Compensatieplan TNO Ypenburg

Compensatieplan TNO Ypenburg Groen- en watercompensatie ten gevolge van de voorgenomen ontwikkelingen op het TNO-terrein te Ypenburg

In opdracht van: ETS boomexperts september 2015

Compensatieplan TNO Ypenburg Groen- en watercompensatie ten gevolge van de voorgenomen ontwikkelingen op het TNO-terrein te Ypenburg

opgesteld op uitnodiging van ETS boomexperts

4 september 2015 BWZ 15-067.2.0

Opgesteld door BWZ Ingenieurs,

Status uitgave:

definitief

Rapport nr. en versie:

BWZ 15-067 v2.0 def

Datum uitgave:

4 september 2015

Titel: Compensatieplan TNO Ypenburg Subtitel: Groen- en watercompensatie ten gevolge van de

voorgenomen ontwikkelingen op het TNO-terrein te

Ypenburg Samensteller:

ing. J. (Jos) van den Hurk

Aantal pagina’s inclusief bijlagen:

44

Project nr.:

BWZ 15-067

Projectleider:

ing. H. (Harry) Zwart MSc.

Naam en adres opdrachtgever:

ETS boomexperts

Fokke Kortlanglaan 137

3845LC Harderwijk

Referentie aanvrager:

-

Akkoord voor uitgave:

Directeur BWZ Ingenieurs

ing. H. (Harry) Zwart MSc.

Paraaf:

© BWZ Ingenieurs bv Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BWZ Ingenieurs bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enige andere werk dan waarvoor het is vervaardigd.

Postbus 183 4100 AD Culemborg Telefoon: 0345 523 130 [email protected] www.bwz-ingenieurs.nl

4

Compensatieplan TNO Ypenburg

Inhoudsopgave

Samenvatting 6 Inleiding 8 1. Plangebied 10 1.1 Afmetingen 1.2 Historie plangebied 1.2.1 Zichtbare historische elementen en structuren op het TNO-terrein 1.3 Huidige situatie plangebied 1.4 Vigerend beleid; boswet of kapvergunning? 1.5 Hoogteligging 1.6 Waterhuishouding 1.7 Bodem 1.8 Flora en fauna 1.8.1 Natuurtoets 1.8.2 Veldbezoek BWZ Ingenieurs

2.

Ontwerpuitgangspunten vanuit analyse

26

3. Scope BWZ Ingenieurs 28

3.1 Groencompensatie 3.2 Watercompensatie

4.

Ontwerp groen- en watercompensatie

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

Locatie Locatie Locatie Locatie Locatie

32

1 2 3 4 5


5

3 Abrupte overgang van bos naar grasland

Samenvatting

De compensatie is een ecologische en landschappelijke kwaliteitsimpuls voor het TNO-terrein en directe omgeving. Het TNO-terrein is een afwisseling van: bossen, moeras, ruigte, gras, water- en oevervegetaties. De abrupte overgangen tussen bos en lagere vegetaties en het ontbreken aan struweel bieden potenties om het ecologisch functioneren van het gebied en de directe omgeving te verbeteren. Door de toevoeging van struweel en bomen langs de bosranden ontstaan geleidelijke overgangen, zogenaamde zoom-mantel-kern opbouw. Deze overgangen bieden een interessant leefgebied voor flora en fauna. Voornamelijk vlinders, bijen en vogels komen af op de bloeiende en besdragende struiken. Als gevolg van de voorgenomen ontwikkelingen worden 21.550m2 bos gekapt en 1644m2 watergang gedempt. Dit te kappen bos omvat 1200 bomen waarvan een groot deel staken met weinig ecologische en landschappelijke meerwaarde. Aangezien de kap valt onder de bomenverordening 2005, waarbij de gemeente heeft verzocht om een kwalitatief compensatieplan, heeft de aanvrager de vrijheid om de compensatie kwalitatief in te vullen naar eigen inzicht. TNO heeft ervoor gekozen om de kap en demping te compenseren op eigen terrein, waarbij de compensatie een meerwaarde biedt voor zowel ecologie en landschap ten opzichte van de huidige situatie. Het doel van deze compensatie is dan ook niet het ‘een op een’ compenseren van het aantal, soorten en oppervlak, maar het bieden van maximale meerwaarde op het TNO-terrein.

6


Na aanleiding van een uitgebreide gebiedsanalyse zijn een 5-tal locaties aangewezen waar de toevoeging van beplanting, natuuroevers en uitbreiding van een poel een positieve bijdrage heeft op gebied van ecologie en landschap. De nieuwe beplanting bestaat uitsluitend uit inheemse gebiedseigen struiken boomsoorten. Deze soorten hebben een positief effect op de flora en fauna van het TNO-terrein en directe omgeving en zorgen voor een grotere biodiversiteit. De struiken, bomen en boomgroepen worden geplant met voldoende onderlinge afstand. Hierdoor groeien deze breed uit en ontstaat een aaneengesloten afwissellende beplanting van struiken en bomen overgaand in ruigte en het bestaande bos.


7

3

Inleiding

Weg richting woonwijk Ypenburg Op het TNO terrein aan de Ypenburgse Boslaan te Ypenburg (Den Haag) zijn diverse ontwikkelingen voorzien. Er worden nieuwe gebouwen gerealiseerd en de bestaande infrastructuur wordt daarop aangepast en uitgebreid. Gezien de locatie van de ontwikkelingen in een bosopstand met watersysteem plaatsvindt, heeft dit effect op het bestaande areaal bomen en water. European Tree Services (ETS) heeft in 2015 een tweetal onderzoeken gedaan naar het bomenbestand. In maart zijn de bomen geïnventariseerd ten behoeve van de kapaanvraag. In april is een boomtechnisch onderzoek gedaan met als doel om te bepalen of er binnen het areaal te kappen bomen exemplaren zijn die te verplanten of te behouden zijn. BWZ Ingenieurs is door ETS gevraagd om dit compensatieplan op te stellen als begeleidend stuk voor bij de kapaanvraag. Hierin is inzichtelijk gemaakt welke arealen bos en water verdwijnen en hoe deze gecompenseerd worden. Wij hebben inzichtelijk gemaakt hoe het huidige gebied van TNO is opgebouwd en is ontstaan. Op basis van de conclusies vanuit de gebiedsanalyse is aan de hand van ontwerpen inzichtelijk gemaakt hoe de compensatie effectief wordt gerealiseerd. De compensatie voldoet aan de vigerende beleidseisen, levert een bijdrage aan het landschap en het ecologisch functioneren van het gebied.

