Colombia. Thema : KlimaaT

Maandelijkse lesbrief voor de basisschool bij de Wereldkalender van 11.11.11 ISSN : 1375-2219 - 25ste jaargang, nummer 2 - Afgiftekantoor Antwerpen X – P912119

februari 2012

Colombia Thema : KlimaaT

Campagne Broederlijk delen Slachtoffers van grondstoffen Grondstoffen ontginnen en verkopen zou de welvaart in een land moeten doen stijgen. Helaas blijft dat vaak theorie, want in LatijnsAmerika verloopt die ontginning niet altijd volgens het boekje. Dit wil Broederlijk Delen in de campagne aankaarten met enkele concrete voorbeelden.

De familie van Yordi en Alex in Ecuador Yordi (9) en Alex (11) wonen met hun moeder en twee broers op het Ecuadoraanse platteland. Ze gaan naar school, houden van voetbal, zijn dol op dieren en kijken graag tv, net zoals gewone Vlaamse jongens. Ze trekken ook graag het woud in of gaan vissen bij de rivier. Maar de grond van hun dorp is enorm verontreinigd met olie. Bovendien gebruiken de petroleumfabrieken veel water. Het weinige dat overblijft, is vaak ook erg vervuild. Soms kunnen de jongens zich niet wassen. Hun familie spaart het beetje water dat ze heeft om te koken en te drinken. Yordi, Alex en hun familie trekken hun plan in deze moeilijke situatie. Via de fotoset en de campagne van Broederlijk Delen trek jij mee.

Voor kleuterklassen en eerste leerjaar: fotoset ‘Yordi in Ecuador’

Voel je als leerkracht vrij om die suggesties à la carte te gebruiken. Neem uit het verhaal en de suggesties wat je zelf interessant vindt of ga in op de dingen die de kinderen aangeven. Prijs: 7 euro, handleiding inbegrepen, te bestellen via mijn.broederlijkdelen.be

Trek?! Solidariteitsproject voor de lagere school Dit speels, belevend en vakoverschrijdend project neemt je leerlingen mee in de leefwereld van kinderen in Ecuador. Gebruik onze kant-en-klare lessen om gedurende de vastenperiode een twee à drietal uur per week een boeiend project uit te werken. De fotoset voor kleuters en Trek?! sluiten inhoudelijk perfect op elkaar aan en de foto’s van de kleuterset kunnen gebruikt worden in Trek?! Met dit project stimuleer je de leerlingen in hun groei een open kijk te ontwikkelen op de grote wereld rond hen. Maar bovenal is Trek?! een tof en kleurrijk project waarmee je een pak leuke, onvergetelijke momenten beleeft met je klas, ondergedompeld in de Ecuadoraanse cultuur. Het materiaal * Handleiding voor de leerkracht. De basis van het project: een spannend verhaal dat tijdens het hele project verder loopt, kanten-klaar uitgewerkte lesmomenten rond een verscheidenheid aan thema’s, tekeningen, foto’s, werkbladen voor de leerlingen, gespreksmethodieken… (Prijs: 5 euro) * Werkmateriaal voor de leerlingen. Een aantrekkelijk boekje in kleurendruk voor elke leerling met verschillende opdrachten die naadloos aansluiten bij wat er in het verhaal en de lesmomenten aan bod komt. Knutsel- en kooktips, achtergrondinfo en foto’s maken het geheel af. Het werkmateriaal kost 1 euro, met korting vanaf 10 ex. * CD: Op dit schijfje staat het themalied en een mooie, uitgebreide selectie foto’s die een treffend en juist beeld geven van het leven in Ecuador. (Prijs: 8 euro) Al het materiaal kun je bestellen via mijn.broederlijkdelen.be

Volg Yordi (9) tijdens één dag uit zijn leven, van vroeg in de ochtend, bij het ontbijt, onderweg naar oma, tijdens zijn tocht in het woud tot hij ‘s avonds terugkeert naar huis. Je ontdekt dat Yordi en zijn familie heel wat zelf ondernemen. De set bestaat uit 10 boeiende foto’s van Kimja Vanderheyden en Nele Vermeulen, op A3-formaat. De bijbehorende brochure bevat het verhaal van Yordi en heel wat concrete verwerkingsactiviteiten. Voor wie dat wil, zijn er ook levensbeschouwelijke suggesties opgenomen. Per foto vind je in de handleiding een deel van het verhaal, aanzetten voor een gespreksronde, verwerkingsactiviteiten en wat achtergrondinformatie.

Te voet… op de fiets… met je skateboard…? Kilometers voor het Zuiden Om mensen in het Zuiden hun eigen plannen te laten trekken, hebben ze ook jouw steun nodig. Dit jaar organiseert Broederlijk Delen onder meer ‘Kilometers voor het Zuiden’. Je kan fietsen, wandelen, lopen, zwemmen, skaten, enzovoort en je daarvoor laten sponsoren. Hoe meer kilometers, hoe beter. Organiseerde je vroeger ook al sponsortochten of vastenvoettochten? Dan is ‘Kilometers voor het Zuiden’ de uitgelezen kans om deze traditie te herontdekken en in te kleden met een origineel tintje. Meer info: www.broederlijkdelen.be/campagne

INHoUd

voorwoord Beste leerkracht, Net als in juni 2011 brengt de kalender ons in het dorp Salinas (Colombia). Daar leeft een inheemse gemeenschap op de oevers van een rivier. Gezien het klimaat en de locatie bouwen de Embera er paalwoningen, meestal zonder ramen en deuren. Gewoon omdat ze niet nodig zijn. Die ervaring kunnen wij ook hebben tijdens een bivak of op een camping. Consuminderen betekent namelijk niet automatisch een verlies van levenskwaliteit. Aangezien Lien de Embera bezoekt tijdens een rondreis, vindt u op de website van Wereldreis voor het eerst een heuse fotoreportage. Prachtig beeldmateriaal om te projecteren en een waaier aan indrukken in de klas te brengen: de hoofdstad Bogotá by night, groene regio’s vol koffie- en suikerplantages, olieraffinaderijen aan de kust, bruisend carnaval in Barranquilla, feeërieke mangroven in het regengebied… Elk land heeft duizenden gezichten. Voorlopig toch nog. Want overal ter wereld staan sommige ecosystemen zwaar onder druk ten gevolge van de klimaatverandering. In het Westen denken politici dat een opwarming van de aarde met twee graden een haalbare kaart is. Fout! Want dat betekent nog ‘ns 400 miljoen hongerlijders erbij in het Zuiden, watertekort voor 3 miljard mensen en wereldwijde vissterfte. Kortom, stof genoeg voor wie even wil stilstaan bij het thema ‘klimaat’.

