronopslagring PEP in California in de vorm van de constructie van verscheidene detectoren. In de European Hybrid Spectrometer (EHS) tracht men de voordelen van de teller- en de bellenvattechnieken te combineren door een snel expanderend bellenvat te koppelen aan een magnetische spectrometer, voorzien van velerlei detectoren, zoals scintillatoren, dradenkamers, loodglas-tellers en Cerenkov-tellers. Aldus wordt de

superieure vertexinformatie van het bellenvat gecombineerd met de betere impulsbepalingen van een magnetische spectrometer en de informatie over de deeltjesidentificatic van het tellersysteem. Het instrument verkeert in een opbouwfase en moet in 1981 gereed zijn voor de eerste experimenten die door enkele collaboraties zullen worden uitgevoerd. Een aantal dradenkamers voor dit experiment wordt gebouwd in de nieuwe constructiehal en werkplaats in de Watergraafsmeer, die aan het eind van het verslagjaar in gebruik werd genomen. Het neutrino-experiment wil speciaal de eigenschappen van de neutrale stromen (neutral currents, NC) bestuderen; tevens wil het de polarisatie meten van muonen geproduceerd in de reeds lang bekende neutrinoreacties met produktie van een geladen lepton. De calorimeter die hiervoor wordt gebouwd heeft een aantal eigenschappen die hem plaatsen tussen een bellenvat en een meer of minder standaard ijzercalorimeter. In het najaar werd de constructiefase beëindigd en werden de eerste gegevens verzameld gedurende een periode van enkele maanden waarin de SPS 'narrow band" neutrinobundel in bedrijf was. Het PETKA-experiment heeft als doel het meten van de interferentie van de zwakke en de elektromagnetische wisselwerking in de reactie e + e - — |i + [t-. Op deze manier hoopt men de eigenschappen van de zwakke interactie beter te leren kennen bij hoge energieën. De PETRA-opslagringen kwamen in het verslagjaar gereed en e + e--interacties bij een energie van 7 GeV per bundel werden waargenomen, hoewel bij een lage luminositeit. De detector kwam ook gereed en de eerste gebeurtenissen werden bestudeerd. Door de Nijmeegse groep werd een nieuwe samenwerking begonnen met Munich, Liverpool, Cracow en Bari betreffende een onderzoek naar verstrooiing van hadronen bij grote hoeken, als kenmerk van quark-quarkwisselwerkingen. Een 'streamer'-kamer is een essentieel onderdeel van de detector. De foto's zullen worden uitgemeten op het PEPR-systeem.

2.2. Theorie De sterke ontwikkeling van de e'omentaire-deeltjesfysica zoals die met de ontdekking van de JA(-resonantie in 1974 was begonnen, heeft zich ook in 1978 voortgezet. De bestudering van het vijfde quarktype met lading - 1/3 e, 'bottom' genaamd, is verder voortgezet met de bestudering van de in 1977 gevonden 'upsilon' deeltjes van rond 9,5 GeV, Datzelfde geldt voor de deeltjes uit het charmoniumspectrum en de daarmee verband houdende mesonen met 'open charm' zoals de D, D", F en hun antidccltjcs. Het nieuwe geladen lepton T is een definitieve aanwinst geworden, waardoor het bestaan van een nieuw neutrino en een zesde quarktype met lading + 2/3 e zeer waarschijnlijk wordt. De experimentele bevestiging hiervan zal echter moeilijk zijn te verwezenlijken. Het onderzoek aan geünificeerde ijkveldentheorieën die eventueel ook (super)gravitat>c omvatten gaat onverminderd voort. Het accent ligt hierbij op niet-perturbatieve methoden van onderzoek die zich meer en meer gaan ontwikkelen. Deze hebben geleid tot de bestudering van 'solitonen' en 'instantonen' die tot een mogelijke verklaring van quark-opsluiting kunnen leiden. Hiermee in verband ontwikkelt zich dan ook een toenadering tussen elementaire-deeltjesfysica en statistische fysica, doordat de onmogelijkheid om vrije quarks te creëren in verband kan staan met 'long-range' correlaties die anderzijds weer in verband staan met kritieke verschijnselen. Vorderingen zijn gemaakt bij toepassing van niet-lineaire methodes in de quantumelektrodynamica, veldentheorieën samenhangend met hogere-orde differentiaalvergelijkingen en indefiniete metriek, faseverschuivingsmeerduidigheden bij deeltjesverstrooiing en onderzoek aan Roy-vergelijkingen. Het is mogelijk gebleken een vrije-veldentheorie voor spin-5/2-deeltjes te formuleren. Verder zijn vorderingen gemaakt op het gebied van het bagmodel, dat een beschrijving van hadronen in termen van gebonden quarks geeft en dat vele nieuwe resonanties voorspelt. Een verbeterde Coulomb-potentïaal voor gebruik in de schrödingervergelijking is gevonden. Andere onderzoekingen, in het bijzonder

Zakelijk''organisatorisch verslag

naar kritieke exponenten, stralingscorrecties aan e + e - — W + W-, het twee-nucleonsystcem en het charmoniumspectrum vinden voortgang.

1. Quantumtheorie van de gravitatie en supersymmetrische theorieën 2. Theorie e+e—-botsingen met gepolariseerde bundels 3. Mathematische methoden in de quantumvcldentheorie Nijmegen - Instituut voor Theoretische 3. Onderwerpen van onderzoek Fysica, prof. dr. ir. J. 5. de Swart, Sectie H van het Nationaal Instituut voor dr. C. Dullemond 1. De baryon-baryonwisselwerking Kernfysica en Hoge-energiefysica, 1.1. NN-wisselwerking 1.2. YN-wissclwerking prof. dr. A. N. Diddens. 1.3. YY- en SN-wissclwerking Het onderzoek wordt uitgevoerd te 2. De coulombwissclwerking in een Amsterdam (Zeeman-laboratorium) en Schrödinger-potentiaalmodel met te Nijmegen (Fysisch laboratorium) en toepassing op de pp-verstroniing bij aan buitenlandse vcisnellercentra, in lage energie het bijzonder CERN. 3. De baryon-antibaryonwisselwerking 1. K"p(4,2 GeV/c) 4. Multiquarktoestanden in het bag2. pp (7 en 12 GeV/c) model 3. K + p 150 GeV/c 4.1. QQ- en Q=Q2-mesonen 4. K + p 70GeV/c 5. Neutrino (Do) 4.2. Q»- en Q1Q-baryonen 4.3. Q°- en Q'Q-dibaryonen 6. ACCMOR, bosonresonanties 5. Studie van de representaties van de 7. ACCMOR, produktie van tovergroepen SU(6), SU(3) x SU(2) deeltjes 6. Constructie en bestudering van 8. ISR-experiment potentiaalmodellen ter beschrijving van 9. Twee-fotonexperiment hadronen in termen van quark-antiquark 10. EHS en drie-quark permanent gebonden 11. Neutrino (NC) toestanden 12. PETRA 6.1. Exact oplosbare quark-antiquark13. Strcamerkamer. potentiaalmodellen 6.2. Potentiaalmodellen gebaseerd op Werkgemeenschap voor Theoretische gekromde metriek Hoge-energiefysica 7. Constructie en bestudering van potentiaalmodellen ter beschrijving van WERKGROEP H - THEORIE Amsterdam — Instituut voor Theoretische spectrum en sterk verval van charmonium Fysica, prof. dr. S. A. Wouthuysen 8. Toepassingen van de renormalisatie1. Achterwaartse meson-baryongroep op tweede-orde faseovergangen verstrooiing met fermion-Regge-theorie 9. Berekening van processen met QCD 2. Quarkmodellen Utrecht - Instituut voor Theoretische 3. Gebonden toestandvergelijkingen Fysica, prof. dr. Th. W. Ruijgrok, 4. IJktheorieën op een rooster prof. dr. M. J. G. Veltman 5. Relativistische golfvergelijkingen van 1. IJksymmetrieën en effectieve hogere spin in het bijzonder in verband Lagrangianen met het acausaliteitsverschijnsel Groningen — Afdeling voor Theoretische 2. Hogere-orde correcties op e+e—annihilatieprocessen Natuurkunde, prof. dr. D. Atkinson, prof. dr. H. A. Tolhoek 3. Lokale ijkinvarianties van de Dirac1. Faseverschuivingsmeerduidigheden bij vergelijking 4. Toepassing van verschillende deeltjesverstrooiing formalismen op relativistische twee2. ji.i-verstrooiing met de Roydeeltjessystemen vergehjkingen 3. Toepassing van niet-lineaire methoden in de quantumelektrodynamica 4. Veldtheorieën samenhangend met 4. Publikaties hogere-orde differentiaalvergelijkingen en indefiniete metriek U. Amaldi et al., A. N. Diddens, P. Leiden - Instituut-Lorentz, dr. F. A. Duinker: Precision measurement of Berends, prof. dr. J. A. M. Cox proton-proton total cross section at the

121

CERN Intersecting Storage Rings. Nucl. Phys. B145 (1978) 367. G. W. van Apeldoorn, R. L. F. Gründeman, D. Harting, D. J. Holthuizen, R. Leeuwerink, B. J. Pijlgroms, M. M. H. M. Rijssenbeek, J. M. Warmerdam-de Leeuw, G. F. Wolters: Final states with a neutral meson and a .t+.-i- or pp pair in pp interactions at 7.2 GeV/c. Nucl. Phys. B133 (1978) 245. G. W. van Apeldoorn, D. Harting, D. J. Holthuizen, B. J. Pijlgroms, M. M. H. M. Rijssenbeek, D. Visser, J. M. Warmerdam-de Leeuw, V. Karimaki, R. Kinnunen, M. Korkea-Aho, J. Tuominiemi, W. H. Evens, P. Johnson, P. Mason, H. Muirhead, G. D. Patel, G. Blomquist, G. Ekspong, T. Moa, S. Nilsson, Ch. Walck, N. Yamdagni: A search for the I peak at 2.60 GeV Ic1 in 1.2 GeV/c pp interactions in the CERN 2 m HBC. Phys. Lett. 72B (1978) 487. J. C. M. Armitage, P. Benz, G. J. Bobbink, F. C. Erne, P. Kooijman, F. K. Loebinger, A. A. Macbeth, H. E. Montgomery, P. G. Murphy, J. J. M. Poorthuis, A. Rudge, J. C. Sens, D. Stork, J. Timmer: Measurement of coherent elastic and inelastic deuteronproton scattering at s = 2800 GeV3. Nucl. Phys. B132 (1978) 365. W. Bartel et al., P. Duinker: A precise determination of the r-mass. Phys. Lett. 77B (1978) 331. W. Bartel et al., P. Duinker: Cascade radiative decays of • A£°m and pp —~ A (missing massl at 6 GeV. Nucl. Phys. B141 (1978) 48. R. Beuselinck et al., M. E. J. Wigmans: Performance of the External Muon Identifier for the Big European Bubble Chamber. Nucl. Instr. & Meth. 154 (1978) 445. C. Dionisi, R. Armenteros, j . Diaz, Ph. Gavillet, J. B. Gjy, A. Gurtu, R. J. Hemingway, M. Mazzucato, P. Trepagnier, R. Blokzijl, G. G. G. Massaro, B. Jongejans, J. Engelen, J. J. Timmermans, R. T. Van de Walle, B. Foster, P. R. Lamb, W. L. McDowell: An 1 = 1 enhancement at a mass of 1550 MeV in the (An) and (2n) systems. Phys. Lett. 78B (1978) 154.

122

C. Dionisi, J. Diaz, R. Armenteros, Ph. Gavillet, A. Gurtu, R. J. Hemingway, M. Mazzucalo, R. Blokzijl, J. C. Kluyver, G. G. G. Massaro, W. J. Metzger, J. Schotanus, H. G. Tiecke, B. Foster, P. R. Lamb, W. L. McDowell: An enhancement at the 2K threshold (1680) MeV observed in K~p reactions at 4.2 GeV/c. Phys. Lett. 80B (1978) 145. J. J. Engelen, M. J. Holwerda, E. W. K-ttel, H. G. J. M. Tiecke, J. S. M. Vergecsl, B. Jongcjans, G. G. G. Massaro, H. Voorthuis, R. J. Hemingway, S. O. Holmgren, M. J. Losty, S. Yamashita, P. Grossman, L. Lyons, L. McDowell: A Study on non-chargeexchtmge K°x— production in the reaction K~p — R"x~p al 4.2 GeV/c. Nucl. Phys. B134 (1978) 14. R. J. Fisk et al., J. C. Sens: Correlations between two hadrons at large transverse momenta. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 984. K. i. F. Gaemers, G. Gounaris: Bremsstrahlung production of Higgs bosons in e*e~ collisions. Phys. Lett. 77B (1978) 379. S. N. Ganguli, R. J. Hemingway, S. O. Holmgren, M. J. Losty, H. Muirhead, W. Kittel, C. L. A. Pols, W. D. Shcphard, J. S. Vergeest, P. R. Lamb, J. Wells: Inclusive Production of Lambda in the Proton Fragmentation Region from K~p — AX at 4.2 GeVlc. II Nuovo Cimento 44A (1978) 345. Ph. Gavillet, J. Diaz, C. Dionisi. A. Gurtu, R. J. Hemingway, M. J. Losty, J. C. Marin, M. Ma/./.ucato. L. Montanct, E. Pagiola, K. Blokzijl, B. Jongejans, G. G. G. Massaro. H. Voorthuis. J. J. Engelen, W. Kittel, J. S. Vergeest, W. T. Van de Walle, B. Foster, P. Grossman, W. L. McDowell: Backward production of a spin-parity I*Ko resonance at 1.28 GeV. Phys. Lett. 76B (1978) 517. Ph. Gavillet, C. Dionisi, A. Gurtu, R. J. Hemingway, M. J. Losty, J. C. Marin, M. Mazzucalo. L. Montanct, E. Pagiola, R. Blokzijl, B. Jongcjans, J. C. Kluyver, G. G. G. Massaro, J. J. Engelen, J. S. M. Vergeest, M. Zralek, B. Foster. P. Grossmann, J. Wells: Backward production of the B meson in K~p interactions ai 4.2 GeV le. Phys. Lett. 78B (1978) 158. F. J. Hasert et al., P. H. A. van Dam: Strange particle production by neutral currents in the Gargamelle neutrino and antineutrino experiments. Phys. Lett. 73B (1978) 487. R. J. Hemingway, R. Armenteros, C.

Hoge-energiefysica

Dionisi, Ph. Gavillet, A. Gurtu, S. O. Holmgren, M. J. Losty, J. C. Marin, M. Mazzucato, L. Montanet, M. Banting, R. Blokzijl, A. J. de Groot, B. Jongejans, J. C. Kluyver, W. M. van Leeuwen, G. G. G. Massaro, A. G. Tenner, G. F. Wolters, P. M. Hcinen, E. W. Kittel, W. J. Metzger, H. G. J. M. Tiecke, J. J. M. Timmermans, R. T. Van de Walle, B. Foster, P. Grossmann, P. R. Lamb, J. L. Lloyd, J. Wells: Q~ produced in K~p reactions at 4.2 GeV/c. Nucl. Phys. B142 (1978) 205. B. Jongcjans, R. Blokzijl, J. C. Kluyver, G. G. G. Massaro, H. Voorthuis, M. Cerrada, Ph. Gavillet, R. J. Hemingway, M. J. Losty, J. J. Engelen, W. J. Metzger, C. L. A. Pols, B. Foster, L. McDowell, J. Wells: Rare decay modes of K* (1420) and K' (892). Nucl. Phys. B139 (1978) 383. D. M. Kaplan et al., J. C. Sens: Study of high-mass dimuon continuum in 400 GeV proton-nucleon collisions. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 435. W. Kittel: Principal axis, jets, resonances and fireballs. Physics from friends, papers dedicated to the 60th Brithday of C. H. Peyrou. Multi office S.A., Genève. J. C. Kluyver, R. Blokzijl, G. G. G. Massaro, G. F. Wolters, R. Armenteros, R. J. Hemingway, S. O. Holmgren, M. J. Losty, P. Grossmann, P. R. Lamb, J. Wells: On Quark model relations for hypercharge-exchange reactions. Nucl. Phys. B140 (1978) 141. W. Krenz et al., P. H. A. van Dam: Strange particle production by neutral currents in neutrino reactions. Phys. Lett. 73B (1978) 493. W. Krenz et al., P. H. A. van Dam: Experimental study of exclusive one-pion production in all neutrino induced neutral current channels. Nucl. Phys. BI3S (1978) 45. W. Lerche et al., P. H. A. van Dam: Experimental study of the reaction ,.p — u-p.i*. Phys. Lett. 78B (1978) 510. W. Lerche et al., P. H. A. van Dam: Measurement of the ratio of charged current neutrino cross sections on neutrons and protons in the energy range 1-10 GeV. Nucl. Phys. B142 (1978) 65. M. J. Losty, S. O. Holmgren, M. Aguilar-Benitcz, F. Barreiro, R. J. Hemingway, R. P. Worden, G. G. G. Massaro, R. Blokzijl, J. C. Kluyver, G. F. Wolters, J. J. Timmermans, J. S. M. Vergeest, R. T. Van der Walle,

J. Wells, B. Foster, P. Grossmann, L. Lyons: Non-strange vector meson production in K~p interactions at 4.2 GeV/c. Nucl. Phys. B133 (1978) 38. R. L. McCarthy et al., J. C. Sens: Nuclear-number dependence of the production cross section for massive dihadron states. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 213. J. Singh, M. G. Albrow, D. P. Barber, P. Benz, B. Bosnjacovic, C. Y. Chang, A. B. Clcgg, F. C. Erné, P. Kooijman, F. K. Loebinger, N. A. McCubbin, P. G. Murphy, A. Rudge, J. C. Sens, A. L. Sessoms, J. Timmer: Productions of high-momentum mesons at small angles at a cm. energy of 45 GeV at the CERN 1SR. Nucl. Phys. B140 (1978) 189. D. Teodoro, J. Diaz, C. Dionisi, J. B. Gay, R. J. Hemingway, M. J. Losty, M. Mazzucato, R. Blokzijl, G. G. G. Massaro, H. Voorthuis, W. J. Metzger J. J. M. Timmermans, R. T. Van de Walle, B. Foster, P. Grossmann, W. L. McDowell: A spin determination of the S* (1820) resonance. Phys. Lett. 77B (1978) 451. B. de Wit, M. T. Grisaru: Covariant quantization of supergravity. Phys. Lett. 74B (1978) 57. B. de Wit, P. van Nieuwenhuizen: The auxiliary-field structure in chirallyextended supergravity. Nucl. Phys. B139 (1978) 216. B. de Wit, M. T. Grisaru: Auxiliary fields and ultraviolet divergencies in supergravity. Nucl. Phys. B139 (1978) 531. B. de Wit, J. W. van Holten: Covariant quantization of gauge theories with open gauge algebra. Phys. Lett. 79B (1978) 389. J. K. Yoh et al.. J. C. Sens: Study of scaling in hadronic production of dimuons. Phys. Rev. Lett. 41 (1978) 684. L. H. Karsten. J. Smit: Axial symmetry in ln-:-:re theories. Nucl. Phys. B144 (197M " 5 . D. Atki.ison, M. Kaekebeke: Crossing rvnimctric amplitude with Regge poles. Ann. Phys. 112(1978)75. D. Atkinson, L. P. Kok, M. de Roo: Crichton ambiguities with infinitely many partial waves. Phys. Rev. 17D (1978) 2492. F. A. Berends, A. Donnachie: An energyindependent multipole analysis of pion photoproduction through the second resonance region. Nucl. Phys, B136 (1978) 317.


123

verslag

B. de Wit, M. T. Grisaru: Covariant quantization of supergravily. Phys. Lett. 74B (1978) 57. B. de Wit, J. W. van Holten: Covariant quantization of gauge theories with open gauge algebras. Phys. Lett. 79B (1978) 389. J. J. de Swart, M. M. Nagels: The nucleon-nucleon interaction. Fortschritte der Physik 26 (1978) 215. A. Th. M. Aerts, P. J. G. Mulders, J. J, de Swart: Multi-baryon states in the bag model. Phys. Rev. D17 (1978) 260. M. M. Nagels, T. A. Rijken, J. J. de Swart: A low energy nucleon-nucleon potential from Regge pole theory. Phys. Rev. D17 (1978) 768. C. Dullemond: Exactly solvable wave equation with a linear confining potential 1. Asymmetric model. Phys. Rev. D18 (1978) 574. C. Dullemond, E. van Beveren: Exactly solvable wave equation with a linear confining potential II. Symmetric model. Phys. Rev. D18 (1978) 581. P. J. G. Mulders, A. Th. M. Aerts, ]. J. de Swart: Negative parity NN resonances and extraneous states. Phys. Rev. Lett. 40 (1978) 1543. C. M. E. Otten: Transformation properties of the effective action for gauge theories. Proefschrift, Utrecht, 29 november.

5. Bydragen aan conferenties e.d. XIX International Conference on High-Energy Physics, Tokio, Japan, 23-30 augustus 1978. Amsterdam-CERN-Nijmegen-Oxford Collaboratie: Backward production of a spin-parity 1+Kn resonance at 1.28 GeV. On quark model relations for hypercharge-exchange reactions. Test of an additive diquark spectator model for meson-baryon quasi-twobody reactions. ü~ produced in K~p reactions at 4.2 GeV/c. Rare decay modes of K* (1420) and Km 1892). KK and pp off-shell annihilations from K~ + p-* A + Pions at 4.2 GeV/c. The reactions K~ + p —* pseudoscalar meson + A (1520) at 4.2 GeV/c. Multichannel analysis of high statistics data on the reaction K~p -* K°x—p at

4.2 GeV/c. A spin determination of the S* (1820) resonance. Backward production of the B maon in K~p interactions at 4.2 GeVIc. An enhancement at the 2:K threshold (1680 MeV) observed in K~p reactions at 4.2 GeVlc. An 1 — 1 enhancement at a mass of 1S50 MeV in the (An) and (2.\r) systems. A possible narrow-width Y* resonance at a mass of 2.58 GeV. SV (3) implications of the observation of the A i and C mesons. Partial wave analysis in the Q region of (Rxx)- systems produced in K~p reactions at 4.2 GeV/c. International Hybrid Spectrometer Consortium (o.a. Nijmegen): Inclusive and semi-inclusive charge structure in n—p multiparticle production at 147 GeV/c. Topological cross-sections for K+p interactions at 147 GeVIc. A comparison of A++ production in .-i±p and pp interactions at 147 GeV Ic. Brussels-CERN-Geneva-MonsNijmegen-Serpukhov-Tel Aviv Collaboratie: Topological cross-sections and inclusive A, K and A++ production in K+p interactions at 70 GeV/c. ACCMOR-Collaboratie: Rho production at 63 GeV. Measurement of the diffractive reaction K~p -* n-jt-.-t+p at 93 GeVlc. H. Becker et al., J. G. H. de Groot: Measurement and analysis of the reaction .-t~p -* t>°n on a polarized target. A model independent partial wave analysis of the ^ + .-r- spectrum produced at low four-momentum transfer in the reaction n~p\ -*• n+x-n at 17.2 GeV/c. G. W. van Apeldoorn, D. Harting, D. J. Holthuizen, B. J. Pijlgroms, M. M. H. M. Rijssenbeek, J. M. Warmerdam-de Leeuw: Separation of diffraction dissociation and double resonance production in the final state ppjt+x- at 7.23 GeVlc. Cross sections for final states in four-prong pp events at 7.2 GeVlc. General features of pp interactions at 12 GeVlc. Some properties of the pp interactions at 7.3 GeVlc.

San Francisco Meeting of the American Physical Society, 23-26 januari 1978. International Hybrid Spectrometer Consortium (o.a. Nijmegen): Neutral particle production in n-IK+lp collisions in hydrogen at 147 GeV Ic. Forward .-i" production in .t + p interactions at 147 GeVlc, Local compensation of charge in rt~p and .7+p muMparticle production at 147 GeVlc. Jerusalem Meeting of the Israeli Physical Society, 17-18 april 1978. International Hybrid Spectrometer Consortium (o.a. Nijmegen): Inclusive study of beam fragmentation in n+p interactions at 147 GeVIc. A comparative study of ,\**-production in .t±p and pp at 147 GeVlc. Washington Meeting of the American Physical Society, 24-27 april 1978. International Hybrid Spectrometer Consortium (o.a. Nijmegen): Topological cross-sections for 147 GeVlc n+p, K+p and pp interactions. Leading panicle effects in .7+p, K*p and pp interactions. Inclusive A-production in n*p and pp interactions at 147 GeVlc. Inclusive meson resonance production for 147 GeVlc rt + p interactions. International Symposium on Recent Bubble Chamber Physics, Sendai, Japan, 17-18 augustus 1978. International Hybrid Spectrometer Consortium (o.a. Nijmegen): Inclusive and semi-inclusive charge structure in n~p multiparticle production at 147 GeVlc. Topological cross-sections for K+p interactions at 147 GeVlc. A comparison of J + + production in n±p and pp interactions at 147 GeVlc. Brussels-CERN-Geneva-MonsNijmegen-Serpukhov-Tel' AvivCollaboration: Topological cross-sections and inclusive A, K and A++ production in K+p interactions at 70 GeVlc. IV European Antiproton Symposium, Straatsburg, Frankrijk, 25-30 juni 1978. Amsterdam-CERN-N ijmegen-Oxford Collaboratie: On dynamical aspects of off-shell annihilations. G. W. van Apeldoorn, D. Harting,

Hoge-energiefysica

124

D. J. Holthuizen, B. J. Pijlgroms, M. M. H. M. Rijssenbeek, J. M. Warmerdam-de Leeuw: Separation of diffraction dissociation and double resonance production in the final state ppx+ji- at 7.23 GeV/c. Cross sections for final states in fourprong pp events at 7.2 GeV/c. General features of pp interactions at 12 GeV/c. Some properties of the pp interaction at 7.3 GeV/c. G. F. Woltcrs: Remarks on pion exchange in the reaction pp —• ppx~x+. J. J. Engelen: Multicliannehinalysis of high statistics data on the reaction K~p — R°.t-p at 4.2 GeVlc. Proc. 3rd Topical Meeting on MultiDimensional Analysis of High Energy Dala, Nijmegen (1978) 265. D. J. Schotanus: Minimal Spanning Tree. Proc. 3rd Topical Meeting on MultiDimensional Analysis of High Energy Data, Nijmegen (1978) 80. M. Pohl et ah, P. H. A. van Dam: Measurement of the ratio of neutral current (r + p) and (r + n) inelastic cross sections below 10 GeV. Phys. Lett. 79B (1978) 501. Proc. Topical Conference on Neutrino Physics at Accelerators, Oxford (1978) 310. S. A. Wouthuysen: Poincari invariance without Poincaré group. Proc. Jubilee Conf. on Current Trends in the Theory of Fields, in honor of P. A. M. Dirac, Tallahassee, 6-7 april. A. Th. M. Aerts, P. J. G. Mulders, J. J. de Swart: Multiquark states. Black Forest Meeting; Schluchsce, 17-20 mei. P. J. G. Mulders, A. Th. M. Aerts, J. J. de Swart: Baryon resonances as orbital and radial excitations of a bag. Int. Meeting on Frontier of Physics; Singapore, 14-18 augustus. P. J. G. Mulders, A. Th. M. Aerts, J. J. de Swart: Exotic multiquark states. Meeting on Exotic Resonances; Hiroshima, 1-2 september. Proc. p. 70. Proceedings 8th International Conference (Lecture Notes in Physics 82: Few Body Systems and Nuclear Forces 1); Graz, 24-30 augustus. G. J. M. Austen, T. A. Rijken, P. A. Verhoeven: Nucleon-nucleon potential from Regge pole theory in momentum space, p. 13. M. M. Nagels, T. A. Rijken, J. J. de

Swart: Nucleon-nucleon potential from Regge pole theory, p. 17. A. Th. M. Aerts, P. i. G. Mulders, J. J. de Swart: Multiquark dibaryon resonances, p. 78. G. J. M. Austen, J. J. de Swart: The one photon exchange potential in configuration space, p. 115. J. A. Tjon, M. J. Zuilhof. Deuteron formfactor calculations with the Bethe-Salpetcr equation, p. 59. P. J. G. Mulders, A. Th. M. Acrts, J. J. de Swart: Multiquark states in the bag model. Workshop on Intermediate Energy Physics; Todtnauberg, 9-12 oktober. 6. Voordrachten Colloquia gehouden in het Zeemanlaboratorium te Amsterdam. L. Bakker: Toepassingen van patroonherkenning, 20 januari. J. M. Bailey: pp atoms. 27 januari. Landelijk Seminarium, 3 februari. J. Ellis: Aspects of the grand unification of strong, weak, and electromagnetic interactions. M. Kaekebeke: Crossing-symmetric Regge representation. M. de Roo: Properties of classical solutions of Yang-Mills equations.

B. Wiik: Physics with high-energy e-p storage rings. C. Visser: Onderzoek aan neutrino's met spectrometers, 14 april. J. Engelen: Mechanismen bijdragend tot de reactie K~p — R°x-p bij 4,2 GeV Ie, 21 april. H. de Groot: Hoge Pi en de behoudswetten, 28 april. P. H. A. van Dam: Experimentele bepaling van de verhouding der werkzame doorsneden a (v -f n) en a (v + p), 12 mei. Landelijk seminarium, 19 mei. T.-M. Yan: Lepton pair production in hadronic collisions. D. Darby: Gauge models and atomic parity violation. P. van Nieuwenhuizen: Supergravity: an introduction and recent results. A. S. Goldhaber: High-energy collisions of nuclei; bang or bust?, 26 mei. R. Gründeman: n en A> uitwisseling in meson-baryonverstrooiing hij een impuls van 2'h tot 200 GeVlc, 2 juni. P. Stevens: Bundelseparatic in het 100-GeV-gebied, 23 juni. B. Koene: Onderzoek bij het TRIUMFcyclotron, 8 september. P. Zwart: Het zoeken naar vrije quarks, 15 september. G. Muller: Spectroscopie van gecharmeerde deeltjes, 22 september. J. Smith: Multimuon production by neutrinos and anti-neutrinos, 29 september. W. Fischler: QCD and heavy QQ systems, 6 oktober.

W. Ochs: Energy inclusive measurements for soft and deep inelastic hadronic interactions, 10 februari. Th. Ruijgrok: Correlaties in veeldeeltjesproduktie t.g.v. isospinbehoud, 17 februari. W. Spierenburg: Proportionele kamers met helisch gewonden vertragingslijn, 24 februari. J. Panman: Pionische atomen: een experiment met het CERN S.C., 3 maart. W. de Boer: Recente resultaten van de OESY dubbelarm spectrometer (DASP), 17 maart.

Landelijk seminarium, 13 oktober. J. C. Kluyver: Strong interactions I. R. T. Van de Walle: Strong interactions II. C. M. van der Kolk: Quantum Chromodynamics. W. Hoogland: Weak interactions. B. de Wit: Unification of particle interaction. F. A. Berends: e*e- reactions.

Symposium over electron-proton fysica, 7 april. A. N. Diddens: The long-range prospects for High Energy Physics in Europe. E. Gabathuler: Past, present and future of deep-inelastic lepton scattering. M. K. Gaillard: Theoretical aspects of High-Energy e-p collisions.

C. Daum: Voorstel voor een experiment ter bestudering van fotoproduktie bij hoge-energie en intensiteit, 20 oktober. K. Gaemers: LEP studieweek Les Houches, 27 oktober. J. A. M. Vermaseren: Twee fotoninteracties in electron-positronannihilatie, 2 november.

£^^^


verslag

Hochenergiephysik, Berlijn, Duitsland, 7 juni. E. W. Kittel: Ahnlichkeiten in tief inelastischer Streuung in schwacher, electromagnetischer und starker Wechselwirkung. Tagung der österreichischen Physikalischen Gesel Ischaft, Fachkreis Kern-u, Innsbruck, Oostenrijk, 28 september. E. W. Kittel: Tief inelastic Strcmmg und J. van Klinken: Kernfysische pariteitskonsequenzen fiir starkc Wechselwirexperimenten, 10 november. kung. Seminar Inst. fiir HochenergicJ. Schutten: De nieuwe versneller van physik, Wenen, Oostenrijk, 20 oktober. het IKO, 17 november. E. W. Kittel: Experimentele HogeH. Tiecke: Electroncalorimeter in de Energiefysica in Nijmegen. Fysisch ACCMOR-spectrometer, 25 november. colloquium, Nijmegen, 7 november. H. Hoffman: Colour chemistry, E. W. Kittel: Charge Structure in 1 december. Multiparticle Production. Triangular Meeting on Particle Physics, Marilleva, Landelijk seminarium, 8 december. A. Donnachie: Elastic scattering at large 1. Italië, 15 december. J. C. Kluyver: The large exposure 4.2 G. 't Hooft: Permanent quark confineGeV/c K~p bubble chamber experiment. ment and topology in gauge theories. H. de Groot: The transverse momentum Int. Symposium on recent bubble chamber physics, Sendai, Japan, dependance of quark fragmentation 17 augustus. functions of cascade models. W. Metzger: Preliminary Results 70 GeV/c K+p BEBC experiment. S. Barshay: How to study a gluon jet Open-SPSC-meeting, CERN, Geneve, produced by antiproton-proton colliding 27 juni. beams. - A possible origin for temperature in strong interactions, J. C. Sens: Quarks, gluons and hadronic 15 december. interactions. Fourth General Conference of the European Physical Society, University of York, Engeland, Wetenschappelijke voordrachten, 26 september. gegeven buiten het NIKHEF: R. T. Van de Walle: De verborgen A. N. Diddens: Recente ontwikkelingen quark-structuur der materie. Colloquium in de elementaire-deeitjesfysica. Koninklijke Maatschappij Diligentia, Colloquium Ehrenfestii, Leiden, Den Haag, 9 januari. 8 november. R. T. Van de Walle: Use of a DRTK. J. F. Gaemers: Polarization effects in device for the diagnosis of cervixhigh-energy e+e—interactions. carcinoma. Colloquium Universiteit LEP Summerstudy, Les Houches, Turijn, Italië, 26 januari. Frankrijk, 13 september. R. T. Van de Walle: Experimental K. J. F. Gaemers: W± production in evidence for diquark substructure inside e*e— collisions at high energies. baryons. Colloquium Universiteit van Universiteit van Leuven, België, Turijn, Italië, 27 januari. 12 december. R. T. Van de Walle: Recent results from D. J. Holthuizen: Results on 7.3 and the ACNO-collaboration (K~p at 12 CeV/c pp experiments in the CERN 4.2 GeV/c). Seminar at K.E.K. (National 2 m chamber. Seminar on antiprotonLaboratory for High Energy Physics), proton interactions, Helsinki, Finland, Tsukuba, Japan, 22 augustus. 14 September. R. T. Van de Walle: Resonance ProducW. Kittel: Vebersicht fur EHS vorgetion in exclusive ( = Low Multiplicity) schlagener Experimente. Ill Physkalifinal states. Rapporteur-review at XIXe sches Inst. Aachen, Duitsland, 2 mei. Int. Conf. on High Energy Physics W. Kittel: Analytische Multikanal(Session A IE), Tokyo, Japan, analysen: Erreichter Stand und 24 augustus. Ausblick. Inst. fiir Hochenergiephysik, Berlijn, Duitsland, 7 juni. R. T. Van de Walle: States of the W. Kittel: Geplannte Physik mil dem Nijmegen BIOPEPR-project. Seminar at Europaischen Hybriden System. Inst. fiir Chiba-Cancer Research Institute, Tokyo, Landelijk seminarium, 3 november. D. R. Yennie: Hadronic structure of the photon in high-energy interactions. L. H. Karsten: Symmetries in lattice gauge theories in the weak-coupling regions. J. Smit: Hamiltonian calculations in lattice gauge theories.