8


Een van de te kappen bosopstanden


9

13

Plangebied

Entreehek TNO Ypenburg

1.1 Afmetingen: Het plangebied omvat het gehele terrein van TNO, vestiging Ypenburg (stippellijn), aangezien de compensatie op eigen terrein plaats vind. Het terrein is ongeveer 530m breed en 585 tot 765m lang. Het totale oppervlak is circa 360.000m2 oftewel 36 hectare. Het terrein is omgeven door een aaneengesloten hekwerk. Ten noorden ligt de Rijksweg A4. Aan oostzijde ligt een warmtekrachtcentrale van ENECO en de (oude) Tedingerbroekplas. Aan de zuid en westzijde grenst de Vinex-wijk Ypenburg.

10


Vogelvlucht luchtfoto TNO-terrein en omgeving (BingMaps.nl)


11

1.2 Historie plangebied: Het plangebied en omgeving hebben door de jaren heen diverse functies en gebruikers gehad. Na aanleiding van prehistorische vondsten werd duidelijk dat Ypenburg al zeer lang bewoond is. Tot in de 12e eeuw bestond het gebied uit moerassen en veen. Het gebied werd ontgonnen door het graven van sloten. Na deze ontwatering begon de 2e grote ingreep: de turfwinning. Hierdoor ontstond een groot veenplassengebied, waarvan de Tedingerbroekplas onderdeel was. De historische kaart 1830-1850 laat de fijnere verkavelingsstructuur en richting zien welke nog steeds zichtbaar is in het plangebied. Door de behoefte aan landbouwgrond aan het einde van de 19e eeuw werd het gebied verder ontwaterd. Er werden twee droogmakerijen gemaakt: polder Nootdorp en polder Tedingerbroek. Vanaf de jaren ’30 worden de rijkswegen A12 en A4 aangelegd. In 1936 werd Vliegveld Ypenburg geopend voor sportvliegers. Op 10 mei 1940 overvielen de Duitse strijdmachten het neutrale Nederland. Duitse parachutisten landden onder meer op vliegveld Ypenburg. Vanuit hier wilden zij doorstoten naar Den Haag. De Duitsers gebruikte het vliegveld om V1’s te lanceren. In 1945 vonden hier voedseldroppings plaats. Tot 1955 was Ypenburg een civiel vliegveld. Vanaf 1955 tot 1968 was het vliegveld in gebruik als militaire vliegbasis. Na 1968 kreeg Ypenburg de indicatie ‘slapende basis’ en werd gebruikt voor ceremonies en door de Koninklijke familie. In 1992 werd het vliegveld wegens bezuinigingen gesloten en werd het grootste deel van het voormalige vliegveld ontwikkeld als de Vinex-wijk Ypenburg. De meest noordoostelijke hoek van het voormalige vliegveld is nu het terrein van TNO, vestiging Ypenburg. Geraadpleegde bronnen: Watwaswaar.nl Wikipedia.nl Archive.is/2Uemm Denhaag.nl

12


Historische kaart 1860: agrarische polder

Historische kaart 1952: agrarische polder en uitbreidingen steden en infrastucturen

Historische kaart 1985: vliegveld Ypenburg als ‘slapende basis’


13

1.2.1 Zichtbare historische elementen en structuren op het TNO-terrein Wanneer de historische kaarten worden vergeleken met de huidige situatie en hoogtekaart worden de overeenkomsten zichtbaar. Deze overeenkomsten zijn de zichtbare historische elementen en structuren. Door de diverse functies van het terrein en bijbehorende landschappelijke ingrepen is te zien dat structuren en elementen deels behouden bleven en deels werden vervangen voor nieuwere waar destijds behoefte aan was. Op de kaart staan de zichtbare elementen en structuren geprojecteerd op de huidige situatie.

1. Noordwest oriëntatie TNO-terrein De hoofdrichting van het terrein is noordwest, dit is op basis van de oorspronkelijke ontginningsrichting en daarmee verkavelingsstructuur van het landschap.

2. Restanten slotenpatroon voormalige polder In het noordelijke deel liggen een 10-tal restanten van het oorspronkelijke verkavelingspatroon. Dit verkavelingspatroon bestond uit vele sloten / watergangen die samen voor de ontwatering van de voormalige polder zorgden. De huidige sloten zijn omsloten door bos en bomen en vormen kaders waarin het bos is aangeplant of ontwikkeld. Als gevolg van dichtslibben door de jarenlange bladval zijn enkele sloten ondiep geworden. Onbekend is of deze sloten zijn verbonden met elkaar en omliggend watersysteem. Enkele sloten zijn drooggevallen.

3. Restanten hoofdwatersysteem (wetering) Het huidige watersysteem wordt deels gevormd door de restanten van de voormalige wetering uit de jaren ’60-‘90. Een 3-tal restanten liggen als brede watergang op het terrein. Deze structuur werd in het verleden doorsneden door de verhardingen van het vliegveld. De bovengrondse centrale bunkers van TNO onderbreken de structuur. De ontsluitingsweg tussen de woonwijk Ypenburg (westkant) en de gebouwen van TNO volgt deels het tracé van de wetering.

4a & 4b. Restanten verharding vliegveld Centraal op het terrein ligt een brede betonverharding (4a). Dit onderdeel vormde een kruising van taxiroutes en de toegang richting een loods. Ten noorden ligt een deels overgroeide klinkerverharding tussen de bosblokken. Opvallend is de afwijkende richting van deze restanten ten opzichten van de voorgaande structuren; verkavelingrichting. De functionaliteit van het vliegveld ging boven de aanwezige patronen.

