City farming Betere voeding dankzij led

LED MAGAZINE NR. 9 - DECEMBER 2015

City farming ‘Betere voeding dankzij led’

Subway maakt led standaard voor nieuwe en te renoveren winkels

Fabrikanten, importeurs en groothandels: afzet led groeit met 21 procent

Special LED Expo 2016: ‘Beursoppervlak groeit met 50 procent’

Voorwoord IP65 LED HIGH BAYS 100w/160w/200w/230w

Beam: 60°/90°/120° Color: Black/White 1-10V dimmable Special heat sink 5 years Guarantee PF up to 0.99 Efficiency up to 93%

Sheenly LED Panel Lights ECO II version Sheenly LED Panel Lights PRO II version

•80-85lm/w

•9mm

•95-100lm/w

•12mm

•UGR22, UGR19 Optional

•5 Years Guarantee

•SDCM<=4

•CRI>80

Met de eerste koude nachten die gepasseerd zijn, is voor mij als hoofdredacteur van LED Magazine het moment daar om het nog lopende kalenderjaar te evalueren. LED Magazine heeft een goed jaar achter de rug. Als de resultaten van de door de redactie van LED Magazine uitgezette enquête onder fabrikanten, importeurs en groothandels van led-verlichting kloppen, hebben ook zij een goed jaar gehad. Zij geven aan dit jaar de afzet van led-verlichting met 21 procent te hebben zien groeien. Dat er dit jaar veel gebeurd is blijkt ook wel uit het jaaroverzicht waarin de top 10 van meest gelezen berichten van de website van LED Magazine besproken worden. Van IKEA dat nog enkel ledverlichting verkoopt en Ahold dat besloten heeft alle Albert Heijnwinkels van led te gaan voorzien tot een nieuwe subsidieregeling voor led-verlichting bij sportclubs, het uitstel van het verbod op halogeenlampen en de blokkade van Chinese namaak-led-lampen in de haven van Rotterdam.

• HIGH BAYS

• DOWNLIGHTS

• INTERIOR LIGHTING

PRIMAlighting levert alleen aan resellers en installateurs. Levering uit eigen voorraad, verzending met GLS, afhalen is mogelijk na bestelling vooraf. Stuur voor toegang tot de online Business-shop uw kvk inschrijving naar [email protected] prijzen excl. BTW, per stuk af magazijn en onder voorbehoud. Afbeeldingen kunnen afwijken. Alle genoemde merknamen zijn eigendom van hun respectievelijk eigenaren. Primalighting is een handelsnaam van Primacom b.v. kvk 31044270

www.primalighting.nl

033 - 299 61 31

[email protected]

Dieselweg 1, 3752 LB Bunschoten-Spakenburg

29 35

Dat led-verlichting grote belangstelling geniet van zowel leveranciers en installateurs als eindgebruikers blijkt wel uit de grote hoeveelheid nieuwsberichten en bezoekers die wij dit jaar op onze website hebben mogen verzorgen en verwelkomen. LEDMagazine.nl heeft dit jaar een gezonde groei doorgemaakt. Werden er van 1 januari tot en met 31 december 2014 55.314 bezoekers verwelkomd, in de periode 1 januari tot en met 1 november 2015 (er zijn dus nog 2 maanden te gaan) zijn er al ruim 70.000 bezoekers aangetrokken. Een groei van ruim 36 procent. Ondertussen is het aantal lezers van de LEDFlits, de wekelijkse nieuwsbrief, met 15 procent gegroeid tot bijna 6.000 abonnees.