125

Japan, 29 augustus. R. T. Van de Walle: Manifestation of diquark substructure. Meeting on ExoticResonances, Hiroshima, Jupan. 2 September. R. T. Van de Walle: Quark-Model. Seminarium Physics Department van de Universiteit van Chulalongkorn. Bangkok, Thailand, 20 september. R. T. Van de Walle: Diquarkx. Physics Colloquium Lab. Nucl. Sciences, MIT, Cambridge, USA, 20 oktober. R. T. Van de Walle: Diquarks. Seminarium Rijksuniversiteit te Mons, België, 21 november. R. T. Van de Walle: Diagnostic precoce automatisé du cancer uterin. Seminarium Rijksuniversiteit te Mons, België. 22 november. R. T. Van de Walle: Diquarks even inside the nucleon' Algemeen Colloquium, CERN, Genève, 28 november. B. de Wit: Covariant quantization of gauge theories with open gauge algebra. Summer Institute Ecole Normale Supérieure, Parijs, Frankrijk, 9 augustus. J. Hilgevoord: Einstein en de quantummechanica. Einstein Colloquium, Nijmegen, december. H. Hoffman: Color chemistry. NIKHEFH, Amsterdam, I december. L. H. Karsten: Symmetries of lattice theories in the weak coupling limit. Landelijk Seminarium HEF, Amsterdam. 3 november. J. Smit: Hamiltonian approach to lattice gauge theories. Landelijk Seminarium HEF, Amsterdam, 3 november. S. A. Wouthuysen: Spinor fields in a space-time with submetric structure. Pittsburgh, Pennsylvania, USA, april: Cleveland, Ohio, USA, april; Newark, Delaware, USA, april; Vrije Universiteit Amsterdam, 29 november. D. Atkinson; Marginally singular roy equations. CERN, Genève, januari. D. Atkinson: Phase-shift ambiguities. Univ. of Newcastle, NSW, Australië, September; A.N.U. Canberra, Australië, september; Univ. of Hobart, Tasmania, oktober. D. Atkinson: Introduction to gauge theories. Univ. of Newcastle, NSW, Australië, oktober. A. C. Heemskerk: Iteration methods for Roy's equations. DESY, Hamburg, december. F. A. Berends: Rapportage Tokio Conferentie. Landelijk seminarium hoge-

126

energiefysica, Amsterdam, 13 oktober. P. J. M. Bongaarts: Quantumvelden theorie en Ising systemen I, II. Interuniversitair seminarium over mathematische waarschijnlijkheidstheorie en statistische mechanica, Leiden, 5 oktober en 17 november. P. I. M. Bongaarts: Maxwell's equations in quantum field theory. Mathematisch Instituut, Leiden, 9 juni. J. J. de Swart: Nticleon-nucleon resonances in the MIT bag model. SIN-Villigen, Zwitserland, 17 januari; Univ. v. Basel, Zwitserland, 25 januari; Univ. v. Heidelberg, Duitsland, 26 januari. R. P. Van Royen: The renormalization Itroup and phase transitions. Institut für Theoretische Physik, Univ. Bonn, Duitsland, 31 januari. J. J. de Swart: Theoretische hogeenergiefysica en kernfysica. Colloquium Nijmeegse Fysica II, 14 februari. R. P. Van Royen: $4 and the renormalization group. Ecole Normale Supérieure, Parijs, Frankrijk, 8 maart. J. J. de Swart: NN resonances in the hag model. IKO, Amsterdam, 4 april. C. Dullemond: Beschrijving van mesonen met behulp van potentiaalmodellen. IKO, Amsterdam, 14 april. C. Dullemond: De terugkeer van nietrelativistische fysica bij zeer hoge energieën. Colloquium Nijmeegse Fysica III. 24 oktober. J. J. de Swart: Versing van de Tokyoconferentie. Landelijk seminarium Hogeenergiefysica, Nijmegen, 27 oktober. J. J. de Swarl: Multiqiiark states in the hag model. Theoretisch seminarium, Wuppertal, W.-Duitsland, 9 november. J. J. de Swart: Multiquarktoestanden in het zakmodel. Instituut voor Theoretische Fysica, Universiteit van Amsterdam, 30 november. R. P. Van Royen: Non-perturbtttive aspects of the renormalization group. Instituut voor Theoretische Fysica, Universiteit van Amsterdam, 7 december. 7. Bestuur, commissie De Commissie van de Werkgemeenschap voor Theoretische Hoge-energiefysica was op 31 december samengesteld uit: prof. dr. S. A. Wouthuysen, voorzitter, leider werkgroep H-th-A drs. F. R. Diemont, secretaris dr. C. Dullemond, wetenschappelijk

Hoge-energiefysica

secretaris, leider werkgroep H-th-N prof. dr. D. Atkinson, leider werkgroep H-th-G dr. F. A. Berends, leider werkgroep H-th-L prof. dr. A. N. Diddens prof. dr. Th. W. Ruijgrok, leider werkgroep H-th-U prof. dr. J. J. de Swart, leider werkgroep H-th-N prof. dr. J. A. Tjon prof. dr. H. A. Tolhoek, leider werkgroep H-th-G dr. R. P. Van Royen prof. dr. M. J. G. Veltman, leider werkgroep H-th-U De vergaderingen werden bijgewoond door dr. A. A. Boumans (directeur FOM), dr. P. J. M. Bongaarts en dr J. Smit (vertegenwoordigers FOM-personeelsraad) en door drs. J. Heijn, ter assistentie van de secretaris. De taak van de commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissie van de werkgemeenschappen'. Het Interimbestuur van de sectie H van het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica bestaat uit 6 door het FOM-bestuur te benoemen leden. De Katholieke Universiteit Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam dragen elk twee leden voor. Op 31 december was het Interimbestuur als volgt samengesteld: prof. dr. H. Brinkman (FOM), voorzitter dr. C. J. M. Aarts (KUN) prof. dr. ir. J. J. J. Kokkedee (FOM) prof. dr. G. den Boef (UvA) dr. K. O. Prins (UvA) prof. dr. R. T. Van de Walle (KUN); dr. A. A. Boumans vervulde de taak van secretaris. De vergaderingen werden voorts bijgewoond door prof. dr. A. N. Diddens (directeur sectie-H-NIKHEF en wetenschappelijk secretaris) en door dr. W. Hoogland, drs. M. C. T. Raaymakers en D. A. Sastradiwiria (voorlopige personeelsvertegenwoordigers). De Wetenschappelijke Programma Commissie van het Interimbestuur was op 31 december als volgt samengesteld: prof. dr. A. N. Diddens, voorzitter dr. P. Duinker prof. dr. E. W. Kittel prof. dr. Th. W. Ruijgrok prof. dr. ir. 1. C. Sens prof. dr. A. G. C. Tenner

127

SPECIALE COMMISSIES

129

Speciale Comissie voor de Theoretische Natuurkunde De Speciale Commissie voor de Theoretische Natuurkunde (SCThN) is in 1973 ingesteld in hoofdzaak om het FOM-bestuur bij te staan bij de beoordeling van voorstellen op het gebied van de theoretische natuurkunde en om het FOM-bestuur te adviseren in algemene zin bij beleidskwesties, die de theoretische fysica betreffen. Het beleid van FOM is er steeds op gericht geweest, theorie en experiment zoveel mogelijk met eikaar in contact te brengen. Daarom is het theoretisch onderzoek nimmer in een aparte werkgemeenschap ondergebracht, maar steeds ingedeeld bij een van de bestaande werkgebieden. Het is niet de bedoeling van het FOM-bestuur dit beleid te wijzigen. Er heeft zich echter een aantal ontwikkelingen voorgedaan, die alle direct of indirect verband houden met het krapper worden van de budgetten voor onderzoek. Deze maken het nodig scherper dan voorheen onderzoekvoorstellen te selecteren en tegen elkaar af te wegen. De vrees bestond, dat het theoretische onderzoek, waarbij het vaak niet mogelijk is de plannen vooraf zo concreet te formuleren als bij de experimentele onderzoeken vaak wel het geval is, hierdoor bij de selectieprocedure in de werkgemeenschappen niet die steun zou verkrijgen die de nodige continuïteit zou verzekeren. Het FOM-bestuur achtte het daarom wenselijk dergelijke voorstellen ook te laten beoordelen door een breed samengestelde groep van theoretici, waardoor tegelijk de mogelijkheid werd geopend om de theoretische voorstellen onderling af te wegen. In de tweede plaats bestaat in tijden van schaarste bij verschillende werkgemeenschappen de neiging om hun programma scherp af te grenzen. Dit kan een gevaar betekenen voor onderzoek dat zich op een grensgebied tussen twee werkgemeenschappen bevindt, of dat anderszins moeilijk in het programma van een bestaande werkgemeenschap kan worden ingepast. Het FOM-bestuur stelt zich op het standpunt, dat de natuurkunde in zijn geheel door FOM moet kunnen worden bestreken. Ook daarom was het wenselijk voorzieningen te treffen, die in dergelijke gevallen een adequate kwaliteitsbeoordeling van voorgestelde theoretische onderzoekingen zou waarborgen. De commissie bestaat uit de werkgroepleiders en

adjunctwerkgroepleiders van de FOM-werkgroepen op het gebied van de theoretische natuurkunde. Daarnaast zijn enkele leden op persoonlijke titel benoemd. De commissie heeft ook al vanaf 1973 geadviseerd over de voorstellen van theoretische aard in de Beleidsruimte van FOM. Eén voorstel daarbij, gehonoreerd in 1973, dat niet in een bepaalde werkgemeenschap was in te passen, is toen onder de directe verantwoordelijkheid van de SCThN gebracht, die dus in weerwil van haar speciale karakter toch een onderzoekproject 'beheert'. Dat project werd in de eerste weken van het verslagjaar voltooid en met een promotie afgerond.

130

Commissie De Speciale Commissie voor de Theoretische Natuurkunde was op 31 december als volgt samengesteld: prof. dr. P. W. Kasteleyn, voorzitter, leider werkgroep VS-th-L drs. F. R. Diemont, secretaris prof. dr. D. Atkinson, leider werkgroep H-th-G dr. F. A. Berends, leider werkgroep H-th-L prof. dr. E. Boeker prof. dr. J. de Boer, leider werkgroep M VI-A I dr. H. J. Boersma prof. dr. L. F. J. Broer, leider werkgroep Thl dr. P. J. Brussaard, leider werkgroep KVl-U dr. H. W. Capel, adjunctleider werkgroep VS-th-L prof. dr. W. J. Caspers prof. dr. J. A. M. Cox, leider werkgroep H-th-L dr. C. Dullemond, leider werkgroep H-th-N

Theoretische natuurkunde

prof. dr. F. Engelmann dr. T. de Forest prof. dr. S. R. de Groot, leider werkgroep M VUA II prof. dr. J. Hilgevoord dr. J. Hijmans, leider werkgroep M VI-A I prof. dr. N. M. Hugenholtz, leider werkgroep M Vl-G prof. dr. F. Iachello prof. dr. A. G. M. Janner, leider werkgroep VS-DN-N prof. dr. C. C. Jonker prof. dr. ir. J. J. J. Kokkedee dr. A. Lande, leider werkgroep K Vl-G prof. dr. J. M. J. van Leeuwen, leider werkgroep M Xl-D prof. dr. P. Mazur, leider werkgroep

MVl-L prof. dr. B. R. A. Nijboer prof. dr. Th. W. Ruijgrok, leider werkgroep H-th-U prof. dr. ir. J. J. de Swart, leider werkgroep H-th-N dr. A. Tip prof. dr. J. A. Tjon, leider werkgroep VS-th-U

prof. dr. H. A. Tolhoek, leider werkgroep H-th-G dr. R. Ph. I. Van Royen prof. dr. M. J. G. Veltman, leider werkgroep H-th-U prof. dr. ir. E. J. Verboven, leider werkgroep M Vl-N dr. B. J. Verhaar prof. dr. R. van Wageningen, leider werkgroep Kil prof. dr. M. P. H. Weenink, leider werkgroep TN Vil dr. Ch. G. van Weert, adjunctleider werkgroep M Vl-A II prof. dr. S. A. Wouthuysen, leider werkgroep H-th-A De vergadering werd bijgewoond door dr. C. Ie Pair (directie FOM), drs. A. Gaaff en drs. L. H. Karsten (vertegenwoordigers FPR) en door drs. H. G. van Vuren, ter assistentie van de secretaris. In de loop van het veslagjaar werd prof. dr. B. R. A. Nijboer als voorzitter van de Speciale Commissie opgevolgd door prof. dr. P. W. Kasteleyn.

131

Speciale Commissie voor de Technische Fysica De Speciale Commissie voor de Technische Fysica (SCTF) werd in 1974 ingesteld om te adviseren over voorstellen voor onderzoek waaraan een technischfysische verdienste kan worden toegeschreven. Daarnaast adviseert de commissie het FOM-bestuur over algemene beleidszaken die op de technische natuurkunde betrekking hebben. Het jaar 1978 kan een mijlpaal worden genoemd in de - overigens nog jonge - historie van de SCTF. Immers, na enkele jaren van intensieve voorbereiding konden in 1978 in het kader van de FOM-beleidsruimte voor het eerst aanvragen worden ingediend voor het programma voor technische natuurkunde. Deze verheugende ontwikkeling hield tevens in dat de taak van de commissie in de FOM-organisatie aanzienlijk werd verzwaard. Aangezien het nieuwe programma voor FOM nog een experiment is, is de gehele beoordelings- en selectieprocedure, die de ingediende aanvragen hebben ondergaan, namelijk intensief door de SCTF begeleid. Dit experimentele karakter van het nieuwe programma hangt enerzijds samen met de aard van het technischfysisch onderzoek en anderzijds met het feit dat naast de wetenschappelijke kwaliteit ook de zgn. utilisatie moest worden beoordeeld alsmede antwoord moest worden gegeven op de vraag of de aangeboden onderzoekingen überhaupt wel tot de fysica konden worden gerekend. Hoewel niet geheel afwezig, was de ervaring die FOM met dit soort onderzoek en het hanteren van dit soort beoordelingscriteria reeds had opgedaan, tot dusver nogal bescheiden. In de loop van het verslagjaar is ten behoeve van het programma een goede samenwerking met TNO tot stand gebracht. Deze samenwerking is met name van belang om te komen tot een adequate afbakening van de activiteiten van FOM en TNO op het gebied van het toegepaste onderzoek. Voorts kan de bij TNO aanwezige expertise een belangrijke steun zijn voor de verdere uitbouw van het programma voor technische natuurkunde. Voor het programma voor technische natuurkunde werden 21 projectvoorstellen ingediend. Deze aanvragen werden door een 15 personen tellende jury beoordeeld. De hiervoor gebruikte procedure komt overeen met die welke voor de andere beleidsruimte-aanvragen gebruikelijk is. De beoordeling vond dus plaats in twee ronden,

waarbij in de laatste ronde de jury kon beschikken over protocollen met daarin de commentaren van referees, juryleden en adviescommissies en de reactie daarop van de indieners, alsmede het resultaat van de beoordeling in eerste ronde en de uitslag van beoordelingen door adviescommissies. De set criteria waarmee de jury de aanvragen beoordeelde verschilt echter van het 'normale' beleidsruimteprogramma dat bestemd is voor fundamenteel onderzoek. Als gezegd werden drie beoordelingscriteria gehanteerd: de zogenaamde 'fysica-indicator' waarmee werd getoetst of en in hoeverre de aanvragen van belang zijn voor de natuurkunde, de wetenschappelijke kwaliteit en de utilisatie. Het eerste criterium was niet van belang voor de bepaling van de prioriteit, en diende uitsluitend ter afbakening van het terrein teneinde te voorkomen dat FOM aanvragen zou honoreren die geen bijdrage zouden leveren aan de vooruitgang van de fysica. De SCTF bracht aan het FOM-bestuur advies uit over de vertaling van het uiteindelijke beoordelingsresultaat in concrete besluiten ten aanzien van de ingediende aanvragen. Eerst werd vastgesteld dat op grond van de score op de fysica-indicator geen der projecten bij voorbaat voor honorering behoefde te worden uitgesloten. Vervolgens werden de projecten in een prioriteitenvolf^'de geplaatst. Hiertoe werd een algeheel oordeel gecreëerd waarin de beoordeling van de wetenschappelijke kwaliteit en de utilisatie voor respectievelijk 2/3 en 1/3 werd meegeteld. De 9 projecten die aldus de hoogste prioriteit verkregen, werden later conform het advies van de SCTF door het FOM-bestuur gehonoreerd. Zij zijn vermeld in de tabel. Een verheugende ontwikkeling die niet onvermeld mag blijven, is het feit dat drie van de gehonoreerde projecten de eerstkomende jaren uit een subsidie van het Ministerie van Economische Zaken kunnen worden gefinancierd. Behalve het financiële gewin van deze subsidieverlening is deze echter ook om een andere reden belangrijk. In deze steun komt namelijk tot uitdrukking dat het Ministerie van Economische Zaken verwacht dat het programma voor technische natuurkunde een bijdrage kan leveren aan de alom noodzakelijk geachte innovatie van het Nederlands bedrijfsleven. Het departement heeft zich inmiddels bereid verklaard - al naar gelang het aanbod en het resultaat van de beoordeling - ook een aantal van de projecten die in 1979 zullen worden ingediend, te subsidiëren.

Technische fysica

132

Gehonoreerde projecten in het programma voor technische natuurkunde projectnummer

indiener(s)

titel

affiliatie

werkgroep

75.78.08

prof. dr. ir. H. L. Hagedoorn

THE

AV

73.78.39 78.78.65 78.78.69

prof. dr. ir. W. J. Witteman prof. J. M. Smith prof. ir. C. J. Hoogendoorn

THT THD THD

TNVI TFIII TFII

78.78.81*

prof. dr. ir. A. J. Berkhout

THD

TFI

78.78.84

prof. dr. J. Los en dr. H . J. Hopman prof. dr. F. van der Maesen en dr. ir. A. H. M. Kipperman dr. ir. J. E. Mooij en dr. ir. T. M. Klapwijk dr. F. W. Saris

Vervolgstudie voor een 1,5 GeV elektronenopslagring, genaamd PAMPUS Hoogvermogen-lasersystemen Circulatieverschijnselen in bellenkolommen Natuurlijke convectie in zonncwarmtecollectoren Apertuur-synthese voor ultrasonore medische diagnostiek Oppervlakte-ionisatie van waterstof

Amolf

TNIII

THE

VS-E

THD

VS-D II

Amolf

AI

78.78.100* 78.78.101 78.78.103*

Ladingstransport door de zeer dunne isolerende laag van MIS-siliciumzonnecellen Ontwikkeling van dunne film DC SQUID-meetsystemen Produktie van siliciumsuperroosters d.m.v. molecuulstralen en korte laserpulsen

• Deze projecten worden door het Ministerie vun Economische Zaken bekostigd.

Als gevolg van deze gunstige ontwikkeling worden de vergaderingen van de SCTF thans ook bijgewoond door een vertegenwoordiger van het Ministerie van Economische Zaken. In tegenstelling tot de hiervoor gememoreerde royale en positieve houding van het Ministerie van Economische Zaken werd de opstelling van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen als teleurstellend ervaren. Pogingen om voor de nieuwe taak die FOM met de start van het programma voor technische natuurkunde op zich heeft genomen en die tevens een uitbreiding van haar werkgebied en verantwoordelijkheden impliceert, een structurele verhoging van het basissubsidie te bewerkstelligen, bleven vooralsnog zonder succes. Dit had tot gevolg dal naast de drie door EZ te betalen projecten het aantal nieuwe technisch-fysische projecten, dat met FOM-geld kon worden gehonoreerd, tot vier beperkt moest blijven (de twee andere gehonoreerde projecten genoten reeds FOM-steun voor het programma van start ging). De SCTF betreurt het zeer dat zeer veel goed tot zeer goed technisch-fysisch onderzoek - ruim de helft van de aanvragen werd afgewezen - moet blijven liggen, alleen omdat daarvoor de nodige fondsen ontbreken. Dat het FOM-bestuur deze zorg deelt, moge blijken uit het feit dat van het pakket voorstellen

waarmee aan de regering werd geïllustreerd van welk een hoge kwaliteit onderzoek is dat FOM louter wegens geldgebrek niet vermag te kunnen honoreren, ook verscheidene technisch-fysische projectaanvragen deel uitmaakten. Met de start van het programma voor technische natuurkunde werd ook de vraag actueel hoe de gehonoreerde projecten binnen de FOM-organisatie zouden moeten worden ingepast. Met als uitgangspunt dat een goede wetenschappelijk coördinatie een eerste vereiste is, konden 4 projecten vrij eenvoudig in bestaande werkgroepen worden ondergebracht. Voor 2 andere projecten was deze organisatorische inpassing reeds in het verleden geregeld, aangezien aan de desbetreffende onderzoekingen al vanaf 1973 resp. 1975 via de beleidsruimte FOM-steun wordt verleend. Gelet op het karakter van het onderzoek lag het niet voor de hand de overige 3 projecten bij een van de bestaande werkgemeenschappen onder te brengen, zodat hiervoor een andere oplossing moest worden gezocht. Naar aanleiding van een overleg over dit probleem tussen de indieners van de desbetreffende projecten met enkele leden van het Uitvoerend Bestuur en de SCTF kwam het Uitvoerend Bestuur tot de conclusie dat het niet wenselijk zou zijn zoals de SCTF aanvankelijk had voorgesteld - over te


verslag

gaan tot oprichting van een werkgemeenschap voor technische fysica. De inhoudelijke verwantschap voor de desbetreffende projecten werd daartoe te gering geacht. Besloten werd deze projecten onder te brengen in een drietal werkgroepen (met de aanduiding TF I, TF II resp. TF III), die onder directe supervisie van de SCTF worden gebracht. Deze kan voor de begeleiding de hulp inroepen van de gebruikerscommissies, die met het oog daarop niet louter zullen bestaan uit gebruikers pur sang, maar ook uit experts van wie verwacht mag worden dat zij een waardevol oordeel over het onderzoek kunnen vellen en die met hun eigen kennis ook de projectleiders kunnen bijstaan, wanneer er bepaalde moeilijkheden opkomen. Deze gebruikerscommissies zullen dus ean begeleidende functie hebben naast hun gewone taak; op het functioneren van deze commissies wordt toegezien door de SCTF, waaraan zij rapporteren en die ook gerichte vragen aan die commissies kan stellen. Na verloop van enige tijd zal deze organisatorische constructie worden geëvalueerd. In het vervolg zullen de gebruikelijke gegevens over het onderzoek in het kader van de zgn. TF-projecten op deze plaats in het Jaarboek worden opgenomen. Over de andere projecten wordt gerapporteerd in verslagen van werkgemeenschappen en instituten waarin de desbetreffende technisch-fysische projecten bestuurlijk, organisatorisch en administratief zijn ondergebracht. Naast het creëren van een tweede geldstroom voor technisch-fysisch onderzoek is een van de belangrijkste doelstellingen van het FOM-programma voor technische natuurkunde dat de kennis die met onderzoekprojecten in het kader van dit programma wordt opgedaan, dient te leiden tot praktische toepassingen in de wetenschap, de techniek, de industrie of de maatschappij. Dit is ook de reden waarom de aanvragen behalve op de wetenschappelijke kwaliteit ook op de utilisatie worden beoordeeld. Om het gebruik van de onderzoekresultaten te bevorderen wordt - uitzonderingen daargelaten - bij elk technisch-fysisch project een zgn. gebruikerscommissie ingesteld, waarin - zoals de naam zegt potentiële gebruikers van de onderzoekresultaten zitting hebben. Hoewel FOM nog veel ervaring zal moeten opdoen met dit nieuwe programma en derhalve ook met het functioneren van gebruikerscommissies, is de gedachte dat de taak van een dergelijke commissie op z'n minst zou moeten zijn dat de leden via onder andere periodieke verslaggeving kennisnemen van de resultaten en vorderingen van het onderzoek. De maximale taak zou kunnen zijn dat de gebruikerscommissie de richting waarin het onderzoek zich dient te bewegen, mede bepaalt. Daartussen zijn uiteraard nog vele vormen denkbaar van betrokkenheid van een gebruikerscommissie bij de uitvoering van een project en de

133

uitzaaiing van de onderzoekresultaten. In de vorige alinea werd reeds gewezen op de extra begeleidende functie van een gebruikerscommissie bij een zgn. TFproject. Overigens worden - gezien het experimentele karakter van het programma voor technische natuurkunde - de gebruikerscommissies binnen de hiervoor aangeduide grenzen in principe vrijgelaten in de keuze van hun werkwijze en functioneren. Een dergelijke keuze zal uiteraard afhankelijk zijn van zowel de aard van het project als de projectleiding en de samenstelling van een gebruikerscommissie. Er wordt naar gestreefd vergaderingen van gebruikerscommissies te vermijden dan wel tot een minimum te beperken. Ten behoeve van de samenstelling van de gebruikerscommissies zijn van diverse kanten suggesties ontvangen. Uiteraard bieden de projectomschrijvingen een eerste aanknopingspunt voor het vinden van potentiële gebruikers. Deze informatie werd tijdens de beoordelingsprocedure verder aangevuld. Vervolgens werd advies ingewonnen bij EZ, TNO, werkgeversorganisaties, bedrijven e.d. De aldus verkregen groslijst werd met de indieners besproken en soms nog aangevuld. Als uitvloeisel daarvan werden daarna personen gepolst of zij bereid zouden zijn het lidmaatschap van een gebruikerscommissie te aanvaarden. Inmiddels zijn door de SCTF voor de meeste projecten gebruikerscommissies ingesteld; deze bevoegdheid werd door het Uitvoerend Bestuur aan de SCTF gedelegeerd. Voor de projecten die niet onder supervisie van de SCTF staan, werd over de samenstelling van de gebruikerscommissies vooraf het advies gevraagd van de desbetreffende werkgemeenschaps- en beleidscommissies. De SCTF kwam in het verslagjaar tweemaal in vergadering bijeen, hoofdzakelijk in verband met de hiervoor geschetste behandeling van de aanvragen en de ontwikkelingen rondom het programma voor technische natuurkunde. In het begin van 1979 werden enkele besluiten genomen waarin de samenwerking met TNO vastere vormen kreeg. Ir. J. Delcour (Technisch-Fysische Dienst TNO-TH) werd als vertegenwoordiger van TNO benoemd tot lid van de SCTF. TNO heeft FOM aangeboden een medewerker aan te trekken en hem vervolgens op het FOM-bureau te detacheren ten behoeve van het programma voor technische natuurkunde. In de meeste gebruikerscommissies hebben vertegenwoordigers van TNO-instituten zitting, zodat TNO op deze wijze ook een actieve bijdrage wil leveren aan de utilisatie van de bij FOM verkregen onderzoekresultaten. Naast deze officiële contacten zijn - mede dankzij de medewerking van de heer D. A. van Meel, Hoofddirecteur van Ie Nijverheidsorganisatie van TNO en tevens lid van de

134

Raad van Bestuur van FOM - inmiddels ook vele waardevolle informele contacten met TNO-medewerkers tot stand gekomen. Herfst 1978 werd besloten mede op grond van de steun die het Ministerie van Economische Zaken geeft, de naam van het programma te wijzigen in: 'programma voor technische natuurkunde en innovatie'. Aan het eind van het jaar verscheen een brochure die enerzijds bedoeld is om aan het programma bredere bekendheid te geven en anderzijds fungeert als een uitnodiging tot het doen van aanvragen. Naast de gebruikelijke FOM-kanalen en de laboratoria en instituten van de fysische subfaculteiten en afdelingen werd de brochure ook verspreid onder de afdelingen industriële vormgeving, chemische technologie, elektrotechniek en werktuigbouwkunde van de technische hogescholen, alwaar ook onderzoek met het predikaat 'fysisch' plaatsvindt. Uit het feit dat vele onderzoekers de brochure opvragen, kan worden afgeleid dat het programma kennelijk in een behoefte voorziet. Ook van de zijde van organisaties die zich meer beleidsmatig met innovatie bezighouden is de belangstelling groot (overheid, werkgeversorganisaties, onderzoekinstellingen, bedrijfsleven e.d.). Het is te hopen dat laatstbedoelde belangstelling mettertijd ook zal kunnen leiden tot een verbreding van de vooralsnog zwakke financiële basis die FOM zelf aan het programma kan geven.

Technische fysica

De Speciale Commissie voor de Technische Fysica was op 31 december als volgt samengesteld: prof. dr. ir. J. B. Ie Poole, voorzitter dr. C. Ie Pair, secretaris a.i. prof. dr. C. M. Braams prof. dr. ir. H. J. Frankena prof. dr. ir. G. Vossers prof. dr. ir. A. Wegener Sleeswijk prof. dr. ir. W. J. Witteman De vergaderingen werden bijgewoond door dr. P. W. J. de Graaf (vertegenwoordiger van het Ministerie van Economische Zaken), ir. R. H. J. Fastenau en ir. S. B. Luitjens (vertegenwoordigers FPR) en door drs. H. G. van Vuren, ter assistentie van de secretaris ad interim. In de loop van het verslagjaar legde prof. dr. ir. H. L. Hagedoorn het lidmaatschap neer. Zijn plaats werd ingenomen door prof. dr. ir. G. Vossers. WERKGROEP T F I Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. ir. A. i. Berkhout 1. Apertuur-synthese voor ultrasonore medische diagnostiek WERKGROEP TF II Delft — Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. C. J. Hoogendoorn 1. Natuurlijke convectie in zonnewarmtecollectoren WERKGROEP TF III Delft — Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof. dr. J. M. Smith 1. Circulatieverschijnselen in bellenkolommen

137

TRENDARTIKELEN

„J?J^

139

R. Griessen en D. G. de Groot Natuurkundig Laboratorium der Vrije Universiteit Amsterdam

Waterstof in metalen Tussen 1863 en 1868, kort na de separatie van palladium uit 'platinummischmetaal' door Woolaston en Tennant, ontdekten Deville, Troost en Graham dat waterstof abnormaal snel door dit overgangsmetaal diffundeert. Zij vonden tevens dat in palladium grote hoeveelheden waterstof kunnen worden opgelost. Met een tamelijk eenvoudig elektrolytische cel waren zij toen al in staat dichtheden van waterstof in het metaal te bereiken welke vergelijkbaar waren met die van vloeibaar waterstof. Deze ontdekking vormde het begin van een indrukwekkende lijst van publikaties over metaal-waterstof- en andere metaal-gassystemen. Na 1945 is de belangstelling voor metaalhydriden sterk toegenomen, aanvankelijk vooral met het oog op hun toepassing als moderatormateriaal in kernreactoren. De soms katastrofale gevolgen van waterstof op de mechanische eigenschappen van bijvoorbeeld staal enerzijds en de mogelijkheid om met behulp van metallische semi-permeabele membranen ultra zuiver waterstofgas te kunnen produceren anderzijds, waren verdere redenen die het bestuderen van waterstof in metalen tot een technologische noodzakelijkheid maakten. Sinds de zogenaamde energiecrisis in het begin van de jaren zeventig heeft het onderzoek aan metaalhydriden een nieuwe dimensie gekregen, omdat waterstof wordt gezien als een van de meest aantrekkelijke energiedragers van de toekomst.

Uit het hierboven genoemde zou men kunnen concluderen dat de betekenis en de problematiek van waterstof in metalen voornamelijk van technische aard is. Deze indruk wordt nog versterkt als men de duizenden artikelen over waterstof in metalen bekijkt. Tot het eind van de jaren zestig blijft het werk aan waterstof in metalen inderdaad een onderwerp met een uitgesproken sterk metallurgisch karakter. De beschrijving van waterstof opgelost in een metallisch gastheerrooster was dan ook zeer empirisch en bestond hoofdzakelijk uit het opstellen van steeds meer verfijnde thermodynamische modellen. Een van de eerste succesvolle modellen was dat van Lacher •) waarin waterstof als een roostergas wordt beschreven. De waterstofatomen kunnen vrij van de ene roosterplaats naar de andere springen en hun wisselwerking met andere waterstofatomen wordt behandeld in het kader van een gemiddelde-veldtheorie. Het roostergasconcept is later verder ontwikkeld en voerde tot de belangrijke theoretische werken van Lee en Yang 2), waarin wordt aangetoond dat het roostergasmodel mathematisch equivalent is met het Ising-model voor magnetische systemen. Voor Lee en Yang en andere fysici op het gebied van statistische mechanica vormde

het roostergas echter een min of meer abstract model, dat veel meer was opgesteld om het gedrag van thermodynamische functies bij fase-overgangen theoretisch te onderzoeken dan om specifiek metaalhydriden te beschrijven. Waterstof in metalen bleef dan ook voor velen een systeem met exotische eigenschappen die meestal niet konden worden verklaard, omdat geen adequate microscopische beschrijving bestond van het lichte en dus zeer mobiele waterstof in een rooster van zware metaalionen. Een indrukwekkende verschuiving van het onderzoeksterrein vindt plaats omstreeks 1970 wanneer de vastestof fysici - in een zekere zin - de hydrides 'ontdekken'. Aan de hand van enkele voorbeelden zullen wij nu proberen een indruk te geven van actueel onderzoek aan waterstof in overgangsmetalen. Deze voorbeelden zijn niet bedoeld om een gedetailleerd beeld van werk op dit gebied aan Nederlandse universiteiten en hogescholen en in industriële laboratoria te geven, maar vooral om fundamentele eigenschappen van hydriden te illustreren.

140

R. Griessen en D. G. de Groot

Fig. 1

dp/dT>0

0

0.2

04

0.6

X

0

0.2

0.4

0.6

*•

Een roostergas De geldigheid van de beschrijving van waterstof in een metaal als roostergas is omstreeks 1970 opnieuw uitvoerig bediscussieerd door Alefeld :1), die heeft gewezen op de verbazingwekkende analogie die bestaat tussen de tempcratuur-concentratie-fasendiagrammen (T-A-diagrammen) van overgangsmetaalhydriden en die van enkelvoudige systemen met een gas-, vloeistof- en een vaste fase. In figuur 1 ziet men bijvoorbeeld dat voor PdiH en Nb-H de topologie van de T-A-diagrammen dezelfde is als die van een normale enkelvoudige stof met een kritiek punt dat hoger ligt dan het triplepunt. Voor Ta-H en V-D hebben wij een speciale situatie waar het kritieke en het triplepunt samenvallen en waar op de coëxistenliclijn dp/dT<0. net zoals in bijvoorbeeld ijs, Ge, Bc. Si en Ce.

T-Jt-fasendiagrammen van vier karakteristieke overgangsmetaalhydriden (deuteriden). De r-o-fasendiagrammen (g is de dichtheid) voor 'normaal' enkelvoudig systeem (dp/AT > 0 ) en een 'ijsachtig' systeem (dp/dT < 0), zijn schematisch in de derde kolom aangegeven.

gesuperponeerd op een harde-bol-afstoting met korte dracht (van de orde van grootte van de Ie of 2e nabuurafstand). Alvorens de implicaties van een dergelijke interactie te bediscussiëren, willen wij nog kort aantonen dat experimenten in de buurt van het kritieke punt (Kkrjt) er duidelijk op wijzen dat de waterstof-waterstofinteractie een lange dracht heeft. Het beste vanderwaalsgas Op grond van de mathematische equivalentie van roostergas en Ising-model verwacht men dat bij het kritieke punt de T-jr-coëxistentielijn beschreven wordt door een relatie van de vorm (1)

De theoretische voorspelling van fasendiagrammen is zeer moeilijk en tot nu toe zijn veelal alleen tweedimensionale systemen berekend. De resultaten van deze berekeningen kunnen dus niet direct met experimentele gegevens voor T-.v-diagrammen worden vergeleken. Ze voerden echter tot de belangrijke conclusie dat de topologie van de normale fasendiagrammen (Pd-H, Nb-H) alleen met behulp van de volgende wisselwerking tussen twee waterstofatomen is weer te geven, namelijk een aantrekkende interactie met oneindig lange dracht,

en dat de compressibiliteit K van het roostergas divergeert volgens (2) Voor het driedimensionale Ising-model is jff = 5/16 en y = 5/4. In tabel 1 zijn de kritieke exponenten voor enkele gassen en ferromagneten samengevat. Voor al deze stoffen geeft het Ising-model een zeer goede

141

Waterstof in metalen

beschrijving van hun kritieke gedrag. Maar voor de twee tot nu toe onderzochte hydriden hebben wij de zeer merkwaardige situatie dat de grove gemiddelde-veldtheorie een beter resultaat geeft dan de exacte oplossing van liet Ising-model! Om de analogie met een gas nog duidelijker te maken is het hier misschien interessant op te merken dat de kritieke exponenten voor een vanderwaalsgas dezelfde zijn als die voor de gemiddelde-veldtheorie. Uit de tabel volgt dan dat waterstof in palladium een veel beter voorbeeld van een vanderwaahgas is dan koolzuur, zuurstof of een edelgas. Het is uiteraard duidelijk dat deze conclusie alleen dan geldig is wanneer de experimenten inderdaad in het kritieke gebied hebben plaatsgevonden. Met een eenvoudige argumentatie kan men aantonen, dat het kritieke gebied A T gegeven is door de volgende relatie

AT/r krit

waarin a de roosterconstante van het metaal is en b de dracht voorstelt van de waterstof-waterstofwisselwerking. In de experimenten aan hydriden is AT/Tkrjt > 5 • 10-3, wat overeenkomt met b > > 2a. Dit suggereert dat wij voor waterstof in metalen met een lange-drachtwisselwerking te maken hebben. Een directe elektronische wisselwerking is dus uitgesloten. Homer en Wagner hebben dan ook een theorie van de fase-overgang a-a' ('gas-vloeistof', zie figuur 1) opgesteld waar twee waterstofatomen indirect via de door hun veroorzaakte roostervervorming wisselwerken, een situatie die ons aan supergeleiding herinnert waar twee elektronen via roostertrillingen met elkaar wisselwerken. De dracht van deze elastische interactie is oneindig groot en de thermodynamische eigenschappen van een hydride zijn dan afhankelijk van de dimensies van het onderzochte monster!