5. Doorzichten structuren voormalige vliegveld Op de een 3-tal locaties liggen de vijvers en laagten op de voormalige traces van de verhardingen van het vliegveld. De laagten en vijvers zijn waarschijnlijk een gevolg van het efficiënt inrichten van het terrein na verwijderen van verhardingen en funderingslagen. Deze structuren vormen duidelijke open stroken op het terrein, welke deels begroeit raken met opslag van struiken en bomen. (Plan Natuurontwikkeling Ypenburg – Adviesburo RIET)

14


Zichtbare historische elementen en structuren

Restanten hoofdwatersysteem (wetering) nr. 3

Restanten verharding vliegveld nr. 4a


15

1.3 Huidige situatie plangebied: Het huidige terrein is geheel in eigendom en beheer van TNO. Het terrein bestaat voor een groot deel uit bos, waterpartijen en ruigte. Rondom het gehele terrein staat een hekwerk met toegangspoorten. De ontsluiting van het terrein bestaat uit een asfaltweg vanuit de wijk Ypenburg, de restanten van het vliegveld en aan de binnenzijde van het hekwerk loopt een asfaltweg. Aan de noordoostzijde staan de hoofdgebouwen van TNO geclusterd. Centraal op het terrein staan een viertal bovengrondse bunkers met grondwallen.

bos, bomen en opslag gras en ruigte laagte met natte riet/ruigte open water verhardingen bebouwing en buitenruimte

Huidige situatie TNO-terrein 2015

16


1.4 Vigerend beleid; boswet of kapvergunning?: Boswet: De vorm en invulling van de herplant of compensatie is afhankelijk van het vigerende beleid. Voor het TNO terrein te Ypenburg is dit als het volgt tot stand gekomen: In 1998 heeft gemeente Den Haag de grenzen Bebouwde kom Boswet vastgesteld. Ypenburg maakte in 1998 nog geen deel uit van Den Haag. De voormalige gemeente Nootdorp, waar Ypenburg tot 2002 deel van uit maakte, heeft geen bebouwde kom Boswet grenzen vastgesteld. Na de gemeentelijke herindeling heeft de gemeenteraad van Den Haag de grenzen van de bebouwde kom Boswet niet meer gewijzigd. Dit houdt technisch gezien in dat het terrein buiten de bebouwde kom Boswet valt en dus onder werking van de Boswet. Echter is de Boswet niet van toepassing als gronden, vastgelegd in een goedgekeurd bestemmingsplan, geen bosbestemming hebben. Zie onderstaand artikel uit bestemmingsplan Ypenburg Warmtekrachtcentrale, vastgesteld bij raadsbesluit 80 d.d. 18-09-2014.

Bestemmingsplan (Planviewer.nl)

Uit: Bestemmingsplan Ypenburg Warmtekrachtcentrale (vastgesteld) Artikel 6 Maatschappelijk - Explosieven en Munitie De bestemming “Maatschappelijk - Explosieven en Munitie” is toegekend aan het deel van het naast de warmtekrachtcentrale gelegen terrein van TNO dat eveneens binnen de geluidszone van de warmtekrachtcentrale is gelegen. De gronden zijn bestemd voor kantoor- en onderzoeksdoeleinden ten behoeve van defensie en aan defensie gelieerde instellingen met bijbehorende voorzieningen alsmede voor een helikopterlandingsplaats met de daarbij behorende gebouwen, bouwwerken geen gebouw zijnde, wegen, parkeergelegenheden, geluidwerende voorzieningen, groen, water en overige voorzieningen.

Bestemmingsplan Ypenburg Warmtekrachtcentrale


17

Uit: Toelichting Bomenverordening 2005 - RIS129197b_28-jun-2005 Artikel 5: Vergunningen Dit artikel bevat de toetsingscriteria, die in ieder besluit inzake een aanvraag tot vellen van houtopstand genoemd moeten worden. In artikel 6 de criteria inzake een besluit voor een ontheffing. Vooraf wordt opgemerkt dat feitelijk noodzakelijk beheer zelden of nooit tot discussie leidt. Ook juridisch wordt ervan uitgegaan dat (te) zieke of (te) gevaarlijke bomen altijd voor vergunning in aanmerking zullen komen. Een bestuurlijk en juridisch correct besluit is een heldere belangenafweging tussen enerzijds het boombelang (dat zijn belangen tot behoud van houtopstand) en anderzijds het verwijderingsbelang (dat zijn belangen tot verwijdering van houtopstand). De algemeen geformuleerde weigeringsgronden dienen vooral het boombehoud belang en behoeven een nadere uitwerking voor het concrete geval. Ter concretisering van deze weigeringsgronden wordt aansluiting gezocht bij de Haagse beleidsregels inzake het groen. Anno 2005 gaat het daarbij in het bijzonder om “Groen kleurt de stad”, beleidsplan voor het Haagse groen uit 2005. Deze beleidsnota inclusief de bijbehorende begrippen en gebiedskaarten bieden een indicatief handvat ter afbakening van de algemene criteria voor een concrete kapvergunning. Daarnaast wordt er voor een zorgvuldige en zo objectief mogelijke belangenafweging in een concreet geval gebruik gemaakt van een standaard beoordelingsformulier, waarin een afwegingsmodel is verwerkt. Opgemerkt wordt dat naast voornoemde beleidsplan op grond van de Algemene wet bestuursrecht (artikelen 3:46- 3:50 en 4:82 – 4:84) de motivering van het besluit van Burgemeester en Wethouders kan verwijzen naar alle andere gemeentelijke beleidsregels zoals bestemmings-, groen-, bomen-, of landschapsplannen en bijbehorende (beschermings)categorieën en beleidskaarten.

Artikel 10: Herplant-/instandhoudingsplicht Voorschriften. Herplantvoorschriften moeten concreet en eenduidig zijn en mogen zeer gedetailleerd soort, locatie en plantwijze voorschrijven mits dit in het gangbare beleid past. De wijze waarop de zelfstandige herplanten instandhoudingplicht wordt uitgevoerd, vraagt om beleidsmatige uitwerking. Deze uitwerking kan deel uitmaken van een breder opgezet handhavingsbeleid. Factoren die daarbij een rol spelen, zijn de ernst van de overtreding, de mate van (on)verantwoordelijkheid die aan de overtreder kan worden toegekend en de feitelijke mogelijkheden tot uitvoering van een herplant. Onder het handhavingsbeleid vallen ook de richtlijnen voor het effectief uitvoeren van de strafvervolging door politie en daartoe aangestelde opsporingsambtenaren, zoals bedoeld in artikel 15. Financiële herplant. Deze herplantplicht is, net als het financiële herplantvoorschrift van artikel 8, een laatste keuze in de zin van als er feitelijk niet herplant kan worden, dan pas kan er een financiële verplichting opgelegd worden. Dwingende voorwaarde vanuit recht en rechtspraak is dat het geld ook daadwerkelijk geheel gebruikt wordt voor herplant en voor niets anders (vgl. ook artikel 11 inzake bomenfonds), zodat geen sprake is van ongeoorloofde, groene belastingheffing. Verder moet de herplant zo nabij als mogelijk uitgevoerd worden bij de oude standplaatsen de herplante houtopstand zoveel mogelijk dezelfde functie(s) vervullen als de oude.