Inhoud

In 2016 zullen wij de ingeslagen weg voortzetten en u dagelijks via de website, wekelijks via de nieuwsbrief en ieder kwartaal via dit vaktijdschrift van de meest actuele ontwikkelingen en achtergronden blijven voorzien. Aanraders in deze editie zijn de special over de vakbeurs LED Expo (vanaf pagina 17), het interview met Gus van der Feltz van GrowWise en het gesprek met Gerke ten Have van de gemeente Amsterdam, die vaart maakt met de uitrol van led in de openbare ruimte. Edwin van Gastel | Hoofdredacteur LED Magazine

• LED PANELS

14

Een verlicht jaar

Power:

100 Lumen/W

30

City Farming met led kan wereldwijd bijdragen aan betere voeding

12

Het LED Magazine jaaroverzicht 2015

14

Chris Boomaars (Luminaid): ‘In de komende 5 jaar Europees koploper worden in led-lijnen’

15

Special LED Expo: Fabrikanten en groothandels zien afzet led met 21 procent groeien

17

Beursflitsen LED Expo:

21

Exposantenlijst, plattegrond en programma LED Expo 2016

22

Column Rolf Heynen - Race naar perfecte led-lamp voor consumenten

25

Het oerwoud van richtlijnen voor led-verlichting

26

‘Tijd om te stoppen met vasthouden aan tl’

28

Vlaams Eandis kiest voor led: ‘Juiste licht op de juiste plaats en in de juiste mate’

29

‘Echte energieslurpers zijn ook in Amsterdams al lang verdwenen’

32

Subway maakt led de standaard voor alle nieuwe en te renoveren winkels

35

Lichtontwerpster Carlijn Timmermans: ‘Licht is emotie, velen zijn zich daar nog niet van bewust’

38

LED MAGAZINE DECEMBER • 3



Meest geklikt in onze nieuwsbrief 1 LightingEurope: verscherpt markttoezicht om ‘slechte’ led-producten te weren LightingEurope werkt samen met haar leden (red. onder meer nationale brancheverenigingen) aan een nieuw model voor markttoezicht om de introductie van slechte led-producten op de Europese lichtmarkt te voorkomen. LightingEurope spreekt haar zorgen uit over slechte led-producten die verkrijgbaar zijn op de Europese markten die niet voldoen aan de verplichte EU-regelgeving. LightingEurope begon vorig jaar via een pilot met het opzetten van een nieuw toezichtsmodel, waarbij de aandacht in eerste uitdaging uitging naar standaard led-lampen. Er zijn 30 overtredingen geconstateerd. 2 Chinees Opple koopt Nederlandse led-tl-technologie Seaborough Het Chinese Opple Lighting en het Amsterdamse Seaborough hebben een Technical Cooperation Agreement (TCA) getekend voor de productie van Seaboroughs led-tl-technologie. Het Amsterdamse Seaborough Research stelde in mei van dit jaar een baanbrekende led-tl-innovatie te hebben. Het bedrijf stelde destijds dat het zou gaan om de heilige graal voor de tl-markt: een led-versie die op alle infrastructuur werkt. Een stukje technologie in de uiteinden van Seaboroughs led-tl-buis ‘voelt’ om welk type ballast het gaat en past zich daarop aan. Onder de voorwaarden van de overeenkomst start Opple een programma waarmee de oneTLed-technologie van Seaborough wordt gebruikt in de ontwikkeling en productie van led-tl-buizen. 3 Nieuw distributiecentrum Lidl krijgt led en 4.000 zonnepanelen Lidl gaat in Waddinxveen het meest duurzame distributiecentrum van Nederland laten bouwen. Het 70 miljoen euro kostende project leidt onder meer tot led-verlichting en 4.000 zonnepanelen op het dak. Bouwbedrijf Van de Ven uit Veghel is de bouwer van het project en bouwde eerder al diverse distributiecentra voor de supermarktketen. Het ontwerp van het distributiecentrum is van FKG Architecten aan de Zaan. Het nieuwe distributiecentrum krijgt het hoogst haalbare BREEAMcertificaat; met de kwalificatie outstanding. Het wordt voorzien van 4.000 zonnepanelen en 100 procent led-verlichting. Daarnaast is er geen gasaansluiting.