Campagne Broederlijk Delen............... 2 Voorwoord .................................... 3 Wereldreisinfo Colombia ................................. 4 Heb je al gehoord van ... Mangrove ? ............................... 4 Foto-info .................................. 5 Thema-info : Klimaat .................. 5 Reiswoordenschat ..................... 5 Wereldreistips en werkbladen Eerste graad ............................6-8 Weer en klimaat ......................... 7 In de regen ............................... 8 Tweede graad ........................ 9-11 Brief van Lien ...........................10 De kaart van Colombia ............... 11 Derde graad ........................ 12-17 Webtips ...................................13 Voer voor boekenwurmen............13 Mijmering .......................... 14-15 Klimaat ...................................16 Pannenkoeken ..........................17 Tekening van de kalenderfoto ......18 Voorbij de kleuren ..........................19 Spiegelfoto ...................................20

Veel kijkgenot via onze website en de vele weblinks. S.V.d.A.

colofoN

© 2011

Wereldreis is een uitgave van Studio Globo (Huidevettersstraat 165, 1000 Brussel, F 02 502 81 01) Weblink www.studioglobo.be/wereldreis

Le monde en classe (vertaling van wereldreis) is een uitgave van CNCD-11.11.11 (Handelskaai 9, 1000 Brussel, F 02 250 12 63) www.cncd.be/lemondeenclasse

Abonnement : 10 nummers voor € 16 Zie weblink voor andere formules. Abonnementen lopen per schooljaar of per kalenderjaar en worden automatisch verlengd. Vraag wijzigingen schriftelijk, via fax of via mail tot één maand voor het aflopen van het abonnement. Losse nummers zijn verkrijgbaar voor € 1,60 + verzendingskost. Bankrekening : BE56 0682 3525 0588 Administratie : Jan Wynants (T 02 520 05 30, E [email protected]) Redactie en medewerkers : Helga Vande Voorde (T 02 526 10 92, E [email protected]), Alex Therry (verhaal), Marleen Van Den Wijngaert, Leen Seurynck, Aurèle De Clercq, Frans Meul, Sabrina Santillo, Stefaan Van den Abbeele, Jan Debonnet Tekeningen : Jos Verhulst Foto's : Juan Manuel Barrero Bueno (kalenderfoto); Roza De Mayer (spiegelfoto); www.learningfundamentals.com.au (p.19) Vormgeving : Marc Vermeiren Druk : De Wrikker cvba, Berchem Verantwoordelijke uitgever : Piet Spanhove, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel Overname voor niet-commercieel gebruik in het onderwijs en zonder afgeleide werken is toegelaten mits naamvermelding. Deze uitgave kwam tot stand i.s.m. de Koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging - 11.11.11 v.z.w. en met de steun van de Belgische ontwikkelingssamenwerking

Wereldreis - 2012/2 - 3

colombia LANDENINFO Ligging, landschap en klimaat Colombia is een republiek op de evenaar in het noordwesten van ZuidAmerika en heeft een oppervlakte van 1 139 000 km². Het telt 32 departementen, elk gemiddeld groter dan België, en het hoofdstedelijk district Bogotá. Drie uitlopers van de Andes strekken zich uit van zuid naar noord. In Colombia heerst een tropisch klimaat: de temperatuur is het hele jaar ongeveer constant en de seizoenen worden er eerder bepaald door de hoeveelheid neerslag. Wel zijn er grote verschillen tussen de regio’s. De laaggelegen zones zijn veel warmer dan de hogere gebieden. In het noorden is er een droog seizoen van december tot maart, terwijl het zuiden alleen in juni en juli minder neerslag te verwerken krijgt. Aan de kust van de Grote Oceaan is het altijd erg nat. De biodiversiteit van Colombia behoort tot de grootste ter wereld. De enorme hoogteverschillen zorgen voor een uitzonderlijke verscheidenheid aan planten en dieren. Het Amazonegebied in het zuidoosten is de plaats bij uitstek voor al die rijkdom, maar in het noorden

is er de Sierra Nevada de Santa Marta en de droge Guajira, in het oosten het Orinocogebied. Het departement Chocó bij de Panamese grens heeft kust aan zowel de Stille Oceaan als de Caraïbische Zee en is het minst toegankelijke van het land. Het telt niet minder dan drie natuurreservaten, waarvan het park Los Katíos het belangrijkste is. De biodiversiteit in dit departement is bijzonder groot. Er leven ontelbare vogelsoorten, amfibieën, insecten en kleine en grote zoogdieren en de flora is overweldigend. Ook dit regenwoud wordt bedreigd door houtkap. Bevolking en geschiedenis De meest mensen wonen in de hoger gelegen gebieden, omdat het klimaat er draaglijker is. De hoofdstad heeft ongeveer 8 miljoen inwoners. In totaal wonen in Colombia zo’n 46 miljoen mensen van (vooral gemengde) Europese, Afrikaanse en indiaanse afkomst. Omdat Colombia vroeger een Spaanse kolonie was, spreken de mensen er bijna

allemaal Spaans. Niet toevallig verliep de kolonisatie van noord naar zuid (langs de valleien van de Cauca- en de Magdalenastroom) en duurde het lang voordat de zuidelijke regio’s werden bereikt. Een deel van de inheemse bevolking spreekt een indiaanse taal. Zie ook Wereldreis van juni 2011. HDI: Colombia staat nu 81ste met 0,689. Economie Het belangrijkste exportproduct is petroleum, gevolgd door goud, steenkool en smaragd. De ontginning van deze producten is erg belastend voor het milieu en zonder een strenge regelgeving die dat in goede banen leidt, komt de grote biodiversiteit van Colombia ernstig in gevaar. Van alle Colombianen is één vierde actief in de landbouw, de veeteelt en de visvangst. De industrie groeit en diversifieert, maar het land blijft bekend om koffie, rietsuiker en cocaïne. Munt: Colombiaanse peso, COP 1 = 0,0004 euro.