18


Kaft Groenbeleidsplan gemeente Den Haag


19

1.5 Hoogteligging Vrijwel het gehele maaiveld op het TNO-terrein ligt beneden NAP. Het terrein en omgeving is geaccentueerd als gevolg van het graven van waterpartijen, de aanleg van wegen en het natuurlijke hoogteverloop. Het noordelijke deel ligt nagenoeg vlak, terwijl het zuidelijk deel vele hoogteverschillen heeft: laagten met riet en ruigte, hogere delen met bos en functionele elementen vanuit TNO zoals helikopterlandplaats en bunkers met grondwallen. Het hoogteverloop is duidelijk terug te zien in de vegetatie en aanplant. Over het algemeen staan op het terrein bomen van natte tot vochtige bodems. Hiertussen zijn oever en ruigte vegetaties tot ontwikkeling gekomen met schietwilg en zwarte els.

Hoogtekaart AHN2 ruw inclusief bebouwing en vegetatie (AHN.nl)

20


1.6 Waterhuishouding Het gehele terrein ligt het beheergebied van Hoogheemraadschap van Delfland; Polder Ypenburg, peilvak YP IV. Het gehanteerde peil is -2.70mNAP, praktijkpeil variërend tussen -2.75 en -3.10mNAP. Het peilvak water af via een regelbare stuw op de watergang langs de Ypenburgse Boslaan (Peilgebied YP I). Vanuit dit peilvak wordt het water onder de A4 doorgepompt naar de boezem. Er wordt door Delfland geen water ingelaten in dit systeem, TNO heeft daarentegen waarschijnlijk inlaten ten noorden van het gebied. Het in te laten water is dan afkomstig vanuit de Tedingerbroekpolder. Vanuit de ‘Toelichting op het peilbesluit Polder Ypenburg en Lage Broekpolder’ blijkt dat TNO het watersysteem beheerd en dat er geen knelpunten zijn uit het gebied. Een deel van de watergangen staat droog. Binnen dit peilgebied is het gebied rondom en ten noorden van de bebouwing van TNO aangeduid als gestuwd gebied met afwijkend peil; peilgebied IVa. Het peil van dit gebied is onbekend. De gemiddelde drooglegging is ongeveer 1.30m tov het maaiveld.

Watersysteem TNO-terrein


21

1.7 Bodem Volgens de bodemkaart (Bodemdata.nl) is het TNO-terrein te verdelen in 4 verschillende bodemsoorten. Code:

Omschrijving:

pMn85C

Kalkarme leek-/woudeerdgronden; klei

pMv81

Liedeerdgronden; klei

pVc

Weideveengrondden op zeggeveen, rietzeggeveen of (mesotroof) broekveen

Wo

Plaseerdgronden; (ongerijpt)

zavel

of

klei

De bodem van het TNO-terrein is over het algemeen moerig met klei en veen. De bovengrond is verstoord door de ingrepen uit het verleden: ontginning, agrarisch gebruik, ontwikkeling vliegveld, herinrichten tbv natuurontwikkeling en gebruik TNO. Het type bodem is terug te zien in de beplanting en vegetatieontwikkeling. Dit zijn hoofdzakelijk soorten van vochtig tot natte voedselrijke standplaatsen.

Bodemkaart 1:50.000 (Bodemdata.nl)

22


1.8 Flora en fauna 1.8.1 Natuurtoets Het terrein is onderzocht door Adviesbureau E.C.O. logisch, ‘Natuurtoets TNO Ypenburgse Boslaan, Den Haag Ypenburg – 20-02-2014’. Het onderzoek was voornamelijk gericht op beschermde soorten. De resultaten samengevat: Soorten waargenomen:

Opmerkingen:

Beschermde vaatplanten:

Geen

Vleermuizen:

Gewone dwergvleermuis Laatvlieger Rosse vleermuis Ruige vleermuis

Boommarter en eekhoorn:

Geen

Wel aangetroffen: bunzing

Waterspitsmuis:

Geen

Wel aangetroffen: Bosmuis Bosspitsmuis Dwergmuis Huisspitsmuis Rosse woelmuis Veldmuis

Jaarond beschermde nesten:

Sperwer

Ook aangetroffen: Heggenmus Houtduif Koolmees Merel Pimpelmees Vink Winterkoning Zwarte kraai

Vissen:

Kleine modderkruiper

Algemene beschermde soorten:

Haas Konijn Ree Gewone pad Bastaardkikker Bruine kikker vos

Aanbevelingen vanuit het onderzoek: “De geplande ingreep kan worden benut om de ecologische positie van het plangebied en de stedelijke ecologische hoofdstructuur van Den Haag Ypenburg te versterken. Maatregelen welke hieraan kunnen bijdragen zijn: • • •

•

het realiseren van migratiemogelijkheden voor grondgebonden zoogdieren, zoals het ree; het toepassen van vleermuis- en vogelvriendelijke verlichting; de gekapte en verwijderde begroeiing buiten de invloedsfeer van de werkzaamheden opstapelen en hiervan houtrillen aanleggen ten behoeve van amfibieën, kleine zoogdieren en vogels; de demping van de watergangen zodanig uitvoeren dat er een natuurlijke, flauwe oever aanwezig blijft. Compensatieplan TNO Ypenburg

23

1.8.2 Veldbezoek BWZ Ingenieurs Tijdens het veldbezoek, op 9 juli 2015, hebben Jos van den Hurk (BWZ Ingenieurs) en Bram van der Weerden (European Tree Services) het gebied bekeken. De doelstelling was om een indruk te krijgen van het gebied als geheel, van de aanwezige groenstructuren en de te kappen en te behouden bomen. Er is gekeken naar mogelijkheden om de bestaande groenstructuur en het ecologisch functioneren te versterken.