Vakbeurs Energie groeit en trekt 10.992 bezoekers

In 3 dagen tijd ontving Vakbeurs Energie dit jaar 10.992 vakbezoekers, een stijging van 2 procent. Een knappe prestatie daar bij de bezoekersregistratie een fiks aangescherpt beleid consumenten buiten de deur hield. In de Brabanthallen mochten zowel Vakbeurs Energie als het gelijktijdig georganiseerde Ecomobiel zich begin oktober zodoende verheugen op een groeiende belangstelling. Het was de eerste keer dat Vakbeurs Energie en Ecomobiel tegelijkertijd plaats vonden. ‘Dit is niet alleen van toegevoegde waarde richting de vakbezoeker, maar ook een logische stap om de energietransitie naar een hoger plan te tillen’, aldus beursmanager Wendy van de Geijn van organisator 54events. ‘Opwekking van duurzame energie, slimme mobiliteit en besparingen in zowel industrie als de gebouwde omgeving kun je niet los van elkaar zien. Om de energietransitie te laten slagen, zullen we op al deze gebieden moeten versnellen en nóg beter met elkaar moeten samenwerken.’ Om te onderstrepen dat energietransitie mensenwerk is werden dit jaar voor het eerst twee Energie Awards uitgereikt: die voor Energie Professional 2015 en Energie Talent 2015. Wilfred Akerboom van Luminext ging met de titel Energie Professional 2015 naar huis. Energie Talent van 2015 werden Hester van Halen en Jimmy Pieterson, met hun gezamenlijke afstudeerproject aan de Avans Hogeschool uit Den Bosch. In 2016 vindt de vakbeurs Energie in de Brabanthallen te ’s-Hertogenbosch plaats op 4, 5 en 6 oktober. Ecomobiel 2016 vindt plaats op 4 en 5 oktober.

4 • LED MAGAZINE DECEMBER

Eneco en Greencrowd lanceren het ontzorgingsproduct ‘Onze Clubkracht’. Lumosa led is daarbij voor de led-verlichting exclusief partner. Het is bestemd voor sportclubs die in 2016 gebruikmaken van de nieuwe subsidieregeling van minister Kamp voor onder meer zonnepanelen en led. Minister Kamp kondigde de nieuwe subsidieregeling begin september aan. Sportverenigingen die

maatregelen nemen om energieverbruik te verminderen krijgen een subsidie van 30 procent van de investering. Een subsidie kan vanaf 4 januari 2016 aangevraagd worden. Er is 6 miljoen beschikbaar. Per club kan ten hoogste 125.000 euro subsidie worden aangevraagd. Het gaat om maximaal 30 procent van de kosten van aanschaf van een installatie of van apparatuur.

CLS gaat regioadvieskantoren Univé landelijk van led voorzien

De Kamer van Koophandel heeft voor de tiende keer de ranglijst samengesteld met 100 concrete innovaties die het Nederlandse midden- en kleinbedrijf heeft gerealiseerd. De hoogste notering is voor de uitvinding van LUXeXcel. Revolutionair, zo betitelen wetenschappers wereldwijd de uitvinding van LUXeXcel. De lenzen worden niet in laagjes opgebouwd, zoals gebruikelijk bij 3D-printen, maar gevormd met behulp van UV-licht. De lenzen worden onder meer gebruikt voor led-verlichting.

InventDesign verlicht musical The Bodyguard InventDesign heeft led-verlichting geleverd voor de musical The Bodyguard. The Bodyguard, de musical over de verboden liefde tussen een popster en haar bodyguard, is momenteel te zien in Beatrix Theater Utrecht. Alle hits van Whitney Houston komen voorbij in de musical die technisch geproduceerd is door Painting with Light. InventDesign heeft in opdracht van Painting with Light 60 speciale led ‘Par16 birdies’ geproduceerd. Daarnaast zijn diverse led-specials voor de trappen verzorgd en ook het grote target uit de openingsscene heeft InventDesign voor haar rekening genomen.