HEB JE AL GEHOORD VAN … MANGROVE? Mangrove of vloedbos wordt gekenmerkt door bomen of struiken met bijzondere eigenschappen die in getijdenzones van de tropen voorkomen. Door de getijden overstromen de slikken regelmatig zodat de grond zilt is. De mangrovebossen kun je gemakkelijk herkennen aan de steltwortels boven het water. Voor mensen zijn mangrovebossen moeilijk toegankelijk gebied, maar voor dieren is het een uitstekende biotoop. Daarom zijn de mangrovebossen zo belangrijk voor de biodiversiteit. Aangezien er een aantal economisch interessante planten en dieren in voorkomen, bestaat het risico dat de mangrovebossen uiteindelijk zullen bezwijken voor economische doelen. De gevolgen zouden rampzalig zijn, daarom is het belangrijk dat wij er alles aan doen om dergelijke vloedbossen te beschermen. Wereldreis - 2012/2 - Wereldreisinfo - 4

hara. Anderzijds kunnen zeestromingen wijzigen, waardoor in andere gebieden meer droogtes optreden. Voortdurend is er ook aanpassing van de levende wezens - waaronder de mens aan die veranderende omstandigheden. In landen van het Zuiden verloopt die aanpassing moeilijker, omdat er minder kennis en middelen aanwezig zijn. REISWOORDENSCHAt

FOtO-INFO Deze foto komt uit Salinas (net als de foto van juni 2011), een nederzetting op de oever van de Uvarivier. Die mondt uit in de Bojayá, een van de talrijke zijrivieren van de Atrato, die de meest waterrijke rivier van Colombia is, een belangrijke verkeersader en een bron van voedsel voor de schaarse bevolking. Die bestaat voornamelijk uit Afro-Colombianen en de oorspronkelijke Emberá-indianen: zij hebben zich aangepast aan deze leefomgeving. De temperatuur is er het hele jaar door ongeveer 28° C en de regenval bedraagt meer dan 9 000 mm regen per jaar! Ter vergelijking: in België schommelt de gemiddelde neerslag - naargelang de hoogteligging - tussen 800 en 1 400 mm per jaar. Het regenwoud levert al het nodige voedsel om te overleven: bakbananen, zoetwatervis, rijst en wild en ook de manier van wonen is zeer geschikt voor dit klimaat. Een Emberámoeder geeft haar kind eten in een huis, ‘tambo’ genoemd. Zo’n tambo staat op metershoge palen tegen overstromingen in de vochtige vlakte. Samen met het ontbreken van wanden zorgt dat ook voor verkoeling. De vloer van palm- of bamboestammen is rechthoekig en er zijn verschillende haarden van klei om op te koken. Een kegelvormig palmbladerdak hangt tot laag boven het platform en beschermt tegen de overvloedige regen. tHEMA-INFO: KLIMAAt Het klimaat is de gemiddelde toestand van de dampkring (temperatuur, vochtigheid, neerslag, luchtdruk, wind …)

op een plaats over minstens dertig jaar. Wij leven in een gematigd zeeklimaat: er is afwisseling tussen hogere en lagere zonnestand, het is nooit erg warm of koud en elke maand brengt matige neerslag o.i.v. zuidwestenwinden. Het weer beschrijft die (steeds wisselende) toestand op een bepaald ogenblik. Dicht bij de evenaar is het heel het jaar warm, omdat de zon er bijna loodrecht schijnt en de straling dus een kortere weg door de dampkring aflegt. Zo is er ook een grote verdamping mogelijk met als gevolg veel bewolking. Het evenaarswoud heeft daardoor weinig zonuren en ontvangt veel neerslag. Klimaatverandering over langere tijd vindt voortdurend plaats. Zo was er 10 000 jaar geleden nog een ijstijd. In de middeleeuwen kenden wij in het noordelijk halfrond een relatief warme periode, net zoals tijdens de Romeinse tijd en het begin van de 20ste eeuw. Momenteel neemt de zonneactiviteit af, zoals in de ‘kleine ijstijd’ van de 15de tot de 18de eeuw. Ontbossing en ontginning van bodems zijn al enkele duizenden jaren aan de gang. Groene planten filteren onze lucht en zorgen ervoor dat het op aarde niet te warm wordt. De voorbije eeuw zorgde de verbranding van fossiele brandstoffen echter voor een versterkt broeikaseffect, die de te voorziene afkoeling van het klimaat tegengaat. De huidige wereldwijde klimaatopwarming leidt tot smelten van de ijskappen en stijging van de zeespiegel. Grotere verdamping kan leiden tot meer neerslag en overstromingen, maar ook tot inkrimping en vergroening van de SaWereldreis - 2012/2 - Wereldreisinfo - 5

Andes: bergketen door heel ZuidAmerika langs de kust van de Stille Oceaan. biodiversiteit: verscheidenheid aan levende wezens (soorten, individuen en levensgemeenschappen). habitat: leefgebied, leefomgeving. jaibaná: medicijnman en stamhoofd; hij kan communiceren met de geesten (jai). klimatogram: diagram dat de gemiddelde maandelijkse temperatuur en neerslag toont van de laatste dertig jaar op een bepaalde plaats. leguaan: familie Amerikaanse tropische hagedissen (Iguanidae). neerslag: water dat uit de lucht op de aarde neerkomt; regen, dauw, hagel, rijm, sneeuw of rijp. sancocho: soep met grote stukken yam, bakbanaan, wortel, maïs, en stukken vlees, gevogelte en/of vis. tambo: huis op palen in het Chocóregenwoud. tropisch: tussen de keerkringen.

Eerste graad EINDtERMEN WERELDORIËNtAtIE Levende natuur 1.1 (gelijkenissen en verschillen) Niet-levende natuur 1.8 (weersituatie meten en beschrijven), 1.9 (verband leefgewoonten en klimaat), 1.12 (gericht waarnemen) DE KALENDERFOtO Vóór het bekijken van de foto beluister je met de klas een geluidsfragment uit het tropische regenwoud: felle regen, kwakende kikkers, vogels… Zo’n geluidsfragment is bv. te vinden op een CD in de reeks ‘Relax With Nature’: Rainforest. Toon de foto en laat de kinderen vragen beantwoorden zodat zij aandachtig moeten observeren. “Wat gebeurt er op de foto? Waar eten jullie thuis? Hoe kun je hun ‘kookfornuis’ ontdekken? Welke delen van het huis zie je nog? Waarom hebben zij geen vensters en geen deuren nodig? Welke gebruiksvoorwerpen herken je?” Vertel aanvullende informatie (zie Foto-info). Laat de leerlingen kennismaken met het regenwoud. - Hoe is het klimaat? - Welke planten en dieren leven er? - Hoe leven de mensen daar? Je kunt meer foto’s of beelden van regenwoud tonen (zie Webtips). WEER EN KLIMAAt