Het gebied bevat verschillende typen groen: Aangeplant bos De aanwezige bosopstand is voor het grootste deel aangeplant. De bosvakken zijn in het noordelijk deel gebaseerd om het verkavelingspatroon. Deze bosblokken hebben abrupte overgangen naar de omliggende terreinen (ruigte, grasland), en vrijwel geen overgangszone (mantel-zoom). Dit is een van de belangrijkste groenstructuren die ontbreekt op het terrein en wat een meerwaarde heeft voor het ecologisch functioneren van het terrein en directe omgeving. De bossen zijn aangeplant met: • • • • • • • • •

Gewone esdoorn Gewone es Zomereik Canadapopulier Zwarte els Ruwe berk Vogelkers Schietwilg Veldesdoorn

Door het uitblijven van beheermaatregelen (dunning) zijn de bossen dichtgegroeid en bevatten deze bossen, als gevolg van schaduw(val) en concurrerende bomen, veel dood hout en weinig onderbegroeiing. Spontaan opgeschoten bos / natuurlijke verjonging; Voornamelijk in het zuidelijke deel is opslag te vinden van zwarte els en schietwilg. Deze soorten zaaien gemakkelijk uit op vochtige tot natte bodems en zijn vooral te zien in de oeverzones langs de waterpartijen. Deze opslag zorgt voor een verbossing van de oevervegetaties en schaduw- en bladval in het water. Struweel; Struweel (struiken tot 5 meter hoog) is beperkt aanwezig op het TNO-terrein. Enkel rondom de waterpartijen in het zuidelijke deel is wilgenstruweel te vinden. Zonder beheer zal dit snel verbossen en doorgroeien tot een wilgenbos met voornamelijk schietwilg. Langs enkele bosranden is braamstruweel te vinden. Ruigte; Deze kruidachtige vegetaties zijn te vinden langs de bosranden (brandnetel) en op de open plekken tussen de bosblokken en waterpartijen (vochtige ruigte). De ruigtevegetaties dienen als voedselbron voor insecten, vogels en kleine zoogdieren. (vochtig) grasland; Langs de restanten van het vliegveld en de helikopterlandplaats liggen relatief grote graslanden.

24


Natuuroevers; Door de grillige vorm van de waterpartijen is er veel oeverlengte in verhouding tot open water. Een groot deel van deze oevers zijn aangelegd ten behoeve van de ontwikkeling van een oevervegetatie. Rondom de vijvers is dan ook een riet/ruigtevegetatie te zien. Op de schaduwrijke oevers van de voormalige wetering zijn grote velden watermunt (Mentha aquatica). Kort gemaaid gras Op het TNO-terrein wordt een strook gras langs de ontsluitingswegen intensief beheerd.

Westkant TNO-terrein: bosblokken zonder overgangsvegetatie naar ruigte en gras


25

2 Strakke bosrand zonder overgangsvegetatie

Ontwerpuitgangspunten vanuit analyse

Vanuit voorgaande inventarisatie en analyse komen ontwerpuitgangspunten naar voren welke dienen als uitgangspunten en randvoorwaarden bij de compensatie.

Historie plangebied: •

behouden en versterken van zichtbare historische elementen en structuren op het TNO-terrein; o noordwest oriëntatie o restanten slotenpatroon voormalige polder o restanten hoofdwatersysteem o restanten verharding vliegveld o doorzichten structuren voormalige vliegveld

Beleid: • • • •

26

het TNO-terrein valt onder de bestemming Maatschappelijk – Explosieven en Munitie; vanuit de Bomenverordening 2005 en beleidsplan Groen kleurt de stad wordt een gedetailleerd compensatieplan gevraagd; herplant zo dicht mogelijk uitvoeren bij oude standplaats; ligging van TNO-terrein direct langs de EHS en andere groenstructuren


Hoogteligging en bodem: •

hoogteligging maaiveld en bodemtype als uitgangspunten voor standplaats nieuwe aanplant: kalkarm, veen

Waterhuishouding: •

rekening houden met het praktijkpeil tussen -2.75 en -3.10mNAP ipv gehanteerde peil van -2.70mNAP, drooglegging van circa 1.30m tov maaiveld.

Flora en fauna: • TNO-terrein o o o

ecologisch opwaarderen; vergroting diversiteit in beplantingstypen door toevoegen struweel, boomgroepen en solitaire bomen toepassen inheems gebiedseigen beplanting overgangen bosranden verzachten dmv zoom-mantel-kern opbouw


27

3 Ontwerptekeningen nieuwbouw

Scope BWZ Ingenieurs

3.1 Groencompensatie De intensie van TNO is om het te kappen groen te compenseren op een kwalitatieve manier. De gemeente verzocht om dit compensatieplan als toevoeging bij de aanvraag van de kapvergunning. Aangezien de te kappen bomen veelal bestaan uit opschot met een beperkte onderlinge afstand, bijbehorende hoogte/dikte verhouding en niet gedunde aanplant is het uitgangspunt: Niet het aantal te kappen bomen of oppervlakte te herplanten, maar compensatie ‘groen en water’ in de vorm van een kwalitatieve aanplant en ontwikkeling. Deze kwalitatieve aanplant en ontwikkeling bestaan uit inheemse gebiedseigen boom- en struiksoorten welke zowel een ecologische als landschappelijke meerwaarde bieden voor het TNO-terrein en de directe omgeving.

Te kappen volgens plan: Op de volgende pagina staat een tekening ter onderbouwing van het te kappen areaal bos. Deze tekening is op basis van de meest recente ontwerptekening van de architect en projectteam: K616_20150709_DO_Waalpartners_Fugro_Kaan.dwg, KAAN architecten, juli 2015. Rondom de bebouwing is een veiligheidszone van 15m vanuit de gevel gehanteerd en de advisering vanuit het rapport: Boomtechnisch onderzoek TNO Ypenburg, Den Haag, ETS boomexperts, april 2015.

28


Zwarte lijnen = bebouwing gele lijn = 15m contour groen = te kappen bos

Nr bosvlak:

Oppervlakte (m2):

1

3.500

2

3.400

3

4.100

4

5.950

5

3.500

6

350

7

625

8

125

Totaal oppervlakte:

21.550

Te kappen bosvlakken op basis van bebouwing, infra en veiligheidszone


29

Onderstaande tabel is op basis van de inventarisatie van ETS in maart 2015 en bevat de totaal aantal te kappen bomen per soort. De aantallen zijn vervolgens omgerekend naar percentages van het totale aantal te kappen bomen. Wetenschappelijke naam: Nederlandse naam:

Aantal totaal: % van totaal aantal

Acer pseudoplatanus

243

Gewone esdoorn

20.3

Fraxinus excelsior

Gewone es

181

15.1

Quercus robur

Zomereik

463

38.6

Populus canadensis spec.