(3)

Snelle diffusie Kritieke exponenten /? (coëxistentielijn of magnetisatie) en y (compressibiliteit of magnetische susceptibiliteit) voor enkele gassen, ferromagneten, PdH z en De theoretische waarden voor het Isingmodel zowel als de exponenten berekend met behulp van de gemiddelde-veldtheorie (Bragg-William-benadering) zijn in het onderste deel van de tabel aangegeven.

P

Y

0,35 0,35 0,359 0,361 0,353 0,35 0,368 0,37 0,37 0,368 0,38 0,55 —

1,26 1,26 1,24 1,18 1,25 1,25 1,21 1,25 1,28 1,29 1,31 1,01 1,02

3-dimensionaal Ising-model

Vis

V4

gemiddelde veldtheorie

v2

CO., Xe" *He 3He

°2

n-pentaan CrBr3 Gd Ni EuO Y 3 Fe 5 O,, Pd-H Pdo.9Ago.1-H

1

Tabel I

Een sterk argument voor de geldigheid van de roostergasbeschrijving is de hoge diffusiesnelheid van waterstof in metalen. Bij kamertemperatuur is de diffusiecoëfficiëni van waterstof in niobium ongeveer 10'-' maal zo groot als die van andere interstiticle onzuiverheden zoals stikstof, zuurstof en koolstof. Elke 10-'* s springt een waterstofatoom van de ene interstiticle roosterplaats naar de andere. Een overzicht van de experimentele resultaten voor de diffusie van waterstof en deuterium in enkele overgangsmetalen ••) is gegeven in figuur 2a-f. De temperatuurafhankelijkheid van de diffusiecoëfficiënt D is met behulp van een Arrhenius-plot weergegeven, omdat in een klassieke theorie van de diffusie wordt verwacht dat D - D„ exp l-EJkyT]

,

(4)

waar E:l de zogenoemde activeringsenergie is. De zeer hoge diffusiesnelheid van waterstof is hoofdzakelijk een gevolg van de uiterst lage waarden voor de activeringsenergie (voor alle hydriden die tot nu toe zijn onderzocht, geldt 0,05 é E.t & 0,5 eV). Figuur 2a duidt aan dat alle onderzochte overgangsmetaalhydriden in twee categorieën zijn te verdelen. In hydriden met een kubische ruimtegecentreerde structuur (bcc-structuur) is de diffusie bij kamertemperatuur meer dan een orde van grootte hoger dan voor kubische vlakgecentreerde (fee-) hydriden. De invloed van de kristallijne structuur van het gastheerrooster op de diffusiecoëfficiënt is nog duidelijker aangetoond in het geval van hydriden van ijzer en van palladium-koper (Pd0 47Cu0 5;J) (zie figuur 2c). Voor

142


temperaturen lager dan 900°C is de kristalstructuur van Fe bcc(ot-Fe) en de activeringsenergie is ongeveer een orde van grootte kleiner dan voor temperaturen waar Fe in de fcc-structuur (v-Fe) kristalliseert. Misschien nog indrukwekkender zijn de resultaten voor de palladiumkoperlegering voor welke men erin is geslaagd, met behulp van verschillende metallurgische procedures, zowel bcc- als fcc-kristalstructuren te prepareren. Bij kamertemperatuur is de diffusiecoëfficiënt 10* maal zo groot voor bcc-legeringen als voor legeringen met een fcc-kristalstructuur. De grote invloed van de kristalstructuur van een materiaal op de diffusiesnelheid kan

Een soortgelijk argument kan worden gebruikt om de toename van de activeringsenergie in één en dezelfde kolom (de groep V B metalen in figuur 2c) van het periodiek systeem te verklaren. Waren de gegevens in de figuren 2a t/m c nog met eenvoudige modellen te verklaren, voor de in figuur 2d t/m f weergegeven resultaten is dit zeker niet het geval. In figuur 2d ziet men bijvoorbeeld dat de activeringsenergie rond 220 K abrupt afneemt in Nb-H en in Ta-H. Gelijktijdig neemt ook de evenredigheidsconstante £>,, af. Dit duidt heel sterk op de aanwezigheid van een diffusie-

Fig. 2 300

1000

150

1000 300

150

10

Temperatuurafhankelijkheid van de diffusiecoëfficiënt D voor waterstof en zijn isotopen in overgangsmetalen in de limiet H/M — 0.

kwalitatief worden begrepen op grond van de grootte van de sprong die het waterstof maakt, gaande van de ene interstitiële plaats naar de andere. Uit neutronenverstrooiingsexperimenten is bekend, dat in bcc-kristallen waterstof zich op de interstitiële tetraëderplaatsen bevindt, terwijl in fcc-kristallen waterstof op octaëderplaatsen zit. Hieruit volgt direct dat waterstof grotere stappen moet nemen in een fee- dan in een bcc-kristal, omdat de oclaëder-octaëderafstanden langer zijn dan de afstanden tussen tetraëderplaatsen. Daarom is D

fcc <

D

bcc-

2

A

6

8 1/T

proces bij lage temperaturen, waarbij het waterstof niet meer thermisch geactiveerd wordt om de potentiaalbarrière E:l te overwinnen, doch waarbij het proton bij een lagere energie door de barrière tunnelt. Dit is echter een ingewikkeld proces omdat de atomen van het metaalrooster gedurende het tunnelen ook nog bewegen als gevolg van de coulombafstoting tussen protonen en metaalionen. Een ander probleem in de theorie van de diffusie van waterstof in metalen is verbonden met het optreden

143


van anomale isotopie-effecten. In vanadium bijvoorbeeld (figuur 2e) is D H /O D sterk temperatuurafhankelijk, terwijl in palladium waterstof zelfs langzamer diffundeert dan deuterium (figuur 2f). Op grond van klassieke modellen voor diffusie verwacht men immers DÜ/DD = (MD/Mnyi> =

VT,

(5)

waar M de massa van het isotoop is. Op dit moment bestaat nog geen bevredigende theorie over de diffusie van waterstof en zijn isotopen over het tcmperatuurinterval dat tot nu toe is onderzocht, namelijk van ongeveer 150 tot 1000 K. Het is de vraag of een theorie eigenlijk wel kan worden opgesteld zonder een gedetailleerde kennis van de microscopische interactie van waterstof met gastheerionen en met andere in het Elektrontoestandsdichtheidscurven voor zuiver V en Pd en de stoichiometrische hydriden VH en PdH. Foto-emissiespectra zijn aangegeven voor V sn VHo,74 en voor Pd en PdHo,ec- Het nulpunt van de energieschaal is willekeurig gekozen bij het Fermi-niveau. 3

-

2

-

Fig. 3

metaal opgeloste waterstofatomen. Een eerste stap in deze richting is de bepaling van de elektronenstructuur van overgangsmetaalhydriden. De eenvoudigste onzuiverheid Een van de oudste problemen van de vastestoffysica is de beschrijving van de afscherming van een positief geladen onzuiverheid door geleidingselektronen. Dit probleem is tot nu toe niet exact opgelost, zelfs niet voor het zeer vereenvoudigde model van vrije elektronen in een constante achtcrgrondpotentiaal (het zogenaamde jelliummodcl). Dit verklaart misschien waarom de laatste tijd zoveel aandacht wordt geschonken aan de elektronische structuur van protonen, positronen en muonen in metalen. Ook om meer praktische redenen zijn de hydriden vaak gekozen als testmateriaal voor nieuwe modellen van elektronische-bandenstructuren, omdat zij in een zekere zin als de meest eenvoudige interstitiële legeringen kunnen worden beschouwd. Dat zulke tests nog nodig zijn kan men duidelijk begrijpen als men zich realiseert dat tot nu toe bijna uitsluitend de elektronenstructuren van stoffen met een perfecte periodieke kristalstructuur zijn onderzocht. Aangezien voor een legering de translatiesymmetrie van het rooster echter verloren gaat, moeten andere methoden worden toegepast om de eigenschappen van wanordelijke legeringen te berekenen. Zonder in details te treden kan men al een goede indruk krijgen over de invloed van waterstof op de elektronenstructuur van een overgangsmetaal door de elektrontoestandsdichtheid n(E) als functie van de energie E van een stoichiometrische hydride met die van het zuiver metaal te vergelijken. In figuur 3a t/m d zijn berekende toestandsdichtheden 5) voor een fee- (Pd, PdH) en een bcc- (V, VH) metaal-waterstofsysteem weergegeven. Alhoewel de n(£)-curven voor zuiver V en Pd nogal wat verschillend zijn, is het opmerkelijk dat het effect van het oplossen van waterstof op interstitiële plaatsen kwalitatief hetzelfde is: enerzijds zijn er duidelijk toestanden naar lagere energieën verschoven, anderzijds heeft de toestandsdichtheid aan de hoge-energiekant haar vorm globaal behouden. Dit betekent dat een model van starre banden niet van toepassing is voor overgangsmetaalhydriden. Deze conclusie wordt gesteund door de foto-emissiespectra in de figuren 3e en f waar de vervorming van de n(E) bij lagere energieën duidelijk is te zien.

I

-6

-3

Om het karakter van deze laagenergetische toestanden gemakkelijker te kunnen onderzoeken, kan men het bandenstructuurprobleem voor het gehele kristal tot het

R. Griessen enD.G. de Groot

144

eenvoudiger eigenwaardenprobleem van een kluster reduceren. In het geval van palladium is het kluster octaëdrisch en de energie van de eigentoestanden van de elektronen is in figuur 4 aangegeven. De bezette niveaus bevinden zich in een nauwe 'band' rond -0,5 Ryd. Om een hydride te simuleren kan men deze berekening herhalen voor dezelfde octaëder maar nu met één interstitieel waterstof in zijn centrum. Het corresponderende energieschema is fundamenteel veranderd. Het laagste

In het verleden zijn vooral foto-emissie-experimenten gebruikt om deze theoretische voorspellingen te toetsen. In figuur 3 is duidelijk te zien, dat de resolutie van zulke experimenten veel te gering is om een gedetailleerde analyse van de invloed van waterstof op de energieniveaus van een metaal te maken. Wij kunnen echter gebruikmaken van het De Haas-Van Alphen-effect om de veranderingen van het Fermi-oppervlak als functie van de waterstofconcentratie zeer nauwkeurig te bepalen.

-0562 10)

Fig. 5

Invloed van de waterstofconcentratie x op de grootte van extremale doorsneden A (gearceerd) van het Fermi-oppervlak van Pd. De getallen geven de experimentele dln/4/d*-waarden weer, terwijl tussen haakjes de berekende waarden zijn gegeven.

[ooi]

-m. -07t -0770 12)

- [010] -10

.•-1061

RJ6H Energicniveauschema voor palladium, palladium-watcrstof en waterstof. De berekeningen zijn uitgevoerd voor een octaëder van 6 Pd-atomen, waaraan, voor het geval PdnH, één interstiticel waterstof is toegevoegd. De energie is gegeven in Rydbergs, terwijl tussen haakjes de bezetting van ieder niveau is vermeld.

11)

(2)

H

Fig. 4

niveau gaat bijna 0,3 Ryd omlaag, het hoogste 0,12 Ryd, terwijl al de andere min of meer als één geheel een kleine verlaging ondergaan. Voor een kluster van zeven atomen vindt men dus al kwalitatief dezelfde situatie als voor een echt kristal. De waterstofpotentiaal is sterk genoeg om een palladiumniveau uit de oorspronkelijke 'band' te breken en op ongeveer -1,1 Ryd te plaatsen. Dit niveau is nauw verwant met het atomaire niveau van een vrij waterstofatoom en de bijbehorende ladingsverdeling is hoofdzakelijk rond het proton geconcentreerd.

Kortgeleden zijn wij erin geslaagd het De HaasVan Alphen-effect voor de eerste keer te gebruiken om de afhankelijkheid van de waterstofconcentratie van het Fermi-oppervlak van PdHj. (x < 1 at % H) te bepalen. De experimentele en theoretische resultaten zijn in figuur 5 aangegeven. De overeenstemming is uitstekend te noemen vooral als men zich realiseert dat alleen het atoomgetal en de roosterconstante van palladium als parameters in de theorie zijn ingevoerd. Deze goede overeenstemming is van bijzonder belang omdat zij duidelijk aantoont dat men nu vat heeft op de microscopische beschrijving van interstitiële legeringen. Men moet echter niet vergeten dat zulke berekeningen uitsluitend geldig zijn voor het geval dat de waterstofatornen in het metaalrooster zijn ingevroren, een benadering die eigenlijk vanwege de grote nulpuntsenergie van waterstof niet eens bij het absolute nulpunt opgaat.


145

Hoge- Tc-supergeleider

dat legeringen zoals Nb:,Sn, V.,Ga en Nb3Al een hoge overgangstemperatuur (ongeveer 18 K) hebben indien het aantal elektronen per atoom e/a ongeveer 4,7 of 6,5 is. Men zou dus kunnen verwachten dat het toevoegen van waterstof de mogelijkheid zal bieden een voor hoge T(, gunstige e/a te realiseren. Voor Ti.sAu bijvoorbeeld is e/a = 5,75 en Tc «s 0,002 K in overeenstemming met de bovengenoemde regel. In strijd met deze vuistregel is echter dat zowelTiAuaHals TiAu:1H28 niet supergeleidend zijn.

De ontdekking in 1970 respectievelijk 1972 dat Th4HIfl en PdH supergeleiders zijn met relatief hoge sprongtemperaturen (rc;=a 8 K respectievelijk 9,2 K), terwijl de zuivere metalen pas bij veel lagere temperaturen (r c (Th) = 1,3 K, r c (Pd)<0,001 K) supergeleidend worden, heeft het onderzoek naar de invloed van geabsorbeerd waterstof op het supergeleidend gedrag van metaal-waterstofsystemen sterk gestimuleerd. De gedachte was dat met name de hoge waterstofdichtheid in deze systemen verantwoordelijk is voor de hoge overgangstemperatuur. Deze opvatting is gebaseerd op de verwachting dat metallisch waterstof een supergeleider met hoge sprongtemperatuur (ongeveer 100 K) is. Dat deze eenvoudige interpretatie niet van toepassing is ziet men in figuur 6, waaruit blijkt dat de sprongtemperatuur van 'goede' supergeleiders Nb, V en Ta (T,, = 9,2, 5,4 en 4,5 K resp.) sterk wordt onderdrukt door de geabsorbeerde waterstof. Voor de dihydriden NbH, en VHo, treedt boven 1,2 K geen supergeleiding op.

De overgangstemperatuur van Nb.,Sn-H, Nb, )78 GeOi*,-H evenals die voor HfV.,-H en HfV.,-D, neemt met toenemende waterstofconcentratie af. Deze afname kan met behulp van het volgende argument worden 'verklaard'. Uit bandenstructuurberékeningen en soortelijke-warmte-experimenten bij lage temperaturen is bekend dat de meeste van de bovengenoemde stoffen een grote elektrontoestandsdichtheid bij de Fermi-energie hebben. Volgens Bardeen, Cooper en Schrieffer 6) is de overgangstemperatuur gegeven door

Een soortgelijk gedrag vindt men ook voor meer ingewikkelde systemen. Het is bijvoorbeeld wel bekend

7C=

6> D exp[-Vit(£ F )]-i,

(6)

Fig. 6

Supergeleidende sprongtemperatuur Tc van overgangsmetalen, intermetallische legeringen en TaSs in afhankelijkheid van de hoeveelheid opgeloste waterstof. Systemen waarbij een fase-overgang optreedt of waarvan uitsluitend stoichiometrische verbindingen zijn onderzocht, zijn met een gestreepte lijn aangegeven. In de inzet is de maximale 7"c-waarde uitgezet als functie van het aantal atoomprocenten gelegeerd metaal.

0.4

0.8

12

1.6

2.0

CONCENTRATIE X = H/M

2A

%


146

waarin 0 D de Debye-temperatuur is en V een effectieve elektronpaarpotentiaal. Uit deze uitdrukking volgt dan dat, indien toevoegen van waterstof het Fermi-niveau zodanig verschuift dat het buiten een gebied van hoge toestandsdichtheid komt te liggen, 7C sterk zal dalen. Dat men voorzichtig moet zijn met zulke eenvoudige redeneringen kan misschien het best aan het palladiumwaterstofsysteem worden uitgelegd. Zoals uit figuur 6 blijkt is Pd-H (of Pd-D) de enige hydride waar Te continu met de waterstof- (of deuten\im)concentratie toeneemt. Uit figuur 3 is echter duidelijk te zien dat n(Ee) met toenemende concentratie afneemt (boven 63 atoomprocent waterstof neemt n{E¥) een lage constante waarde aan). Volgens vergelijking (6) zou men dan verwachten dat Pd-H x helemaal nooit supergeleidend zou worden voor x > 0,7. Deze moeilijkheid heeft de interesse van vele theoretici gewekt en in de laatste vijf jaar zijn verschillende theorieën opgesteld om de sterke toename van Tc in PdHj. te verklaren en verder ook nog om de microscopische oorzaak van het zogenaamde inverse isotopieeffect (d.i. dat Tc van PdD x hoger is dan Te van PdHj. alhoewel de atomaire massa van waterstof twee keer zo klein is als die van deuterium) te verklaren. Een interessant idee om het inverse isotopie-effect te verklaren is door Miller en Satterthwaite 7) voorgesteld. In de discussie van de elektronenstructuur van metaalhydriden hebben wij gezien dat een deel van de toegevoegde elektronen gaat zitten in een laag-energetische bindingstoestand. Vervolgens beredeneert men dat de grotere nulpuntsbeweging van waterstof ten opzichte van deuterium zal resulteren in een grotere overlap van de golffunctie van palladium en waterstof. Dientengevolge is er een sterkere binding tussen palladium en waterstof dan tussen palladium en deuterium. Als gevolg daarvan zijn er meer elektronen in de Pd-H-bindingstoestand dan er zijn voor Pd-D. Voor eenzelfde vulling van de banden bij de Fermi-energie (dus zelfde r o ) zal men in het hydride meer elektronen, dus hogere waterstofconcentraties nodig hebben dan in het deuteride. Dit idee is belangwekkend omdat een nieuw ingrediënt namelijk de nulpuntsenergie in het probleem wordt ingebouwd, maar het verklaart niet waarom PdH eigenlijk supergeleidend wordt. In de bovenstaande theorie wordt het verschil in de elektrontoestandsdichtheid in PdH en PdD als oorzaak aangewezen voor de waargenomen supergeleiding in beide systemen. Daarbij werd reeds de nadruk gelegd op het verschil in bindingskracht, een argument dat al eerder door Ganguly 8 ) naar voren is gebracht.

Neutronenverscrooiingsexperimenten hebben bevestigd dat de Pd-H-krachtconstante ongeveer 20% sterker is dan die voor Pd-D, of anders geschreven dat (7)

1,2

waar M1I(I)) de ionenmassa van waterstof (deuterium) is en w„ a) , een gemiddelde frequentie van de optische fononen weergeeft. Het in vergelijking (7) aangegeven resultaat leidt direct tot een invers isotopie-effect zoals Papaconstantopoulos en andere «) hebben aangetoond. Zij beredeneren dat de elektron-fononkoppelingsparameter gelijk is aan (8) waarbij (9)

iikm'MIsch

optisch '

(10) "H(D>

De functies V\\,\^ hangen uitsluitend van de elektronenstructuur af en niet van het fononenspectrum. Aangezien waterstof en deuterium in een metaal elektrisch identiek zijn is »?„ = »?„. Derhalve volgt uit vgl. (7) en (10) dat Xl{ = 0,83A„. Dit resultaat leidt onmiddellijk tot een invers isotopie-effect, d.i. T(.(PdD)>T(,(PdH), omdat exp { -1,04(1 +k)M-l* d+0,62.1)] } (11) waarin u. ~ 0,1 zoals voor de meeste overgangsmetalen. Uit de bandenstructuurberekening volgt dat ^opt *** 0,7At„taa, zodat de afhankelijkheid van de waterstofconcentratie van Te hoofdzakelijk door lillVl wordt veroorzaakt. De berekende concentratieafhankelijkheid van 7*,. voor PdH^Dj.) is in goede overeenstemming met het experiment. Dezelfde theorie geeft ook een verklaring van de hoge sprongtemperaturen (tot 17,6 K) die gevonden zijn in het Pd-Ag-Hsysteem 10 ). Deze hoge waarden voor Tc wekken misschien de indruk dat op het gebied van de toepassingen van hydriden een grote activiteit bestaat om supergeleiders met hoge Tc te bereiden. In de rest van dit artikel zullen wij echter laten zien dat op het terrein van toepassingen hoofdzakelijk aan energie-opslagsystemen wordt gewerkt.

147


Metaalhydride en vervoer Waterstof kan worden beschouwd als de ideale brandstof voor vele soorten energie-omzetters " ) . Het kan tegenwoordig goedkoop uit kolen worden geproduceerd en het verbrandingsprodukt is niet milieuverontrcinigcnd. Op lange termijn, als de fossiele-brandstofreserves uitgeput raken, kan waterstof functioneren als een eenvoudig te transporteren en te bewaren brandstof, welke door middel van elektrolyse uit water kan worden geproduceerd door gebruik te maken van elektriciteit, geleverd door een primaire energiebron. Een belangrijk probleem echter is gelegen in het vinden van niet alleen een geschikte maar ook economisch aantrekkelijke opslagmogelijkheid. Opslag in de vorm van een samen-

Plateaudruk-tempeiatuur-relatie voor verscheidene metaalhydriden. Hydriden voor starten verbrandingsmotoren, hebben p-T karakteristieken in de gearceerde gebieden (startmotor-bovenste gebied).

Fig. 7

geperst gas of cryogene vloeistof lijkt niet geschikt, indien waterstof tot het dagelijks gebruik gaat behoren. Een veelbelovend alternatief is opslag in de vorm van een metaalhydride. Afhankelijk van de toepassing zullen metaalhydriden met verschillende eigenschappen moeten worden gebruikt. Voor gebruik als 'tank' in conventionele auto's zijn vooral een hoge waterstofconcentratie per volume- en gewichtseenheid en goede ab- en desorptiekinetiek noodzakelijk. De hydriden die voor dit doel geschikt zijn reageren exotherm met waterstof. Deze hydriden zijn bijna altijd reversibel en de waterstof kan worden teruggewonnen door de druk te verlagen of de temperatuur te verhogen, onder respectievelijk boven de druk en temperatuur waarbij het absorptieproces plaatsvindt. Om grote veranderingen in de evenwichtswaterstofconcentratie met zo klein mogelijke variaties van druk of temperatuur te kunnen bereiken is het gunstig hydriden te gebruiken met vanderwaalsachtige isothermen, dat wil zeggen isothermen die een plateau vertonen in het twee-fasengebied. De temperatuurafhankelijkheid van de plateaudruk kan worden weergegeven door de Van 't Hoff-relatie

TEMPERATUUR[°C] 600

log pa = -{A/T) + B,

400

(12)

zoals in figuur 7 voor verscheidene hydriden is getoond. In de figuur zijn tevens aangegeven de gewenste /?-7"-karakteristieken voor hydriden die de brandstof leveren voor een starten verbrandingsmotor. Tot nu toe hebben alleen Fe-Ti-H en Mg-Ni-H toepassing gevonden v-). In vele laboratoria wordt nu met veel enthousiasme aan betere, lichtere en goedkopere metaalhydriden gewerkt. In dit soort onderzoek is vaak gebruikgemaakt van een door Miedema 1:>) geintroduceerd model waarmee op eenvoudige wijze de enthalpie voor de vorming van een ternair hydride is te voorspellen uit de bekende enthalpieën voor de corresponderende binaire hydriden en binaire intermetallische verbindingen.

0.01

1.5

2.0

Z5

1000/T [K"']

3.0

3.6

Hoewel het Miedema-model verbazingwekkend nauwkeurige voorspellingen levert, verschaft het niet genoeg inzicht in de microscopische aspecten van de hydridevorming. De rol van de elektronenstructuur, het belang van de aanwezigheid van d-(of f-) elektronen, de invloed van de waterstof-waterstof- en waterstof-gastheerionwisselwerking op de diffusie en de mechanismen van de dissociatie van H.,-moleculen en de ab(ad)sorptie van waterstof aan oppervlakten vormen essentiële vragen waarop men in de toekomst het antwoord hoopt te vinden.

148

De in figuren 3 t/m 5 getoonde gegevens zijn het resultaat van berekeningen van A. Bansil en C. E. van Dijkum en door W. J. Venema, R. Feenstra en F. H. Blom uitgevoerde experimenten. Referenties 1. J. R. Lacher, Proc. Roy. Soc. London AJ61 (1937) 525. 2. T. D. Lee, C N, Yang, Phys. Rev. 87 (1952) 410. 3. G. Alefeld, Phys. Status Solidi 32 (1969) 67 en Ber. Bunsenges. Phys. Chem. 76 (1972) 746. 4. J. Völkl, G. Alefeld: Diffusion in Solids: Recent developments. Ed. A. S. Nowick, J. J. Burton, Acad. Press (1975) 231. 5. A. C. Switendick: Hydrogen Energy. Part B, ed. T. N. Veziroglu, Plenum Press (1975) 1029. 6. J. Bardeen, L. N. Cooper, J. R. Schrieffer, Phys. Rev. 108(1957)1175. 7. R. J. Miller, C. B. Satterthwaite, Phys. Rev. Lett. 34 (1975) 144. 8. B. N. Ganguly, Z. Physik 265 (1973) 433 en Phys. Rev. B14 (1976) 3848. 9. D. A. Papaconstantopoulos, B. M. Klein, E. N. Economou, L. L. Boyer, Phys. Rev. B17 (1978) 141. 10. B. Stritzker, Z. Physik 268 (1974) 261. 11. D. P. Gregory: The Hydrogen Economy. Scientific American, januari 1973, p. 13. 12. Bijvoorbeeld is de door de Billings Corporation gebouwde schoolbus op de foto aan het begin van dit artikel voorzien van twee Fe-Ti-H-tanks. Een soortgelijke bus van Mercedes gebruikt een dubbele tank van Fe-Ti- en Mg-Ni-hydriden. 13. A. R. Miedema, J. Less Common Met. 32 (1973) 117; \. R. Miedema, R. Boom, F. R. de Boer, J. Less Common Met. 41 (1975) 283. Literatuur 1. W. M. Mueller, J. P. Blackledge, G. G. Libowitz: Metal Hydrides. Academic Press (1968). 2. Hydrogen in Metals: Basic properties in Topics in Applied Physics. Volume 28. Ed. G. Alefeld, J. Völkl, Springer (1978). 3. Hydrogen in Metals: Application-oriented properties id. volume 29 (1979). 4. Hydrogen in Metals, J. Less Common Met. 49, No. 1/2 (1976). 5. Hydrogen energy, ed. T. N. Veziroglu, Plenum Press (1975). 6. Hydrides for energy storage, ed. A. F. Andresen, A. J. Maeland, Pergamon Press (1978).


7. TNO-rapport: Toekomstige mogelijkheden van waterstof als energiedrager in Nederland (1975). 8. K. D. Beccu, H. Lutz, O. de Pous: The chemical storage of Hydrogen in Metals and their alloys. Battelle Research Centre Geneva (1976). 9. E. M. Dickson, J. W. Ryan, M. H. Smulyan: The hydrogen energy economy. A realistic appraisal of prospects and impacts. Praeger (1977).

151

El diametro del Aleph seria de dos o tres centimetros, pero el espacio cósmico estaba ahï, sin disminución de tamano. Jorge Luis Borges, El Aleph

S. R. de Groot Instituut voor Theoretische Fysica van de Universiteit van Amsterdam

Neutrino's in het heelal Neutrino's, massaloze deeltjes uitsluitend onderworpen aan de zwakke kracht, speelden een beslissende rol in het tijdvak van 1(H tot 10 seconden na de oerknal. De transportcoëfficiënten van neutrinostelsels bepaalden de evolutie van het heelal. Deze grootheden zijn berekend in het kader van de relativistische kinetische theorie voor quantumsystemen. Op grond hiervan konden scheiding van materie en antimaterie, en ook reactieve processen, worden geëvalueerd. Neutrino-kern-wisselwerkingen zouden voorts verantwoordelijk kunnen zijn voor het supernova-verschijnsel.

Cosmologische tijdperken; het neutrino-oergas

Transportverschijnselen in de cosmos

Volgens een huidige opvatting ontwikkelde het heelal zich uit een oorspronkelijke singulariteit, de oerknal geheten. Een aantal voorspellingen, gedaan op grond van dit uitgangspunt zijn empirisch bevestigd.

In de theorieën over bouw en ontwikkeling van het heelal, zoals die van Misner, Pontecorvo, Ruderman, Weinberg, De Graaf, Thome, Wheeler, Belinskii, Chalatnikov, Zel'dovich, Novikov en anderen '), is de kennis van transportcoëfficiënten essentieel. De waarden van deze werden echter veelal op grond van ruwe benaderingen of onderstellingen ad hoc gevonden. Bovendien bleven soms nog onbekende, aan te passen constanten in het resultaat staan. Verschillende van de bovengenoemde natuurkundigen en astrofysici brachten naar voren dat een meer betrouwbare aanpak om waarden te vinden voor de transportcoëfficiënten van systemen bij zeer hoge temperaturen uiterst gewenst zou zijn.

De oerknal werd gevolgd door een aantal stadia van ontwikkeling. Gedurende de eerste van deze bestond het heelal voornamelijk uit sterk wisselwerkende deeltjes: deze periode heet daarom wel het 'hadron-tijdvak'. Het duurde 10-* seconden. Toen begon een tweede tijdsgewricht, waarin neutrino's, elektronen, muonen, hun antideeltjes en voorts fotonen de hoofdrol speelden. De wisselwerkingen tussen deze deeltjes zijn bepaald door de zwakke en de elektromagnetische krachten. Deze periode heet het 'lepton-tijdvak', omdat lichte deeltjes de ontwikkeling bepaalden. De dominerende processen waren elastische botsingen, zoals tussen neutrino's, of tussen neutrino's en antineutrino's, en ook reactieve processen, zoals de produktie van een elektron-positon-paar bij de botsing van een neutrino met een antineutrino. De duur van het lepton-tijdvak was 10 seconden. De temperatuur was bij de aanvang 10<2 keivin, de deeltjesdichtheid 10" m-s en de 'afmeting' ('cosmische schaalfactor') van het heelal 1 0 " m.

Zo'n verfijnde methode is de kinetische gastheorie, waarvan de oorspronkelijke versie afkomstig is van Boltzmann i). Deze berust op een beschouwing van binaire botsingen van deeltjes en een geschikte statistische beschrijving. Genoemde theorie is echter op twee manieren beperkt: ze is non-relativistisch en klassiek. Voor de beschrijving van de cosmische deeltjes, die zeer hoge snelheden bezitten - de neutrino's hebben zelfs de lichtsnelheid omdat hun massa nul is - en die een spin dragen, is het nodig een formalisme op te zetten dat

S.R.de Groot

152

voldoet aan de eisen van de speciale relativiteitstheorie, en dat met het quanteuze karakter rekening houdt. Het is de laatste jaren, door werk van Israel, Anderson, Stewart en de in de bovenstaande alinea genoemden, gelukt zulk een theorie op te zetten 2 ). Het belang ervan schuilt overigens niet alleen in de mogelijke toepassingen, maar minstens evenzeer in het ontsluiten van een nieuw terrein van de natuurkunde: een academisch belang dus, of, als u wilt, een cultureel belang. In dit artikel over 'ontwikkelingsneigingen' zal voornamelijk worden ingegaan op resultaten en mogelijke toepassingen. Daarbij zal blijken dat de nadruk valt op de neutrino's: achtereenvolgens komen zuivere neutrinogassen, neutrino-antineutrino-mengsels, reactieve neutrino-antineutrino-processen en neutrino-kernwisselwerkingen aan de orde.

Het zuivere neutrino-gas

Sommige cosmologen beweren met klem dat in het begin voornamelijk materie en slechts weinig antimaterie voorhanden was. Als dat zo is, dan is het met het oog op het boven betoogde, het zuivere neutrino-gas een goed model voor de situatie van het lepton-tijdvak. Dan gelden volgens de relativistische kinetische theorie in zeer goede benadering lineaire wetten voor de transportverschijnselen *). De eerste van deze drukt uit dat de warmtestroom /^(met [/, = 0,1,2, 3 de tijden ruimtecomponenten, zoals het hoort in de relativiteitstheorie) evenredig is met de temperatuurgradiënt \/t'T (waar V" staat voor differentiaties naar tijden ruimtecoördinaten; de metriek is zodanig dat in het eigen stelsel de componenten 0, -d/dx, -d/dy, -d/dz zijn), terwijl de evenredigheidsfactor het warmtegeleidingsvermogen X is: = A

Over de zwakke wisselwerking

Het oergas van de lepton-periode bevatte, zoals gezegd, deeltjes met zwakke en elektromagnetische wisselwerking. De werkzame doorsneden oz en ae, die corresponderen met deze wisselwerkingen zijn voor een energie kT (k, de constante van Boltzmann, gelijk aan 1,38 x 10-23 kgm-s-s-K-1; 7" de temperatuur) te schrijven als respectievelijk

(2)

De lineaire wetten voor de visceuze stroming drukken uit dat het spoorloze en symmetrische deel TU1V (fi, v = 0, 1, 2, 3) van de visceuze druktensor evenredig is met het spoorloze en symmetrische deel < V " t / v > van de gradiënt van de hydrodynamische snelheid il!', terwijl het spoor van de visceuze druktensor evenredig is met de divergentie \Jf V^ van de hydrodynamische snelheid:

(1) =2t) waar G de zwakke koppelingsconstante is, a de voor de elektromagnetische koppeling karakteristieke fijnstructuurconstante, ft de quantumconstante van Planck en c de lichtsnelheid. De constante G heeft de dimensie van een energie maal een volume en de grootte 1,44 x 10-»2 ms-kg-s'2. De fijnstructuurconstante a is dimensieloos en heeft de grootte 1/137,04. Voorts is ft — 1,06 x 10-34 m2kgs-« en c = 3,00 x 108 m . s -i. Met deze getallen en de reeds genoemde deeltjesdichtheid vindt men dat aan de voorwaarden voor toepasbaarheid van de relativistische kinetische gastheorie ('vrije weglengten' der deeltjes veel kleiner dan de afmeting van het systeem, en veel groter dan de afmeting der deeltjes) ruimschoots voldaan is. Verder is ten gevolge van de relatieve geringheid van de zwakke koppelingsconstante G de vrije weglengte der neutrino's zoveel groter dan die van de geladen deeltjes, dat voor het transport van energie en impuls de zwakke wisselwerking volstrekt dominerend is. Voor de zwakke wisselwerking wordt de Hamilton-dichtheid H gebruikt van de neutrale stroom in de Weinberg-Salaminteractie 3 ). Volgens deze is H gelijk aan G maal een produkt van vier neutrino-veldoperatoren.

(3)

De evenredigheidsconstanten zijn de (schuif-)viscositeit rj en de volumeviscositeit t}v). Voor de transportcoëfficiënten van het zuivere neutrino-gas 5) wordt - in eerste orde - gevonden: A = 3 n H*cV&0 *G*, t] = 3 n fl*cV\U % = 0,

(4)

uitdrukkingen die tonen hoe warmtegeleidingsvermogen en viscositeit afhangen van de temperatuur 7 en van de natuurconstanten G, ft en c. De volumeviscositeit is nul als gevolg van het feit dat neutrino's geen massa hebben. De berekening is ook in willekeurige orde uitgevoerd en door een geëigende extrapolatieprocedure zijn exacte waarden verkregen «). Deze laatste zijn iets groter hoogstens een halve orde van grootte - dan de resultaten in eerste orde. Ze zijn zoals volgt na invullen van de waarden der constanten en de temperatuur van 1012 keivin van het lepton-oergas: X = 6,6 x 1028 mkgs-3-K-i, T) = 1,0 x 1023m-»-kg-s->, % = 0, (5)

153

Neutrino's in het heelal

uitgedrukt in de onvolprezen eenheden van het 'Système International d'Unités', dat hier geen kwaad kan, want elektromagnetisme speelt geen rol (de eenheden heten ook wel watt per meter-kelvin voor A, en pascal-seconde voor tj). Deze getallen zijn zeer veel groter dan de waarden voor aardse gassen, voor dewelke men voor X en tj getallen aantreft in de buurt van 10-7 e n 10-» (mêmes unites qu'auparavant).

Voor *, = 1 (x2 = 0) reduceren (8), (11) en (12) tot (4). Voor X.É = 3/4 worden als - exacte - waarden gevonden»), met T = IO12K en n = 10"m-3 voor het primordiale gas: A = 8,0x 1028mkgs-3K-», DT = 4,3 x (13) D = 1,3 x 10'

en voor JC, = x2 = V2, dus gelijke hoeveelheden materie en antimaterie.'