“Welk weer is het daar in Colombia?” De kinderen bekijken het weerbericht van Quibdó en bespreken het. Zij beschrijven dat weer met woorden en vergelijken. “Wat ontdek je over het klimaat in het evenaarswoud van Zuid-Amerika? Noteer de namen van de maanden en schrijf het aantal dagen erbij.” De leerlingen zoeken op hoeveel dagen van de maand er regen viel in het regenwoud. “Hoeveel dagen was het dan droog?” 365 – 305 = 60. In de regen A.d.h.v. de antwoorden van werkblad B tekenen de kinderen een tambo. Zie voor het knutselen van een paalwoning ook Wereldreis van februari 2011. Op hetzelfde werkblad duiden de kinderen overeenkomsten aan en kleuren zij de tekening. COLOMBIA Bananen De mensen die je op de foto ziet, zijn Emberá-indianen. Zij eten ondermeer bakbananen: die zijn ongeveer 30 tot 40 cm lang en kunnen groen, geel of rood zijn. Bakbananen zijn even belangrijk voor deze mensen, als aardappelen voor ons. Kennen de leerlingen traditionele aardappelgerechten? Maak een lijst met gerechten die je kunt maken met aardappelen: gekookt, in de pel, frietjes, kroketten, puree, aardappelsoufflé, aardappelsalade… Receptje: rol schijfjes (bak)banaan eerst in geklopt ei en dan door bloem. Frituur dit. Laat de leerlingen proeven. Wat vinden zij het lekkerst, bananen of aardappelen?

“Welk weer is het hier vandaag?” De kinderen zoeken samen op: zij vergelijken enkele weerberichten uit de krant, kijken naar buiten en lezen de thermometer af. Zij beschrijven het weer met woorden en stellen het voor met pictogrammen (zon, wolk, bliksem, regendruppels, sneeuwkristal...) Op werkblad A staan gegevens uit Quibdó (departement Chocó, Colombia), dicht bij de plaats waar de kalenderfoto is genomen. Je kunt aan de actualiteit aanpassen volgens www.weernetwerk.nl/weer/ quibdo/colombia/coxx0046

Orchidee De orchidee is de nationale bloem van Colombia. Er bestaan minstens 3 000 verschillende soorten en dit in allerlei kleuren. Bekijk plaatjes van orchideeën. De leerkracht tekent stap voor stap een orchidee op het bord, de kinderen tekenen ze op een karton na en kleuren de bloem daarna volgens wat zij zelf mooi vinden. Ook de achtergrond wordt gekleurd. Op de rand van het karton tekenen de kinderen bv. koffiebonen om een kader te maken.

Wereldreis - 2012/2 - Wereldreistips - 6

weer en klimaat Het weer vandaag hier in Quibdó weer lokaal onweer hoogste temperatuur 29 °C laagste temperatuur 23 °C wind 8 km/uur uit W zonsopgang 8.45 uur 6.47 uur zonsondergang 16.41 uur 18.08 uur Kleur de thermometer in met de temperatuur die je nu met de klas afleest. Het klimaat van Quibdó Gegevens per maand Hoogste temp. in °C Laagste temp. in °C Neerslag in mm Dagen met neerslag Hoogste temp. in °C Laagste temp. in °C Neerslag in mm Dagen met neerslag

Jan. Feb. Maa. Apr. Mei Jun. 30 30 30 31 31 32 23 23 23 23 23 23 554 517 524 660 719 755 24 22 22 25 27 26 Jul. Aug. Sep. Okt. Nov. Dec. 31 31 31 30 30 30 23 23 23 23 23 23 816 840 682 638 719 580 26 27 27 27 26 26

Gemiddelde of totaal per jaar Hoogste temperatuur 31 °C Laagste temperatuur 23 °C Gemiddelde temperatuur 27 °C Jaarlijkse neerslag 8004 mm Dagen met neerslag 305 Hoeveel dagen zijn er in 1 jaar? Hoeveel dagen per jaar viel er regen? Hoeveel dagen was het dan droog?

……… ……… ………

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad A - 7

In de regen Een huis Je weet nu hoe het klimaat is in dat deel van Colombia. Indianen van de Emberá noemen hun huis een ‘tambo’. Hoe zou jij zo’n tambo bouwen? Teken

of

.

met een plat dak om op te liggen zonnen op palen tegen overstromingen met dikke muren om ’s nachts de koude buiten te houden van bomen die in het regenwoud groeien met kleine raampjes zodat niemand kan binnenkijken met dak van bladeren waar de regen kan aflopen helemaal open zodat de wind vrij kan waaien Maak nu op een apart blad een mooie tekening van zo’n huis. Doe jij dat ook? - Een paraplu vasthouden om niet nat te worden - Naar de regen kijken - Stappen in de plassen - Schuilen onder een afdak - Lekker opfrissen in de regen

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad B - 8

Tweede graad EINDtERMEN WERELDORIËNtAtIE Levende natuur 1.4 (mens beïnvloedt omgeving) Ruimte 6.1 (reisweg), 6.2 (evenaar), 6.11 (kaart, legende) DE FOtO EN DE BRIEF Bekijk samen de kalenderfoto en duid Colombia aan op een wereldkaart. Duid aan dat het land zowel aan de Stille Oceaan als aan de Caraïbische Zee (Atlantische Oceaan) grenst. Wijs op de evenaar en de Andes. “Denk je dat het er warm of koud is?” In de laaggelegen gebieden is het tropisch warm, maar het regent er ook heel veel. In de bergen is het een stuk kouder en op de toppen ligt er zelfs altijd sneeuw. Lien vertelt over haar reis (werkblad C). De leerlingen lezen de brief aandachtig. Op werkblad D staat een kaart van Colombia. Zij duiden de gevolgde route aan en tekenen elk symbooltje bij de juiste plaats. Toon beelden van haar reis via http://bit.ly/wereldreis201202 De evenaar loopt net ten noorden van het drielandenpunt Colombia-Ecuador-Peru. De Andesketens rijzen op in het westen (zie stippellijn), behalve langs de kusten.

hebben elkaar nodig om te overleven. Het regenwoud is ook belangrijk voor ons klimaat. Voor de mensen die niet meer uit het woud halen dan wat de natuur zelf kan aanvullen, is het regenwoud vrijgevig. De bewoners leven van jacht en visvangst, plukken vruchten en planten en gebruiken materiaal uit het woud om hun huis te bouwen. Zij weten heel veel over de planten en dieren in het woud! Ook wij gebruiken producten uit het tropisch woud: hardhout, rubber, cacao, bananen, koffie, rietsuiker… Elk jaar worden bossen gekapt om het hout te kunnen verkopen of om de vrijgekomen plaats te gebruiken voor landbouw en veeteelt. Vertel over de gevaren van ontbossing: minder koolstofopslag, groter zuurstofgebruik door verbranding, vruchtbare grond spoelt weg als de begroeiing verdwijnt, vermindering van biodiversiteit, aantasting van het leefgebied van deze mensen… Verwerking Maak met de klas een collage van het tropische regenwoud. Verzamel fotomateriaal (zie Webtips), bekijk en bespreek samen welke onderdelen zeker aanwezig moeten zijn. Zie ook Wereldreis van maart 2008 over bosbouw in Brazilië. Laat de kinderen zelf tekenen of werk met tijdschriften of gekleurd papier om de vormen te maken. Verdeel de opdrachten: - reuzenbomen met een enorm bladerdek - struiken en kleinere bomen - planten, paddenstoelen… op de bodem en op bomen - vogels, apen, vlinders, boomkikkers, slangen, spinnen… - regenwoudbewoners “Kun je ook een slagzin bedenken bij de collage?”