Canadapopulier

89

7.4

Alnus glutinosa

Zwarte els

169

14.1

Betula pendula

Ruwe berk

46

3.8

Prunus padus

Vogelkers

2

0.2

Salix alba

Schietwilg

3

0.3

Acer campestre

Veldesdoorn

3

0.3

1199

+/-100%

Totaal te kappen:

3.2 Watercompensatie Vanuit de meest recente tekening is het te dempen oppervlak watergang bepaald: K616_20150709_DO_Waalpartners_Fugro_Kaan.dwg, KAAN architecten, juli 2015 en 3. K616_20150831_CO2_terrein_watergang, KAAN architecten, augustus 2015. Te dempen:

Oppervlakte (m2):

1

261

2

116

3

389

4

66

5

183

6

97

7

7

8

225

9

344

Totaal oppervlakte:

1644

Compensatie:

Oppervlakte (m2):

10 (watergang)

833

natuuroevers locatie 1

870

uitbreiding poel locatie 3

300

Totaal

2003 (+359)

1644m2 te dempen watergang is te compenseren in het plan als open water (watergang of poel) of natuuroever. In het volgende hoofdstuk worden de water- en groencompensatie deels integraal ingepast.

30


Kaart met zonering inventarisatie ETS (omgezet naar bosvlakkkenkaart pagina 29)

Te dempen en nieuwe watergangen rondom nieuwbouw


31

43

Ontwerpen groen- en watercompensatie

Bloeiende gewone vlier Na analyse van het gebied door middel van voorgaande bureaustudie en veldbezoek zijn vijf locaties potentieel geschikt voor compensatie in de vorm van aanplant van bomen, struweel en aanleg van natuuroevers. In de volgende paragrafen worden deze locaties beschreven en zijn randvoorwaarden beschreven voor eventuele compensatie (herinrichting). Nr locatie zoekgebied:

Oppervlakte (m2):

1

5.055

2

650

3

4.900

4

1.050

5

12.100

Totaal oppervlakte:

23.755

De groencompensatie bestaat uit diverse aanplanten van inheemse gebiedseigen struiken boomsoorten. Door het gebruik van inheemse gebiedseigen struiken boomsoorten in combinatie met de bestaande ruigtevegetaties en bomen wordt het terrein interessanter voor fauna. De geselecteerde struiken boomsoorten groeien oorspronkelijk onder deze groeiplaatsomstandigheden (veengrond, vochthuishouding, kalkarm) en ontwikkelen zich tot een vitale beplanting. Aangezien de soorten niet of minimaal aanwezig zijn op het TNO-terrein en directe omgeving worden de biodiversiteit en ecologische potenties vergroot.

32


Locaties compensatie op TNO-terrein


33

Hieronder staat een overzicht van de gebruikte struiken boomsoorten, waarna per locatie het inrichtingsplan staat beschreven in woord en beeld. Soorten voor boomgroepen en solitaire(inheems gebiedseigen bomen): Fladderiep – Ulmus leavis Gewone es – Fraxinus excelsior Zachte berk – Betula pubescens Zwarte els – Alnus glutinosa

Soorten voor struweel (inheems gebiedseigen struiken): Eenstijlige Meidoorn – Crataegus monogyna Gelderse roos – Viburnum opulus Gewone vlier – Sambucus nigra Gewone vogelkers – Prunus padus Hondsroos – Rosa canina Wilde Kardinaalsmuts – Euonymus europaeus Zwarte bes – Ribes Nigrum

Overzicht compensatie per locatie Nr locatie:

Oppervlakte zoekgebied (m2):

Groencompensatie aanplant (m2):

Type compensatie:

1

5.055

1.950

struweel / mantel

Totaal:

Watercompensatie Type compensatie: (m2): 870

natuuroevers, verbreding sloten

2

650

400

struweel / mantel

-

-

3

4.900

1.900

struweel / mantel, bomen

300

uitbreiding poel

4

1.050

1.050

struweel, bomen

-

-

5

12.100

8.000

struweel, bomen

-

-

23.755

13.300

1.170

Het oppervlak groencompensatie is kleiner dan het zoekgebied. Dit komt doordat een deel van de huidige vegetatie behouden blijft en wordt ingepast. De combinatie van gras, ruigte, struweel en bos zorgt voor een zogenaamde zoom-mantel-kern opbouw. Deze opbouw is met name interessant voor insecten en vogels. Het struweel biedt voedsel, schuil- en nestgelegenheid voor tal van insecten, vogels en kleinde zoogdieren. Door de aanwezigheid van ruigte- en grasvegetaties in de huidige situatie omvat de compensatie een deel van het oppervlak van de zoekgebieden. Een deel van de huidige vegetatie wordt vervangen door struweel met bomen. De verschillende vegetaties bieden een structuurrijke overgang van gras naar bomen en bos en hiermee voedsel en schuilgelegenheid voor tal van flora en fauna.

34


kern

mantel

kern

mantel

zoom

mantel

zoom

Principe schets van zoom-mantel-kern opbouw in beplanting

Nieuwe situatie met compensatie en (indicatief) nieuwe bebouwing


35

4.1 Locatie 1 Huidige situatie Het terrein heeft een oppervlak van 5055m2. Het terrein is deels geaccentueerd door grondverzet uit het verleden. De hoogteligging; maaiveld: -1.5 - +0.7mNAP, slootbodem: -2.5mNAP. Het gehele terrein is begroeid met een ruigtevegetatie en enkele schietwilgen. Het terrein bevat de structuren van de oorspronkelijke polderverkaveling; sloten en richting. Aan drie zijden wordt het gebied begrensd door bosblokken en sloten. Aan de zuidkant grenst het terrein aan een hoofdweg tussen de toegangspoort bij de woonwijk Ypenburg en de gebouwen van TNO. Langs deze weg ligt een strook strak gemaaid gras welke abrupt overgaat in de ruigtevegetatie en bosblokken.

Randvoorwaarden inrichting De verkavelingsstructuur in de vorm van de drie (droge) sloten blijft behouden. De overgang tussen ruigte en bos(rand) wordt ecologisch interessanter gemaakt. De gemaaide grasberm langs de weg blijft behouden. Aanwezige opslag afzetten ivm lichtval op struweel.