Het neutrino-antineutrino-mengsel

Andere cosmologen beweren met klem dat in het begin evenveel materie als antimaterie voorhanden was. Als dat zo is, dan is met het oog op het boven betoogde, het neutrino-antineutrino-mengsel een goed - en fraai symmetrisch - model voor het lepton-oergas. De lineaire wetten worden nu, in de eerste plaats, verbanden tussen warmtestroom IQ en diffusiestroom I{' van de neutrino's enerzijds, en temperatuurgradiënt V^* T e n de gradiënt V " jfj van de fractie neutrino's JC, (de fractie antineutrino's is x2 = 1-*,) anderzijds: IQ = A

(7)

alwaar n de deeltjesdichtheid is. In deze wetten treden als transportcoëfficiënten op: A, het warmtegeleidingsvermogen, D de diffusiecoëfficiënt en twee grootheden, die kruisverschijnselen beschrijven: D'T de Dufourcoëfficiënt en Dr de thermodiffusiecoëfficiënt. De wetten voor visceuze stroming blijven van de vorm (3). De berekening in eerste orde levert nu de uitkomsten «): A = 3JC (97 + 112 *,*.,) fi*cV80 (97 + 12 x,*Q) kT*G*, (8)

D = 3,31 (95 — 12 x.x9) fi*cV80 (97 + 12 xtx,

A = 8,3 x 10S8m.kg.s-s.K-i, DT = 0,

(15)

D = 1,2x 10' m2s-i, ti = 1,2x 102» m -"kgs-'. (16) Aardse diffusiecoëfficiënten D zijn weer veel kleiner (bijvoorbeeld ongeveer 10"4m2s-») dan de hemelse. Thermodiffusiecoëfficiënten daarentegen kunnen op aarde wel tot lO^m^s^-K.-' oplopen, en zijn dus van dezelfde orde als, of groter dan, hun hemelse tegenhangers.

(6)

= DT xxx2 n VA* T + Dw V " *i>

DT = D'T = 72;t (x^x.,) Wca/80 (97 + 12 xtx2

= 1,1 x 102»m-'kgs-i, (14)

(9) (10)

= 3n (119 + 184 *,*„) H*cVlS4 (119 + 52 Jtt*, (11)

Separatie van materie en antimaterie

Uit de formules en getallen voor het neutrino-antineutrino-mengsel zou men speculerenderwijs iets kunnen afleiden, dat bij zou kunnen dragen tot de oplossing van het raadsel der scheiding van materie en antimaterie e ). In de eerste plaats ziet men uit de formules (7), (9) en (10), dat de meest abondante component de neiging heeft naar de relatief koudere delen van het systeem te diffunderen: immers, bijvoorbeeld voor xt > x0 is (9) positief, en dan leert de eerste term rechts in (7), dat de diffusiestroom van de neutrino's van warm naar koud loopt (vergeet niet dat V " T in het eigen stelsel 0, -3T/Bx,-dT/dy, -BT/dz was); de lezer kan het nu zelf voor xt < x., uitkienen om de abondantieuitspraak te verifiëren. Meer relevant nog voor het scheidingsprobleem is de mate van separatie in een temperatuurveld. Uit (7) is te zien dat deze wordt bepaald door een grootheid, die 'thermodiffusiefactor' heet:

(12) Deze formules tonen symmetrieën, inherent aan een mengsel, dat misschien wel het meest elegante van de wereld is. Zo zijn de 'directe' coëfficiënten A, D en t) invariant voor verwisselen van de fracties x, en x2, terwijl de - gelijke - kruiscoëfficiënten DT en D'T dan van teken omslaan. En TJV is nog steeds nul, want de deeltjes zijn massaloos.

a: = DT T/D.

(17)

Immers bezie, voor het gemak, eens de stationaire toestand met /f = 0. Dan toont (7) dat de mate van separatie in een temperatuurveld, waarvoor we kunnen kiezen | V " *, I / *i* 2 gedeeld door | V1" 7 I IT, inderdaad gegeven wordt door (17). Nu is a in het oergas voor een compositie x, = 3/4 en een temperatuur

S. R. de Groot

154

van 1013 keivin gelijk aan 0,33. Dit is een heel redelijke grootheid: slechts weinig kleiner dan het getal waargenomen in aardse systemen, waar separatie door temperatuurvelden wordt waargenomen. Rest nog na te gaan of de ruimte-tijd-dimensies beschikbaar in het lepton-tijdvak voldoende zijn om de separatie toe te laten. Hiertoe dient men, door oplossing van de vergelijkingen in kwestie, de karakteristieke tijd 6 te kennen, waarin concentratiegradiënten worden opgebouwd (of afgebroken) over een ruimtelijke afmeting ter grootte van A, Deze tijd is ruwweg gelijk aan AVtfD. Als nu voor 8 als tijden binnen het lepton-tijdvak 0,1 s, 1 s en 10 s gekozen worden, dan vindt men voor A respectievelijk 4 x lO^m, 104m en 4 x 101* m. Deze waarden moeten klein zijn ten opzichte van de straal van het heelal in het tijdsgewricht in kwestie. Aangezien die straal van de orde van 10*4m was, is de gegeven beschouwing niet gefalsifieerd.

Reactieve processen

Naast bovengenoemde neutrino-verschijnselen bestaan nog andere processen, eveneens beheerst door de neutrale stroom van de zwakke wisselwerking. De theorie voor deze processen is ook ontwikkeld, en waarden voor de transportgrootheden zijn verkregen. Toepassingen in de astrofysica zullen zeker mogelijk zijn, al hangen de specifieke modaliteiten af van de fysische omstandigheden. Belangrijk zijn, naast de elastische botsingen die boven ter sprake kwamen, reactieve processen, en wel vooral de omzetting van een neutrino-antineutrino-paar in een elcktron-positon-paar. Hierbij gaat, naast de andere transportverschijnselen, ook de volumeviscositeit r)e, die voorkomt in de tweede lineaire wet van (3), een rol spelen, omdat nu deeltjes met massa - de elektronen voorkomen ').

Neutrino-kern-wisselwcrkingen

Nog een effect dat wordt beheerst door de neutrale stroom van de zwakke wisselwerking is de interactie neutrino-kern. Deze speelt een essentiële rol bij de evolutie van zware sterren. De neutrinoflux bij het instorten tot neutronenster of zwart gat is enorm. Volgens Freedman 8) zou de - coherente - verstrooiing van neutrino's aan atoomkernen een mechanisme kunnen zijn voor de met deze collaps gepaard gaande supernovaexplosie. De reeds ontwikkelde theorie kan ook hierop worden toegepast en de volumeviscositeit blijkt hierbij een belangrijke factor te zijn 9 ).

Erkentelijkheid

De resultaten betreffende transportverschijnselen in relativistische systemen i») zijn verkregen door leden van een groep, die in en buiten FOM-verband (werkgroep M VI - AH) aan de Universiteit van Amsterdam werkzaam waren en zijn op diverse gebieden van de relativistische kinetische theorie. Het betreft hier: Ch. G. van Weert, W. A. van Leeuwen, W. Th. Hermens, P. H. Polak, J. Guichelaar, A. J. Kox, Th. J. Siskens, W. P. H. de Boer, P. C. de Jagher, P. H. Meltzer, J. J. Dijkstra, H. van Erkelens, L. J, van den Horn, G. A. Q. Salvati en schrijver dezes. Hulp en advies werd verleend door L. G. Suttorp en M. A. J. Michels.

Litteratuur 1. Zie: S. R. de Groot, W. A. van Leeuwen en Ch. G. van Weert, Zeitschrift für Physik B 32 (1979)431. 2. W. P. H. de Boer en Ch. G. van Weert, Physica 85A (1976) 566. Th. J. Siskens en Ch. G. van Weert, Physica 86A (1976) 80; 91A (1978) 303. Relativistisch en klassiek: A. Lichnerowicz en R. Marrot, C. R. Acad.Sci. Paris 210 (1940) 759. Non-relativistisch en quanteus: L. Waldmann, Zeitschrift Naturf. 13A (1958) 609; R. F. Snider, J. chem. Phys. 32 (1960) 1051. 3. S. Weinberg, Phys. Rev. Lett. 19 (1967) 1264; 27 (1971) 1688. A Salam, Proc. 8th Nobel Symp. (1968). S. R. de Groot, A. J. Kox en W. A. van Leeuwen, Physica 84A (1976) 613. Th. J. Siskens en Ch. G. van Weert, Physica 89A (1977) 163. 4. W. A. van Leeuwen, P. H. Polak en S. R. de Groot, Physica 63 (1973) 65. W. A. van Leeuwen, A. J. Kox en S. R. de Groot, Physica 79A (1975) 233. 5. W. A. van Leeuwen en S. R. de Groot, Lett. Nuovo Cimento 6 (1973) 470. W. A. van Leeuwen, P. H. Meltzer en S. R. de Groot, C.R. Acad.Sci. Paris 279B (1974) 45. 5. R. de Groot, W. A. van Leeuwen en P. H. Meltzer, Nuovo Cimento 25A (1975) 229. 6. W. P. H. de Boer en S. R. de Groot, C.R. Acad.Sri. Paris 286B (1978) 325. Physica 93A (1978) 485. W. P. H. de Boer, S. R. de Groot en L. J. van den Horn. C.R. Acad. Sci. Paris 287B (1978) 243, Physica 94A (1978) 91, 626. S. R. de Groot, W. P. H. de Boer en L. J. van den Horn, Proc. Kon. Ned. Akad. Wet. (1979), in druk. 7. Th J. Siskens, Physics Lett. 62A (1977) 135. Th. J. Siskens en Ch. G. van Weert, Physica 91A (1978) 303. 8. D. Z. Freedman, Phys. Rev. D9 (1974) 1389. 9. Th. J. Siskens en L. J. van den Horn, Physics Lett. 76B (1978) 374. 10. S. R de Groot, W. A. van Leeuwen en Ch. G. van Weert, Relativistic kinetic theory. Principles and applications. (Monografie in voorbereiding.)

157

A. Tip en G. Nienhuis

Atomen in verval

FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, Amsterdam Fysisch Laboratorium, Utrecht

Aangeslagen atomen kunnen vervallen onder het uitzenden van een elektron of van een foton. Het energiespectrum en de polarisatie van de uitgezonden deeltjes weerspiegelen eigenschappen van het atoom zelf of van de wisselwerking met de omgeving waarin het verkeert. Recent experimenteel onderzoek gebaseerd op de beschikbaarheid van lasers met hoge intensiteit levert veel nieuwe resultaten op het gebied van autoioniserende toestanden van vrije atomen en van fotonemissie door atomen onder invloed van botsingen. Mede hierdoor bestaat er een levendige theoretische belangstelling voor deze onderwerpen.

Oorzaken van verval

Aangeslagen atomen, moleculen en ionen (samenvattend: atomaire systemen) kunnen vervallen onder het uitzenden van deeltjes. Deze mogelijkheid levert een belangrijk middel bij het onderzoek van atomaire structuur en bij de studie van botsingsprocessen. Als we afzien van moleculaire dissociatie dan zijn de uitgezonden deeltjes elektronen of fotonen. Zoals algemeen bekend is, kunnen aangeslagen atomen vervallen onder uitzenden van straling. Daarnaast zijn er atomaire toestanden die elektronen kunnen uitzenden, de zogenaamde autoioniserende toestanden. Wordt het elektron uitgeworpen vanuit een atomaire binnenschil dan spreekt men van een Auger-proces. De benodigde energie komt beschikbaar doordat tegelijkertijd een ander elektron terugvalt naar een niet bezette toestand met een lagere energie. Atomaire systemen kunnen in vervallende toestanden worden gebracht door botsingen met elektronen, atomen of ionen, door absorptie van straling of door combinaties van deze processen. De uitgeworpen deeltjes dragen informatie over de toestand van het systeem voorafgaand aan het verval, en daarmede over het aanslagproces dat deze toestand heeft gevormd. Een stroom van elektronen of fotonen die in een bepaalde richting wordt uitgezonden wordt gekarakteriseerd door zijn intensiteit, zijn energiespectrum en zijn polarisatievector. Een volledige meting van deze grootheden als functie van de detectierichting geeft alle informatie die in de uitgezonden deeltjes is vervat. De vervallende toestand wordt gekarakteriseerd door zijn vervalsnelheid, zijn Massificatie in termen van één-elektronbanen en quantumgetallen en de eventueel anisotrope verdeling over de magnetische subtoestanden.

Vervals/letheden De vervalsnelheid kan in het algemeen worden berekend met de 'Gulden Regel' van Fermi. De vervallende toestand is geen echte stabiele toestand maar kan worden opgevat als een eigentoestand van een benaderende hamiltoniaan Ho, waarin de voor het verval verantwoordelijke wisselwerkingsterm is weggelaten. Bij stralend verval is dit de wisselwerking tussen de ladingsverdeling van de elektronenwolk en het elektromagnetische stralingsveld. In een multipoolontwikkeling geeft de elektrische dipool meestal de belangrijkste term. Een karakteristieke eigenschap van de daarmee corresponderende elektrische-dipoolstraling is dat zijn intensiteit alleen wordt bepaald door de polarisatie en niet door de richting van de uitgezonden straling. De orde van grootte van de vervalkans per tijdseenheid is Ft J=S a rf cl As waar a («* 1/137) de fijnstructuur constante, r een maat voor de afmetingen van het atomair systeem en k de golflengte van de uitgezonden straling is. Voor zichtbaar licht is Ft ongeveer 107 s-1. Bij elektron-uitwerping is het de coulombafstoting tussen de elektronen die de vervalkans per tijdseenheid Fe bepaalt. Deze heeft de grootte-orde f c « a^ r m&l (ft AdB>, waar m de elektronmassa en A de De Brogliegolflengte van het uitgeworpen elektron is. We vinden zo dat Fe« 10 M s-1 dus autoioniserend verval vindt in het algemeen veel sneller plaats dan stralend verval. De energie-eigenwaarde £ van de benaderende hamiltoniaan Ha die hoort bij de oorspronkelijke vervallende toestand wordt door de voor het verval verantwoordelijke wisselwerking (altijd een koppeling met de continuümtoestanden van /ƒ„) verschoven, E -»• E + A, en verbreed. Een maat voor de breedte is tiFt, respectie-

158

velijk tiFK. De oorspronkelijke eigenwaarde gaat dan over in een resonantie of spectrale concentratie, een soort verdichting van het continue spectrum. We kunnen positie en breedte samenvatten in het complexe getal z = E + A + UiF. Het blijkt vaak mogelijk te zijn aan zulke z een veel diepere mathematische betekenis te geven. Detectie i>an vervallende toestanden De meest directe manier om vervallen toestanden waar te nemen is door middel van detectie van het uitgezonden deeltje. De emissielijnenspectra van atomaire systemen vormen wel het bekendste voorbeeld. Op soortgelijke wijze kunnen we ook het energiespectrum van uitgeworpen elektronen meten. Scherpe lijnen hierin wijzen dan op de aanwezigheid van autoioniserende toestanden. Een vervallende toestand kan ook worden gedetecteerd bij zijn vorming. We kunnen bijvoorbeeld aangeslagen toestanden waarnemen als pieken in de botsingsdoorsnede voor absorptie van fotonen als functie van de fotonfrequentie. Zulke pieken worden resonanties genoemd. Zowel 'gewone' aangeslagen toestanden als autoioniserende toestanden kunnen op deze manier worden bestudeerd, waarbij met name de energie goed kan worden bepaald. Het totale aanslag- en vervalproces leidt tot fluorescentie in het eerste geval en fotoionisatie in het tweede. Vervallende toestanden kunnen ook worden gevormd door botsingen van elektronen met atomen. Omdat het elektron na de botsing nog een hoeveelheid energie kan hebben vertonen de aangeslagen toestanden zich niet als scherpe pieken in de botsingsdoorsnede als functie van de inkomende energie, maar als drempels waarboven excitatie mogelijk is. Scherpe lijnen treden wel op in het spectrum van het energieverlies dat de elektronen gedurende de botsing lijden. Behalve deze directe excitatie doet zich bij elektronatoombotsingen de mogelijkheid voor van vorming van een vervallende toestand van het totale elektron-atoomsysteem. Bij bepaalde energieën van het inkomende elektron kan een metastabiele toestand ontstaan van het negatieve ion, die na korte tijd weer uiteenvalt in een elektron en een atoom. Dit proces veroorzaakt resonanties in botsingsdoorsneden en metingen hiervan geven dan ook informatie over deze metastabiele toestanden. Op dezelfde wijze kunnen zo ook autoioniserende toestanden van een atoom worden gevormd door elektronen met een passende energie te verstrooien aan enkelvoudig positief geladen ionen.


Vrije systemen Zoals we uit de quantummechanica weten zijn eigentoestanden van een hamiltoniaan stabiel, dat wil zeggen deze veranderen niet in de loop der tijd. Bij atomaire systemen kenmerken zulke stabiele gebonden toestanden zich als permanent in de ruimte gelocaliseerde toestanden. Anderzijds weten we dat aangeslagen toestanden in het algemeen vervallen onder uitzenden van fotonen. Dit kunnen dan elektrische- of magnetische-dipool- of hogere-multipoolovergangen zijn. De reden hiervoor is dat we, strikt genomen, het systeem moeten beschrijven met een hamiltoniaan samengesteld uit die van het atoom, het stralingsveld en van de wisselwerking tussen beide. Door de aanwezigheid van deze wisselwerking bezit het gecombineerd systeem van atoom en stralingsveld nauwelijks meer stabiele toestanden. We kunnen aangeslagen toestanden met een eindige levensduur dan opvatten als resonanties van dit grotere systeem. Van positronium (e+ - e~) is zelfs de grondtoestand niet stabiel. Het elektron-positronpaar kan namelijk vervallen in een stel fotonen. Een atoom zoals waterstof heeft echter een stabiele grondtoestand. Het proton is namelijk een baryon en op grond van een behoudwet voor het aantal baryonen en het feit dat andere baryonen equivalent zijn met een veel hogere energie dan in het systeem aanwezig is, kunnen we verval uitsluiten op grond van energiebehoud. Kennis van de levensduur van aangeslagen toestanden (dat wil zeggen de breedte van resonanties zoals hierboven besproken) is van groot praktisch belang in verband met laserwerking. Het is belangrijk het bovengenoemd concept van resonantie verder te bestuderen, dit in verband met het gedrag van atomaire systemen in intense stralingsvelden (multifotonovergangen en dergelijke). Het is op het ogenblik gangbaar hiervoor een semi-klassieke aanpak te gebruiken in de vorm van een klassiek tijdafhankelijk veld als parameter in de hamiltoniaan. Op het moment is er nogal wat tegenspraak tussen de bestaande theorieën van dit type over het gedrag van diverse fysische grootheden in de limiet van hoge veldsterkte. In een volledig quantummechanische opzet komt de veldintensiteit alleen voor in de begin- en eindtoestand van het systeem (aantal en soort van de fotonen) maar niet in de hamiltoniaan terwijl juist de toestanden niet voorkomen in de beschrijving van energie en breedte van de resonanties (maar wel in hun relatieve sterkte). Experimenteel onderzoek van autoioniserende toestanden Laten we nu verder de wisselwerking met het elektromagnetisch veld buiten beschouwing dan houden we een atomair systeem over met een aantal stabiele

159

Atomen in verval

gebonden toestanden. Op mathematische gronden valt hierover het volgende te zeggen (onder verwaarlozing van spin-bijdragen in de hamiltoniaan, dus bij zuivere coulombwissel werkingen): a. Negatieve ionen bezitten een eindig aantal gebonden toestanden in het energiegebied lopend van minus oneindig tot en met de ionisatiegrens. Voor H~ is dat maar één '). b. Neutrale atomen en positieve ionen hebben er een oneindig aantal in dit gebied met de ionisatiegrens als hun (enige) verdichtingspunt. Naast gebonden toestanden zijn er metastabiele toestanden, die ook autoioniscrende toestanden of resonanties worden genoemd. Een atomair systeem in zo'n toestand valt na verloop van tijd uiteen onder uitzenden van één of meer elektronen. Deze toestanden kan men experimenteel op verschillende manieren bestuderen. Men kan een verstrooiingsexperiment doen en kijken naar resonantiestructuur in de corresponderende werkzame doorsnede. Deze methode heeft als nadeel het beperkt oplossend vermogen van de experimentele apparatuur ( ^ 2 meV in e~-atoom-

"hcü

o» 0;

De cyclus van optredende processen bij resonantiespectroscopie. Horizontale lijnen zijn atomaire niveaus, gearceerde stroken negatief-ionresonanties. Stralingsovergangen zijn door golflijnen aangegeven, terwijl stippellijnen de vormings- en vervalprocessen van de resonanties aanduiden.

Fig. la

verstrooiing). Het is echter ook mogelijk fotoionisatieexperimenten te doen. Men begint met een systeem in een stabiele toestand en maakt een elektrische-dipoolovergang naar een continuümtoestand met behulp van een afstembare monochromatische fotonenbron (bijvoorbeeld een kleurstoflaser). Door de fotonfrequentie <x> te variëren en de intensiteit van de vervalprodukten (bijvoorbeeld elektronen) te meten als functie van 10 kan men het profiel van autoioniserende continuümtoestanden bepalen (resonantiestructuur in de ionisatiedoorsnede) wat de positie en breedte (en daarmee de levensduur) van de autoioniserende toestand oplevert. Het oplossend vermogen wordt onder deze omstandigheden bepaald door de lijnbreedle van de stralingsbron. Deze methode werkt niet voor elektronatoomsystemen omdat deze of geen gebonden toestanden bezitten (bijvoorbeeld e - - He) of omdat deze moeilijk te produceren zijn met voldoende intensiteit. Kort geleden echter is in het kader van een FOMbeleidsruimteproject een belangrijke doorbraak op dit gebied tot stand gekomen -). Het idee is om een elektron aan een atoom te verstrooien onder de gelijktijdige aanwezigheid van een sterk monochromatisch stralingsveld (frequentie a>) afkomstig van een kleurstof laser. Als de aanvankelijke elektron-energieverdeling zodanig is dat de energie van een resonantie van het elektron-atoomsysteem hier binnen valt dan zal, omdat deze resonantie een zekere levensduur heeft, het systeem de mogelijkheid hebben een foton te absorberen en de kans hierop vertoont een sterke toename als de energie fïw correspondeert met het energieverschil tussen twee resonanties. Het systeem komt dan in een tweede, hogere, resonante toestand, die na enige tijd vervalt in een aangeslagen atomaire toestand en een vrij elektron (zie figuur la). Het atoom vervalt tenslotte onder het uitzenden van straling (frequentie w0) naar een lagere toestand en de intensiteit hiervan wordt nu als functie van üi gemeten. Sterke pieken treden op als hto met het energieverschil tussen twee resonanties correspondeert. Het oplossend vermogen wordt nu bepaald door de lijnbreedte van de stralingsbron. In figuur lb worden enige experimentele resultaten voor e~ - Ne gepresenteerd. Het profiel van de structuur wordt in principe bepaald door de profielen van beide resonanties, maar uit een nadere analyse van het probleem blijkt dat bij voldoende breedte en homogeniteit van de energieverdeling van de oorspronkelijke elektronbundel het profiel van de onderste resonantie niet ter zake doet. Met behulp van deze resonantiespectroscopie is het zo mogelijk de relatieve posities van resonanties te bepalen met een oplossend vermogen dat een grootte orde beter is dan met directe e--atoomverstrooiingsexperimenten mogelijk is.

160


Fig. 1b 7 NEON

5060

5022

5003

4984

4965

4946

DYE.LASER WAVELENGTH (A)

Massificatie van autoioniserende

toestanden

Dit soort experimentele resultaten maakt het probleem van de klassificatie van resonanties weer acuut. Zoals bekend worden atomaire toestanden vastgelegd in termen van waterstofachtige toestanden. In een veel-elektronatoom kan men, als de elektron-elektronwisselwerkingen worden weggelaten, de toestand van elk elektron vastleggen met de quantumgetallen nlm van de corresponderende waterstofachtige eigenfunctie. De totale toestand, die dan in het algemeen sterk gedegenereerd is, wordt dan uit deze toestanden opgebouwd. Laat men nu de elektronafstotingsterm aangroeien van nul tot zijn werkelijke waarde, dat wil zeggen men beschouwt de hamiltoniaan H{X) =

Jt;

0

(1)

waar Ho de atomaire hamiltoniaan zonder elektronafstotingstermen is en Vu,p deze laatste termen representeert, dan kan men de eigenwaarden en eigenfuncties volgen als functie van X (de aanvankelijke degeneratie

4927

4908

Gemeten resonantiestructuur in een elektron-neonsysteem. Verticaal staat de intensiteit van de atomaire vervalstraling met frequentie wo uit tegen horizontaal de frequentie co van de gebruikte kleurstoflaser. De stippellijn geeft de gemeten structuur aan volgens conventionele methoden; de fijnstructuur ontbreekt geheel.

wordt minder voor X > 0 en toevoegen van spintermen geeft verdere opsplitsing). Is dit gedrag analytisch dan is zo het gestelde doel bereikt. Hier stuiten we echter op een belangrijk onopgelost theoretisch probleem; zelfs voor de laagste eigenwaarde van helium is analyticiteit over het gehele gebied 0 < X < 1 (nog) niet aangetoond. Dus gaat men tot nu toe meer pragmatisch te werk en klassificeert naar dié combinatie van waterstofachtige toestanden die in een berekening het sterkst bijdraagt tot de uiteindelijke toestand. Beide methoden hoeven echter niet noodzakelijk tot hetzelfde resultaat te leiden. Voor resonanties volgt men ook de laatste methode. Een met een resonantie-energie corresponderende toestand is niet normeerbaar (anders was het een gebonden toestand) maar heeft wel een belangrijke normeerbare bijdrage waarop de twee methode toepasbaar is. De eerste methode zou in dit geval weer neerkomen op het volgen van eigenwaarden als functie van X, maar nu met de extra complicatie dat we weten dat voor X = 1 deze niet langer met een normeerbare eigenfunctie corresponderen. Mathematisch krijgen we dan te maken met analytische voorzetbaarheid in een hoger Riemann-vlak.

161

Atomen in verval

De dilatatiemethode Een belangrijke recente theoretische ontwikkeling (twee internationale conferenties waren in 1978 aan dit onderwerp gewijd), die dit althans gedeeltelijk mogelijk maakt, is de dilatatie- of complexe rotatiemethode, ontwikkeld door Combes et al. 3) en Simon 4 ). Deze methode is ook toegepast op analyticiteitsproblemen samenhangend met dispersierelaties 5 ). Voor praktische toepassingen komt de methode neer op een complexe coördinatentransformatie, r — rexp[iy], waardoor H = T + V (T is de totale kinetische, V de potentiële energie) overgaat in de niet-Hermitische operator. H{\p) = exp[2iy] T + exp[iy] V = (2) Zolang ]yl < V2 zijn gebonden toestanden invariant, terwijl niet-reële eigenwaarden behorende bij normeerbare eigenfuncties worden geïnterpreteerd als rehonanties 4 ); het reële deel geeft hun positie en het imaginaire deel hun breedte, zoals reeds in de inleiding werd gesuggereerd. Deze eigenwaarden treden op voor voldoende grote y> maar hangen verder niet van V af. Het totale spectrum van H(y) is geschetst in figuur 2. Elektron-atoomresonanties vallen uiteen in twee groepen; vormresonanties en Feshbach-resonanties. Vormresonanties zijn van het potentiaalverstrooiingstype: Het elektron beweegt zich in een door het atoom veroorzaakte effectieve potentiaal en hierin kunnen gebonden toestanden bestaan. Is de potentiaal te zwak dan gaan deze gedeeltelijk of geheel over in zogenaamde virtuele toestanden (energie negatief reëel maar geen

corresponderende gebonden toestand) of resonanties (energie niet reëel, reële deel positief ten opzichte van het atomaire energieniveau). Als we X = 0 nemen in (2), dan treden er gebonden toestanden op met energie op de reële as tussen de diverse bijdragen van het continue spectrum (zie figuur 2). Voor X > 0 bewegen deze zich in het beneden-hal f vlak en gaan zo over in de Feshbach-resonanties waarvoor dus een klassificatic in termen van één-elektrontoestanden mogelijk is. Vormresonanties corresponderen ook met complexe eigenwaarden en bijbehorende normeerbare eigenfuncties van H(\i>). Deze zijn dus op dezelfde manier te berekenen als die van Feshbach-resonanties. Ze zijn ook afwezig als X = 0 en corresponderen dan waarschijnlijk met een gebonden toestand, waarbij voor i — O een continuümgrens (een vertakkingspunt) moet worden gepasseerd. Dit leidt tot analyticiteitsproblemen, die tot nu toe nog niet zijn opgelost. Een aangepaste vorm van de dilatatiemethode is toepasbaar op twee-centrum-coulombsystemen: twee kernen op een vaste afstand R van elkaar, waarom een aantal elektronen beweegt. De corresponderende hamiltoniaan is de Born-Oppenheimer-hamiltoniaan HBO(R) voor een twee-atomig molecuul of moleculair ion. De eigenwaarden hiervan, beschouwd als functie van R, zijn de bekende adiabatische potentialen, die een belangrijke rol spelen in de beschrijving van atomaire verstrooiingsprocessen. Soms bestaat zo'n eigenwaarde niet over het gehele gebied 0 < R < «>. Het eenvoudigste voorbeeld is het systeem H-H" (zie figuur 3). Voor R = 0, dus als de kernen samenvallen reduceert de hamiltoniaan tot die van een He~ -ion dat geen

Fig. 2

Een beeld van het spectrum van H{i/>) in het complex energievlak voor een elektron-atoomsysteem. De kruisjes representeren eigenwaarden, de schuine lijnen het continue energiespectrum. Blokjes zijn eigenwaarden van Hn(y). De mogelijke baan hiervan als /. aangroeit van nul naar één is gestippeld getekend, e» is de laagste atomaire eigenwaarde, c\ de volgende.

£HL

*


162

Fig. 3

Een schematisch adiabalisch correlatiediagram voor het H + H~ -systeem. Rechts staan de energieën van de systemen H + H~ en H + H in de grondtoestand aangegeven, links de He-grondtoestand en een Hc--rcsonatie. De rechte lijn stelt de in de tekst besproken adiabatischc potentiaal kromme voor, de stippellijn zijn mogelijke voortzetting als resonantie. De rechte lijn met arcering geeft de ondergrens van het continue spectrum van de BornOppenheimer-hamiltoniaan aan.

gebonden toestanden met een energie beneden de Hegrondtoestand bezit. Voor R = <x> daarentegen is de laagste energie-eigenwaarde van WBO de som van de grondtoestandenergieën van het H-atoom en H~ -ion. Het vermoeden bestaat, dat zo'n adiabatische potentiaalkromme dan voortzetbaar is als een (/{-afhankelijke) resonantie behorend bij HBO(R). De aangepaste dilatatiemethode stelt ons in principe in staat deze te berekenen. Het ligt voor de hand zo'n potentiaalkromme te interpreteren als een optische potentiaal en de elastische verstrooiing van bijvoorbeeld H aan H~ in termen hiervan te beschrijven. Het optisch gedeelte leidt dan tot het 'weglekken van waarschijnlijkheid1 naar het kanaal H + H ~ — H + H + e - . Voor lage elektronenergieën kan deze beschrijving echter niet goed zijn; de snelheid van de elektronen wordt dan vergelijkbaar met die van de kernen en een van de fundamentele voorwaarden voor een adiabatische beschrijving is dan niet vervuld. Recente experimentele resultaten «) betreffende de verstrooiing van negatieve halogeenionen aan edelgasatomen bevestigen deze conclusie. De dilatatiemethode in zijn standa?' 'vorm is wel toepasbaar op moleculaire predissociatiemodellen. In hun eenvoudigste vorm bt ïaan deze uit twee gekoppelde kanalen, waarbij in het eerste kanaal uitsluitend gebonden toestanden mogelijk zijn (bijvoorbeeld een harmonische-oscillatorpotentiaal), terwijl in het andere kanaal verstrooiing mogelijk is (de potentiaal gaat naar nul voor grote afstand). De koppeling laat de gebonden toestanden in het eerste kanaal dan overgaan in resonanties die nu met behulp van de dilatatietechniek

zijn te berekenen. Het is hier interessant te vermelden dat zo'n model een grote analogie vertoont met nietrelativistische 'quark-confinement' modellen. Tenslotte willen we nog de mogelijkheid aanstippen de dilatatiemethode uit te breiden tot atomaire systemen gekoppeld met een stralingsveld met als belangrijke toepassing de beschrijving van atomaire systemen in sterke stralingsvelden zoals reeds eerder genoemd. Nu worden niet alleen de coördinaten en impulsen der deeltjes maar ook de veldoperatoren getransformeerd. Door de materie-veldwisselwerkingsterm geschikt te kiezen kunnen divergentieproblemen worden vermeden. Het feit dat het elektromagnetisch veld samenhangt met massaloze deeltjes kan echter wel tot complicaties leiden.

Verval van gestoorde atomen Tot nu toe bespraken we vooral vervallende toestanden van vrije atomen, waarbij het vervalproces niet wordt beïnvloed door de omgeving waarin het atoom verkeert en onafhankelijk van het aan het verval voorafgaande excitatieproces kan worden beschreven. In vele experimentele situaties echter wordt het vervalproces in hoge mate beïnvloed door de wisselwerking van het vervallende atoom met zijn omgeving. Storing van autoionisatie Als eerste voorbeeld noemen we de uitwerping van elektronen na excitatie van een atomaire autoioniserende

163

A tomen in verval

toestand door botsing met een geladen deeltje met een energie vlak boven de drempel. Doordat de relatieve snelheid tussen de botsingspartners na de excitatie zo klein is, is het verstrooide deeltje pog dicht bij het atoom als dit autoioniseert. Het vervalproces vindt dan plaats in het veld van het naburige verstrooide deeltje, hetgeen zowel de vervalkans als de energie en het impulsmoment van het uitgeworpen elektron kan veranderen. Dit effect, dat bekend is geworden onder de naam postcollision-interaction is kortgeleden in een trendartikel in het FOM-jaarboek besproken 7 ). We laten het hier verder buiten beschouwing.

U

Ü) De invloed van een sterk stralingsveld op de autoionisatie is nog nauwelijks onderzocht. Doordat de snelheid van autoionisatie in het algemeen zo groot is, zal dit effect slechts bij zeer intense stralingsvelden van belang zijn. Wel van grote interesse is de uitwerping van elektronen onder invloed van een elektrompgnetisch veld vanuit een atomaire toestand die zonder dat veld niet zou ioniseren. Voorbeelden zijn fotoionisatie en veldionisatieprocessen.

(a)

Spectraallijnverbreding door botsingen

1

Ook het stralende verval van een atoom kan sterk worden beïnvloed door de wisselwerkingen die het ondergaat. Aangeslagen atomen in een gas van stoordeeltjes zenden spectraallijnen uit die door botsingen verschoven en verbreed zijn. Dezelfde theorieën die botsingsverbreding van atomaire-cmissielijnen beschrijven zijn overigens ook geldig voor absorptie, zoals uit evenwichtsbeschouwingen ingezien kan worden. Bij voldoende hoge druk van het stoorgas kan ook de sterkte van bepaalde spectraallijnen worden vergroot. terwijl tevens nieuwe spectraallijnen kunnen ontstaan. Men spreekt dan van botsingsgeïnduccerdc emissie of absorptie.

ü)

(b)

Lichtverstrooiing en fluorescentie bij lage intensiteit Gedurende de laatste jaren is er veel werk gedaan aan de uitzending van straling door atomen in een stralingsveld, waarbij het atoom bovendien nog aan botsingen onderhevig kan zijn. Als het aangeboden stralingsveld voldoende zwak is, is de intensiteit van de uitgezonden straling evenredig met de intensiteit van de invallende straling. In dit lineaire gebied kan men de absorptie en reëmissie van straling opvatten als verstrooiing van afzonderlijke fotonen aan het atoom. De invallende straling zorgt voor een voortdurende vorming van aangeslagen atomen die dan vervolgens weer onder uitzending van straling vervallen. Deze voorstelling van zaken is vooral aan-

/\

Fig. 4

Het twee-lijnenspectrum van fluorescentie bij lage intensiteit van de invallende straling. De Rayleighverstrooiing kan worden opgevat als elastische verstrooiing van een foton, waarbij het bovenniveau virtueel wordt bevolkt. Onder invloed van botsingen kan de absorptie van een foton leiden tot werkelijke bevolking van het bovenniveau, waarna de fluorescentielijn ontstaat door spontaan verval.

trckkelijk als de frequentie van de aangeboden straling dichtbij een resonantie-overgangsfrequentie van het atoom ligt. In dit geval bevat het spectrum van de uitgezonden straling twee lijnen, één bij de frequentie van het aangeboden licht, en één bij de resonantiefrequentie van het atoom. De eerste lijn komt overeen met Rayleigh-verstrooiing, en heeft een sterkte en een polarisatie die niet door botsingen wordt beïnvloed. Wel kan deze lijn door botsingen worden verbreed. De tweede lijn is slerk gedepolariseerd, en heeft een


164

intensiteit die in hoge mate van de druk van het stoorgas afhangt. Als botsingen verwaarloosbaar zijn is deze intensiteit dit ook. Men spreekt dan ook van botsingsgeïnduceerde fluorescentie (zie figuur 4). De Rayleighverstrooiing kan men opvatten als momentane elastische verstrooiing van een foton, waarbij de aangeslagen toestand slechts als virtueel tussenstation fungeert, en niet werkelijk wordt bevolkt. Bij botsingsgeïnduceerde fluorescentie wordt door de gecombineerde werking van het stralingsveld en de botsingen de aangeslagen toestand bezet, en vervolgens vervalt deze na een tijd die overeenkomt met zijn levensduur. De theoretische beschrijving van deze processen is gegeven door Omont e.a. in 1972 «). Deze theorie is beperkt tot de stootlimiet ('impact limit1), waarin de botsingen als instantaan worden behandeld, en die geldig is in het centrale gedeelte van spectraallijnen. Metingen van de sterkte van de twee lijnen bij verstrooiing van licht aan strontium in argon als stoorgas zijn gedaan door Carlsten en Szöke «).