REGENWOUD Achtergrond Regenwouden groeien in alle werelddelen. De meeste bevinden zich aan weerszijden van de evenaar, maar er zijn ook gematigde regenwouden. Het grootste regenwoud ter wereld is het Amazonewoud. De kalenderfoto is genomen aan de andere kant van de Andes. Evenaarswouden zijn dichte, donkere bossen, de lucht is er warm en vochtig. Hoge bomen staan dicht op elkaar en hebben bladeren met gladde randen en een scherpe punt: zo kan het regenwater er gemakkelijk afstromen. Door de warmte, de vochtigheid en de grote hoeveelheid schimmels en bacteriën rotten de afgevallen bladeren snel. Er is een enorme verscheidenheid aan leven in het woud. De verschillende planten, dieren en mensen in het regenwoud Wereldreis - 2012/2 - Wereldreistips - 9

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad C - 10

de kaart van colombia Kleur de rivieren Amazone, Orinoco en Magdalena blauw. Trek de evenaar als een rode lijn en kleur het Andesgebergte bruin. Teken de symbooltjes op de juiste plaats:

aardolie

banaan

carnaval

koffie

rijst

suiker

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad D - 11

derde graad EINDtERMEN WERELDORIËNtAtIE Levende natuur 1.1 (gelijkenissen en verschillen) Niet-levende natuur 1.8 (weersituatie meten en beschrijven), 1.9 (verband leefgewoonten en klimaat), 1.10 (beweging aarde) Milieueducatie 1.19 (omgang met milieu) Tijd 5.2 (kalender), 5.8 (actuele toestand) Ruimte 6.2 (evenaar…), 6.11 (atlas) WERKEN MEt DE FOtO Als je de foto bekijkt, kun je een aantal elementen behandelen i.v.m. bewoners en gewoontes. Zo zie je een vrouw die haar zoontje eten geeft. De houding waarin de vrouw zich bevindt, lijkt op het eerste gezicht niet gemakkelijk: zij zit op haar hurken en neemt met de hand hapjes uit een bord dat voor haar op de vloer van het huis staat. Een vergelijking met zo’n situatie bij ons dringt zich op. Laat verwoorden: bv. moeders zitten bij ons meestal aan tafel en het kind zit in een kinderstoel; de voeding wordt met een lepel in de mond van het kind gestopt. Verder zie je in de woning van het gezin diverse huisraad staan of hangen: kannen en kommen (plastic en metaal), mooi gevlochten manden, brandhout en dergelijke. Ook hier kan een vergelijking met onze huiskamer worden gemaakt: tafel, stoelen en kasten. Het huis heeft geen muren: de temperatuur in deze streek, Chocó, is altijd hoog. De Emberá-indianen, de oorspronkelijke bevolking, hebben zich perfect kunnen aanpassen aan deze leefomgeving. Niet alleen hun voedsel komt vrijwel uitsluitend uit de hen omringende natuur, ook hun manier van wonen is erg geschikt voor het erg vochtige klimaat. Omwille van de felle regens die er bijna dagelijks vallen en de vele rivieren en mangrovegebieden, zouden gewone huizen op de grond voortdurend onder water lopen, met alle negatieve gevolgen van dien. De Emberá die in de meest vochtige gebieden leven, bouwen hun woningen daarom niet zomaar op de grond, maar plaatsen ze op palen die meters boven de grond uitsteken. Om zich te beschermen tegen de harde regenval, zorgen de Emberá voor stevige, ver overhangende daken uit palmbladeren.

WERKEN MEt HEt VERHAAL In de tekst “Mijmering” (werkblad E en F) komt duidelijk aan bod dat de indianen in hun omgeving alles vinden om in leven te blijven. Het is echter niet steeds eenvoudig om er aan te geraken, het vraagt vaak inspanningen, zoals bijvoorbeeld het klimmen in bomen om honing te bemachtigen. Toch leven zij als het ware in een grote open supermarkt. En zij beseffen maar al te goed hoe belangrijk dit voor hen is. Als oorspronkelijke bevolking hebben zij ook geleerd er passend en respectvol mee om te gaan. Anderzijds komt ook tot uiting dat het gebied verandert - en niet ten goede - door de aanleg de bananenplantage. Door de aanleg van zulke gigantische plantages verdwijnen zowel planten, struiken als diersoorten, die hun habitat zien verdwijnen. Zelfs een indianenstam wordt op die manier soms verplicht te verhuizen. Je ziet dus hoe ingrijpend de aanleg van zo’n plantage is voor die streek. “Zou jij het fijn vinden om te moeten verhuizen voor bv. de aanleg van een luchthaven?”

KLIMAAt In Colombia heersen tropische klimaten. Een vergelijking met het middelbreedteklimaat van ons landje kan niet uitblijven. Hierbij kunnen zowel de neerslag, de temperatuur als de uren zonneschijn worden besproken. Dit kan o.a. gebeuren aan de hand van klimatogrammen. Op werkblad G maken de leerlingen een vergelijking en denken na over de gevolgen van de verandering van het klimaat. Oplossing a. Quibdó - (gekozen waarnemingsstation, bv. Ukkel) - 10 maal meer - augustus - 27 °C en 9,5 °C - warmer. b. geen - stevig - vrije doorkijk (of ander antwoord in die richting) - palen - vrije. c. kappen - bananenplantages - diersoorten - habitat - verhuizen. Met nog meer verschillende gegevens kun je bv. Oostende met Bastogne, Buenaventura met Bogotá laten vergelijken en besluiten trekken i.v.m. hun relatieve ligging i.v.m. breedte, hoogte en afstand tot een kust.