Visie inrichting en beheer Het terrein wordt interessanter gemaakt voor insecten (vlinders), vogels en kleine zoogdieren door het creëren van een mantel-zoom structuur langs de noordelijke bosrand. De (droge) slootoevers worden deels verflauwd naar een talud van 1:5 (watercompensatie: 870m2). Het terrein krijgt zo een mooie gradiënt van bos naar mantel en ruigte en van vochtig naar natter. De mantel wordt aangeplant met inheemse gebiedseigen struiksoorten (1e 3 jaar jaarlijks vegetatie tussen aanplant maaien in periode oktober, struiken om 10 jaar afzetten incl. huidige 4 schietwilgen en ruwe berk). De ruigtevegetatie (zoom) wordt verder ontwikkeld door een ecologisch maaibeheer (1x per 2 jaar maaien en afvoeren in periode oktober – half november, per maaibeurt wisselend 20% ontzien). De aanwezige schietwilgen en ruwe berk worden teruggezet en zullen opnieuw uitlopen en onderdeel worden van het struweel.

Beplantingsplan Het oppervlak te planten struweel is in totaal 1950 m2 (1100m2 en 850m2). Het plantverband is 2x2m wildverband, 1950:(2x2) = 487 stuks. Planten in groepen per soort van 3-5stuks

36

Struiksoorten:

% / Aantal:

Opmerking:

Eenstijlige Meidoorn

10 / 49

Kern van plantvak

Gelderse roos

20 / 97

Kern van plantvak

Gewone vlier

5 / 24

Rand van plantvak

Gewone vogelkers

20 / 98

Rand van plantvak

Hondsroos

5 / 24

Kern van plantvak (klimmer)

Wilde Kardinaalsmuts

20 / 97

Rand van plantvak

Zwarte bes

20 / 98

Rand van plantvak

Totaal:

100 / 487


bestaand bos bestaand bos

bestaand bos

kort gras ruigte

bestaand bos

struweel aanplant 2x watergang verlengen en flauwe oevers 3x Ontwerp locatie 1: mantel-zoom van struweel en ruigte, watergangen met flauwe oevers


37

4.2 Locatie 2 Huidige situatie Het terrein heeft een oppervlak van 650m2. Het terrein is een strook tussen een bosblok en een strook betonverharding van het voormalige vliegveld. De hoogteligging; maaiveld: -1.4mNAP. De huidige vegetatie bestaat uit ruigte, gras en een enkele jonge boom.

Randvoorwaarden inrichting De overgang tussen ruigte en bos(rand) wordt ecologisch interessanter gemaakt. Het gebruik van de verharding mag niet belemmerd worden.

Visie inrichting en beheer Het terrein wordt interessanter gemaakt voor voornamelijk insecten (vlinders), vogels en kleine zoogdieren door het creëren van een (smalle) mantel structuur langs de bosrand. De bosrand wordt aangevuld met inheemse gebiedseigen struikensoorten (1e 3 jaar jaarlijks vegetatie tussen aanplant maaien in periode oktober, struiken om 10 jaar afzetten). De struiken wisselen af met ruigtevegetaties welke wordt ontwikkeld door een ecologisch maaibeheer (1x per 2 jaar maaien en afvoeren in periode oktober – half november, per maaibeurt wisselend 20% ontzien).

Beplantingsplan Het oppervlak te planten struweel is in totaal 400 m2. Het plantverband is 2x2m wildverband, 400:(2x2) = 100 stuks. Planten in groepen per soort van 3-5stuks.

38

Struiksoorten:

% / Aantal:

Opmerking:


10 / 10

Kern van plantvak / boszijde

Gelderse roos

20 / 20


Gewone vlier

5/5

Rand van plantvak / wegzijde

Gewone vogelkers

20 / 20


Hondsroos

5/5



20 / 20


Zwarte bes

20 / 20


Totaal:

100 / 100


bestaand bos

struweel aanplant ruigte

bestaand bos

(locatie 3)

Ontwerp locatie 2: smalle mantel-zoom van struweel en ruigte


39

4.3 Locatie 3 Huidige situatie Het terrein heeft een oppervlakte van 4900m2. De hoogteligging; maaiveld: -1.5mNAP. Het gehele terrein is begroeid met een ruigere grasvegetatie. Aan de noord en oostzijde wordt het gebied begrensd door bosblokken. Aan de zuid en oostzijde grenst het terrein aan een hoofdweg tussen de toegangspoort bij de woonwijk Ypenburg en de gebouwen van TNO en een strook betonverharding van het voormalige vliegveld. Langs deze weg ligt een strook strak gemaaid gras welke abrupt overgaat in het ruigere grasland. Tegen de bosrand ligt een kleine poel met oevervegetatie.

Randvoorwaarden inrichting De abrupte overgang tussen gras en bos(rand) wordt ecologisch interessanter gemaakt. De gemaaide grasberm langs de weg blijft behouden. De aanwezige poel blijft functioneren door voldoende lichtval op het water en oevervegetatie.

Visie inrichting en beheer Het terrein wordt interessanter gemaakt voor insecten (vlinders), vogels en kleine zoogdieren door het creëren van een brede mantel-zoom structuur langs de noordoostelijke bosrand. In de mantel worden bomen geplant met voldoende ruimte om vrij uit te groeien en te voorkomen dat er teveel schaduw op de struiken en ruigte valt. De bestaande poel wordt uitgebreid aan de zuidkant met circa 300m2 water (watercompensatie). De nieuwe oever aan de zuidkant krijgt een flauw talud van 1:10. De overige oevers blijven behouden. De mantel wordt aangeplant met inheemse gebiedseigen struiksoorten (1e 3 jaar jaarlijks vegetatie tussen aanplant maaien in periode oktober, struiken om 10 jaar afzetten). De ruigtevegetatie (zoom) en oevers van de poel worden verder ontwikkeld door een ecologisch maaibeheer (zoom: 1x per 2 jaar maaien en afvoeren in periode oktober – half november, per maaibeurt wisselend 20% ontzien, oever: idem frequentie en periode). Het soortenrijke gras wordt ontwikkeld door een ecologisch maaibeheer (2x per jaar maaien en afvoeren in perioden half mei-half juni en september-half oktober).