Fig. 5

Het drie-lijnenspectrum van fluorescentie bij hoge intensiteit van de invallende straling. Behalve de in figuur 4 geloonde processen vindt tevens het onder (a) verduidelijkte proces plaats. Hierbij wordt het atoom geëxciteerd onder absorptie van twee fotonen uit de invallende bundel en gelijktijdige emissie van een derde foton met een zodanige frequentie dat juist aan energiebehoud voldaan is.

u

ü)

u)

Lichtverstrooiing bij hoge intensiteit Als de intensiteit van de invallende straling hoog wordt, dan worden de sterkten van de beide genoemde lijnen in het spectrum van het uitgezonden licht verzadigd. Bovendien verschijnt er een derde lijn bij een frequentie die tweemaal zover van de resonantiefrequentie af ligt als de aangeboden frequentie. Men kan zich deze lijn voorstellen als te zijn veroorzaakt door een excitatieproces waarbij de aanslagenergie verkregen wordt door absorptie van twee fotonen uit de invallende straling en uitzending van één foton bij de frequentie van de spectraallijn (zie figuur S) ->)• De theoretische beschrijving van het uitgezonden spectrum bij instraling met intense monochromatische straling is vooral gegeven door Mollow 1D). In dit theoretische werk worden botsingen in rekening gebracht door middel van fenomenologische relaxatieconstanten, hetgeen neerkomt op toepassing van de stootlimiet. Metingen van de sterkten van de lijnen in het verstrooide spectrum bij intense invallende straling op atomen in een stoorgas zijn verricht door Carlsten et al.9). Het drie-lijnenspectrum kan op elegante wijze worden verduidelijkt door het atoom samen met het monochromatische stralingsveld op te vatten als één enkel systeem. De wisselwerking tussen het atoom en het veld koppelt dan de gecombineerde toestanden (u, n) en (I, n + 1), waarin u en 1 de boven- en de benedentoestand van de atomaire overgang aangeven en n het aantal fotonen in het invallende veld is. De totale hamiltoniaan van het atoom en het invallende veld, inclusief hun wisselwerking, kan zonder moeite gediagonaliseerd worden, waarbij de twee eigentoe-

(a)

A 2ü)-0)o

il A

Wo

(b) standen lineaire combinaties van (u, n) en (1, n + 1) zijn. De twee bijbehorende eigenwaarden zijn energieniveaus van het gecombineerde systeem. Voor elke waarde van het fotonaantal n ontstaat er zo een doublet van niveaus. De uitgezonden straling kan nu worden opgevat als spontane emissie van het gecombineerde systeem, waarbij dit vervalt naar steeds lager gelegen doubletten, behorende bij lagere waarden van n. Tussen elk paar van opeenvolgende doubletten zijn dan vier overgangen mogelijk, waarvan er twee dezelfde frequentie hebben. Zo ontstaan de drie spectraallijnen in het spectrum van het verstrooide licht. Deze beschrijving van het gecombineerde systeem van atoom en monochromatisch stralingsveld is ingevoerd door "Cohen-Tannoudji, en wordt aangeduid met de naam 'bekleed atoom' ('dressed atom') it).

165

Atomen in verval

Lichtverstrooiing buiten het geldigheidsgebied van de stootlimiet In de stootlimiet hebben spectraallijnen steeds de symmetrische Lorentz-vorm. Dit leidt ertoe dat de sterkten van de lijnen in het verstrooide spectrum even functies zijn van het verschil w-w0 tussen de frequentie o) van het ingestraalde licht, en de resonantiefrequentie iou van het atoom. Uit de genoemde experimenten van Carlsten en andere bleek echter dat de sterkte van met name de fluorescentielijn zeer verschillend is bij een positief en een negatief frequentieverschil w-w0 met dezelfde absolute waarde. Deze discrepantie tussen theorie en experiment duidt erop dat de stootlimiet ongeldig is. Dit is ook te verwachten bij instraling met een frequentie die ver buiten het centrum van de absorptielijn valt. Gedurende de afgelopen twee jaren zijn theorieën ontwikkeld die het spectrum van licht verstrooid aan botsende atomen beschrijven zonder gebruik te maken van de stootlimiet. Dit werk geschiedde gedeeltelijk met steun van de Franse organisatie 'Centre National de la Recherche Scientifique' in het kader van een met ZWO gesloten uitwisselingsovereenkomst. In het geval van lage intensiteit van de invallende straling bleek dat de sterkte van de Rayleigh-lijn en de fluorescentielijn uit eenvoudige beschouwingen begrepen kunnen worden. De sterkte van de Rayleigh-lijn wordt niet beïnvloed door botsingen, en heeft een sterkte die evenredig is met (cu-tt>0)-2, aangenomen dat de bijdrage van één aangeslagen toestand domineert. De totale sterkte van de uitgezonden straling is evenredig met het absorptieprofiel bij de ingestraalde frequentie. Daaruit volgt dat de sterkte van de fluorescentielijn evenredig is met If P(CO) -

waarin P(oi) het absorptieprofiel van de betrokken overgang is, en y de vervalkans van de; aangeslagen toestand onder invloed van spontane emissie en inelastische botsingen. Deze resultaten volgen ook uit een gedetailleerde quantummechanische beschrijving van het proces '-). Tevens volgt daaruit dat de fluorescentie door botsingen sterk wordt gedepolariseerd, terwijl de polarisatie van de Rayleigh-lijn niet door botsingen wordt beïnvloed. Dit stemt overeen met het intuïtieve beeld van Rayleigh-verstrooiing als een momentaan fotonverstrooiingsproces, en van fluorescentie als spontane emissie vanuit de aangeslagen toestand die gedurende een tijd van de orde yl heeft bestaan. De beschrijving van het spectrum-van de uitgezonden straling bij een invallende bundel met hoge intensiteit

en met een frequentie buiten het geldigheidsgebied van de stootlimiet is nog niet in zijn algemeenheid gegeven. Wel is het mogelijk gebleken uitdrukkingen voor de sterktc.i van de drie lijnen te geven in het geval dat ze zijn gescheiden | 3 ). Hierbij is gebruikgemaakt van het model van het beklede atoom. Ook bij aanwezigheid van verzadiging bleek de sterkte van de Rayleigh-lijn onafhankelijk van botsingen te zijn. De fluorescentielijn wordt door botsingen versterkt, en dat in een mate die sterk uit kan gaan boven wat de stootlimiet beschrijft. De lijn die overeenkomt met het drie-fotonproces wordt door botsingen verzwakt. Vooral de toepassing van afstembare kleurstoflasers heeft experimenten mogelijk gemaakt betreffende lichtverstrooiing bij intense invallende straling met een frequentie die buiten de breedte van een absorptielijn valt. Deze experimenten hebben het theoretische werk sterk gestimuleerd. Hierbij is met name het beeld van een 'botsend bekleed atoom in verval' vruchtbaar gebleken. Referenties: 1. R. N. Hill J. Math. Phys. 18 (1977) 2316. 2. M. Gavrila, M. van der Wiel, Comments Atom. Mol. Phys. 8 (1978) 1. 3. J. Aguilar, J. M. Combes, Comm. Math. Phys. 22 (1971) 269; E. Balslev, J. M. Combes, ibid. 22 (1971) 280. 4. B. Simon, Comm. Math. Phys. 27 (1972) 1; Ann. Math. 97 (1973) 247. 5. A. Tip, Comments Atom. Mol. Phys. 7 (1978) 137. 6. C. de Vreugd, R. W. Wijnaends van Resandt, J. Los: a Proc. 10th ICPEAC, Abstracts of Papers (Parijs 1977), 1245. b Chemical Physics Letters, in druk. 7. H. G. M. Heideman, J. van Eck, FOM-jaarboek 1975, 97. 8. A. Omont, E. W. Smith, J. Cooper, Astrophys. J. 175 (1972) 185. 9. J. L. Carlsten, A. Szöke, M. G. Raymer, Phys. Rev. A 15 (1977) 1029. 10. B. R. Mollow, Phys. Rev. 188 (1969) 1969; A2 (1970) 76; A12 (1975) 1919; A15 (1977) 1023. 11. C. Cohen-Tannoudji: Frontiers in Laser Spectroscopy. Proc. 27lh Les Houches Summer School, R. Balian, S. Haroche, S. Liberman ed. (North-Holland, Amsterdam, 1977). 12. G. Nienhuis, F. Schuller, Physica 92C (1977) 397, 409. 13. G. Nienhuis, F. Schuller, J. Phys, B, Atom. Molec. Phys. aangeboden ter publicatie.

167

J. W. Drijver en S. Radelaar Fysisch Laboratorium, Utrecht

Metallische glazen, eigenschappen en toepassingen In het begin van de jaren '60 ontdekten Duwez en medewerkers dat bepaalde metaallegeringen door snel afkoelen vanuit de vloeibare toestand in de glastoestand konden worden verkregen. De interesse voor deze metallische glazen bleef beperkt totdat bekend werd dat deze materialen in tegenstelling tot de oxydeglazen plastisch vervormd kunnen worden. Dit laatste stimuleerde de ontwikkeling van betere produktietechnieken en in 1970 slaagde men erin lange linten amorf metaal te maken. De produktiemethoden zijn sindsdien nog aanzienlijk verbeterd en men is nu in staat amorfe metalen continu te spuiten tot linten met een breedte van 10 cm en een voor deze materialen karakteristieke dikte van 50 |tm. De produktiesnelheden liggen in de orde van 40 m-s-1. Het is mogelijk metalen in de amorfe toestand te verkrijgen via andere methoden zoals verstuiven (sputteren), opdampen of via elektrolytische processen. We zullen ons in dit overzicht echter beperken tot amorfe metalen die via de vloeibare toestand zijn gemaakt. Alleen bij deze wijze van produceren lijkt namelijk massaproduktie op korte termijn mogelijk. We reserveren voor deze materialen de term metallische glazen. Achtereenvolgens bespreken we de condities waaronder metallische glazen worden gevormd, de glasstructuur, de stabiliteit van een metallisch glas en een aantal interessante eigenschappen. Tot slot zal kort worden ingegaan op mogelijke toepassingen.

Glasvorming Men definieert een glas als een vaste stof die gevormd is door het continu en homogeen verstarren van een vloeistof tijdens het afkoelen. De nadruk ligt hier op continu en homogeen, om de tegenstelling tot het kristallisatieproces aan te geven. Daarbij geschiedt de stolling immers bij een bepaajde temperatuur en inhomogeen (via kiemvorming en groei). Het onderscheid tussen een glas en een taai-visceuze vloeistof is uiteraard enigszins willekeurig. Men spreekt in het algemeen van een glas als de viscositeit groter is dan 1014N-s-nr2 (1015 poise). De temperatuur waarbij deze waarde wordt bereikt, wordt wel de glastemperaiuur TE genoemd. Hoe kan nu een metallisch glas worden gevormd? Het is duidelijk dat bij afkoelen van het gesmolten metaal kristallisatie moet worden voorkomen, hetzij door het onderdrukken van kiemvorming, hetzij door het afremmen van de groei van deze kiemen, of door beide.

Uit metingen van de groeisnelheid van dendrieten in ; onderkoelde vloeibare zuivere metalen is bekend dat al bij een geringe onderkoeling de kristallisatiesnelheid erg hoog is. Bij een relatieve onderkoeling*) van 0,1 bedraagt de groeisnelheid in nikkel ca. 50 m s'. Bij aanwezigheid van kiemen kristalliseert een vloeibare metaalfilm van 50 |im dikte dan binnen één microseconde. Het temperatuurtraject tussen smeltpunt en glasovergang bedraagt enkele honderden keivin zodat een afkoelsnelheid van

• De relatieve onderkoeling ATr wordt gedefinieerd als ATt =

* m— *

waarin T en Tm respectievelijk de werkelijke temperatuur en de smelttemperatuur van de vloeistof zijn.

%

168

J. W. Drijver en S. Radelaar

minstens 10»Kr' nodig is om een glas te verkrijgen. In de praktijk blijkt ca. 106 Ks"1 het maximaal haalbare, althans voor continue processen. Uit waarnemingen aan afgeschrikt Ni blijkt bovendien dat de homogene kiemvormingssnelheid zo hoog is dat de kritieke afkoelsnelheid voor glasvorming minstens een factor 10 groter is dan hierboven berekend. Bij homogene kiemvorming speelt de oppervlakte-energie van het grensvlak vloeistof-kristal een grote maar kwantitatief weinig bekende rol. Hoe groter de oppervlakte-energie, des te trager de kiemvorming. Daarnaast speelt de beweeglijkheid van de atomen in de vloeistof, die ook de viscositeit van de vloeistof bepaalt, een grote rol. Hoe sneller de viscositeit toeneemt bij afnemende temperatuur des te gemakkelijker zal een glas worden gevormd. In de praktijk blijkt de grens voor glasvorming te liggen bij materialen met een gereduceerde glastemperatuur (7"rK = TgTm'1) van 0,5 '). Zuivere metalen blijven onder deze grens, waardoor kristallisatie niet is te vermijden. De bekende glasvormende legeringen bevatten in overgrote meerderheid overgangsmetalen of edelmetalen. Deze legeringen zijn in twee groepen te verdelen: 1. Legeringen die bestaan uit ca. 80 atoomprocent overgangsmetaal of edelmetaal waaraan één of meer metalloïden of halfgeleiders (B,C,Si,Ge,P) zijn toegevoegd. Bijvoorbeeld' Pd80Si.,u, Fe80B20. Het samenstellingsbereik waarover dit type legering amorf gemaakt kan worden is betrekkelijk nauw (ca. 10 atoomprocent). Deze legeringen vertonen alle een diep eutecticum bij de genoemde samenstelling en

hun goede glasvormende eigenschappen hangen waarschijnlijk samen met de resulterende hoge gereduceerde glastemperatuur. 2. Legeringen die bestaan uit een combinatie van metalen uit het begin resp. einde van een overgangsreeks. In plaats van de laatste categorie kunnen ook edelmetalen worden gebruikt. Bijvoorbeeld TiNi, NbNi, ZrCu. Legeringen van dit type kunnen in het algemeen over een veel groter samenstellingsbereik in de glastoestand worden gebracht. Zo zijn van ZrCu amorfe legeringen gemaakt met een Cu-gehalte variërend van 30 tot 70 atoomprocent. In dit gebied liggen diverse intermetallische verbindingen, zodat een eutectische samenstelling geen noodzakelijke voorwaarde is voor een goede glasvormer.

Produktietechnieken

Zoals hierboven al werd aangegeven is bij metalen een hoge afkoelsnelheid nodig om kristallisatie te vermijden. Deze hoge afkoelsnelheid kan alleen worden bereikt indien tenminste één van de afmetingen van de te fabriceren vorm klein is. De meest gebruikte techniek is die waarbij een straal vloeibaar metaal op de buitenomtrek van een sneldraaiend (koperen) wiel wordt gespoten (zie figuur la). Het wiel sleurt een vloeistoffilm mee die op het wiel zeer snel afkoelt en er daarna van af wordt geslingerd. De maximale dikte van de amorfe linten varieert met de glasvormende kwaliteit van 10 tot 60 |im. De breedte kan worden opgevoerd tot

Fig. 1

—moederlegering

druppel

Twee continue produktietechnieken voor metallisch glas: (a) 'melt-spinning', waarbij een amorf lint wordt getrokken uit een metaaldruppel die op de buitenrand van een sneldraaiend wiel wordt gespoten; (b) 'pendant drop', waarbij een amorf lint wordt getrokken uit een druppel die aan de (kristallijne) uitgangslegering hangt.

(a)

(b)

Metallische glazen, eigenschappen en toepassingen

10 cm of meer. Een minder bekende methode is de 'hangende druppel' techniek, waarbij een sneldraaiend wiel een lint 'likt' van de metaaldruppel die aan een lokaal verhitte staaf moederlegering.hangt (figuur lb). Door het wiel verschillende vormen te geven is variatie van de vorm van het produkt mogelijk; zo kan met een dun wiel een min of meer ronde draad worden vervaardigd. De maximale afkoelsnelheid die met deze technieken >) wordt bereikt is van de orde van 10° K-s-'. Hogere afkoelsnelheden zijn tot nu toe alleen bereikt met discontinue technieken.

Paardistributiefunctie g(r) van in vloeibare en amorfe toestand. Structuur

Een glas werd hierboven gedefinieerd als een vaste stof die door continue en homogene verstarring van een vloeistof is verkregen. Het behoeft dan ook geen verwondering te wekken dat de structuur van metallische glazen bijzonder veel overeenstemming vertoont met die van vloeistoffen 2 ). Diffractie-experimenten geven hier informatie over, onder andere in de vorm van de paardistributiefunctie (PDF). De PDF geeft aan hoeveel atomen zich bevinden op een gegeven afstand r van een willekeurig gekozen atoom en wordt verkregen uit een fouriertransformatie van het diffractiepatroon. De PDF's van vloeibare en amorfe metalen hebben vrijwel dezelfde vorm (figuur 2) en vertonen, in overeenstemming met de afwezigheid van translatiesymmetrie, een serie verbrede pieken waarvan de grootte vrij snel met de afstand r afneemt. Die pieken zijn echter bij de amorfe metalen wat scherper en hebben meer structuur.

169

Deze verschillen duiden op een grotere nabuurorde in de amorfe toestand. Er is lang strijd geweest over de vraag of een amorfe structuur al of niet kan worden beschreven als een verzameling zeer kleine kristallen. Recente informatie verkregen door middel van röntgendiffractiemetingen heeft echter het pleit beslecht in het voordeel van een ander model. Hierin wordt een amorfe stof in eerste benadering als een dichtgepakte willekeurige stapeling van harde bollen beschreven. Dit model is het eerst door Bernal voorgesteld. De pakkingsdichtheid voor het Bernal-model bedraagt echter slechts ongeveer 0,63, terwijl een dichtgepakte kristalstructuur (kubisch vlakken-gecentreerd of hexagonaal dichtgepakt) een pakkingsdichtheid heeft van 0,74. Dit verschil is niet in overeenstemming met het feit dat de dichtheid van amorfe metalen weinig verschilt van die van de overeenkomstige kristallijne fasen. Er treedt namelijk slechts ca. 2% volumevermindering op bij de kristallisatie. Deze discrepantie wordt onder meer veroorzaakt door het feit dat de atomen niet als harde bollen kunnen worden beschouwd. Indien men meer realistische paarinteracties beschouwt, blijkt het verschil tussen de dichtheid van het glas en de kristallijne dichtste pakking kleiner te worden. De interpretatie van de gemeten paardistributiefuncties aan metallische glazen wordt bemoeilijkt door het feit dat men altijd met legeringen te maken heeft. De gemeten PDF is dus een gemiddelde van de distributiefuncties voor de afzonderlijke atoomsoorten. Deze zogenaamde partiële distributiefuncties zijn te bepalen met behulp van gecombineerde röntgen- en neutronendiffractie-experimenten. Voor de metaal-metalloïdeglazen blijkt hierbij dat de metalloïde atomen volledig door de metaalatomen worden omringd met een coördinatiegetal van gemiddeld 9. Het omringingsgetal voor de metaalatomen is 12 a 13, dus praktisch gelijk aan de waarde in dichtstgepakte metaalstructuren. Polk heeft geopperd dat de grote stabiliteit van de metaalmetalloïde glazen kan worden verklaard door te veronderstellen dat de metalloïde atomen zich bevinden in de grotere holten van de Bernal-structuur. De typische concentratieverhouding 80: 20 is hiermede in overeenstemming. Er zijn echter nogal wat bezwaren tegen dit model aan te voeren, onder andere dat de holten in het algemeen te klein zijn om de metalloïde atomen te herbergen. Bovendien is volgens zeer recente EXAFSmetingen de spreiding in de nabuurafstanden om de metalloïde atomen veel geringer dan zou volgen uit het Polk-model. Hiermee wordt rekening gehouden in een alternatief model, dat de structuur van de 80: 20 legeringen beschrijft als een willekeurige dichte pakking van TflX-groepen, waarbij T het metaalatoom en X het metalloïde atoom voorstelt. Deze groepen

170


snel afkoelen (s) langzaam afkoelen

(l)

zeer langzaam opwarmen

Stapeling van trigonale prisma's in kristallijn Fe:|P. 0: Fe-atomen; 0: P-atomen.

Fig. 3

bestaan uit een trigonaal prisma om een centraal X-atoom met 6 T-atomen op de hoekpunten en J Tatomen midden boven de zijvlakken. T-atomen worden als nabuur door verschillende X-atomen gedeeld. De aanleiding om te proberen met deze groepen de amorfe structuur op te bouwen is de frequentie waarmee deze trigonale prisma's in overeenkomstige kristallijne fasen voorkomen (zie figuur 3). In de amorfe fase zijn de hoeken en afstanden in het prisma enigszins variabel. Over de structuur van de metaal-metaalglazen is nog weinig bekend. Wel schijnt een chemische ordening als hierboven besproken minder uitgesproken te zijn.

Structuurrelaxatie

Wanneer een metallisch glas wordt opgewarmd, zal door het instabiele karakter van de glasstructuur al beneden de glastemperatuur die structuur gaan veranderen, wat zich onder andere uit in een dichtheidsverhoging. Dit verschijnsel noemt men structuurrelaxatie. Ter verheldering van het begrip structuurrelaxatie is in figuur 4 schematisch het specifiek volume V uitgezet tegen de temperatuur. Boven de smelttemperatuur Tm bevindt het materiaal zich in de stabiele vloeistoffase. Beneden Tm is de kristallijne fase stabiel, maar als de kinetische barrière tegen kristallisatie groot genoeg is, blijft het materiaal bij afkoelen in de metastabiele onderkoelde vloeistoffase. Een glas wordt gevormd wanneer zich bij voortgaand afkoelen geen thermodynamisch evenwicht meer kan instellen bij een temperatuur T* - de al eerder genoemde glastemperatuur - in verband met de toenemende viscositeit. T' is afhankelijk van de afkoelsnelheid en de glasovergang is dan ook geen thermodynamische maar een kinetische overgang. Wanneer

Schematisch verloop van het specifieke volume V bij glasvorming en structuurrelaxatie.

Fig. 4

langzamer wordt opgewarmd dan afgekoeld (hieraan is bij metallische glazen vrijwel altijd voldaan) wordt de metastabiele vloeistofstructuur al bij lagere temperatuur Tg bereikt. Tg is net als T* afhankelijk van de gekozen tijdschaal. Uiteraard kan in plaats van V in figuur 4 ook de inwendige energie van het materiaal worden gelezen. Veranderingen in deze inwendige energie kunnen goed worden bepaald met Differentiële Scannende Calorimetrie (DSC), waarmee de warmtestroom W van of naar een preparaat wordt gemeten (respectievelijk exotherm en endotherm). De metingen kunnen zowel isotherm als bij constante opwarmsnelheid worden uitgevoerd. In figuur 5 is een DSC-meting aan een metallisch glas afgebeeld. Tijdens de eerste maal opwarmen (1) worden achtereenvolgens» structuurrelaxatie, de glasovergang (bij Tg) en de kristallisatie waargenomen. Het laatste proces verloopt in dit geval in twee stappen. Wanneer het gekristalliseerde materiaal na

tendo) •20-

X

(mJs 1 ) instrumental baseline

W

T n20 K/min 3B7mg Metglas 2826A

-20 (exo) 400

Fig. 5

500

600 •T(K)

700

Twee opeenvolgende DSC-scans aan amorf Ni36Fe.ioCri4PioBG (Metglas 2826A, Allied Chemical). TK is de glastemperatuur.


171

afkoelen nogmaals wordt opgewarmd (2) vinden geen reacties meer plaats en wordt W alleen bepaald door de soortelijke warmte van het preparaat. In het kader van onderzoek naar de verouderingseigenschappen van metallische glazen zijn DSC-metingen verricht aan materiaal dat tevoren een warmtebehandeling had ondergaan en daarbij gedeeltelijk is gerelaxeerd. In figuur 6 staan dergelijke scans afgebeeld voor verschillende glazen, in het gebied onder de kristallisatietemperatuur. Elk preparaat is tweemaal doorgemeten. Er

DSC-scans aan diverse metallische glazen. De getrokken lijnen representeren twee opeenvolgende scans aan onbehandeld materiaal. De gestippelde lijnen geven de warmtestroom weer bij verouderd materiaal bij de eerste meting, de tweede scan aan verouderd materiaal valt samen met die aan onbehandeld materiaal. De bovenste temperatuurschaal geldt alleen voor CufloZrii). In de verticale schaal zijn de nulpunten van NijuFemBjii, FenoBiu en CucoZrio verschoven. De veroudering vindt plaats bij een temperatuur 7":i = 0,75 TK gedurende de aangegeven tijden.

Fig. 6

(K) 400

500

600

700

endo

t

400

600

700

600

700

500

0.90tQ=3.6x103sec

070\Ax-.10*

exo 400

500

(K)

172


zijn duidelijk twee soorten materiaal te onderscheiden. Enerzijds de binaire glazen FeaoB^o en CueoZr4o, waarbij de scans van verouderd materiaal ongeveer gelijk blijven aan die van onbehandeld materiaal, alleen het begin van de structuurrelaxatie verschuift bij toenemende verouderingsduur naar hogere temperatuur. Anderzijds de glazen Ni^.Fe^B,,,, Ni40Fe40P14B0 en Ni.wFe.!.,Cr14P1.,B(i, waarbij boven de verouderingstemperatuur een endotherm effect wordt waargenomen (ten opzichte van de volgende scan). Dit laatste effect is te verklaren met het ongedaan maken van een relaxatieproces dat tijdens het verouderen heeft plaatsgevonden. Zoals boven werd aangegeven zal de paarordening tussen metalloïde en metaalatomen in het afgeschrikte amorfe materiaal groot zijn, zodat deze niet erg zal worden beïnvloed door warmtebehandeling bij lage temperaturen. Gelet op de chemische samenstelling van de diverse glazen ligt het dan voor de hand het afbreken van paarordening tussen de metaalatomen (bijvoorbeeld Ni-Fe-paren) aan te wijzen als verklaring voor de endotherme piek. Onderzocht moet worden of er verband bestaat tussen deze paarordening en het drastische verlies van plastische vervormbaarheid (zie hieronder) dat vaak bij N i-Fe-glazen wordt waargenomen.

Mechanische eigenschappen De theoretisch maximale treksterkte van metalen is in de orde van 0,05 E, waarbij E de elasticiteitsmodulus is. In een kristal rooster kan deformatie plaatsvinden via de beweging van dislocaties, waardoor metallische éénkristallen al kunnen vloeien bij belastingen van de orde van 10"5 E. Vanzelfsprekend is in amorf materiaal dit dislocatie-deformatiemechanisme niet werkzaam. Bij metallische glazen worden dan ook zeer hoge treksterktes van ongeveer 0,02 E gevonden. In tabel I worden diverse sterke materialen met elkaar vergeleken. Metallisch glas

Tabel I Treksterkte o, vloei/breukrek e, dichtheid g en specifieke sterkte o/g van diverse materialen.

blijkt bovendien (in tegenstelling tot silicaatglas) bij kamertemperatuur plastisch vervormbaar te zijn. Dit kan voor vele toepassingen essentieel zijn. Deze vervorming yindt zeer gelocaliseerd plaats in dunne (< 10 nm) afschuifzones, terwijl tijdens de deformatie geen versteviging optreedt. Onder trekbelasting breekt het metaal dan ook op zo'n zone. Op de breukvlakken worden kenmerkende 'ader'-patronen aangetroffen, die erop wijzen dat in de breukzone een verlaagde viscositeit is opgetreden. Onder drukbelasting blijft het materiaal ondanks de gelocaliseerde vloei samenhangend en kan bijvoorbeeld vaak tot meer dan 50% worden gewalst. Uit buigproeven kan de vloeirek (de relatieve rek waarbij het materiaal plastisch begint te deformeren) worden bepaald. Wanneer de treksterkte wordt vergeleken met de vloeispanning, bepaald uit het produkt van vloeirek en elasticiteitsmodulus, dan valt op dat de gemeten treksterkte meestal een 10% lager ligt dan de vloeispanning. Dit kan worden verklaard uit onvolkomenheden aan het oppervlak of in het glas, die spanningsconcentrerend werken. Door de afwezigheid van versteviging wordt de groei van scheurtjes niet gestopt en volgt breuk. Een duidelijke verhoging van de gemeten treksterkte wordt gevonden wanneer het materiaal tevoren is gepolijst. Oppervlaktedefecten spelen kennelijk de grootste rol. De vermoeiingseigenschappen van metallische glazen vallen wat tegen ten opzichte van conventioneel staal doch zijn vergelijkbaar met moderne hoogsterke staalsoorten als maraging staal. Ook hier spelen oppervlaktedefecten een rol, aangezien polijsten en het uitschakelen van inklemmingsbeschadiging het vermoeiingsgedrag aanzienlijk verbeteren. De maximaal mogelijke plastische deformatie is sterk afhankelijk van de chemische samenstelling en de thermische voorgeschiedenis. Zo zijn glazen op Fe- en Cr-basis minder goed vervormbaar dan die op Ni-basis.

o (GN/m2)

103p (kg/m»)

-2- (MNm/kg)

Staal 37 Maraging Staal Pianodraad

0,37 1,86 3,15

1,0 1,5

7,8 8 7,8

0,05 0,23 0,40

Aromatische Polyamide (voorgestrekt) Glasvezel

2,8

2,1

1,45

1,9

3,0

4,3

2,5

1,2

2,3 3,6 4,3

1,8 2,2

7,5 7,4 7,3

0,31 0,49 0,59

a. Ni 36 Fe 3 oCr 14 P ia B 6

a. Fe 7 °B 25

2,4

173


Bij de structuurrclaxatie tijdens het verouderingsproces komt er warmte vrij, die in mindering komt van de daarna met DSC gemeten relaxatiewarmte. Deze vermindering H is dus evenredig met het oppervlak tussen scan 1 van onbehandeld en scan 1 van behandeld materiaal (vergelijk de figuren 5 en 6). Van de vijf daarin aangegeven metallische glazen vertonen er twee (Ni(llFc(„PnB,. en Ni.ll.Fe.1,CrllP]:,B(i) een sterke afname van de ductiliteit na veroudering. Desondanks wordt er met elektronenmicroscopie of röntgendiffraclie geen of bijzonder weinig verandering in de structuur waargenomen. Wel stijgt de ferromagnetische Curietemperatuur en neemt het meest voorkomende hyperfijnveld op Fe-kernen toe (Mössbaucrmetingen aan Ni.{liFe,j.,CrtlP|.lB(;); dit duidt op paarordening van de metaalatomen zoals al hierboven werd aangegeven.

Bijzonder ingrijpend kan voor sommige glassoorten de afname van de vervormbaarheid zijn tengevolge van thermische veroudering, ook in een temperatuurgcbied waarin nog geen kristallisatie optreedt. Het optreden van deze brosheid hangt samen met structuurrelaxatie. Als voorbeeld is in figuur 7 het verloop van een aantal mechanische parameters uitgezet voor het geval van Ni.mFe.);,CrllP,.,B);, als functie van verouderingstijd f., en vcrouderingstemperatuur 7"., ;|)- De treksterkte o, en de breekrek E, (de laatste bepaald met een buigprocf) nemen af als functies van /a en 7"a, de E-modulus en de hardheid Hx veranderen veel minder. Bij die vcrouderingstijd /„, waarbij cf gelijk wordt aan de (constant blijvende) vioeirek e y , is geen plastische vervorming meer mogelijk en is het glas volkomen bros geworden.

Fig. 7 2.01-

1.0 Q5

(GNffn*)150

:

tl ' * . • • * • • •

I . \ o.-

°t, •••••'•• • >, o 10' 10' 10" 10* ioe o io1 io' io' 10' io5 o

101 10' 104 io1 10* o

ie? 10' 10'

Verloop van een aantal mechanische eigenschappen (au E, ef, rv, H\) en de structuurrelaxatie (H) als functie van de verouderingsduur /„ en de verouderings-

temperatuur Ta (zie tekst).

^

M\


174

Elektrische en magnetische eigenschappen De elektrische weerstand van metallische glazen is van dezelfde grootte-orde als die van vloeibare metalen en is dus relatief hoog (100-200 n& cm) en weinig afhankelijk van de temperatuur. De oorzaak hiervan ligt in de geringe vrije-weglengte van de geleidingselektronen in de nict-periodieke potentiaal. Supergeleidende amorfe legeringen zijn altijd van het type II. Door hun grote homogeniteit treedt weinig flux-pinning op, waardoor de kritieke stroomdichthcid laag is. Dit kan bijvoorbeeld worden verbeterd door het precipitcren van een fijne kristallijne uitscheiding. In tabel II worden diverse supergeleidende glazen met elkaar vergeleken. De supergeleidende eigenschappen zijn niet beter dan die van de overeenkomstige kristallijne materialen, de mechanische eigenschappen meestal wel.

Tabel U Supergeleidende metallische glazen') (uit de smelt gevormd). Kritieke temperatuur T(. en kritiek-veldcoëfficiënt bij 7",.. Te (K) Lagn Ga.,,, Z r 7 n Rh.,r> Nbl |8 Rh,.,

MÖ^Re^P.nB,,, so p n. B m

Mo

3,8 4,5 4,7 8,7 9,0

ei

I dT)T(, (kOe/K) 22 26 31 24 18

* Tabel ontleend aan W. L. Johnson, Proc. 3d Int. Conf. Rapidly Quenched Metals (Ed. B. Cantor) Vol. 2 (1978) p. 1, The Metals Society, London. In Fe-, Co- en Ni-houdende glazen komt veelvuldig ferromagnctisme voor. Wanneer de verzadigingsmagr.etisatie bij 0 K wordt uitgezet tegen de 3d-elektronenconcentratic, wordt er net als bij de kristallijne legeringen een soort Slatcr-Pauling-curve gevonden. De grootte van de magnetische momenten op de metaalatomen (T) is echter afhankelijk van de gebruikte metalloïdecomponent (X). Bij T8OB:>o-glazen zijn fiPl„fiv„ en fiSi gelijk aan respectievelijk 2,4 // l; , 1,3 fiK en 0,2 /ttt. In kristallijne fee Fe-Co-N i-legeringen wordt in dezelfde volgorde waargenomen: 2,8 fiVt, 1,7 /*„ en 0,6 «,,. In de glazen met metalloïden rechts van B in het periodieke systeem (C, Si, P) zijn de lokale momenten verder gereduceerd met enkele tienden fin. Verder vertonen Fe-rijke glazen, net als bij de kristallijne legeringen, een reductie van het Fe-moment, en vindt er een sterke

verlaging van moment en Curie-temperatuur plaats bij toevoeging van onder andere V, Cr, Mn of Mo. Uit het bovenstaande blijkt dat in metallische glazen geen extra hoge magnetisatie is te verwachten. Wel zeer interessant zijn de lage coërcitiefvelden (H{, £ 1 Oe) die in ferromagnetische glazen kunnen worden verwezenlijkt door de afwezigheid van kristalanisotropie. Het resterende coërcitiefveld wordt via magnetostrictie veroorzaakt door spanningen in het materiaal en in mindere mate door anisotrope paarordening en oppervlaktedefecten. //,, kan door een geschikte materialenkeus en temperatuurbehandeling worden teruggebracht tot enkele mOe, zoals bijvoorbeeld is bereikt in de magnetostrictievrije legering (Coo^Feo.o») 75SiisBio. Ook in ijzerrijke glazen zijn lage coërcitiefvelden te verwezenlijken. In tabel III worden enkele voorbeelden van kristallijne en glasachtige materialen gegeven.