Wereldreis - 2012/2 - Wereldreistips - 12

Tot slot ter overweging: “Droomt niet iedereen er ooit van om in een regenbui te stappen bij een temperatuur van om en bij de 30°C?” EEtGEWOONtEN 2 februari valt halverwege de winter en was daarom bij veel volkeren een feest van licht en vruchtbaarheid, ook al bij de Oude Egyptenaren. Later werd het door christenen gevierd als Maria-Lichtmis. Zoals in veel talen verwijst de naam van het feest naar kaarsen: Zweeds Kyndelmisse, Frans chandeleur, Spaans fiesta de las Candelas. Het is traditie dat er op die dag pannenkoeken worden gegeten. Een gezegde drukt het als volgt uit: “Er is geen vrouwtje nog zo arm, of zij maakt haar pannetje warm.” Voldoende gegevens en tips staan op werkblad H om zelf eens uit te proberen op een regenachtige februaridag, met de hulp van een volwassene indien nodig. Oplossing weggevallen woorden: boter, eieren en melk, pan, deeg, pannenkoek, spatel (of een ander passend voorwerp, bv. grote schep of vork). Eten de leerlingen soms bessen, paddenstoelen… die zij zelf hebben geplukt in het bos? De Emberá hebben ook lekkernijen, bv. verschillende soorten bananen en noten. Zij kennen ook een soort dikke pannenkoek, de arepa, een fundamenteel gerecht van de Colombiaanse keuken en gemaakt van voorgekookt maïsmeel (zie werkblad H). Wat vonden de leerlingen ervan? Vergelijking met onze pannenkoek?

http://www.4shared.com/folder/Sz5ptmSd/WR1202_Colombia.html → foto’s Klimaat en -verandering www.kmi.be/meteo/view/nl/65657-Klimaat.html → Koninklijk Meteorologisch Instituut www.weernetwerk.nl/weer/quibdo/colombia/coxx0046 www.hier.nu/home/ → klimaat en klimaatverandering www.wwf.be/_media/in-de-weer-voor-het-klimaat2009_574615.pdf → voor lager onderwijs www.climatechallenge.be → voor secundair onderwijs met veel clips www.11.be/campagne → klimaatactie http://assets.wnf.nl/downloads/01kcfactsheetklimaatveran dering_2doorzakengevolgen06.pdf www.greenpeace.org/belgium/nl/wat-doen-we/klimaat/ Tropisch regenwoud, biodiversiteit, ontbossing www.schooltv.nl → beeldbank http://kids.wwf.be/nl/?inc=page&pageid=dossier&id=4 http://en.wikipedia.org/wiki/Fauna_of_Colombia http://en.wikipedia.org/wiki/Flora_of_Colombia http://rainforests.mongabay.com/deforestation/2000/Colombia.htm → Colombia Forest Information and Data www.hugovandermolen.nl/bosbouwbeleggingen.nl/ontbossing.php

FAMILIEBANDEN Bij oorspronkelijke volkeren is de familieband vaak anders en sterker dan bij de ‘westerse’ mens. Dit heeft te maken met hun leefwijze: vaak leven en wonen zij in een ruimer familieverband, dicht bij elkaar in de buurt. Wij zien oma en opa regelmatig, maar wij wonen daarom niet naast elkaar. Bij de Emberá in Colombia zijn de kinderen de hele tijd bij de ouders en de familie (bv. de oom in het verhaal). Hoe zit dat bij de leerlingen? WEBtIPS Colombia, Chocó en Emberá http://bit.ly/wereldreis201202 → foto's bij de brief van Lien http://colombia.jairobernal.com/index.php?pid=2 www.wnf.nl/nl/wat_wnf_doet/projecten/?act=projecten. details&project=13&tab=project → Chocó, Colombia. Bescherming traditioneel grondgebied www.everyculture.com/South-America/Choc.html → Countries and their Cultures: Chocó. www.minorityrights.org/5394/colombia/embera.html → Emberá

VOER VOOR BOEKENWURMEN - Amazonewoud. Samsam. Amsterdam: NCDO, 2010. - Duurzaam in Colombia. Terra, juli 2006. - Leven in het regenwoud. Bijzondere Natuur. SENIOR, K. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2007. - Regenwouden. Aarde in gevaar. OLDFIELD, S. EttenLeur: Ars Scribendi, 2004. - Veranderend klimaat. Ontdek hoe mensen het klimaat veranderen, wat de gevolgen hiervan zijn en hoe we deze verandering kunnen stoppen. PARKER, S. & COOPER, C. Leidschendam: Biblion, 2003. - Weer & klimaat. CORN, J. Leidschendam: Biblion, 2010.

Wereldreis - 2012/2 - Wereldreistips - 13

Mijmering Zie hem daar nu zitten, onze kleine Askaira. Daarnet was hij nog helemaal alleen en zonder schrik over de brede loopplank tot hier in mijn hut gekropen. En ik kan je verzekeren, voor een klein ventje als hij is dat niet gemakkelijk. Onze houten hutten zijn namelijk op twee meter hoge palen gebouwd. Maar Askaira is net zoals zijn papa behendig en ook nieuwsgierig naar nieuwe dingen. Hij houdt ook van de dieren die hier rond ons leven. Het liefst speelt hij met de meest kleurrijke dieren, zoals de felgroene leguanen die soms via de takken van de bomen in onze hut terechtkomen. Toen hij nog maar pas kon kruipen, is er zo’n babyhagedisje bij hem op zijn gevlochten slaapmatje gekropen. De jongen lag op een lekkere banaan te sabbelen en het beestje kwam wat van de stukjes eten die de jongen naast zich had laten vallen. Askaira begon met het dappere diertje te spelen en sindsdien is het reptiel het huisdier van onze kleine rakker geworden.

Mijn vader heeft me echter verteld dat die voorraadkast wel eens zou kunnen verdwijnen en dat het steeds moeilijker zal worden om eten te vinden voor ons. Veel moeilijker dan vroeger in ieder geval. Er zijn namelijk grote stukken van het woud omgekapt in opdracht van een aantal grote bedrijven om er plantages van te maken. Op die plantages staan er alleen maar bananenbomen. Zo ver het oog reikt! Ik zag het nog toen ik deze morgen op de heuvel naast ons dorp was geklommen om kokosnoten te halen. Ik was tot in de kruin van een palmboom geklauterd om er met mijn hakmes de kokosnoten af te slaan. En daar, hoog tussen de grote palmtakken door, zag ik in de verte aan de overkant van de rivier één van die gigantische plantages. Het eerste moment leek het me wel een mooi zicht, al dat gelijke groen. Maar dan herinnerde ik me die keer dat ik met mijn vader door zo’n plantage was gelopen: behalve de bananenbomen zelf, een paar verdwaalde vogels en duizenden muggen, was er niets. Geen struikgewas, geen kleurrijke bloemen, zoals bij ons in het woud, en al zeker geen grotere dieren, zoals brulapen, miereneters of luiaards. Vroeger leefde op de plaats waar nu de plantage is een indianenstam, Emberá-indianen zoals wij. Zij moesten vluchten en hebben nu een nieuw dorp gebouwd, niet ver van het onze. Hun jaibaná, de medicijnman die aan het hoofd van hun gemeenschap staat, heeft van de geesten van hun voorouders Na zijn korte maar opwindende ontdekkingstocht gehoord dat ze het woud moeten beschermen, omdat tot bij mij, zijn oom, werd Askaira teruggehaald door anders al het eten voor ons zou verdwijnen. Ik hoop zijn mama om te eten. Hij zal wel grote honger gehad dat het ons zal lukken. hebben, want ik zie dat het grote stuk gefrituurde vis al bijna helemaal op is. Ik vermoed dat ze hem daarna nog wat van de sancocho zal geven die daar in de kom staat te pruttelen. Die soep zit vol met vitaminen, net wat hij nodig heeft om groot en sterk te worden. Ikzelf hou erg veel van de yam die in de soep zit: een eetbare wortelknol die je op ontelbare manieren kunt bereiden. Je kunt er zelfs chips van maken! En dan heb je nog de bakbananen uit het bos. Die hebben we in tientallen vormen en kleuren. Zoals je ziet, het oerwoud waarin we leven en de rivier waarlangs we ons dorp hebben gebouwd, zijn als het ware onze voorraadkast. We vinden er alles wat we nodig hebben om te eten.