Beplantingsplan Het oppervlak te planten struweel is in totaal 1900 m2 (1480m2, 160m2 en 260m2). Het plantverband is 2x2m wildverband, 1900:(2x2) = 475 stuks. Planten in groepen per soort van 3-5stuks.

40

Soorten:

% / Aantal:

Fladderiep

50 / 13

Gewone es

10 / 2

Zachte berk

20 / 5

Zwarte els

20 / 5

Totaal bomen:

100 / 25


10 / 47

Opmerking:


Gelderse roos

20 / 95


Gewone vlier

5 / 24


Gewone vogelkers

20 / 95


Hondsroos

5 / 24



20 / 95


Zwarte bes

20 / 95


Totaal struiken:

100 / 475


struweel / bomen aanplant

bestaand bos

bestaand bos

uitbreiding poel

ruigte bestaand bos kort gras soortenrijk gras Ontwerp locatie 3: bomen, struweel en uitbreiding poel


41

4.4 Locatie 4 Huidige situatie Het terrein heeft een oppervlakte van 1050m2. De hoogteligging; maaiveld: -1.2 - -2.2mNAP. Het gehele terrein is begroeid met een ruigere grasvegetatie. Aan de noordzijde grenst het terrein aan een testopstelling met verhardingsvlak en stellage. Aan de overige zijden aan de oevers van de vijver en laagte. Deze oevers zijn begroeid met riet/ruigte en opslag van zwarte els en schietwilg.

Randvoorwaarden inrichting De nieuwe aanplant vormt geen belemmering voor de testopstelling. De oevervegetatie van riet/ruigte blijft behouden. De aanplant vormt een ecologische meerwaarde voor het terrein.

Visie inrichting en beheer Tussen de testopstelling en de oevervegetatie komt een open bosje met struweel rondom (mantel). De diverse gradiënten, inheemse gebiedseigen beplanting en vegetatie maken het gebied geschikt voor diverse fauna. De bomen worden geplant met voldoende ruimte om vrij uit te groeien en te voorkomen dat er teveel schaduw op de struiken valt. Het struweel (mantel) wordt aangeplant met inheemse gebiedseigen struiksoorten (1e 3 jaar jaarlijks vegetatie tussen aanplant maaien in periode oktober, struiken om 10 jaar afzetten). De ruigtevegetatie (zoom) en oevers van de vijver worden verder ontwikkeld door een ecologisch maaibeheer (zoom: 1x per 2 jaar maaien en afvoeren in periode oktober – half november, per maaibeurt wisselend 20% ontzien, oever: idem frequentie en periode). Het soortenrijke gras wordt ontwikkeld door een ecologisch maaibeheer (2x per jaar maaien en afvoeren in perioden half mei-half juni en september-half oktober).

Beplantingsplan Het oppervlak te planten struweel is in totaal 1050 m2. Het plantverband is 2x2m wildverband, 1050:(2x2) = 263 stuks. Planten in groepen per soort van 3-5stuks.

42

Soorten:

% / Aantal:

Opmerking:

Fladderiep

50 / 6

Zachte berk

25 / 3

Zwarte els

25 / 3

Totaal bomen:

100 / 12


10 / 26


Gelderse roos

20 / 53


Gewone vlier

5 / 13


Gewone vogelkers

20 / 53


Hondsroos

5 / 12



20 / 53


Zwarte bes

20 / 53


Totaal struiken:

100 / 263


ruigte struweel / bomen aanplant

bestaand bos

vijver

Ontwerp locatie 4: bomen en struweel


43

4.6 Locatie 5 Huidige situatie Het terrein heeft een oppervlakte van 12.100m2. De hoogteligging; maaiveld: -1.8 -2.6mNAP. Het gehele terrein is begroeid met een ruigtevegetatie overgaand in de oevervegetatie langs de vijvers en watergang. Aan de noord-, west-, en oostzijde wordt het gebied begrensd door water en opslag van zwarte els en schietwilg. Aan de zuidzijde grenst het terrein aan de weg langs het hekwerk.

Randvoorwaarden inrichting De aanwezige oevers langs het watersysteem blijft functioneren door voldoende lichtval op het water en oevervegetatie. Doorzicht over vijvers (noord – zuid) behouden als historische structuur vanuit het gebruik als vliegveld. De aanplant vormt een ecologische meerwaarde voor het terrein. De gemaaide grasberm langs de weg blijft behouden.

Visie inrichting en beheer Tussen de oevervegetaties en opslag komt een groot struweel met boomgroepen en solitaire bomen hierin. De diverse gradiënten, inheemse gebiedseigen beplanting en vegetatie maken het gebied geschikt voor diverse fauna. De bomen worden geplant met voldoende ruimte om vrij uit te groeien en te voorkomen dat er teveel schaduw op de struiken valt. Het struweel (mantel) wordt aangeplant met inheemse gebiedseigen struiksoorten (1e 3 jaar jaarlijks vegetatie tussen aanplant maaien in periode oktober, struiken om 10 jaar afzetten). De ruigtevegetatie (zoom) en oevers worden verder ontwikkeld door een ecologisch maaibeheer (zoom: 1x per 2 jaar maaien en afvoeren in periode oktober – half november, per maaibeurt wisselend 20% ontzien, oever: idem frequentie en periode).

Beplantingsplan Het oppervlak te planten struweel is in totaal 8.000 m2. Het plantverband is 2x2m wildverband, 8.000:(2x2) = 2000 stuks. Planten in groepen per soort van 3-5stuks.

44

Soorten:

% / Aantal:

Fladderiep

30 / 18

Zachte berk

40 / 24

Zwarte els

30 / 18

Totaal bomen:

100 / 60

Opmerking:

Voornamelijk zuidkant ivm maaiveld / drooglegging


10 / 200


Gelderse roos

20 / 400


Gewone vlier

5 / 100


Gewone vogelkers

20 / 400


Hondsroos

5 / 100



20 / 400


Zwarte bes

20 / 400


Totaal struiken:

100 / 2000


bestaand bos

open plek met ruigte in struweel struweel / bomen aanplant

ruigte

bestaand bos

bestaand bos

ruigte Ontwerp locatie 6: bomen en struweel


45

BWZ Ingenieurs Postadres: Postbus 183 - 4100AD Culemborg Bezoekadres: Varkensmarkt 9 - Culemborg www.bwz-ingenieurs.nl E-mail: [email protected] Tel.: 0345-523130

Compensatieplan TNO Ypenburg

Recommend Documents