Chemische eigenschappen Dankzij de afwezigheid van inhomogeniteiten zijn sommige metallische glazen in staat een perfecte passieve laag op te bouwen in corrosieve milieus. Vooral de toevoeging van de combinatie Cr en P (zoals bijvoorbeeld in Ni36Fe.HCr14P1:!B„ of FeHCr8P,:lC7) leidt tot materialen die de eigenschappen van conventioneel roestvast staal verre overtreffen. Speciaal putvorming wordt niet waargenomen. Ni- en Fe-houdende glazen zijn net als de kristallijne legeringen gevoelig voor waterstofverbrossing, zij het dat voor de corrosiebestendige glazen de opnamesnelheid laag is. In amorfe legeringen van het type Ni(luZr4() kan veel waterstof worden opgelost, tot 0,5 H atoom per metaalatoom 4 ). Bij waterstofopname verpulvert het materiaal niet, zoals bij kristallijn LaNihet geval is. De kinetiek is bij Ni,i0Zr,(l matig en er is nog geen drukplateau gevonden. Dit staat toepassing van dit type amorfe legeringen voor waterstofopslag voorlopig in de weg.

Toepassingen Op een enkele uitzondering na worden metallische glazen nog weinig toegepast. Voorlopig ligt gebruik als materiaal voor versterkende vezels het meest voor de hand. Gedacht kan worden aan vervanging van staaldraad in bijvoorbeeld autobanden. De produktietechniek is in vergelijking met die van conventionele staaldraden aanzienlijk eenvoudiger zodat de kostprijs beduidend lager kan zijn. Een belangrijk nadeel voor een aantal toepassingen op dit gebied is de lintvorm waarin de meeste amorfe metalen worden geproduceerd. Het is

175


Tabel UI Magnetische eigenschappen van enkele kristallijne en glasachtige materialen. Magnetisch moment bij 0 K per metaalatoom ftT, Curie-temperatuur Tc, verzadigingsinductie bij kamertemperatuur flItT, coërcitief veld HK, en elektrische weerstand bij kamertemperatuur RKX.

bcc Fe fee Ni5()Fe50 (hypernik) Fe 3% Si

2,2 1.5

BHT (kG)

Wc (mOe)

1043 790

21,5 16,0

1000 50

10 50

plaatmateriaal plaatmateriaal

20,0 8,0

150 2

47 60

korrelgeoriénteerd plaatmateriaal

16,0

100

130 130

18,0 8,4

150 2

Ni

-!i Fe ir..7 M °r. Mn o,3 (supermalloy) Fe 8n B., 0 Ni

4U Fe 40 B 2ft

2,0 1,3

Opmerkingen

r o (K)

650 650

Fe 8(i B 7 C 7

namelijk niet eenvoudig lintvormige materialen in kabels en dergelijke te verwerken. De lintvorm kan ook problemen opleveren bij de vervaardiging van composietmaterialen omdat de randen van de linten een snijdende werking op de matrix kunnen vertonen. Anderzijds kan lint of plaat juist voor snijdende werktuigen worden gebruikt (scheermesjes en dergelijke). Tevens is toepassing bij de constructie van vliegwielen (voor energieopslag) te overwegen 5 ). Op korte termijn bieden de gunstige magnetische eigenschappen de beste perspectieven, eventueel in combinatie met de mechanische eigenschappen. De gebruikelijke kristallijne zachtmagnetische materialen zijn ook vanuit mechanisch oogpunt uitgesproken zacht. Bovendien veroorzaakt zelfs een geringe vervorming van deze materialen al een verslechtering van de gewenste magnetische eigenschappen, speciaal bij magnetische afscherming. Amorfe metalen op Fe-basis combineren geschikte magnetische eigenschappen met een hoge sterkte en vervorming heeft vooral bij de materialen met lage magnetostrictie weinig invloed, immers de microstructuur verandert niet. Amorf magnetisch afschermmateriaal is reeds commercieel verkrijgbaar (Metshield, Allied Chemical). Andere toepassingen die naar men verwacht in de nabije toekomst zullen worden gerealiseerd, liggen op het gebied van de transformatorkern-materialen en koppen van bandrecorders. Aangezien de corrosiebestendigheid van sommige metallische glazen vele malen groter is dan die van de

RHT (u£ï cm)

180

onbehandeld temperatuurbehandeld temperatuurbehandeld

conventionele legeringen, zijn op dit gebied zeker toepassingen te verwachten. Men kan bijvoorbeeld, ook met het oog op de hoge sterkte, denken aan kabels in corrosieve milieus (zeewater en dergelijke). Hierboven werd al onderzoek aan de mogelijkheid van waterstofopslag in amorfe legeringen genoemd. Er zijn nog diverse toepassingen op uiteenlopend gebied voorgesteld. Zo wordt er hier en daar gewerkt aan de supergeleidende eigenschappen van metallische glazen (naast de grote inspanning op het gebied van amorfe opgedampte of gesputterde lagen). De fabricage van ductiele amorfe supergeleiders is van belang. Immers, goede kristallijne supergeleiders zijn zonder uitzondering erg bros. Onderzocht moet worden in hoeverre metallische glazen beter dan kristallijne legeringen zijn bestand tegen stralingsbeschadiging. Metallische glazen blijken vanwege hun isotrope structuur goede elektronenveldemittors te zijn. Omdat de geluidssnelheid in sommige metallische glazen (onder andere Fe-B) in hoge mate onafhankelijk is van de temperatuur, maar afhankelijk van de magnetisatie, zijn ze voorgesteld als elektronisch controleerbare akoestische vertragingslijn. Metallische glazen zijn niet geschikt voor toepassingen waarbij hoge bedrijfstemperaturen optreden. Bij glazen op Ni- en Fe-basis leidt langdurig verhitten boven ongeveer 250° C tot kristallisatie, en dus tot verlies van de gunstige eigenschappen. Kortstondig verhitten tot vlak onder de glastemperatuur is vaak wel mogelijk zonder schadelijke gevolgen. Er zijn trouwens al diverse hoge-

176

temperatuurglazen ontwikkeld (bijvoorbeeld NbNi) met kristallisalietempcraturen boven 700° C. Problemen kunnen ook optreden bij het maken van constructieve verbindingen. Lijmen en solderen is mogelijk maar geeft verbindingen met een betrekkelijk lage sterkte. Technieken als explosief en ultrasoon lassen zijn in onderzoek. Conclusie De fysische eigenschappen van de tot nu toe onderzochte metallische glazen verschillen vaak niet opmerkelijk van die van vergelijkbare kristallijne metalen. Metallische glazen worden echter verkregen met een veel eenvoudiger produkticproces. De daaruit voortvloeiende kostprijsverlaging stimuleert dan ook het industriële ontwikkelingsonderzoek, dat her en der op gang komt. De sterkte en corrosiebestendigheid van metallische glazen zijn echter niet of nauwelijks te evenaren door conventionele legeringen. Het is dan ook te verwachten dat deze nieuwe materialen het eerst daar zullen worden toegepast, waar een bepaalde fysische eigenschap wordt gecombineerd met een hoge sterkte of goede corrosiebestendigheid. Dit overzicht bevat verschillende voorbeelden uit onderzoek dat in de vakgroep Technische Natuurkunde van de Rijksuniversiteit Utrecht wordt verricht. Naast de auteurs werken aan dit onderzoek mee W. C. Emmens, A. L. Mulder en F. H. M. Spit, terwijl tevens experimentele assistentie is verleend door het Laboratorium voor Metaalkunde (TH-Delft), het Interuniversitair Reactor Instituut (Delft) en het Laboratorium voor Vaste Stof Fysica (RU-Groningen).

Referenties 1. H. A. Davies: Rapid quenching and formation of metallic glasses. Proc. 3d Int. Conf. Rapidly Quenched Metals (Ed. B. Cantor), 1 (1978) 1, The Metals Society, London. 2. G. S. Cargill HI: Structure of metallic alloy glasses. Solid State Physics (Eds. F. Seitz, D. Turnbull, H. Ehrenreich), 30 (1975) 227, Academic Press, London. 3. J. W. Drijver, A. L. Mulder, W. C. Emmens, S. Radelaar: Stability and mechanical properties of Metglas 2826A. Proc. 3d Int. Conf. Rapidly Quenched Metals (Ed. B. Cantor), 1 (1978) 363, The Metals Society, London. 4. F. H. M. Spit, i. W. Drijver, S. Radelaar: Hydrogen sorption in amorphous Ni(Zr, Ti)-al!oys. Proc. Hydrogen in metals, Munster (1979), te publiceren. 5. W. C. Emmens en S. Radelaar: Energieopslag in vliegwielen. De Ingenieur 88 (1976) 943.


179

Personeelsbezetting WM/V = wetenschappelijk medewerker in vaster verband WM/G = wetenschappelijk medewerker in gewoon verband WM = wetenschappelijk medewerker (buitenlandse gast) WA = wetenschappelijk assistent TA = technisch assistent V = volontair (a) geeft aan, dat de persoon in het verslagjaar werd aangesteld of voor langere tijd aanwezig was, al dan niet bezoldigd; (o) geeft aan, dat de persoon in het verslagjaar de Stichting heeft verlaten; (v) geeft aan, dat de persoon gedurende het gehele verslagjaar of een deel ervan met verlof in het buitenland vertoefde; (u) geeft aan, dat de persoon gedurende het gehele verslagjaar of een deel ervan was uitgezonden.

Bureau

Directeur: dr. A. A. Boumans A djunct-directeur: drs. F. R. Diemont dr. C. Ie Pair Directiemedewerker: drs. J. Heijn drs. .H. G. van Vuren Centrale personeelfunctionaris: drs. L. C. Peek Rechtspositieregelingen: F. Troost A dministrateur: B. J. M. Staffhorst Assistent administratieve org.: P. T. M. van Schaik Secretariaat Secretaresse: mej. E. H. Bolte mej. A. J. M. Luijckx (a) mej. J. M. J. Maas mej. H. P. M. de Vries Personeels- en salarisadministratie Hoofd: T. van Egdom PIv. hoofd, loonadministrateur: E. de Vries

Loonadministratie: N. G. van Arnhem F. J. Doorn R. E. da Graca H. M. Vening Correspondentie: J. G. Heinsman T. Rietveld Algemeen medewerker: W. P. van der Kraats Boekhouding, materiële kredieten e.a. Hoofd: J. G. van Eysbergen C. L. R. Versluijs (a) PIv. hoofd, boekhouder: M. Teunissen (o) T. M. S. A. Woen {a) Medewerk(st)er: A. J. de Baar mevr. A. M. E. van Beest-Jentjens (a) mej. H. W. J. de Boer (o) mej. T. B. M. Broekhuizen J. van Osenbruggen (o) J. A. Repi K. H. Tan (o) Interne diensten Hoofd: W. Kalksma Medewerkster: mevr. S. E. E. Feenstra-van den Outenaar (a) Type-afdeling Hoofd: mevr. M. H. Louwen-Brandenburg (a) mevr. S. M. van Wandelen Medewerkster: mej. M. G. C. van den Bremer mej. J. M. van Maurik mej. M. L. Sandel mevr. E. J. Verhoef-Hekel Reproduktie S. M. Jansen Receptie/telefoon mej. J. Stiel mej. C. E. G. Wakelkamp (o) Huishoudelijke dienst Medewerkster: mevr. F. Froon-Heil mevr. F. Lagemaat-Zeedijk (o)

mevr. W. H. Roep-van Riet Evaluatieproject dr. J. J. Broeder dr. L. S. J. M. Henkens drs. C. M. E. Otten (a) C. A. M. de Vries Kernfysica

WERKGROEP K II dr. J. Rethmeier, WM/V drs. J. N. L. Akkermans, WM/G drs. P. W. F. Alons, WM/G ir. F. Biesboer, WM/G drs. P. J. Blankert, WM/G ir. B. O. ten Brink, WM/G (o) dr. J. Bron, WM/G (o) drs. L. T. van der Bijl, WM/G (a) drs. P. H. L. Groenenboom, WM/G dr. H. van Haeringen, WM/G (o) drs. P. Hofstra, WM/G dr. E. J. Kaptein, WM/G (o) drs. P. van Nes, WM/G (a) drs. J. A. N. van der Pluym, WM/G (a) dr. A. van Poelgeest, WM/G (o\ dr. C. D. van Rooden, WM/G (a) drs. J. J. van Ruyven, WM/G (a) ir. C. K. Wafelbakker, WM/G I. J. den Bekker, TA J. Bouma, TA E. Kappert, TA R. Mooy, TA ing. A. J. M. Ponjée, TA ing. J. J. Welling, TA 1. Zevering, TA WERKGROEP K IH-A dr. J. van Klinken, WM/V dr. C. P. Sikkema, WM/V t drs. S. J. Feenstra, WM/G dr. R. V. F. Janssens, WM/G fa) drs. J. de Jong, WM/G drs. R. Spanhoff, WM/G (o) T. F. L. Armbrust, TA G. A. Nolmans, TA W. W. P. Olthuis, TA J. L. W. Petersen, TA WERKGROEP K HI-B dr. A. E. L. Dieperink, WM/V prof. dr. F. Iachello, WM/V (v) dr. J. P. F. Mulder, WM/V dr. A. van der Woude, WM/V

180

ir. W. K. van Asselt, WM/G (a) drs. K. van den Borg, WM/G drs. J. van Driel, WM/G (a) drs. D. C. J. M. Hageman, WM/G dr. M. N. El Harakeh, WM/G (a) dr. R. Kamermans, WM/G (o) dr. T. Koeling, WM/G (o) dr. P. A. Kroon, WM/G dr. E. H. du Marchie van Voorthuysen,

WM/G (o) dr. R. J. de Meijer, WM/G (o) dr. W. J. Ockels, WM/G (o) ir. J. van der Plicht, WM/G drs. J. van Popta, WM/G (o) drs. O. S. van Roosmalen, WM/G (a) drs. O. Scholten, WM/G drs. R. J. Vader, WM/G ir. J. C. Vermeulen, WM/G drs. F. Zwarts, WM/G (a) prof. dr. G. T. Emery, WM (a) dr. M. Kamimura, WM (a) dr. G. Puddu, WM (o) dr. A. Saha, WM W. T. L. Bisseling, TA ing. H. A. p. van der Duin, TA H. Fraiquin, TA H. F. Gorter, TA ing. J. Mulder, 7/4 H. Pater, TA H. Post, T/l F. Rengers, TA W. J. Uytenbogaardt, TA D. B. Beks, V (o) M. J. B. Boonstra, V (o) G. Bouwhuis, V (a,o) T. Latukarlutu, K (tl) A. J. T. Liebrand, V (a,o) K. Meijer, K (o) WERKGROEP K V dr. G. A. P. Engelbertink, WM/V prof. dr. G. van Middelkoop, WM/V (o) drs. H. J. M. Aarts, WM/G dr. C. Alderliesten, WM/G drs. A. Becker, WM/G (a) dr. H. H. Eggenhuisen, WM/G (o) drs. R. J. Elsenaar, WM/G drs. A. G. M. van Hees, WM/G (a) drs. A. Holthuizen, WM/G ir. G. J. L. Nooren, WM/G drs. C. J. van der Poel, WM/G ir. A. J. Rutten, WM/G drs. D. E. C. Scherpenzeel, WM/G drs. W. A. Sterrenburg ,WM/G (o) dr. P. C. Zalm, WM/G (o) prof. dr. R. Kalish, WM (a,o) D. Balke, 2V) J. P. van der Fluit, TA T. S. A. Gerrits, TA ing. A. P. de Haas, TA

FOM

F. A. Hoppe, TA (a) H. L. Krielen, TA (o) ing. J. J. Langerak, TA G. W. M. van der Mark, TA A. J. Michielsen, TA C. J. Oskamp, TA ing. B. Rector, TA ing. W. Smit, 7V1 B. A. Strasters, TA A, J. Veenenbos, TA H. de Vries, TA (a) WERKGROEP K VI-G drs. L. Klieb, WM/G (a) WERKGROEP K VI-U dr. G. A. Timmer, WM/G drs. J. J. M. Verbaarschot, WM/G prof. dr. P. N. Manakos, WM (a,o) WERKGROEP K VIII ir. J. F. J. Dautzenberg, WM/G drs. S. D. Wassenaar, WM/G G. P. H. Hamers, TA R. lanson, TA (a) P. M. J. Teunisse, TA (o) WERKGROEP K IX drs. J. R. Balder, WM/G drs. P. P. J. Delheij, WM/G drs. J. B. M. de Haas, WM/G drs. R. Vennink, WM/G dr. W. Ratynski, WM (o) E. Kools, TA (o) WERKGROEP K/VS X-G dr. S. A. Drentje, WM/V t drs. W. J. J. Spijkervet, WM/G ir. D. Visser, WM/G prof. dr. C. Hohenemser, WM (ai G. Andries, TA M. H. Menninga, TA B. J. Rigterink, TA H. S. Rutgers, TA R. L. Schotanus, TA J. J. Smit, TA WERKGROEP K/VS X-L drs. E. Bongers, WM/G drs. H. de Graaf, WM/G drs. R. Hunik, WM/G R. Hulstman, T/l WERKGROEP K XII ir. C. J. A. Corsten, WM/G (a) dr. ir. G. C. L. van Heusden, WM/G

FOM-Instiluut voor Atoom- er. Molecuulfysica A Igemeen directeur: prof. dr. J. Kistemaker Wetenschappelijk directeur: prof. dr. J. Los A djunct-directeur: dr. F. W. Saris prof. dr. M. J. van der Wiel Bedrijf'singenieur/ Beheerder: dr. ir. J. G. Bannenberg Wetenschappelijk medewerker in vaster verband: dr. ir. A. J. H. Boerboom dr. F. J. de Heer dr. M. J. Offerhaus dr. A. Tip dr. C. A. Visser dr. A. E. de Vries Wetenschappelijk medewerker in gewoon verband: ir. M. J. M. Beerlage drs. E. W. P. Bloemen dr. C. W. A. Evers (o) dr. J. W. R. Fennema (u) dr. M. Gavrila drs. H. A. van Hoof, gedetacheerd door VS-V I drs. D. Hoonhout drs. J. P. J. Kaandorp dipl. ing. M. Klewer drs. A. W. Kleyn drs. U. C. Klomp ir. P. Kruit (a) dr. ir. P. J. K. Langendam (o) ir. G. J. Louter drs. P. J. C. M. Nowak (o) drs. E. G. Overbosch dr. ir. H. Overeijnder (o) drs. G. J. Q. van der Peyl (a) dr. J. B. Sanders drs. R. G. Smeenk (a) drs. C. M. Smits {o) ir. R. M. Tromp (a) dr. J. F. van der Veen drs. N. J. A. van Veen ir. J. Verhoeven drs. C. de Vreugd M. S. de Vries, M.Sc. drs. R. W. Wagenaar (a) dr. L. W. Wiggers (o) drs. B. van Wingerden drs. P. H. Woerlee dr. R. W. Wijnaendts van Resandt (o) Gastmedewerker: prof. R. N. Compton (a,o) dr. J. P. Flamme (a) mr. R. F. Garrett (a,o) prof. dr. E. A. Gislason (o)

Personeelsbezetting

dr. M. Hutchinson (o) dr. A. Kalinin (a,o) prof. dr. M. F. Laranjeira (a) prof. M. H. Mittleman (a,o) dr. A. Salop (a,o) dr. T. M. cl Sherbini drs. H. van Sprang (o) dr. R. Srivastava (a) prof. dr. T. Watanabe (a) dr. I. Yamada (a) Wetenschappelijk assistent: J. T. Kimman (a) P. E. van der Leeuw M. M. J. Lens R. G. Smeenk (o) P. F. M. Stalmeier (a) mej. A. D. Tenner (a) R. R. Tol (o) R. M. Tromp (o) H. W. de Waard (a) R. W. Wagenaar (o) J. N. M. van Wunnik Student: H. C. Gerritsen (a) J. T. Kimman (o) L. Smit (a) P. F. M. Stalmeier (o) mej. A. D. Tenner (o) R. R. Tol (aj Biomol: dr. H. L. C. Meuzelaar, WM/V (o) drs. W. Eshuis, WM/G dr. J. Haverkamp, WM/G (a) dr. P. G. Kistemaker, WM/G drs. G. Wieten, WM/G (a) drs. W. Windig, WM/G E. R. Bautista, WM (a) B. J. G. Broersen, WM (o) drs- J. W. Dallinga, WM (a) dr. G. de Haas, WM (o) D. Valerio, WM (a) mevr. B. i. Brandt-de Boer, Laborante H. van den Brink, TA mevr. C. Koet-Jansen, TA (o) G. Lindijer, Computer-assistent fa) mevr. A. Torn, Analiste A. M. C. van der Wiel, TA (a) Project Laminaire Supersone Gaswervel: ir. M. S. van den Berg, WM/G ir. M. M. B. Wijnakker, WM/G J. de Bree, TA ing. T. A. Schotvanger, TA Project EEG: dr. C. B. W. Kerkdijk, WM/G (o) Adviseur: prof. dr. C. J. Joachain dr. H. E. Roosendaal (o) Technisch personeel Laboratoriumassistent: ing. D. H. Barends

181

ing. W. P. J. Heubers ing. H. H. Holsboer ing. H. H. Kersten ing. C. H. van Oven J. H. M. Peulen (a) C. R. J. Schonenberg ing. N. C. M. Strieker (o) ing. M. van Tilburg Elektronische afdeling Hoofd: ing. P. J. van Deenen Elektronicus: ing. H. P. Alberda ing. W. G. D. M. Braun ing. C. J. Bruyn (o) ing. A. N. Buyserd ing. H. A. Dekker T. van der Hauw J. ter Horst Elektromonteur: G. A. de Ruyter Afdeling informatieverwerking Elektronicus: ing. C. J. van Doornik ing. J. N. van Eist F. C. de Haan (a) ing. F. Wijmer Systeemprogrammeur: ing. C. B. Okhuysen Mechanische afdeling Hoofd: A. F. Neuteboom Instrumentmaker: W. J. Barsingerhorn R. Boddenberg W. H. Brouwer i. W. M. van Dorsselaer J. Hoekstra t R. Hoep P. T. Kêa H. Neerings L. Sekeris C. van der Zweep Glastechnkus: i. A. van Wel Hoofdanaiist: A. Haring Hoofdoperator/technicus: S. Doorn F. L. Monterie Operator/technicus: T. S. Bailer (a) A. de Boer (a) T. van Dijk R. Kemper E. G. Steginga O. de Vries (o) Leerling: R. Buis

Constructiebureau Hoofd, tevens hoofd technische dienst: ing. E. de Haas Tekenaar/constructeur: M. Hoogervorst ing. A. P. de Jongh Calqueuse: mevr. J. J. Vanenburg-Smid Vacuümtechnicus: G. P. A. Frijlink Leerling: R. Janssen (a) Wetenschappelijk rekenaar: W. E. van der Kaay F. Vitalis Volontair: mej. F. D. M. Baltus (a,o) H. H. Bonné (o) L. J. J. M. Castelijn (a,o) L. Kamp (a,o) P. Niehorster (o) S. B. van Niekerken (a) S. Postma (a) E. G. van der Puy (o) P. van Rijn (a) R. Stammes (a,o) R. M. J. Sijben (a,o) A dviseur: i. P. J. Janssen (meester-instrumentmaker) Administratief personeel en algemene dienst Hoofd administratie: M. J. J. van Gelderen Boekhoudkundig typiste: mej. E. C. Koestal Hoofd secretariaat: mevr. L. Roos Secretaresse: mej. L. M. E. A-Tjak (a) mevr. E. A. M. Dorrestein-Jekel (a,o) mevr. A. H. L. Nolen-Alleman mej. W. J. C. Wolthers (o) Bihliolhecaresse: mevr. M. E. Harlaar-Scholten mevr. J. van Leeuwen-Schrier Telefoniste/typiste: mevr. J. A. J. M. ManshandenBlankennagel (a) mej. S. H. Muije Typiste: mevr. C. J. Köke-van der Veer mevr. K. Wünsche Magazijnmeester: i. F. Stiel Magazijnbediende: H. J. M. van der Schot Onderhoudsdienst Hoofd, tevens conciërge: A. J. Akkermans

FOM

182

Monteur: C. Fokke Drukker: H. Sodenkamp Jr. Huishoudelijke dienst Hoofd: D. Larooi Medewerk(st)er: H. Sodenkamp Sr. mevr. H. J. Boer mevr. W. Bouland-van Nigtevegt mevr. N. Fokkcr-Koudijs (a) mevr. C .van Gavercn-de Ronde mevr. F. H. Gocd-Bleijerveld (a) mevr. A. G. Hartog-Blase mevr. F. M. van Huystee-Ceelen mevr. B. A. Nicdekker-Liscaljet (o) mevr. B. C. Polstra mevr. M. Servais-Brence (o) mevr. C. Weernink-van der Werf mevr. J. Wiemer-Koster

Atoomfysica WERKGROEP A II dr. J. M. Fluit, WM/V, adj. leider drs. R. P. N. Bronckers, WM/G drs. T. M. Hupkens, WM/G ir. H. B. van Linden van den Heuvel), WM/G (a) drs. A. G. J. de Wit, WMIG (o) C. J. J. M. den Andel, TA ing. G. B. Crielaard, TA D. L. Eleveld, TA P. Engels, TA G. Heijnekamp, TA W. P. Ingenegeren, TA (o) W. C. N. Post, TA WERKGROEP A III drs. A. J. Algra, WM/G ir. S. B. Luitjens, WM/G ing. R. D. Alkema, TA ing. G. van der Kruk, TA WERKGROEP A IV dr. J. van Eek, WM/V, adj. leider drs. W. Duinker, WM/G drs. W. B. Westerveld, WM/G ing. K. J. Goslinga, TA ing. J. van der Weg, TA WERKGROEP A VI drs. J. M. M. van Deventer, WM/G (o) dr. J. P. M. de Vreede, WM/G drs. W. A. Wensink, WM/G F. Diteweg, TA

WERKGROEP A VII drs. H. T. M. van den Ende, WM/G ia) dr. H. A. van Lumig, WM/G (o) drs. G. W. M. van Mierlo, WM/G drs. H. H. W. Thuis, WM/G drs. M. J. M. Waaijer, WM/G

Molecuulfysica WERKGROEP M I-A drs. J. I. Geijsel, WM/G (a) dr. K. R. Harris, WM/G (a) dr. S. A. G. Peerdeman, WM/G (o) G. J. F. Holman, TA G. Lubbers, TA

Metalen FOM-TNO WERKGROEP Mt II dr. ir. E. J. Mittemeijer, WM/G (o) WERKGROF.P Mt III ir. R. H. J. Fastenau, WM/G drs. G. J. T. den Otter, WM/G (o) WERKGROEP Mt IV dr. B. Knook, WM/V drs. H. D. Dokter, WM/G drs. J. C. M. van Dongen, WM/G drs. A. W. A. van der Hart, WM/G (o) drs. H. W. M. van der Linden, WM/G drs. B. H. Verbeek, WM/G drs. R. Zweistra, WM/G J. M. Bloch, M.Sc, WM (a,o) ing. T. J. Gortenmulder, TA C. E. Snel. TA ing. H. J. Tan, TA ing. G. L. E. van Vliet, TA WERKGROEP Mt V drs. L. A. Hennen, WM/G drs. W. C. M. Maltens, WM/G drs. A. H. van Ommen, WM/G drs. N. A. Stolwijk, WM/G dr. J. Veerman, WM/G prof. dr. D. E. MacLaughlin, WM (a,o) P. H. M. van Berge Henegouwen, TA A. J. Riemersma, TA F. A. Slagt, TA WERKGROEP Mt VI ir. W. H. M. Alsem, WM/G ir. W. S. T. Maathuis, WM/G (o) drs. D. H. Plantinga, WM/G ir. G. J. L. van der Wegen, WM/G (a) dr. M. R. James, WM (o) U. B. Nieborg, TA WERKGROEP Mt VIII ir. P. W. Bach, WM/G ir. H. W. F. Heller, WM/G (a) dr. ir. J. W. H. G. Slakhorst, WM/G (o) WERKGROEP Mt IX dr. J. W. Drijver, WM/G

WERKGROEP M 1-L dr. J. Korving, WM/V drs. J. J. H. van den Bicsen, WM/G drs. B. S. Douma, WM/G dr. K. D. van den Hout, WM/G (o) dr. A. O. Rietveld, Wet. documentalist ing. H. T. Klein Wollerink, TA P. Zwanenburg, TA WERKGROEP M II-A drs. H. R. van den Berg, WM/G drs. J. H. B. Hoogland. WM/G drs. B. W. Tiesinga, WM/G WERKGROEP M 1I-L/KO drs. A. Hartoog, WM/G drs. R. G. Iurriëns, WM/G (o) drs. R. P. Slegtenhorst, WM/G drs. R. R. IJsselstein, WM/G WERKGROEP M II-L/HL dr. C. A. Linse, WM/G (o) drs. E. Mazur, WM/G («) drs. L. K. van der Meij, WM/G drs. P. Oudeman, WM/G dr. B. J. Thijsse, WM/G (o) dr. E. H. van Veen, WM/G (a) prof. C. Cercignani, 'fM (a,o) dr. A. F. Turfa, WM (o) B. L. Remmelzwaal, TA F. A. Robbers, TA WERKGROEP M III-VdW mevr. dr. E. W. A. ElenbaasBunschoten, WM/G (o) drs. R. H. Huijser, WM/G W. van Bemmel, TA P. Sannes, TA WERKGROEP M III-FCh dr. J. G. Kircz, WM/G (o) ir. P. Menger, WM/G (a) drs. R. J. N. Spiekerman, WM/G A. C. Holsbeeke, TA WERKGROEP M V-U ir. J. G. H. Joosten, WM/G mevr. drs. M. M. Kops-Werkhoven,

WM/G (a) dr. S. Sche, WM/G (o)

183

Personeelsbezetting

WERKGROEP M VI-A I drs. A. Gaaff, WMIG drs. B. H. M. Mooy, WM/G drs. M. P. Nightingale, WM/G (o) drs. H. M. Schram, WM/G (a)

WERKGROEP VS-A III drs. C. F. Kamma, WM/G dr. J. H. Kuyt, WM/G drs. P. J. van der Valk, WM/G (o) J. H. ten Berge, TA

WERKGROEP VS-L II i'rs. C. J. Nonhof, WM/G drs. A. J. van Strien, WM/G drs. P. J. F. Verbeek, WM/G i. de Vreede, TA

WERKGROEP M VI-A II drs. W. P. H. de Boer, WM/G drs. H. van Erkelens, WM/G (a) dr. W. A. van Leeuwen, WM/G dr. M. A. J. Michels, WM/G

WERKGROEP VS-D I drs. F. J. van Schaik, WM/G

WERKGROEP VS-L III dr. H. A. Algra, WM/G (o) drs. F. J. A. M. Greidanus, WM/G drs. G. Mennenga, WM/G (a) drs. J. J. Smit, WM/G drs. E. J. Vcenendaal, WM/G F. J. Kranenburg, TA

WERKGROEP M VI-G ir. M. van den Berg, WM/G drs. A. C. D. van Enter, WM/G WERKGROEP M VI-L prof. A. M. Albano, WM/G (a) drs. G. van der Zwan, WM/G prof. S. Putterman, WM (o) WERKGROEP M VIII drs. B. Arends, WM/G (o) dr. G. de Brouckère, WM/G drs. M. H. M. Schutte, WM/G drs. M. Sprik, WM/G H. Luigjes, TA WERKGROEP M XI-A drs. F. Moeijes, WM/G WERKGROEP M XI-D dr. H. J. Hilhorst, WM/G (o) drs. J. W. Lyklema, WM/G (o) WERKGROEP M XII ir. G. M. Coops, WM/G Vastestoffysica WERKGROEP VS A I drs. R. A. Elenbaas, WM/G drs. H. P. Godfried, WM/G dr. R. Jochemsen, WM/G (o) drs. M. H. de Jong, WM/G drs. L. Lassche, WM/G mcj. drs. S. H. Muller, WM/G drs. J. T. M. Walraven, WM/G drs. R. J. Wijngaarden, WM/G C. P. A. Alderhout, TA T. M. Huymans, TA P. J. M. van Loon, TA R. Scheltema, TA A. G. Veen, TA WERKGROEP VS-A II drs. J. Caro, WM/G ir. B. M. Geerken, WM/G (a) dr. J. de Wilde, WM/G (o)

WERKGROEP VS-D II mej. drs. M. E. C. Stuivinga, WM/G ir. V. J. de Waal, WM/G (a) WERKGROEP VS-DN-D dr. C. J. de Pater, WM/G (o) WERKGROEP VS-DN-N drs. T. H. M. Rasing, WM/G WERKGROEP VS-E ir. F. Boersma, WM/G ir. Q. A. G. van Vlimmeren, WM/G WERKGROEP VS-G drs. B. P. Alblas, WM/G (a, drs. J. K. van Deen, WM/G drs. H. J. F. Jansen, WM/G drs. F. Leenhouts, WM/G drs. C. van der Marel, WM/G drs. A. S. Schaafsma, WM/G drs. F. W. M. Span, WM/G (a) C. J. Bos, TA (a) J .F. Golstein, TA ing. J. van Overbeeke, TA G. J. B. Vinke, TA I. Herder, V (a,o) K. Piek, V (u,o) WERKGROEP VS-L I prof. dr. ir. N. J. Poulis, WMIV, leider dr. W. T. Wenckebach, WM/V, adj. leider drs. K. M. Diederix, WM/G (o) drs. J. P. Groen, WM/G drs. J. van Houten, WM/G (o) ir. J. Labrujere, WM/G drs. W. J. Looyestijn, WM/G drs. J. Marks, WM/G drs. J. Poot, WM/G drs. J. C. M. Sprenkels, WM/G ing. H. P. J. M. van Amersfoort, TA i. M. Freeze, TA R. C. M. van der Heijden, TA ing H. van der Mark, TA J. L. Hoogenboom, V (o) P. Kapel, V (a) A. M. Lankhorst, V (a,o) H. Verra, V (o)

WERKGROEP VS-N drs. R. W. van der Heijden, WM/G drs. A. G. M. Jansen, WM/G drs. H. W. H. M. Jongbloels, WM/G (o} drs. J. A. A. J. Perenboom, WM/G (o) drs. J. H. } . M. Ribol, WM/G (o) drs. M. J. H. van de Steeg, WM/G (a) i. G. H. Hermsen, TA WERKGROEP VS-U I drs. J. A. Groenink, WM/G (o) drs. H. A. van Hoof. WM/G, gedetacheerd bij A molf drs. F. J. A. Kellendonk, WM/G drs. J. A. van Luijk, WM/G drs. \. van der Pol, WM/G dr.,. A. C. van der Steen, WM/G drs. M. P. H. Thurlings. WM/G <<:. K. Vos, WM/G W. T. C. Bekking, TA Ui) T. W. L. Koen. TA i. G. J. van Lingen. TA WERKGROEP VS-U II drs. D. C. van Eek, WM/G drs. J. P. van der Mculen, WM/G (a) drs. W. Westera. W MG (at F. J. M. Wollenberg. TA WERKGROEP VS-th-D drs. J. R. Heringa, WM/G (o) WERKGROEP VS-th-L drs. L. W. J. den Ouden, WM/G drs. J. H. H. Perk, WM/G WERKGROEP VS-th-U dr. B. Nienhuis, WM/G (o) WERKGROEP VS-BSB prof. dr. F. M. Mueller, WM/V-, leider dr. R. A. de Groot, WM/G
FOM