LUXeXcel winnaar MKB Innovatietop 100

4 Haarlem start aanbesteding voor plaatsen 3.000 led-armaturen De gemeente Haarlem is een aanbesteding gestart voor het vervangen van openbare verlichting in haar gemeente. In de aanbesteding wordt gevraagd om het vervangen van circa 3.000 armaturen door een led-variant. De gemeente Haarlem heeft circa 22.000 lichtpunten in beheer en wil in 2015 en 2016 circa 3.000 armaturen vervangen. 5 Gedragscode NSVV moet kwaliteit lichtberekeningen verhogen De Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) lanceert de Gedragscode Lichtberekeningen. Deze is tot stand gekomen in samenwerking met de Nederlandse Lichtassociatie (NLA). Door de gedragscode te ondertekenen geven leveranciers, armaturenfabrikanten, adviseurs, lichtontwerpers en installateurs aan dat zij gebruikmaken van een gedegen methode om lichtberekeningen te maken, voor binnen- én buitenverlichting. De branchevereniging streeft met de gedragscode naar transparantie en een verhoging van de kwaliteit.

Eneco startt ‘Onze Clubkracht’ voor ontzorging sportclubs bij led

CLS gaat de regioadvieskantoren van Univé landelijk van led-verlichting voorzien. Dit is besloten naar aanleiding van een pilot die sinds 2013 heeft plaatsgevonden. De pilot werd in 2013 gestart met als doel laagdrempelige omgevingen te creëren waar bezoekers in een warme huiselijke omgeving van advies voorzien kunnen worden. IBP Interieurbouw tekende voor het interieurontwerp. Lichtadviseur Gerben Wolters van Van Dalen Installatietechniek was verantwoordelijk voor het lichtontwerp. De positieve reacties van bezoekers hebben ertoe geleid dat nu besloten is om het concept landelijk uit te rollen.

KLM heeft eerste Boeing 787 Dreamliner met led in bezit

KLM heeft ‘Zonnebloem’ in gebruik genomen: de eerste nieuwe Boeing 787 Dreamliner voorzien van led-verlichting. De Boeing 787 Dreamliner is de eerste van in totaal 21 toestellen die KLM vanaf eind 2015 in gebruik gaat nemen. Alle Dreamliners krijgen ieder een unieke naam en worden vernoemd naar bloemen. De Boeing 787 is uitgerust met de nieuwste features. Ten opzichte van een Boeing 747 verstookt een Dreamliner overigens tot 20 procent minder kerosine dankzij het gebruik van gewichtsbesparende composietmaterialen, verbeterde aerodynamica en efficiëntere motoren.

Nederlander wil reclameverlichting en verlichting kantoren ’s nachts uit Acht van de tien Nederlanders wil dat reclameverlichting en aanlichting van kantoren ’s nachts uitgaat. Vijf van de tien vindt dat de overheid nachtelijke reclameverlichting en aanlichting van gebouwen moet verbieden. Dat blijkt uit onderzoek dat de Natuur- en Milieufederaties (NMF) lieten uitvoeren onder ruim duizend Nederlanders. Nederland is een van de meest verlichte landen ter wereld. De NMF roepen minister Schultz van Haegen en gemeenten op om reclameverlichting en aanlichten van gebouwen aan banden te leggen en om per gemeente te onderzoeken of openbare verlichting overal noodzakelijk is.

LED MAGAZINE DECEMBER • 5

Irak bouwt hoogste wolkenkrabber ter wereld met led ‘De Bruid’. Het is de naam van de hoogste wolkenkrabber ter wereld die in Irak gaat verrijzen. De wolkenkrabber gaat onder meer voorzien worden van zonnepanelen en led-verlichting. Dubai heeft tot op heden met de 830 meter hoge de Burj Khalifa het record in handen. De Iraakse wolkenkrabber moet 241 verdiepingen gaan tellen en volledig in haar eigen energie voorzien. Zowel voor warmte als stroom moet dat via zonne-energie gebeuren. De toren is ontworpen om ‘rond de klok’ een stad te zijn met kantoren, hotels, woonwijken, winkelcentra, parken en tuinen.