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad E - 14

Ik staar nog wat naar het vuurtje waar de soep voor Askaira staat te sudderen. Zijn mama heeft het vuur daarnet met alleen maar een paar twijgjes en enkele stukken boomschors aangestoken. Midden in de hut. En ze heeft het zo handig gedaan dat de houten vloer van de hut niet eens opbrandt. Als het vuur lang genoeg blijft smeulen, zal ik straks misschien nog een paar noten in de hete as poffen. Een lekkernij! Vlakbij hoor ik een groep vogels verontwaardigd kwetteren. Waarschijnlijk is zopas iemand uit het dorp in hun boom geklommen om er schors of lianen te zoeken. Daar maken we dan ondermeer touwen van.

doen om de natuur te beschermen. Niet gemakkelijk, maar ik weet dat we niet alleen staan en dat we samen met mensen van de hele wereld zullen blijven ijveren voor het behoud van onze thuis. En dat allemaal voor mensjes zoals die kleine Askaira. Hij heeft net gedaan met eten en zal nu een uiltje knappen. Ik ook. Van de vochtige warmte hier word ik loom. Straks moet ik nog mee met de andere jonge mannen en vrouwen om te gaan vissen, maar eerst een middagdutje. Het zal nu toch onmiddellijk beginnen regenen en de vissen zijn gemakkelijker te vangen net voor de duisternis valt, dus ik heb nog wel wat tijd.

Het is hard werken hier en je kent best alle geheimen van het woud als je erin wilt wonen. Maar alles lijkt hier ook vredig rustig en in harmonie met de natuur. We weten bijvoorbeeld dat er straks, wanneer de zon net over het hoogste punt heen is, een fikse regenbui zal vallen. Dat is bijna elke dag zo. Omdat het lekker warm is, is dat geen probleem, integendeel. De kinderen zijn er dol op om in de regen te spelen. Dikwijls is de stortregen zo hevig, dat we er ons zelfs onder kunnen wassen! Dat is pas fijn. Veel beter dan in het drogere seizoen, wanneer we in de rivier ons bad moeten nemen. De sterke stroming voert dan veel zandkorrels en andere onzuiverheden mee, waardoor het water niet erg helder is.

Ik strek mijn benen en verleg mij wat in mijn grote hangmat. ’s Nachts slaap ik liever op een matje op de houten vloer, maar overdag is het zalig om even uit te rusten in de zachte hangmat die we hier tussen twee palen hebben opgehangen. Met mijn linkerarm bedek ik mijn ogen en ik voel hoe ik langzaam wegglijd in een andere wereld. Een droomwereld, vol fantastische wezens in alle kleuren en formaten, waar geesten ons beschermen en iedereen voortdurend lacht. Een wereld zonder angst. Een magische plek waar ik me diep gelukkig voel. Is dit alleen maar een droom? Of zou het ook echt kunnen zijn? Ik denk het wel. Droom ik nog of ben ik wakker? Daar zie ik de kleine Askaira. Zijn moeder neuriet iets en wiegt hem lichtjes heen en weer terwijl hij op haar arm ligt te slapen. Hij glimlacht.

Terwijl ik hier nu zit en over deze zaken nadenk, komt een warm gevoel bij me op. We moeten alles

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad F - 15

Klimaat a. Klimaatgegevens Je vindt klimaatgegevens op de webpagina www.meteo.be van het KMI. Kies in de linkerkolom voor ‘klimatogrammen’. Je kunt dan een werelddeel, een land en een stad ingeven. Je krijgt dan de voorstelling van het klimatogram. Het aantal uren zonneschijn staat op diezelfde webpagina: in de linkerkolom kies je voor ‘maandelijkse normalen’ en dan voor ‘uren zonneschijn’. Zoek de gegevens voor een waarnemingsstation in jouw buurt: .......................................................... Gelijkaardige informatie vind je via volgende link: http://nl.allmetsat.com/klimaat/colombia.php Je kunt dan op de kaart van Colombia een rode of gele stip (staat voor een stad) aanklikken en je krijgt dan gegevens over temperatuur, neerslag en uren zonneschijn per maand (bv. de stad Quibdó in het departement Chocó in het westen van het land).

→ Vergelijk en vul aan. Kies uit volgende gegevens (de eerste letter is meestal gegeven): Quibdó – geen – kappen – augustus – stevig – 9,5 (°C) – warmer

– (naam waarnemingsstation) – bananenplantages – diersoorten – verhuizen – 10 maal meer – 27 (°C) – habitat – vrije – palen – vrije doorkijk. We stellen vast dat er heel wat meer neerslag valt in de stad Q................... dan bij ons in ...................... ............................ Er valt gemiddeld zelfs ongeveer .......................................................... neerslag per jaar in Quibdó. Als je de hoeveelheid neerslag per maand bekijkt, stel je vast dat het het meest regent in de maand a.......................... . De gemiddelde maandtemperatuur in Quibdó bedraagt …… °C en hier …… °C. Je merkt dus dat het in Colombia heel wat w...................... is dan België. b. Voor- en nadelen (zie hiervoor ook in het verhaal) Een voordeel van de hoge, constante temperatuur doorheen het jaar in het departement Chocó is dat de woningen ……………… muren nodig hebben, enkel een ………………… dak. Dat merk je op de foto aan de ........................................................... Een nadeel is dat de woningen op ........................... moeten worden gebouwd.Een ander gevolg is dat ook allerhande dieren ........................... toegang hebben tot de woning. c. Invloeden op en veranderingen in het klimaat Het klimaat wordt beïnvloed door o.a. het k............................ van bomen in het regenwoud. Dit gebeurde bijvoorbeeld in het verhaal om plaats te maken voor gigantische b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................ Een gevolg daarvan is dat ook bepaalde d.............................. wegtrekken op zoek naar een nieuwe leefomgeving of h............................... Zelfs de mensen (zoals bepaalde indianengroepen in het verhaal) zien zich verplicht om te v.................................