184

Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica FOM-INSTITUUT VOOR PLASMAFYSICA Directeur, tevens hoofd experimentele afdeling: prof. dr. C. M. Braams Adjunct-directeur, tevens hoofd theoretische afdeling: prof. dr. F. Engelmann (Euratom-FOM-verband) Beheerder: drs. J. Hovestreijdt Experimentele afdeling: dr. C. Bobeldijk, WM/V prof. dr. H. de Kluiver, WM/V dr. L. T. M. Ornstein, WM/V dr. W. Schuurman, WM/V ir. H. l. B. M. Broeken, WM/G dr. W. J. Goedheer, WM/G ir. E. J. M. van Heesch, WM/G dr. J. A. Hockzema, WM/G drs. H. W. Kalfsbeek, WM/G dr. ir. L. C. J. M. de Koek, WM/G drs. A. W. Kolfschoten, WM/G (a) dr. J. Lok, WM/G (u) drs. A. F. G. van der Meer, WM/G mevr. drs. A. L. Nijsen-Vis, WM/G dr. D. Oepts, WM/G dr. A. A. M. Oomens, WM/G dr. ir. H. W. Piekaar, WM/G dr. ir. R. W. Polman. WM/G dr. W. R. Rutgers, WM/G dr. W. J. Schrader, WM/G dr. F. C. Schüller, WM/G (11) ir. J. W. A. Zwart, WM/G (u) Wetenschappelijk medewerker in Euratom-FOM-verband: dr. E. P. Barbian dr. B. Brandt dr. G. G. Lister^,-.' Theoretische afdeling: dr. ir. R. W. B. Best, WM/V dr. ir. J. P. Goedbloed, WM/V (u) dr. J. Rem, WM/V dr. J. J. Lodder, WM/G mevr. drs. A. E. P. M. van MaanenAbels, WM/G ir. J. W. Mugge, WM/G dr. ir. T. J. Schep, WM/G (u) Wetenschappelijk assistent: A. Ta! Gastmedewerker: dr. M. A. Bornatici dr. J. Faulkner dr. E. Lazaro (a,o)

dr. J. W. Long (a,o) dr. A. Nocentini (a,o) dr. F. Pegoraro (a,o) dr. R. Pozzoli (a,o) Student: A. J. van den Bogert (a) H. van Dcukeren J. A. W. van Dijk (a) 0 . Griebling (a) P. R. Jonkers T. J. M. Kerkhoven (a) A. W. Kolfschoten (o) 1. B. van der Laan M. J. C. Leermakers J. H. H. M. Potters (o) T. Timmers (o) G. B. de Vries (a) Laboratoriumassistent: ing. C. J. Barth W. van den Boom ing. G. J. Boxman ing. P. J. Busch ing. J. J. Busser ing. J. J. L. Caarls G. van Dijk A. C. Griffioen ing. B. de Groot C. A. J. Hugenholtz W. Kooijman ing. O. G. Kruyt H. A. van der Laan D. J. Maris t ing. W. J. Mastop ing. B. J. H. Meddens A. A. Ravestein P. H. M. Smeets B. de Stigter ing. H. W. van der Ven ing. A. Verheul T. G. A. Winkel (u) Elektrotechnische afdeling Hoofd: ir. A. M. van Ingen, WM/V Documentatie/administratie: H. T. G. Spitholt Bijzondere ontwerpstudies: ing. P. Hellingman ing. P. Manintveld Dienst voor elektronica Elektronicus: ing. A. Agterberg C. A. J. van der Geer, MIERE F. T. M. Koenen J. Pouwelse ing. A. J. Putter H. J. F. van Ramele N. J. M. Woudenberg (o) Reparatie en controle: J. J. Kamp

H. J. W. de Vor Elektrochemie: B. J. J. Grobben Consulent rekenmachine-toepassingen: dr. H. Schrijver, WM/G Senior systeemontwerper: ing. T. C. van der Heiden Systeemprogrammeur: ing, J. A. Verdoes Dienst energietechniek Hoofd: A. B. Sterk Technicus: A. F. van der Grift M. van der Kaaij S. W. T. de Kroon Mechanisch-technische afdeling Hoofd: ir. M. F. van Donselaar, WM/V Assistent: P. de Rijcke t Instrumentmaker»' Hoofd: F. A. Meeuwissen Souschef: W. J. H. Nobbenhuis Instrumentmaker: S. W. Bode B. S. Q. Elzendoorn G. E. Godschalk L. de Jong W. Kersbergen A. H. Kragten J. Nienhuis W. J. P. Nieuwhoff G. A. Wildschut P. M. Wortman Magazijnbediende: C. T. Kuppens ' Constructie-tekenkamer Hoofd: ing. A. van Haasterea (o) D. M. Imhof (a) Constructeur: J. Q. M. van Leuscen H. Oosterom J. Pluygers P. R. Prins Reproduktie Hoofd: P. A. van Kuyk Tekenaar: W. Tukker Fotograaf: W. van Zanten

Personeelsbezetting

Dienst voor vacuiimfysica en technologie Hoofd: ing. W. J. J. Wolfis Technicus: O. R. Blogg E. C. de Bruin P. F. M. Delmee D. L. Wardenaar Glasblazer: H. Warsen Secretariaat Hoofd: mevr. H. Toft-Betke Medewerkster: mevr. E. Foppema (a) mevr. P. C. van Geuns-de Bruijne mevr. J. M. Hamers-Smit mej. E. P'ostma (o) mevr. F. M. Stenfert-Bouman mevr. H. J. C. Thoden van Velzen mevr. L. P. M. van Veenendaalvan Uden mej. G. Verweij Bibliothecaris: D. Spruijt Personeelfunctionaris: H. J. Lammers Technische onderhoudsdien.it Hoofd:

T. W. Westra Monteur: J. C. Goes C. J. Tito J. T. de Waal Algemene dienst'Hoofd: ing. D. A. Bergman Financiële administratie Hoofd: E. M. van Kelegom A djunct-boekhoudster: mej. N. Versluis A dministratief medewerkster: mevr. P. M. Sesink-Zwezerijnen Telefoniste/receptioniste: mevr. L. A. M. Maurer-Ording Centraal magazijn Magazijnmeester: L. Gieling Magazijnbediende: S. Credoe (o) C. Kooijman

185

Terreinen en tuin Hoofd: J. M. Klees Medewerker: W. C. van Wijk Huishouding Hoofd: C. W. Coomans Hoofd kantine: mevr. M. J. C. de Groot-de Wit Medewerkster: mevr. M. A. Koppelaar-Leegwater mej. E. de Waal Bewaking: C. J. Kranendonk Chauffeur/ monteur: C. A. van Kilsdonk Laboratoriumbediende: L. Snijder (o) Volontair: A. P. T. Bruijnzeel (a,o) P. H. M. Corbet (a,o) M. C. van Doorn (a,o) P. H. J. Goorden (a) j . van Gorsel (a,o) J. P. Groen (a,o) H. W. van Haren (a,o) A. H. M. van Hees (o) N. J. W. M. van den Helder (a,o) P. J. Kloet (a) G. G. Kok (a,o) ' M. Kolkman (a) F. R. F. Mangelsdorf (a) C. A. van Miltenburg (o) B. J. Mijnarends (a,o) H. Nijkamp (a) G. den Ouden (o) A. A. J. Rutjens (o) I. R. Sanders (a,o) G. Smilde (a,o) H. J. Stigter (a) C. F. Tanahatoe (a,o) G. Vastenburg (a) J. Weeda (a,o) P. J. van 't Westeinde (a,o) A. P. M. van Zeijl (o) WERKGROEP TN III dr. H. J. Hopman, WMIV dr. ir. E. H. A. Granneman, WMIG drs. P. H. de Haan, WM/G drs. P. C. de Jagher, WMIG (o) drs. G. C. A. M. Janssen, WMIG (a) dr. B. Jurgens, WM/G (a) dr. R. Jayakumar, WM (o) dr. P. Massmann, WM (Euratom-FOMverband) ing. J. ter Beek, TA

ing. T. Bolhuis, TA (a) M. Dasia, TA (a) ing. H. G. Ficke, TA } . Fokkema, TA (a) ing. J. de Graaf, TA ing. R. L. Groenewegen, TA (o) ing. P. J. H. Jansen, TA J. Ladru, TA ing. L. M. C. Muijtjens, TA (o) J. Piepenbroek, TA ing. J. D. E. Platvoet, TA W. Tebra, TA H. J. Timmer, TA H. van der Veen, TA ing. A. J. M. Vijftigschild, TA WERKGROEP TN VI ir. A. H. M. Olbertz, WM/G ir. G. L. Oomen, WMIG WERKGROEP TN VII ir. P. A. E. M. Janssen, WMIG ir. A. J. Mesland, WMIG ir. B. F. M. Pots, WMIG Hoge-energiefysica WERKGROEP H-th-A drs. L. H. Karsten, WMIG drs. R. B. J. Pijlgroms, WMIG dr. J. Smit, WM/G mevr. dr. H. J. Hoffman, WM (a,o) WERKGROEP H-th-G drs. A. C. Heemskerk, WM/G (o) drs. H. A. Slim, WM/G (a) dr. P. W. Johnson, WM (a,o) WERKGROEP H-th-L dr. ir. R. M. F. Houtappel, WMIV dr. P. J. M. Bongaarts, WMIG drs. J. W. van Holten, WMIG (a) drs. R. H. P. Kleiss, WMIG (a) dr. P. van Nieuwenhuizen, WMIG (a,o) WERKGROEP H-th-N drs. A. T. M. Aerls, WM/G drs. P. J. G. Mulders, WM/G drs. A. N. J. J. Schellekens, WM/G WERKGROEP H-th-U drs. M. E. Lemoine, WMIG drs. C. M. E, Otten, WMIG (o) drs. M. J. Zuilhof, WM/G dr. D. J. Darby, WM (o) SECTIE H VAN HET NIKHEF prof. dr. A. N. Diddens, WMIV, directeur

186

WERKGROEP H-NI dr. C. Daum, WM/V dr. F. Udo, WM/V dr. J. Bron, WM/G (a) drs. D. Buikman, WM/G (a) dr. P. Duinker, WM/G dr. K. J. F. Gaemers, WM/G (a) drs. R. T. Jongerius, WM/G drs. M. J. Jonker WM/G (a) drs. W. G. J. Langevcld, WM/G (a) dr. H. P. Paar, WM/G
WM/G

FOM

Operateur: W. P. S. van Braam P. Heymens Visser N. C. G. MacNack A. F. J. Meijer W. L. Oosterhuis F. W. van Rijn (o) F. de Zwart Constructeur-tekenaar: H. W. A. Schuijlenburg Technicus: i. C. M. Stam Hoofdprogrammeur-.iysteemanalist: D. A. Sastradiwiria Assistent(e) meet- en scanwerk: J. I. van den Berg W. Brogt

E. Euwe H. W. Exmann A. E. van Griethuijsen G. van 't Hof mevr. F. C. H. Huyser mevr. S. M. de Jong-van Zanten G. Keysers t mevr. E. G. Koek-Tippmann drs. T. J. van der Linde mej. S. H. Phillips mevr. A. Reus (o) mevr. J. H. Visser-Jansen mevr. H. E. van Vliet-Hempel A. Voorbraak mevr. J. H. Wischoff-Bos WERKGKOEP NIJMEGEN drs. H. J. M. de Bock, WM/G drs. F. J. G. H. Crijns, WM/G dr. H. G. J. M. Tiecke, WM/G (o) dr. J. J. M. Timmermans, WM/G (v) drs. J. S. M. Vergeest, WM/G mevr. H. J. M. Derks-van den Reek, TA (a) mevr. A. J. T. M. van DuurenKloppenburg, TA drs. P. F. Klok, Systeemprogrammeur mevr. G. E. Mulder-de Groot, TA mevr. T. M. Onstein-Rutten, TA (o) mevr. J. E. G. Oosterhof-Meij, TA mevr. C. G. H. van de VeerdonkElbers, TA WERKGROEP GENEVE prof. dr. ir. J. C. Sens, WM/V, leider dr. ir. F. C. Erné, WM/V drs. G. J. Bobbink, WM/G dr. M. A. van Driel, WM/G drs. P. M. Kooijman, WM/G dr. J. Timmer, WM/G (o,a)

Theoretische Natuurkunde WERKGROEP TH I drs. L. C. J. M. Mooren, WM/G (o) Technische Fysica WERKGROEP TF I ir. J. Ridder, WM/G (a) WERKGROEP TF 111 drs. R. G. J. M. van der Lans, WM/G (al

189

IKQ

STICHTING INSTITUUT VOOR KERNPHYSISCH ONDERZOEK

190

Curatorium

prof. dr. J. Blok, voorzitter prof. dr. J. C. Kluyver, secretaris dr. A. A. Boumans, penningmeester prof. dr. G. den Boef dr. E. F. de Haan

Directie instituut

prof. dr. A. H. Wapstra, algemeen wetenschappelijk directeur dr. J. Schutten, technisch en beherend directeur

191

Verslag van het Curatorium De in aanbouw zijnde MEA-versneller was in 1978 de enige versneller van het IKO die deeltjes versnelde. Een viertal malen namelijk werd het bouwen aan MEA gedurende korte perioden onderbroken voor het uitvoeren van bundeltests. In die periode werd een bundel van 85 MeV het lage-encrgiestation binnengevoerd vooi het beproeven van detectieapparatuur en het starten van enkele experimenten. Dit jaar was ook het afscheid van prof. dr. A. H. W. Aten Jr. Op 21 januari werd Atens 70ste verjaardag feestelijk gevierd. Tot de zomer werkte Aten onverflauwd door. Na de zomer werden Atens activiteiten, ondanks zijn verzet, door een ernstige ziekte steeds ernstiger belemmerd. Op 18 januari 1979 overleed Aten. Bij zijn afscheid van de Universiteit van Amsterdam op 9 november werd Aten tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw benoemd. Aten behoorde met Bakker en Heijn tot de grondleggers van het IKO. Aten was ook internationaal een van de pioniers van de radiochemie. In Nederland heeft hij het gebruik van radioactieve isotopen geïntroduceerd en gestimuleerd. De ontwikkeling van de radiochemie op een kernfysisch versnellerinstituut is zijn werk geweest. Hij was niet alleen een uitstekend radiochemicus, maar ook een bezielend interdisciplinair wetenschapsman. Het IKO heeft een van zijn voortrekkers verloren. In deze interimperiode op weg naar MEA waren organisatorische kwesties de belangrijkste onderwerpen van de drie curatorenvergaderingen. In een overeenkomst met de Vrije Universiteit werd de basis gevormd voor het deelnemen van fysici van de VU met eigen instrumentarium aan experimenten met MEA. Het Curatorium zal worden uitgebreid met een curator op voordracht van de VU. De concept-overeenkomst met FOM, UvA, KUN en VU voor de tweede fase van het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-Energiefysica werd besproken en geamendeerd.

De FOM stelde een 'commissie voor evaluatie van de personeelsopbouw IKO' in om te adviseren over de personeelsopbouw zoals deze zou moeten zijn als MEA in bedrijf is. De wijze waarop deze commissie zal werken, werd besproken. De door de FOM verrichte 'evaluatie chemische afdeling' rapporteerde gunstig over het wetenschappelijk programma en de produktiviteit van deze afdeling. Ook volgens het Curatorium is deze afdeling onontbeerlijk voor het IKO. Mede door het interdisciplinaire en maatschappelijk relevante karakter van veel radiochemisch onderzoek is deze afdeling een welkome aanvulling op de zuivere kernfysica. De interne organisatie van deze afdeling zal moeten worden aangepast. Daarom werden door het Curatorium de organisatorische taken van de groepsleider vanaf april voor één jaar bij de beherend directeur gelegd. De eisen van de veiligheids- en arbeidsinspectie maken enige bouwkundige voorzieningen voor de radiochemische laboratoria noodzakelijk. Een eerste fase werd in 1978 uitgevoerd. Ook dit jaar werden twee vergaderingen van de Ondernemingsraad bijgewoond door vertegenwoordigers van het IKO-Curatorium en het FOM-bestuur Anderzijds hadden vertegenwoordigers van de OR rechtstreekse inbreng bij enkele agendapunten van Curatoriumvergaderingen. De financiële ruimte voor het IKO wordt steeds krapper. Voor het grote meningsverschil met O en W over de inflatiecorrectie in de afgelopen jaren werd dankzij medewerking van FOM en ZWO een compromis gevonden. Het niet volledig uitvoeren van deze correctie in komende jaren roept problemen op. Directie en Curatorium besloten in verband hiermee de incidentele loonkostenstijging streng te bewaken.

} . C. Kluyver

0 192

Algemene Inleiding Organisatie In het verslagjaar werd een overeenkomst ondertekend met de Vrije Universiteit over voorbereiding van toekomstig samenwerken in het gebruik van MEA. De looptijd van deze overeenkomst strekt tot het inwerkingtreden van de tweede fase van de overeenkomst tussen FOM, IKO en een aantal universiteiten, waarbij IKO zal opgaan als de sectie Kernfysica van het Nationale Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica, NIKHEF, dat in 1975 werd gesticht. In verband hiermee zijn zowel IKO als de VU betrokken in het overleg over de contractueel noodzakelijke nieuwe versie van de NIKHEF-overeenkomst fase II, die op 1 januari 1980 in werking moet treden. Met het oog op deze toekomstige samenwerking vindt op directieniveau geregeld overleg plaats tussen de sectie Hoge-energiefysica van het NIKHEF en het IKO. In verband met het hierbij naar voren komende verlangen naar meer delegatie van bevoegdheden aan het nieuwe Instituut werd overleg gepleegd met andere directies binnen FOM en met het Uitvoerend Bestuur van FOM. De contacten met de Technische Hogeschool te Delft werden eveneens geïntensiveerd, niet in de laatste plaats in verband met de benoeming aldaar van prof. dr. H. Postma, die is geïnteresseerd in de cryogenc aspecten van het toekomstige werk bij MEA. Vermelding verdient dat op 16 mei de Minister van Onderwijs en Wetenschappen, dr. A. Pais, een bezoek bracht aan het IKO en werd rondgeleid langs de in opbouw zijnde versneller en de bijhorende experimentele hallen. Op internationaal gebied werd deelgenomen aan overleg tussen directeuren van laboratoria werkend in het inlcrmediaire-energiegebicd. Het ligt in de bedoeling dat dit overleg jaarlijks zal worden herhaald. Wat betreft de behuizing, werden de kantine en de bibliotheek verplaatst. De verbouwing van de vrijgekomen ruimte kon nog niet worden voltooid. Overleg over het nieuw te bouwen radiochemische laboratorium leidde tot een opzet in twee fasen, waarvan de eerste op grond van veiligheidseisen hoge urgentie heeft. Een zeer belangrijk punt voor de toekomstige ontwikkeling was het overleg, in het verslagjaar afgesloten, over

de inflatiecorrectie op de aan het IKO verleende kredieten voor de bouw van de wetenschappelijke apparatuur rond MEA. Het bereikte resultaat garandeert dat een geheel van opstellingen kan worden gebouwd dat voldoende is voor redelijk gebruik van de versneller; het bracht echter wel mee dat de bouwperiode van deze opstellingen met twee jaar moest worden verlengd. MEA (de 300 MeV-versneller

in aanbouw)

In 1978 is een viertal bedrijfsperioden van enkele weken geweest. De bundel is opgevoerd tot een energie van 85 MeV op de targets in het lage-energiestation. Ondanks enkele bedrijfsstoringen, voornamelijk in de injector, kon worden aangetoond dat de bundellijnen redelijk werkten, al zal uiteraard de bundelkwaliteit nog moeten worden verbeterd. Het ontworpen programma van experimenten met de bundel moest echter beperkt blijven door de prioriteit die aan de voltooiing van MEA wordt gegeven. In het tijdschema van deze bouw is geen verandering gekomen. Dit betekent dat de bouw volgens schema vorderde. Alle versnellersecties staan thans opgesteld, en het vacuümsysteem is zo ver gevorderd dat erop wordt gerekend in het vroege voorjaar van 1979 een eerste bundel naar het eind van de versneller te brengen. Van de 12 versnellerstations zijn 3 geheel gereed; alle 12 zullen begin 1980 zijn voltooid. Bundellijnen en hallen De magneten voor het bundelsysteem naar de hogeenergiehallen werden (grotendeels) geplaatst. In de elektronenverstrooiingshal is het onderstel van de grote spectrometeropstelling klaargekomen. Wat betreft de hal voor experimenten met pionen en muonen is nog overleg gaande over de optimale indeling in verband met verlangens van de Vrije Universiteit. De eerste onderdelen voor het supergeleidend muonenkanaal werden ontvangen. De VU kreeg een budget toegewezen voor de bouw van een pionenkanaal '; pion-muonhal; deze bouw zal in onderling overig w orden uitgevoerd. Een studie werd gemaakt van de mogelijkheid bij het pionentarget een opstelling te bouwen voor parasitaire bestraling van chemische preparaten. Ook werden ontwerpen gemaakt en bestellingen geplaatst voor de opstellingen in de chemische hoge-energiehal. De lage-energie-elektronenverstrooiingshal is gebruiksklaar; zonder de druk door de prioriteit voor de bouw van MEA zou daar een interessant meetprogramma van

193

start kunnen gaan. In de chemische hal in het lageenergiestation werden eveneens verschillende opstellingen voltooid en, in de bundelperioden, beproefd. Wetenschappelijk

programma

Buiten het werk van de chemische afdeling dat boven werd beschreven, werd vooral aandacht besteed aan het afronden van een aantal artikelen waarin reeds vroeger verricht werk werd vastgelegd. Nieuwe experimenten geschiedden voornamelijk met het oog op de behoeften^,van de promovendi in deze afdeling, buiten het 1KCX Zowel in de elektronenverstrooiingsafdeling als in de pion-muonafdeling werd een internationale miniconferentie gehouden. Een verslag verscheen van de eerste conferentie. Leden van de elektronenverstrooiingsafdeling namen deel aan experimenten te Mainz, CEA (Parijs) en MIT (Boston) wat tot enkele interessante publikaties leidde. Ook de pion-muongroep werkte mee aan verschillende experimenten bij SIN in Zurich, CERN in Geneve, CEA in Parijs; ook werd meegewerkt aan een experiment bij LAMPF in Los Alamos. Op de miniconferentie op dit gebied bleek duidelijk dat de medewerkers van deze groep erin zijn geslaagd zich in dit voor hen nieuwe gebied op te werken tot een niveau waar internationaal mee wordt rekeninggehouden. Het jaar 1979 is het laatste van het bestaan van het oude IKO. Dit jaar zal nog veel vergen aan voorbereidingen voor toekomstig werk met de eigen versneller in het nieuwe gebied. Het jaar daarop, wanneer het IKO als partner in het nieuwe NIKHEF zal zijn opgenomen, zal de doorbraak moeten brengen naar een nieuw en, naar het zich laat aanzien, vruchtbare periode in het experimenteel programma van ons Instituut. J. Schutten A. H. Wapstra

194

Verslag IKO-ondernemingsraad De IKO-OR heeft zich in 1978 naast de gebruikelijke zaken met enige activiteiten beziggehouden die duidelijk bepalend zijn geweest voor het gezicht van de OR in 1978.

om een rapport klaar te hebben werd voorjaar 1979 genoemd. De OR Iaat zich in deze kwestie door een onafhankelijk adviseur bijstaan. Rapport evaluatie chemie

Het NIKHEF-contract Het NIKHEF-contract is het gehele jaar door actueel geweest binnen de OR. De structuurcommissie van de OR (SCOR) heeft de concept-contracten bestudeerd en haar opmerkingen kenbaar gemaakt aan de directie en het curatorium. Helaas heeft deze inspanning nog geen merkbaar effect gehad op de definitieve concept-tekst. De OR moest de concepten van de directie ontvangen, en werd door de directie goed, maar wel achteraf, op de hoogte gehouden.

In opdracht van FOM werd een evaluatie uitgevoerd over programma en omvang van de chemische afdeling. Na parafrasering werd het rapport aangeboden aan de OR om het rapport van commentaar te voorzien. Nog voordat de OR kon reageren bleek uit de notulen van het UB dat er in feite al een standpunt is bepaald t.a.v. de chemische afdeling van het IKO. De ondernemingsraad stelt vast dat het rapport gebruikt wordt om een reeds bestaand voornemen uit te kunnen voeren. De commentaren van de ondernemingsraad zijn alsnog aan FOM gestuurd.

1KO-VU contract Ook het IKO-VU-contract heeft enige tijd de aandacht van de OR getrokken. De opmerkingen, die door de ondernemingsraad en anderen naar aanleiding van dit contract gemaakt zijn, zouden zoveel mogelijk in het contract worden verwerkt doch door tijdgebrek zijn zij slechts als bijlage aan het contract toegevoegd. Rapport Personeelsopbouw In opdracht van FOM wordt er door een commissie 'CEPI' (Commissie Evaluatie Personeel IKO) een advies uitgebracht over de meest doelmatige personeelsopbouw van NIKHEF-K. Om deze commissie van basisinformatie te voorzien is er door de directie IKO een rapport personeelsopbouw opgesteld. Bij het totstandkomen van dit rapport is de OR nauw betrokken geweest en heeft duidelijk inspraak kunnen hebben op de inhoud. De ondernemingsraad kan zich dan ook, behoudens enkele kleine punten, verenigen met dit rapport. Met de leden van de commissie CEPI heeft de ondernemingsraad een kennismakingsgesprek gevoerd in oktober 1978. Bij dit gesprek kwam naar voren dat de werkwijze van de commissie nog niet vast lag, evenmin als de preciese manier van rapporteren. Als streefdatum

Veiligheid Op het gebied van de veiligheid is dit jaar veel werk verzet. De veiligheidsdienst heeft afgelopen jaar een aantal veiligheidsvoorschriften opgesteld. Deze veiligheidsvoorschriften (in totaal 12) en het jaarverslag veiligheid werden met de ondernemingsraad besproken en nadat de opmerkingen van de ondernemingsraad verwerkt waren, goedgekeurd. Ook heeft de ondernemingsraad een veiligheidscursus aangevraagd. Deze zal worden gegeven door instructeurs van het veiligheidsinstituut. Door tijdnood is deze cursus echter uitgesteld tot medio maart 1979. Salarisproblematiek De problematiek van het wel of niet toekennen van schaalwijzigingen dook dit jaar twee maal op. In de eerste helft van dit jaar was er nog een aantal bevorderingsvoorstellen van de technische groepen bij FOM in behandeling. De problemen bij de behandeling hiervan heeft ertoe geleid dat de IKO-directie in juni een stuk heeft opgesteld over de 'Procedure voor behandeling van salarisvoorstellen'. De OR geeft hier zijn reactie op. In september blijkt dat het stuk nog niet officieel door FOM erkend is. Er blijkt dat ook de IKO-formatieplannen niet door FOM erkend zijn.

195

In oktober ontvangt de ondernemingsraad brieven van enkele IKO-medewerkers die het niet eens zijn met de behandeling van hun salarisvoorstel. Uit de discussie blijkt dat de directie niet weet aan welke FOM-criteria bevorderingsvoorstellen moeten voldoen. Op grond van eigen criteria heeft IKO-directie een aantal voorstellen afgewezen. Een van de ïedenen van de bestaande onduidelijkheid is, dat men bezig is om een nieuw systeem op te zetten en dat IKO (FOM) nu in een overgangsfase zit. De directie deelt mee dat er gewerkt wordt aan een systeem van functie-omschrijvingen en dat er op het IKO nieuwe formatieplannen gemaakt worden. De ondernemingsraad vraagt zich echter af of deze plannen dan wél goedgekeurd zullen worden.

De nieuwe verkiezingsdatum wordt nu vastgesteld op 28 februari 1979. Bovenstaande zaken hebben een grote rol gespeeld in 1978. Daarbuiten waren er ook andere zaken die onder de aandacht van de ondernemingsraad kwamen. Om enkele te noemen: rapport onregelmatige werktijden, dat door een commissie van de ondernemingsraad opgesteld wordt, een regeling voor verlof voor eigen rekening, de komende samenwerking met de andere instituten binnen het Wetenschappelijk Centrum Watergraafsmeer, het functicclassificatiesystcem. financiën en het reglement van de ondernemingsraad.

Namens de IKO-ondernemingsraad, R. Brettschneider secretaris

Verkiezingen In verband met het in de pas brengen van de verkiezingen en de reglementen besluit de ondernemingsraad om de verkiezingen 3 maanden te vervroegen.

Ondernemingsraad

Reglementscommissie

Structuurcommissie

J. Schutten, voorzitter A. H. Wapstra, p/v. voorzitter M. Dickhoff, voorzitter vooroverleg R. Brettschneider, secretaris G. Box, tot 27-9-78 E. C. v. Dantzig, tot 9-3-78 K. Hogenes, tot 25-5-78 F. R. Stock, tot 27-9-78 B. J. Meijer, tot 12-12-78 R. Nagel, tot 12-12-78 C. M. Huis G. L. Hammer D. de Jong T. G. B. W. Sluijk P. U. ten Kate, m.i.v. 9-3-78 E. W. A. Lingeman, m.i.v. 27-9-78 J. W. C. v. Steeden, m.i.v. 25-5-78

W. C. Hermans L. Lapikas P. W. F. Louwrier F. R. Stock

A. Balkenende A. L. J. Boerkamp L. Lapikas A. G. C. Vogel R. Nagel, tot 12-12-78 M. van Gelderen, m.i.v. 12-12-78

Commissie Personeelszaken K. Bakker C. M. Huis B. J. Meijer H. Bokman C. Lammers, adv. lid L. H. Kuijer, toegevoegd lid J. T. Veenboer, toegevoegd lid

FPR-commissic R. Brettschneider D. de Jong L. Lapikas J. Oberski Financiële commissie

Verkiezingscommissie G. J. Evers L. H. Kuijer D. de Jong

T. B. W. Sluijk D. de Jong P. U. ten Kate M. H. C. M. Dickhoff

196

Financieel verslag EXPLOITATIEREKENING Lasten


1977 ƒ 11.600.390

362.339 383.603 285.806

Personeelskosten Algemene kosten: Onderhoud gebouwen, inventaris, terrein Kantoor-, reis-, verblijf-representatiekosten Verwarming, belasting, verzekering, bewaking

12.243.000

440.000 428.000 255.000

1.031.748

1 123 000 Bedrijfskosten: Elektrische energie, gas en water Laboratorium en werkplaatsbenodigdheden Stralingshygiëne en -bescherming, Medische controle Rekenfaciliteiten

652.317 947.105 87.000 269.323

1.955.745 689.377 3.360.684 203.487 507.195 74.139

634.000 993.000 90.000 468.000 2 185 000 806.000 2.940.500 314.000 — —

Bestuurskosten Instrumenten Overige aanschaffingen BTW-compensatie 74-77 Vervanging werktuigmachines

19.611.500

19.422.765

INVESTERINGSREKENING Uitgaven 1978 (voorlopige afrekening)

1977 87.153 1.255.586 1.342.739 * Uitgaven inzake de sectie Kernfysica van het Nationaal Instituut voor Kernen Hoge-energiefysica. zie investeringsrekening FOM op blz. 32.

Nieuwbouw en inrichting Rente en aflossing van leningen voor bouw e.a. radiochemisch laboratorium Wetenschappelijke basisapparatuur; 300 MeV-project •)

f 85.000

700.000

785.000

197

Baten


1977 Subsidies: Stichting FOM Philips Eindhoven Ministerie 0 en W voor reizen BTW-compensatie 74-77

18.428.500 201.000 25.499 507.195

19.344.500 210.000 37.000 19.591.500 20.000

10 1/59 1Q4

173.693 5.012 74.139 7.727

Overige inkomsten In 1977 vervallen reserveringen Vervanging werktuigmachines Begrotingsverschil 1975

19.422.765

19.611.500

Ontvangsten 1977 ƒ

ƒ 87.153

1.255.586 1.342.739

Subsidie van de Gemeente Amsterdam voor rente en aflossing voor leningen voor bouw e.a. radiochemisch laboratorium Subsidie en voorschotten FOM voor wetenschappelijke basisapparatuur

/

1978 (voorlopige afrekening) ƒ 85.000 700.000

785.000

198

Toelichting Daar het wachten op de vaststelling van de definitieve cijfers van de jaarrekening tot een ongewenste vertraging in het drukken van het verslag zou leiden, zijn in de exploitatierekening onder het verslagjaar de cijfers vermeld van de vastgestelde begroting. Onder het daaraan voorafgaand jaar zijn dan de cijfers van de jaarrekening vermeld, zoals deze bij de afsluiting van dat boekjaar werden vastgesteld. De cijfers van de exploitatie- en investeringsrekening, die betrekking hebben op 1977 werden ontleend aan het financieel verslag over 1977 dat door Blömer en Co. accountants ie Utrecht werd gecontroleerd en door de Raad van Bestuur van de Stichting FOM werd goedgekeurd. Het financieel verslag ligt op het FOM-bureau ter inzage. Exploitatierekening Onder LASTEN zijn onder meer de personeelskosten opgenomen. Deze omvatten salarissen en toelagen, alsmede het werkgeversaandeel in pensioenpremies en •.ociale lasten. De overige posten spreken voor zichzelf. Buiten de eigenlijke IKO-groepen wordt gastvrijheid verleend aan een groep van de NV Philips', werkzaam op het gebied van ionenimplantatic, o.a. met het doel halfgeleiders te prepareren geschikt voor stralingsdetectic. De materiële en personeelskosten specifiek voor deze groepen bestemd, die geheel voor rekening van de NV Philips' Gloeilampenfabricken komen, zijn niet in

de staat van lasten en baten van de Stichting IKO opgenomen. Onder BATEN vindt men onder andere het subsidie van de Stichting FOM, waaruit de exploitatiekosten worden bestreden. Investeringsrekening Onder dit hoofd vallen de uitgaven, die worden bestreden uit een subsidie van de Stichting FOM: de kosten van nieuwbouw en inrichting van laboratoria, alsmede aankoop van wetenschappelijke basisapparatuur. die niet uit het normale exploitatiebudget kunnen worden bekostigd. De in deze staat vermelde bedragen zijn de uitgaven en inkomsten, die hebben plaatsgevonden in het jaar, dat boven de desbetreffende kolom is vermeld, onverschillig of ze betrekking hebben op aanschaffingen, die ten laste van dat jaar komen of nog ten laste van vorige jaren. De eindafrekening van deze posten vindt niet per begrotingsjaar maar per object plaats. De Gemeente Amsterdam verleent een jaarlijks subsidie voor rente en aflossing van leningen, die werden gesloten voor het financieren van de bouw e.a. van het radiochemisch laboratorium, dat in 1959 gereed kwam. Bovendien draagt de Gemeente bij door het terrein met de voormalige gasfabriek in bruikleen af te staan. Zij neemt daardoor de huurwaarde, die niet in de jaarrekening 1977 van de Stichting IKO is opgenomen, voor haar rekening.