27 & 28 JANUARI 2016 BRABANTHALLEN DEN BOSCH

Philips. Het is onderdeel van een programma van de Indiase overheid om de agrarische regio’s van het land op duurzame wijze van energie en verlichting te voorzien. In augustus werd bekend dat India haar ‘100 procent led’-programma voor straatverlichting binnen 24 maanden wil afronden.

Trevi-fontein spuit weer, Roomse trekpleister voorzien van led Met financiële steun van het Italiaanse modehuis Fendi is de restauratie van de beroemde Trevi-fontein in Rome afgerond. Na een restauratie van zeventien maanden is de fontein weer in werking gesteld. Het monument is door drie Italiaanse bedrijven in ere hersteld en van led-verlichting voorzien. Het Romeinse stadsbestuur gaat al jaren gebukt onder de hoge onderhoudskosten die de honderden monumenten in de stad met zich meebrengen. Samenwerking met private bedrijven worden steeds vaker als oplossing gezien.

Osram levert 1.062 led-lichtlijnen voor metrostation Marienplatz

‘Telefoon heeft automatische bed-modus nodig om slaap te borgen’

Light Design Automation Bez oe aan ken? Gr lede melde atis n op xpo invit .nl met at d bnl1 6led iecode e mag azin e

De Britse professor Paul Grings van het Londense Evelina Children’s Hospital stelt dat mobiele telefoons een automatische bed-modus nodig hebben die voorkomt dat mensen uit hun slaap gehouden worden. Het blauw-groene led-licht dat het achtergrondscherm van de telefoon uitstraalt zou de biologische klok in de war maken. Aan het begin van het jaar pleitte de Nederlandse Gezondsheidsraad al voor extra onderzoek naar de effecten van blauw led-licht.

Los Angeles neemt 100 Philips SmartPoles in gebruik Los Angeles gaat als eerste ter wereld 100 slimme led-lantaarns met draadloze dataverbinding (4G) van Philips in gebruik nemen. Het een en ander wordt mogelijk dankzij samenwerking tussen Philips en Ericsson. De SmartPole-technologie van Philips combineert led-verlichting met draadloze 4G/LTE-dataverbinding voor mobiele communicatie van Ericsson. Eerder dit jaar werd al bekend dat Los Angeles als eerste Amerikaanse stad het Philips City Touch systeem in gebruik nam.

Osram begint met verkoop van algemene verlichtingstak

De grootste digital lighting vakbeurs in de Benelux

Osram is gestart met de verkoop van de algemene verlichtingstak van het bedrijf. Dat meldt persbureau Reuters. Operationeel moet de divisie in april 2016 afgescheiden zijn van het bedrijf. Juridisch gezien zal volgens Reuters – dat afgelopen week met een woordvoerder van het bedrijf sprak – de afsplitsing in juli 2016 afgerond worden. De Raad van toezicht keurde in juni de afsplitsing van de algemene verlichtingstak van Osram goed. Vlak daarna bleek dat Osram gesprekken voerde met diverse geïnteresseerde partijen, waaronder enkele grote Chinese verlichtingsbedrijven.

India gaat 800 dorpen verlichten met 76.000 led-lampen Meer dan 800 dorpen in de Indiase provincie Uttar Pradesh, een van India’s meest bevolkte gebieden, worden binnenkort via zonneenergie verlicht met meer dan 76.000 led-straatlantaarns van

Dé beurs voor: architecten, installateurs, ambtenaren, retail, bouwsector, groothandel, vastgoed, hospitality, leisure, industrie, consultants

De vernieuwde verdieping van het metrostation Marienplatz in München is voorzien van 1.000 led-lichtlijnen van Osram. Dagelijks passeren 200.000 reizigers de verdieping. Bovendien passeren er op Marienplatz iedere dag 750 metro’s en 900 ‘voorstedelijke’ treinen. De metro van München, de U-Bahn bestaat uit een netwerk van 6 lijnen in de Duitse stad, station Marienplatz is onderdeel van U3. Het concept voor de Marienplatz’ mezzanine, de tussenverdieping, is gemaakt door de architecten Allmann Sattler Wappner en de lichtontwerper Ingo Maurer.