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad G - 16

Pannenkoeken bakken, boter in de pan Lekkers op je bord? Handen uit de mouwen! Pannenkoeken heb je in talrijke varianten. Je kunt ze vullen met wat je zelf lekker vindt, ook niet-zoete zaken: fruit, groenten (liefst warm), stukjes vlees, kruiden enz. Ziehier een basisrecept voor pannenkoeken: ½ l halfvolle melk 250 g bloem 2 eetlepels olie 2 eetlepels kristalsuiker een snuifje zout 4 eetlepels boter 4 eieren

En nu op z’n Colombiaans: arepa! Voor een arepa of maïsbroodje: hieronder een recept. De arepa wordt besmeerd met boter, soms wordt ook maïs toegevoegd aan dit gerecht. Ingrediënten 1 kopje maïsmeel (voorgekookt wit maïsmeel; het merk P.A.N. is in Zuid-Amerika heel populair en ook hier verkrijgbaar in etnische winkels en grote supermarkten), 2 kopjes water, een snuifje zout, olie

De bereiding: vul jij de weggevallen woorden aan? Smelt de ........................ en doe deze in een kom. Voeg vervolgens de bloem, de .............................., de suiker, de ................................ en de olie erbij. Roer dit goed door tot je een glad beslag krijgt. Doe wat vetstof in een ..................... en laat dit goed heet worden. Doe een schep van het ..................... in de pan en verdeel dit deeg mooi over heel de pan. Om de .............................................. uit de pan te halen kun je best een .......................... gebruiken. En dan het juiste, favoriete beleg en … smullen maar! Probeer ook eens iets bijzonders… Jouw voorstellen: ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. .............................................................................

Bereiding Meng de ingrediënten, behalve de olie. Die heb je nodig voor het bakken. Het moet een smeuïge massa zijn. Je kunt eventueel wat meel toevoegen als het te nat is of wat water als het te droog is. Vervolgens doe je net alsof je een gehaktballetje maakt, maar als het gerold is, duw je het plat zodat je een rond plat broodje krijgt. Dat bak je goudbruin met een beetje olie in een koekenpan. Je kunt ook een tostiof grill-apparaat gebruiken, dat je van tevoren iets invet. Smullen maar…

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad H - 17

Wereldreis - 2012/2 - Werkblad I - 18

leren denken in systemen Waarom is vlees eten slecht voor het milieu? Waarom krijgen daklozen geen huis van de regering? Waarom sluit de fabriek hier en verhuist hij naar Polen? Waarom…? Op sommige vragen kan je als leerkracht niet onmiddellijk antwoorden met ‘oorzaak A heeft B tot gevolg’. De maatschappelijke fenomenen waarmee we vandaag in aanraking komen, zijn bijzonder complex. Er zijn vele factoren verweven met elkaar. Politieke, sociale, economische en ecologische processen beïnvloeden elkaar en hebben impact op elkaar. Dit maakt het heel ingewikkeld. Daarom is het belangrijk om verbanden te leggen. Dit is de basis van het systeemdenken. Zo krijgen leerlingen een inzicht in de samenhang van de feiten. Om deze inzichten te bevorderen geven we je hieronder twee mogelijke werkvormen. Werkvorm 1: Mindmapping Bij de start van een thema is het handig om een mindmap te maken. Hierdoor ziet de leerling de samenhang en kan hij of zij omgaan met een grote hoeveelheid aan informatie. Voor een mindmap start je met een centraal woord in een cirkel. Vanuit deze cirkel trek je lijnen en daarop schrijf je aller-

lei begrippen die ermee te maken hebben. Door deze stap voor elk van de buitenste begrippen telkens te herhalen kun je een mindmap zo gedetailleerd maken als je wilt. Zo krijg je een hele boomstructuur. Werkvorm 2: Het touwtjesspel Deze werkvorm is een instrument om een complex systeem te analyseren, zodat je een beter zicht krijgt op de verschillende verbanden. Je tekent drie cirkels.

1

2

3

In de eerste cirkel schrijf je waarover je het wil hebben. Je zoekt bijvoorbeeld een antwoord op de vraag ‘Waarom is vlees eten slecht voor het milieu?’. In de eerste cirkel plaats je dus ‘vlees’. In de tweede cirkel heb je het over de ‘orga-

nisatoren’. Over de elementen die dit alles regelen, structureren of bepalen. Concreet in het voorbeeld van het vlees is dat ‘de supermarkt’, ‘de slager’, maar ook ‘het reclamebureau’, ‘de multinational’, ‘de bank’, ‘Europa die subsidies geeft’, enz. In de derde cirkel heb je het over de impact. De impact op sociaal vlak, economisch vlak, milieu, cultuur en gezondheid. In ons voorbeeld is dat: de lucht (vervoer), het regenwoud (om runderen te voederen), de Belgische en de Braziliaanse veeboer … Nu teken je de drie cirkels op de grond en geef je elke leerling een positie op één van de cirkels. Daarna neem je een bol touw en verbind je alle leerlingen met elkaar. Zo vorm je een groot ingewikkeld web. Wanneer één leerling nu aan een stukje touw trekt, voelen de andere leerlingen aan den lijve hoe de onderlinge verbanden en wisselwerkingen in elkaar zitten. Het is ook een leuke werkvorm om een krantenartikel te analyseren. Je zal merken dat de leerlingen het artikel kritischer gaan bekijken en dat het meer diepgang krijgt. Probeer het maar eens. Cirkel 1: ‘Waarover gaat het?’ Cirkel 2: ‘Welke actoren spelen mee?’ Cirkel 3:’ Wat zijn de gevolgen?’

Een kouder klimaat, een woning van steen, andere familiebanden, een ingewikkelder huishouden… maar in wezen dezelfde zorg en zegen: je kinderen (op)voeden.

191 landen ondertekenden een akkoord om tegen 2015 de armoede in de wereld te halveren. Voer samen met de Vlaamse Noord-Zuidbeweging actie om de politici aan hun belofte te herinneren én de lat hoger te leggen. Armoede moet de wereld uit!

www.detijdloopt.be