200

Onderwerpen van onderzoek Het volgende is ongeveer de inhoudsopgave van het Annual Report 1978 dat in het Engels verschijnen zal. 1. Eleklronenverstrooiing 1.1. Inleiding 1.2. Elcktronenverstrooiing met MEA 1.2.1. Elastische magnetische verstrooiing aan Ip-schilkcrnen 1.2.2. Elastische verstrooiing bij 180° aan »3.«'lCu 1.3. Experimenten in andere laboratoria 1.3.1. Elastische magnetische verstrooiing bij grote impulsovcrdracht 1.3.2. Elastische clektronenverstrooiing aan «Al 1.3.3. Achterwaartse verstrooiing aan "K

1KO

4.3.2. Opbrengst in splijtprocessen 4.3.3. Calibraties 4.4. Medische en biologische toepassingen 4.5. Nieuwe instrumentatie 4.5.1. De lage-cncrgiehal

4.5.2. De hoge-energichal 5. Technische afdelingen 5.1. Vcrsnellertechniek 5.2. Computersystemen 5.3. Elektronica 5.4. Mechanische technologie 6. MEA 6.1. Constructie en installatie 6.2. Bedrijf Publikaties

e n "•'•In

1.3.4. Proton-uitsloot coïncidentiemetingen aan a He 1.4. Nieuwe instrumentatie 1.4.1. Het 100 McV-station 1.4.2. Het 300 MeV-bundelsystcem 1.4.3. De QDD- en QDQ-spcctrometers 1.4.4. Detectiesystemen voor de spectro meters 1.4.5. Overig instrumentarium voor het 300 MeV-station 2. Pion- en muon-fysica 2.1. Inleiding 2.2. Pion-muonhal

2.2.1. Introductie 2.2.2. Pionenproduklietarget 2.2.3. Het supergeleidend muonkanaal 2.2.4. Bundcloptiekstudies 2.3. Experimenten in andere laboratoria 2.3.1. Exotische atomen 2.3.2. Vangst van muonen in kernen 2.3.3. Splijting door vangst van muonen 3. Theorie 3.1. Inleiding 3.2.Sterk inclastische elcktronenverstrooiing aan MCa in het transversale gebied 3.3. Quadrupooleffccten in pionischc atomen door sterke wisselwerking 3.4. Coherente produktic van neutrale pioncn in het isobaar-doorway model 4. Chemie 4.1. Inleiding 4.2. Radiochcmie 4.2.1. Produktie van radionucliden 4.2.2. Aktiveringsanatyse 4.2.3. De chemie van astatium 4.2.4. Hot atom chemie 4.2.5. Stralingschemie: pulsradiolyse 4.3. Kernchemie 4.3.1. Opbrengst in fotonucleaire reacties

L. K. Peker, F. W. N. de Boer. P. Koldewijn, R. Beetz, J. Konijn: Evidence for crossing of negative parity hands in even-even nuclei arounds A A_ 150. Verh. Dtsch. Phys. Ges. (1977) (no. 6) 893. (Frühjahrstagung Konstanz der Faehgruppen Kernphysik der DPG, NNV und SPG vom 21.-25. Ma'rz 1977 in Konstanz.) J. Konijn. F. W. N. de Boer. R. Beetz, L. K. Peker: Aligned rotation of ociupole-vibrational states in deformed nuclei. Verh. Dtsch. Phys. Ges. (1977) (no. 6) 894. (Friihjahrstagung Konstanz der Fachgruppen Kernphysik der DPG, NNV und SPG vom 21.-25. Marz 1977 in Konstanz.) L. K. Peker, F. W. N. de Boer, R. Beetz, J. L. Maarleveld, J. Konijn: An anomalous behaviour of the y-vihrational hand in '5i:Dy. Verh. Dtsch. Phys. Ges. (1977) (no. 6) 934. (Friihjahrstagung Konstanz der Fachgruppen Kernphysik der DPG, NNV und SPG vom 21.-25. Marz 1977 in Konstanz.) J. K. Panman, R. Beetz. F. W. N. de Boer, J. Konijn. I. Bergström, K. Fransson, G. Tibell, K. Zioutas. L. Tauscher, G. Baekenstoss, H. Koch, P. Blüm, L. Simons: Determination of the effective quadrupole moment in ""Tti with pionic X-rays. Verh. Dtsch. Phys. Ges. (1977)(no. 6) 941. (Frühjahrstagung Konstanz der Fachgruppen Kernphysik der DPG, NNV und SPG vom 21.-25. Marz 1977 in Konstanz.) A. C. Rester, R. Gosselar, C. GUnther, H. Hübel, J. Lange, L. Posthumus, J. Konijn, B. van Nooijen: Energy levels in MZr populated by H4Sr (a, 2ny). Proc. Internat. Conf. on Nuclear

Structure, Tokyo, Sept. 5-19. I (1977) 305. L. K. Peker, F. W. N. de Boer, P. Koldewijn, J. Konijn: Crossing of negative parity bands in even-even nuclei around A --a 150. Proc. Internal. Conf. on Nuclear Structure. Tokyo. Sept. 5-19, I (1977) 391. J. Konijn, F. W. N. de Boer, L. K. Peker, H. Verheul: Evidence of an awn-spin negative parity band in K'"Gd, Proc. Internal. Conf. on Nuclear Structure, Tokyo. Sept. 5-19, I (1977) 395. I.. K. Peker, F. W. N. de Boer, J. Konijn, P. Koldewijn: On the nature of the \uperhand in ""Dy. Proc. Internat. Conf. on Nuclear Structure, Tokyo. Sept. 5-19, I (1977) 397. H. Euteneuer. H. Rothhaas. O. Schwentker, J. R. Moreira, C. W. de Jager. L. Lapikas, H. de Vries, J. Flan?. K. ltoh, G. A. Peterson, D. V. Webb, W. C. Barber, S. Kowalski: Elastic electron scattering from the multipole moment distributions of i5Mg. Phys. Rev. 16C (1977) 1703. I. Sick, J. B. Bellicard, J. M. Cavedon. B. Frois, M. Huet, P. Leconte, A. Nakada, Phan Xuan Hö, A. Platchov. P. K. A. de Witt Huberts, L. Lapikas: Radial distribution of valence neutrons from elastic electron scattering. Phys Rev. Lett. 38 (1977) 1259. J. Konijn, F. W. N. de Boer, P. Koldewijn, R. Beetz, L. K. Peker: Aligned rotation of octupole-vibrational states in deformed nuclei. Z. Phys. A284 (1978) 233. F. W. N. de Boer, L. K. Peker, P. Koldewijn, J. Konijn: Crossing of negative parity bands in even-even nuclei around A ="/50. Z. Phys. A284 (1978) 267. K. Bos: Determination of atomic masses from experimental data. Proefschrift, Amsterdam, 15 februari. C. J. Leurs: Chemical aspects of the radioactive decay mS/i—»yCl. Proefschrift, Amsterdam, 22 februari. J. A. Bijl, F. M. Kaspersen, L. Lindner: Synthesis of 's3I-4-(3-dimethylaminopropyltimino)-7-iodoquinoline. J. Label. Compounds & Radiopharm. 14 (1978) 43. A. H. W. Aten Jr., J. C. Kapteyn: The chemical state of radio-nitrogen atoms produced in water. Radiochem. Radioanal. Lett. 32 (1978) 83. L. K. Peker, F. W. N. de Boer, J. Konijn: On the nature of the superband in '5liDy. Z. Phys. A283 (1978) 67.

^_


201

verslag

A. A. C. Klaasse, V. Paar: The paradoxial octupolc-miiltiplel pattern in "Ctt. Nucl. Phys. A297 (1978) 45. R. P. Singhal, M. W. S. Macauley, P. K. A. de Witt Huberts: Folding of proton size in nuclear structure calculations. Nucl. Instr. & Meth. 148 (1978) 113. R. Bcetz, F. W. N. de Boer, J. K. Panman, J. Konijn, P. Pavlopoulos, G. Tibell, K. Zioutns. I. Bcrgström, K. Fransson, L. Tauscher, P. Bliim, R. Guigas, H. Koch, H. Poth, L. M. Simons: High spin states atid neutron multiplicities after pion capture in ""Ta and -«»B/. Z. Phys. A286 (1978) 215. P. W. F. Louwricr, R. Buitenhuis, E. Bracke. K. Oostveen, A. H. Kruijar, J. Wisse, L. Lindner: A computerized pulse-radiolysis system. Nucl. Instr. & Meth. 151 (1978) 381. R. Beetz, F. W. N. de Boer, K. Fransson, J. K. Panman, L. Tauscher, G. Tibell: Determination of the effective quadrupole moment in 1H1Ta with pionic x-rays. Nucl. Phys. A300 (1978) 369. Dz. Ganzorig, P. G. Hansen, T. Johansson, B. Jonson, J. Konijn, T. Krogulski, V. D. Kuznctsov, S. M. Polikanov, G. Tibell. L. Westgaard: Fission of muonic ="-TA and 33»U. Phys. Lett. 77» (1978)257. L. Lindner: On January 22nd, 1978 Prof. Dr. A. ƒƒ. W. Aten, Jr. celebrated his 70th birthday. Radiochim, Ada 24 (1977) i. C. J. Leurs, J. Bocrsma, L. Lindner: Chemical state of 3ltCI from beta decay of 31<S in sulphates. Radiochim. Ada 24 (1977) 155. G. A. Brinkamn, J. Th. Veenboer, J. Visser, L. Lindner: Hot atom chemistry of "F in liquid fluorobenzenes. Radiochim. Acta 24 (1977) 161. K. D. van der Linde, S. Spoelstravan Balen, F. M. Kaspersen, P. W. F. Louwricr, L. Lindner: Perfluoropropenc as scavenger in "F-recoil systems. Radiochim. Acta 24 (1977) 167. P. W. F. Louwrier, A. T. L M. HendriksBcrgen, G. Hakkaart-van der Steeg, M. J. van der Haagen, C. M. N. Bakker: Radiolytic hydrogen formation in transition metal sulphate crystals containing water of crystallization. Radiochim. Acta 24 (1977) 183. R. Buitenhuis, C. M. N. Bakker, F. R. Stock, P. W. F. Louwrier: Rate constants for the reaction of e-ai, -with EDTA and some metal EDTA-

complexes. Radiochim. Acta 24 (1978) 189. P. Polak: Ion exchange separations of nitrosyl complexes of Ruthenium in hydrochloric acid. Radiochim. Acta 24 (1977) 193. Dz. Ganzorig, P. G. Hansen, T. Johansson, B. Jonson, J. Konijn, T. Krogulski, V. D. Kuznctsov, S. M. Polikanov, G. Tibell, L. Westgaard: The union capture rate in s"Th and lmV studied in the fission mode. Phys. Lett. 78B (1978) 41. T. W. Donnely, J. W. van Orden. T. de Forest Jr., W. C. Hermans: Meson exchange currents in deep inelastic electron scattering from nuclei. Phys. Lett. 76B (1978) 393. E. Roth, N. E. Holden. I. L. Barnes. P. J. De Bievre, W. H. Johnson, R. L. Martin, H. G. Thode, A. H. Wapstra, N. N. Greenwood, R. Hagemann, H. S. Peiser, N. Saito, L. Malatcsta, A. A. Vlcek, D. Desmartcau. Commission on Atomic Weights (II.1) Meeting: 13-16 August 1977. /. New definitions of atomic weights. 2. Review of atomic weights. 3. Reviewed the results of its action for labelling of materials for isotopic composition. 4. Report of subcommittee on assessment of isotopic composition. 5. Decided to undertake a continuing review of data on atomic weights and isotopic compositions of non-terrestrial materials. Comptes Rendus 29th IUPAC General Assembly IUPAC Information Bull. (1978) 95. C. N. M. Bakker, F. M. Kaspersen: Labelling with l:"i of chloroquineanulogucs for the detection of ocular melanoma, J. Label. Compounds & Radiopharm. 15 (1978) 681. A. H. W. Aten Jr.: A simple approximation for build-up factors. Int. J. Appl. Radiat. Isotop. 29 (1978) 637. F. M. Kaspersen, J. Th. Veenboer: Radiochemical purity of cyclotron produced •'"$. Int. J. Appl. Radiat. Isotop. 29 (1978) 693. G. A. Brinkman, I. Hass-Lisewska, J. Th. Veenboer, L. Lindner: Preparation of "COCIj. Int. J. Appl. Radiat. Isotop. 29 (1978) 701. E. G. Auld, H. Averdung, J. M. Bailey. G. A. Beer, B. Dreher, H. Drumm, K. Erdman, U. Gastaldi, E. Klempl, K. Merle, K. Neubecker, C. Sabey. H. Schwenk, V. H. Waltber, R. D. Wendling, B. L. White, W. R. Wodrich:

First observation of x-rays from amiprotonic hydrogen. Phys. Lett. 77B (1978) 454. U. Gastaldi, R. D. Wendling, E. G. Auld, H. Everdung, J. Bailey, G. A. Beer, B. Drcher, K. L. Erdman, E. Klempt, K. Merle, K. Neubecker, C. Sabcv, H. Schwenk, B. L. White, R. Wodrich: A cylindrical multiwire high-pressure gas proportional chamber surrounding a gaseous II > target with a Milar separation foil 6 inn thick. Nucl. Instr. & Meth. 156(1978) 257. P. D. Zimmerman, J. M. Finn. C. F. Williamson, T. de Forest, W. C. Hcruians: Deep-inelastic electron scattering from 4"Ca in the transverse region. Phys. Letters 80B (1978) 45.

Interne rapporten T. de Forest Jr.: Comtemparary and perspective problems in nuclear structure investigations by electron scattering. Invited talk IV Seminar on "Electromagnetic Interactions of Nuclei at Low and Medium Energies', Moscow. USSR, 13-15 december 1977. (78/1) R. S. Hicks: An investigation into possibilities and utility of an IKO gammaray facility. Part J: Suggestions for experiments. (78/2) C. de Vries: The IKO experimental program. Paper presented at the Frascati Workshop on 'Few body systems and Electromagnetic interactions', March 1978. (78/3) P. F. Yergin: A survey of methods for discriminating between pions and electrons in magnetic spectrometer systems, for use in photopion experiments at IKO and/or Bates (MIT).

(78/4). Bijdragen aan conferenties F. M. Kaspersen, G. A. Brinkman: Reactie van hete atomen in organische systemen. Bijeenkomsi KNCV-sectie organische chemie. Leiden, 17 februari. C. de Vries: The IKO experimental program. Workshop on Few body systems and clectronmagnetic interactions, Frascati. maart. A. H. Wapstra: IKO and its facilities. Meeting of directors of medium energy facilities. Los Alamos. USA, 29 maart.

202

NNV-vcrgadcring, Utrecht, 30-31 maart 1978. J. Konijn, F. W. N. de Boer, L. K. Peker, H. Verheul: The level structure of >">Gd. J. Konijn e.a.: High spin states and neutron multiplicities after pion capture in ""Ta and '-"Bi. Fission of muonic «-T/i and *mU.

T. de Forest, W. C. Hermans, T. W. Donncly, J. W. van Orden: Bijdragen van mesonen-exchangestromen tot inelastische neutronenverstrooiing. L. Lapikas, H. de Vries: Isospin dependence of transverse quadrupole transitions in "C. Conference on Nuclear Physics, Edinburg, Groot-Brittannië, 5-7 april. L. Lapikas, P. K. A. de Witt Huberts, H. de Vries, J. B. Bcllicard, J. M. Cavedon, B. Frois, M. Huet, Ph. Lecomte, A. Namada, Phan Xuan Hu, S. K. Platchkov, T. Sion: Radical distributions of valence nucleons from electron scattering. Conference on Nuclear Physics, Edinburg, GrootBrittannië, 5-7 april. A. van Langevclde, E. K. J. Pauwels, C. T. Koch, C. N. M. Bakker, F. M. Kaspcrsen, S. Packer, R. B. Iwema: Localization of "'l-labelcd quinoline analogs in goldhamsters with Green melanoma. First symposium on radiopharmacology, Innsbruck, Oostenrijk, 21-24 mei. C. de Vries: Status and future of the IKO electron scattering facility. Symposium on nuclear physics with electron accelerators. Main/, W.-Duitsland. 24-27 mei. E. G. Auld, J. M. Bailey. G. A. Beer. B. Drchcr. H. Drumm, K. Erdmann, V. Uastaldi. H. Kalinowski. F. Klcmpt, K. Merle, K. Neubecker. C. Sabev. B. D. Wcndling, B. I.. White. W. R. Wodrich: pp and pd interactions at threshold in gaseous H< and />_• targets. 4th European antiproton symposium. Barr, Frankrijk, 26-30 juni. D. de Jong, H. Kooiman. L. Lindner. F. M. Kaspcrsen, G. A. Brinkman: Production of carrier]ree 7"."Br. 2nd Int. Symposium on radiopharmaceutical chemistry, Oxford, Engeland. 3-7 juli. J. H. Koch, E. Moniz: Coherent .t° photoproduction in the isobar-hole formation. Int. Conf. on photopion nuclear physics, Renselacr, USA, 4-29 augustus.

IKO

Proceedings VIII International Conference on few body systems and nuclear forces, Graz, augustus 1978, ed. H. Zing e.?.., Springer Verlag. G. J. F. Blommcstijn, Y. Haitsma, R. Mooy, R. van Dantzig, I. Slaus: A four-dimensional approach to almost 4.T H(d,2p)n data. p. 199. G. J. F. Blommcslijn, R. Mooy, R. van Dantzig, I. Slaus: The D(p,2pin reaction at 50 MeV. p. 201. B, Balestri, J. Y. Berlin, B. Coupat, A. Gerard, L. Gucchi, G. Fournicr, E. W. A. Lingeman, J. Miller, J. Morgenstern, J. Picard, B. Saghai, K. K. Seth, C. Tzara, P. Vernin: Elastic scattering differential cross sections of .1* on deuterons at 47 MeV. p. 227. Proceedings Conference Modern Trends in Elastic Electron Scattering, Amsterdam, 31 augustus-1 september 1978. L. Lapikas: Results of 180° electron scattering experiments, p. 49. P. K. A. de Witt Huberts: Radii of valence nucleon orbits from high magnetic multipole (e,e') measurements. p. 21. J. Oosterhuis, R. Boertwema, F. M. Kaspersen, A. van Langevclde, E. K. J. Pauwels: Investigation on compounds with photon-emitting nuclides for detection of eye melanoma. Conference association for eye research, Amsterdam, september. E. K. J. Pauwels, A. van Langevelde, F. M. Kaspersen, R. Boertwema, J. A. Oosterhuis, S. Packer: Tumor accumulation of "'i-labcled quinoline analogs in goldhamsters with Greene melanoma. 16 Int. Jahrcstagung Gesellschaft für Nuklearmedicine, Madrid, Spanje. 24-27 oktober. J. Konijn: Nuclear excitation induced by the beta decay of bound muons. A new pionic 4f-id transition in Ta, Re and Bi, and the strong interaction level shifts and widths of the pionic 4j and 3d states. Vergadering NNV-sectie Kernfysica, Delft. 27 oktober.

Wetenschappelijke voordrachten J. Bailey: Prolon-antiproton atoms. Zeeman-laboratorium, Amsterdam, 27 januari. J. Konijn: Kernfysica met pionen en muonen. Vnn der Graaff-laboratorium,

Utrecht, 10 februari. J. H. Koch: Pion-nucleus scattering in the Isobar-hole model. KVI, Groningen. 7 februari. A. H. Wapstra: Precision determination of atomic masses. Univcrsité de Louvain-la-Neuve, België, 23 februari. C. de Vries: Toekomstig onderzoek met de 500 MeV lineaire versneller van het IKO. Natuurkundig laboratorium, Amsterdam, 2 maart. J. Bailey: Exotic atoms. Vrije Universiteit, Amsterdam, 13 maart. J. Bailey: Past and future mesic alom experiments. TH-Delft, 14 maart. J. Konijn: Enkele kernfysische experimenten met .?- en u-mesonen. TH-Delft. 25 april. J. Konijn: New pionic 4f-3d transitions in Ta, Re anti Bi; u induced fission. RU-Groningen, 23 mei. P. F. A. Goudsmit: Search for anomalous muon-nucleus interactions, precision measurement uf 2p-ls transitions in muonic 'Li, "C and "C. SIN. Villigen, Zwitserland, 21 juni. J. Baily: Particle and nuclear physics at intermediate energies. CERN, Geneve. 16 augustus. J. Bailey: The Amsterdam 500 MeV electron lineac and its experimental .-r-n facility. Univcrsitiit Bielefeld, W.Duitsland, 11 september. P. K. A. de Witt Huberts: Surface magnetization distribution of nuclei from elastic electron scattering. Johan Gutenberg Universitat, Mainz, W -Duitsland, 8 december.

203

Personeelsbezetting

A Igemeen wetenschappelijk directeur: prof. dr. A. H. Wapstra Technisch en beherend directeur: dr. J. Schutten Adviseur van de directie: prof. dr. A. H. W. Aten t

Wetenschappelijk medewerker: dr. G. Box dr. S. W. Brain ir. J. H. h Distelbrink dr. W. A. Gillespie (o) dr. A. Hurkmans dr. C. W. de Jager drs. E. Jans drs. W. Kegel (o) dr. L. Lapikas dr. R. Maas dr. H. de Vries dr. P. K. A. de Witt Huberts Wetenschappelijk assistent: P. H. M. Keizer A. M. Selig H. W. de Waard (o)

Radiochemische afdeling

PI-MU groep

Wetenschappelijk directeur: dr. L. Lindner Wetenschappelijk medewerker: dr. G. A. Brinkman drs. D. de Jong dr. F. M. Kaspersen {o) drs. J. Korsse dr. P. W. F. Louwrier dr. P. Polak drs. M. T. A. Teeling, gedetacheerd door Universiteit van Amsterdam drs. G. W. M. Visser Analist en technisch assistent: C. N. M. Bakker J. Boersma (o) E. L. Diemer J. J. van Gelder mej. J. C. Kapteyn mej. H. Kooiman (o) B. Peelen L. A. Pronk (a) ing. J. D. de Ruiter A. Schimmel F. R. Stock J. T. Veenboer J. Visser J. Wisse Glasinstrumentmaker: W. van der Veen

Hoofd: dr. J. M. Bailey Wetenschappelijk medewerker: dr. H. Arnold drs. G. J. F. Blommestijn dr. R. van Dantzig dr. P. F. A. Goudsmit dr. P. Koldewijn dr. ir. J. Konijn dr. J. Kozyczkowski (o) dr. E. W. A. Lingeman dr. J. W. Maas (o) dr. B .J. Meijer (o) drs. R. B. M. Mooy (o) Wetenschappelijk assistent: J. H. van Dijk J. K. Panman (o)

(a) geeft aan dat de persoon in het verslagjaar werd aangesteld of voor langere tijd aanwezig was, al dan niet bezoldigd; (o) geeft aan dat de persoon in het verslagjaar het instituut heeft verlaten.

1. INSTITUUT

Elelitronenverstrooiingsafdeling Wetenschappelijk directeur: prof. dr. C. de Vries

ir. J. G. Noomen Hoofd elektronische en bedrijfsgroep: ing. J. B. Spelt Hoofd mechanische groep: ing. A. G. C. Vogel Hoofd bedrijf MEA: L. H. Kuijcr Technicus: K. Bakker H. Bar H. J. Bartels I. H. Boelsma H. Boer Rookhuizen ing. H. Bokman W. E. J. Buitenhuis ing. N. R. Geuzebroek P. J. M. de Groen E. Heine B. Heutenik N. Hoetmer H. Huitema L. W. A. Jansen G. J. Koenderink ing. J. J. van Koeverden Brouwer ir. F. B. Kroes J. J. Kuijt ing. A. Maaskant C. Moerman R. Nagel C. W. J. Noteboom ing. C. Schiebaan H. Schwebke ing. T. G. B. W. Sluijk W. A Sleman A. C. Sioffelen A. M. A. van der Voort H. C. Vriese P. Wieten M. H. W. Wilbrecht (o)

Theoretische afdeling Elektroniscii-Digitale afdeling Wetenschappelijk medewerker: dr. T. de Forest drs. W .C. Hermans dr. J. H. Koen

Groep Versneller Techniek

Hoofd: ir. P. J. T. Bruinsma Projectleider EM1N/AFBU: ir. G. Luyckx Ingenieur: ir. R. Hoekstra

Hoofd: ir. E. Kwakkel Elektronicus: A. L. J. Boer kamp E. A. van den Born N. Dijkstra J. T. van Es G. J. Evers C. J. Harmsen J. J. Hogenbirk ing. P. U. ten Kate E. Kok A. H. Kruijer

204

ing. K. Oostveen J. S. Pcbesma H. Z. Peek ing. J. P. Pol C. Reek A. T. K. van Reen E. Ros J. Stolte J. H. van Trigt dr. J. L. Visschers ing. A. N. M. Zwart Mechanicus: W. j . Schendeier Magazijnbeheerder: l. de Boer Medewerker magazijn: C. Fcijen, gedetacheerd door Gemeente A msterdam Software afdeling

IKO

G. Koopman P. H. Thobe J. van Veen Fijnbankwerker: M. Bron P. Faber G. H. Kochof J. S. Langedijk D. Spruit Leerling: H. E. Droge E. Prins (o) R. B. Wegman Vacuümafdeling Hoofd: ing. A. P. Kaan Vacuiimtechnicus: H. G. Bruijne J. A. Heemskerk Y. Lefevere W. F. H. P. Verlegh

Hoofd: drs. L. J. Oostrijk Programmeur: dr. J. E. P. de Bie E. C. van Dantzig drs. M. van Gelderen C. M. Huis ir. W. de Vries ing. W. M. Witsel (o) R. F. van Wijk ing. W. R. Wijninga

Hoofd: dr. J. C. Post Technisch assistent: C. L. J. A. Audenaerde ing. J. A. M. Peperkamp

Mechanische afdeling

Technische en huishoudelijke dienst

Hoofd tekenkamer: ing. J. H. M. Bijleveld Hoofd instrumentmakerij: i. Touw Werkuitbesteding: i. van der Veen Tekenaar-constructeur, tekenaar: R. P. I. Arink A. Boucher ing. M. H. C. M. Dickhoff T. Gelderblom P. I.assing ing. L. Veerman Administratie: mevr. J. G. Boomgaard-Hilferink Galvano-tcchnicus: H. Beumer P. Daalmeijer Instrumemmaker-fijnmechanicus: G. J. Bosman R. Brettschneider M. Doets G. C. Gerritsen

Hoofd: K. E. Ovezall Medewerker: R. 1. H. Breukers K. Hogenes H. P. Masseling F. Ploeg (a) A. Prins T. Rinia (o) C. Ypma N. H. van Zutvent Kantinebeheerder: J. Kolkman Medewerkster: mevr. M. Steehouder-van Nigtevegt mevr. E. H. Vermeer-Specht (o) Medewerkster huishouding: mevr. E. Heiner-Tasma mevr. I. F. Holwijn-Felter (o) mevr. S. E. H. Moi-Thuk-ShurgSparendam mevr. A. Vitali-Pees mevr. V. Zeko-Simic

Veiligheidsdienst

Bewaker: C. T. Ardonne W. K. Curvers (o) W. van Geene J. L. Jansen W. Jelles G. Snelling Berg Algemene dienst Hoofd, tevens bedrijfsingenieur: A. Balkenende Secretaresse: mevr. J. van Bueren-Kooij mej. A. M. Burger (a,o) mevr. M. A. Hettema mej. P. Koolmeijer mevr. M. Oskam-Tamboezer Bibliothecaresse: mej. N. Kuijl Boekhouder: G. W. Briaire A ss. boekhouder: mej. J. J. E. Tierie Hoofd algemeen magazijn en transport: G. L. Hammer Algemeen magazijn en transport: A. Bieshaar (o) A. Langenhorst J. van Lunteren E. Quasten H. A. M. van der Roest (o) W. de Vries Telefoniste-typiste: mevr. W. J. Botter-Scheen mevr. G. A. Harmsen-van den Heuvel Offsetdrukker: H. J. Hultzer Stafmedewerkers Personeelfunctionaris: C. Lammers Beleid en organisatie: dr. J. E. J. Oberski Aarts voor stralingshygiëne: drs. J. W. C. van Steeden Gastmedewerker: prof. dr. J. T. O'Brien (o) dr. A. Olin (o) dr. R. M. Woloshyn (a,o) prof. dr. P. Yergin (a,o) Volontairs F. C. Bakker (a,o) i. J. Baivert (a)

205

Personeelsbezetting

A. J. Broek W. Deijs (o) P. F. M. Dielemans (o) B. J. Dolfin (a) R. C. P. Drost (a,o) A. Dijkstra (a) H. Eerdhuyzen (o) H. G. W. Eggenkamp (a,o) J. A. P. van den Ende (a,o) G. A. Fries (a,o) F. G. Hceman (a,o) R. J. H. Jans (o) J. W. Lankamp (a,o) I. C. J. E. Majoor (a,o) M. T. Meyer (a) F. M. M. van Ophem (a; t A. Pietersen (a,o) G. Roebert (o) E. T. Schouten (a,o) P. M. Souren (a,o) R. Stammes (o) G. A. Weller (a,o>

2. N.V. PHILIPS' GLOEILAMPENFABRIEKEN Wetenschappelijk en technisch personeel Wetenschappelijk medewerker: dr. G. E. J. Eggermont dr. ir. W. K. Hofker drs. W. J. M. J. Josquin dr. ir. J. Politiek dr. Y. Tamminga Hoofdassistent: P. Bakker D. P. Oosthoek J. H. A. Schipper Assistent: F. R. M. Hendrikse J. G. Hoenderdos R. A. Jongkoen N. J. Koeman H. Peters J. H. Rector R. Stroo

Studenten Werkplaats A. A. M. Kuyk (a) S. C. M. N. de Ronde (a) J. M. van der Velden (a) J. M. Verheijen (a) F. Witzenhausen

Hoofd, tevens hoofd mechanische afdeling IKO: H. J. M. Akkerman Instrumentmaker: J. J. Arendse H. F. R. van Doornik P. Schreuder Constructeur: F. J. Ferguson Secretaresse: mevr. G. N. Otto-Hetebrij Volontair: B. F. A. Lammerse

206

Adressen van laboratoria en instituten waar FOM-grocpen zyn gehuisvest (situatie per 1-1-1979)

Natuurkundig Laboratorium der Vrije Universiteit De Boelelaan 1081 1081 HV AMSTERDAM

AMSTERDAM

020-5489111 K i l , A VIII, VS-A II

FOM-Instititul voor A loom- en Molecuulfysica Kruislaan 407

DELFT

Postbus 4188? 1009 DB AMSTERDAM 020-946711 TNI1I

Interuniversitair Reactor Instituut Mekelweg 15 2629JB DELFT 015-784852 VS-DI

Natuurkundig Laboratorium van de Universiteit van Amsterdam Valckenierstraat 67 1018 XE AMSTERDAM 020-5229111 Mt V, VS-A I

Laboratorium voor Technische Natuurkunde Lorentzweg 1

Laboratorium voor Fysische Chemie Nieuwe Achtergracht 127

EINDHOVEN Cyclotrongebouw Den Dolech 2 Technische Hogeschool

Zeeman-laboratorium der Universiteit van Amsterdam Plantage Muidcrgracht 4

Afdeling der Technische Natuurkunde Technische Hogeschool Den Dolech 2

1081 TV AMSTERDAM

Postbus 513 5600 MB EINDHOVEN 040-479111 M XII, VS-E, TN VII, Th I

Postbus 513 5600 MB EINDHOVEN

ENSCHEDE

Postbus 4395 020-930951

Laboratorium voor Algemene Natuurkunde Westersingel 34 050-115144 K III-A, K/VS X-G Technisch-fysische laboratoria Universiteitscomplex Paddepoel Nijenburgh 18 9747 AA GRONINGEN 050-115917 A III, Mt VI Kernfysisch Versneller Instituut der Rijksuniversiteit Universiteitscomplex Paddepoel Zernikelaan 25 9747 A A GRONINGEN

040-479111 KVIII. KXII.AV

1009 AJ AMSTERDAM

GRONINGEN

2600 GA DELFT

Van der Waals-laboratorium Valckcnierslraat 67 1018 XE AMSTERDAM M I-A. M H-A, M 111-VdW, M VIII, MXI-A, VS-A III

Instituut voor Kernphysisch Onderzoek Oosterringdijk 18

1211GENEVE 23

Zwitserland 09-4122836111 NIKHEF-H Genève

2628 AL DELFT

015-782195 Mil, MUI, MtlII

015-785355 K XI, M XI-D, VS-DII, VS-DN/D TF I, TF II, TF III

020-946711 NIKHEF-H Amsterdam

Organisation Européenne pour la Recherche Nucléaire CERN

9718 C M GRONINGEN

Laboratorium voor Metaalkunde Rotterdamseweg 137

Instituut voor Theoretische Fysica Universiteit van Amsterdam Valckenierstraat 65 1018 XE AMSTERDAM 020-5229111 M V I A I, M V I A II, H-th-A

Postbus 20240 1000 HE AMSTKRDAM M lll-FCh

GENEVE

Afdeling der Technische Natuurkunde Technische Hogeschool Twente Drienerbeeklaan 5 Postbus 217 7500 AE ENSCHEDE 053-899111 Mt VIII, TN VI

050-115700 K UI-B Instituut voor Theoretische Natuurkunde Universiteitscomplex Paddepoel Hoogbouw WSN Nettel bosje 2 Postbus 800 9700 A A GRONINGEN

050-116903 K VI-G, M Vl-G, H-th-G Laboratorium voor Vaste Stof Fysica Melkweg 1 9718 E P GRONINGEN

050-115439 VS-G LEIDEN Gorlaeus Laboratoria der RU Wassenaarseweg 76 Postbus 9502 2300 RA LEIDEN

071-148333 MV-L

207

Huygens Laboratorium Wassenaarseweg 78

UTRECHT

Bijschriften illustraties buiten de tekst

2333 AL LEIDEN

Van 't Hoff-laboratorium voor Fysische en Colloidchemie Transitorium 3 Padualaan 8

Foto's: Wim van Zanten, tenzij anders vermeld.

071-148333 MI-L, MII-L/HL, VS-LII Kamerlingh Onnes Laboratorium Nieuwsteeg 18 Postbus 9506 2300 RA LEIDEN

070-141341 K/VSX-L, MtlV, MII-L/KOL, VS-LI.VS-LIII

3584 CH UTRECHT

030-532877 M V-U Fysisch Laboratorium Universiteitscentrum De Uithof Princetonplein 5 Postbus 80000

Instituut-Lorentz Nieuwsteeg 18 2311 SB LEIDEN 071-131725 M VI-L, VS-th-L, H-th-L NIEUWEGEIN FOM-Instituut voor Plasmafysica Overeindseweg 2 Postbus 7 3430 AA NIEUWEGEIN 03402-31224

NIJMEGEN Fysisch Laboratorium Katholieke Universiteit Toernooiveld 1

3508 TA UTRECHT

omvattende: Laboratorium voor Kernfysica en Vaste Stof 030-532414 (VS); 532512 (K) K VI-U, VS-U I Laboratorium voor Experimentele Fysica 030-532294 AII, AIV, A VI, Mt IX, VS-U II Robert J. Van de G raaf f-laboratorium 030-532512 KV Instituut voor Theoretische Fysica Princetonplein 5 Postbus 80000

6525 ED NIJMEGEN

3508 TA UTRECHT

080-558833 A Vil, VS-N, VS-BSB, NIKHEF-H Nijmegen

030-533056 M VI-U, VS-th-U, H-th-U

Instituut voor Theoretische Natuurkunde Katholieke Universiteit Toernooiveld 1 6525 ED NIJMEGEN

080-558833 M VI-N, VS-DN/N, H-th-N PETTEN Energieonderzoek Centrum Nederland Westerduinweg 3 Postbus 1 1755ZG PETTEN

02246-6262 KIX

Omslag Argonionlaserbundel van 1 watt, behorend bij een Raman-verstrooiingsexperiment aan vaste waterstof onder hoge druk. Het verlichte ciltndertje aan de onderkant van de foto is het ingangsvenster van de cryostaat. Het vierkant bovenaan is een afbuigspiegel. (Natuurkundig Laboratorium, UvA.) bh. 2 Boogontlading in waterstof gas in inmiddels ontmanteld TURHEexperiment. (FOM-Instituut voor Plasmafysica te Nieuwegein.) bh. 4 Westertoren te Amsterdam, de oude behuizing van een drukijkopstelling van het Van der Waals-laboratorium. bh. 12 Manometers van een hoge-drukopstelling in het Van der Waals-laboratorium, Amsterdam. bh. 14 Het bureau van de Stichting FOM aan het Lucasbolwerk 4 en 5 te Utrecht. bh. 29 Integratoren voor te meten signalen van Ringboog II (FOM-Instiluut voor Plasmafysica). bh. 35 Resultaten van spectroscopisch onderzoek, dat wordt uitgevoerd in de groep M Hl-FCh (Fysisch Chemisch Laboratorium te Amsterdam). bh. 36 Ook op het Kernfysisch Versneller Instituut te Groningen is de documentatie over elektronische apparatuur lang,, merhand veel omvangrijker dan de apparatuur zelf. bh. 47 Buitenaanzicht van de hoge-fluxreactor te Petten. bh. 55 Werkzaamheden aan de ionenbron van het KVl-cyclotron.

J^l^

208

blz. 61 Draaibank in het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica te Amsterdam. Foto F. Monterie. bh. 67 Voedingskast behorend bij het gaswervelexperiment van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica. Foto F. Monterie. blz. 73 'Recycling' (Werkgroep A III, Groningen). blz. 81 Gecombineerde veldionenmicroscoop/ atom probe (Werkgroep Mt VIII aan de TH-Twente). blz. 92 Kernresonantie-opstelling voor het meten van Knight-shifts in vloeibaar-metaallegeringen (Werkgroep VS-G, Laboratorium voor Vaste Stof Fysica te Groningen). blz. 101 Het beeldscherm vertoont het tijdspectrum van de intensiteit van een gepolariseerde monochromatische neutronenbundel, zoals deze wordt gemoduleerd in een transmissieexperiment door de beweging van een magnetische domeinwand in transformatorhlik (Werkgroep VS-DI, Interuniversitair Reactor Instituut te Delft).

Redactie J. Heijn Omslag en typografie P. Groenendaal Foto's W. van Zanten en anderen Druk Schilperoord. Vinkeveen Bindwerk Van der Linden, Loenersloot Gezet uit Times Roman

blz. 114 Het aanbrengen van meetspoelen onder het schild van de torus van Ringboog II (FOM-Instituut voor Plasmafysica). blz. 128 De 'Lorentz-poort', de ingang van het oorspronkelijke Instituut-Lorentz te Leiden die nu is ingebouwd in een nieuwe vleugel van het Kamerlingh Onnes Laboratorium waarin ook het Instituut-Lorentz is gevestigd. blz. 135 Detail drukbalans (Van der Waalslaboratorium). blz. 149 Opstelling voor röntgenolografisch structuuronderzoek van de werkgroep Mt Vlll, TH-Twente. Links op de generator een textuurgoniometer, rechts een zelfgebouwde micro-beam camera voor de terugstraal. blz. 150 Fabricage vun een torusschild (FOMInstituut voor Plasmafysica). blz. 155 Hydraulische pers van 1000 ton (Van der Waals-laboratorium). blz. 156 Opname uit het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica te A msterdam. Foto F. Monterie.

blz. 166 De grote mengkoeler van de werkgroep M XII in opbouw. De foto toont de trillingsvrije ophanging en de heliumcryostaat (Afdeling Technische Natuurkunde TH-Eindhoven). blz. 177 Hoog-energetische computeruitdraai (Zeeman-laboratorium, Amsterdam). blz. 178 Werkzaamheden aan een torus (FOMInstituut voor Plasmafysica). blz. 187 Constructirwerkzaamheden in de hal voor elektronenverstrooiing van de versneller MEA, Instituut voor Kernphysisch Onderzoek, Amsterdam. Foto H. Arnold. blz. 199 Voorlopige bedieningskamer van MEA, Instituut voor Kernphysisch Onderzoek. Foto H. Arnold.

C#S?7% ; i A :: - ,; r

Recommend Documents