Philips verlicht grootste moskee van Europa met led-verlichting Philips heeft naar nu bekend is geworden de grootste moskee van Europa van led-verlichting voorzien. De moskee werd eind september geopend in Moskou. Dit gebeurde in het bijzijn van de Russische president Poetin, de Turkse president Erdogan en de Palestijnse leider Abbas. In de nieuwe gebedsruimte kunnen 10.000 gelovigen samenkomen. Voor de decoratieve verlichting van de moskee heeft Philips 750 Vaya led-armaturen toegepast. Voor de delen van het gebouw die extra verlichting behoeven zijn10 Philips ArenaVision armaturen van 400 watt toegepast en een projector van 2.000 watt.

Schotse onderzoekers streamen film via led-lamp Schotse onderzoekers van de University of Edinburh hebben een nieuwe mijlpaal bereikt met de Lifi-technologie. In 2013 slaagden Chinezen en Britten er al in om data via Light Fidelity, kortweg Lifi, te versturen. De Schotten hebben nu een film gestreamd met enkel het gebruik van een led-lamp en een zonnepaneel om de led-lamp van energie te voorzien. Met Lifi zetten de onderzoekers de film(data) om in lichtsignalen. Het licht van het knipperende led-lampje wordt vervolgens via het zonnepaneel weer omgezet in film(data) en gestreamd op een laptop.

Chicago kondigt grootschalige overstap naar led aan Burgemeester Rahm Emanuel van Chicago heeft samen met de Chicago Infrastructure Trust (CIT) een uitvraag gedaan bij marktpartijen om het Chicago Smart Lighting Project gestalte te geven. Doel van het project is om de stad en haar parken te voorzien van led-verlichting. De burgemeester wil het plan bekostigen via de kostenbesparingen die led-verlichting met zich meebrengt. Er zijn ongeveer 348.500 straatlantaarns in Chicago.

LED MAGAZINE DECEMBER • 7

Amsterdam ArenA stapt over op led-verlichting

Dethon Terneuzen produceert 80.000ste led-armatuur voor Bever Innovations Dethon, het werkbedrijf van de drie Zeeuws-Vlaamse gemeenten: Sluis, Terneuzen en Hulst, heeft voor Bever Innovations het 80.000ste led-armatuur van de Luci-series met led-luifelarmaturen geproduceerd. Commercieel directeur Jeannot Bruggeling (Bever Innovations): ‘Wij hebben er specifiek voor gekozen de producten te laten produceren bij Dethon. Samen versterk je elkaar, creëer je werkgelegenheid en wordt er meerwaarde geboden aan mensen bij Dethon en bij onszelf. Dit blijkt wel uit het feit dat Dethon recent het 80.000ste led-luifelarmatuur heeft vervaardigd. Deze lamp wordt geplaatst in de luifel van een tankstation.’

De Amsterdam ArenA maakt zich op voor een grote verbouwing en gaat overstappen op led-verlichting. Daarnaast zal de gevel van het stadion worden vernieuwd waarmee het stadion een metamorfose ondergaat. In de nieuwe gevel zullen zonnecellen geïntegreerd worden en wordt regenwater opgevangen en gebruikt voor de toiletten. Binnen wordt uitsluitend met led-verlich-

ting gewerkt. In het laatste kwartaal van 2015 zullen de voorbereidingen worden afgerond. Het gaat onder meer om het aanvragen van vergunningen en afstemming met de omgeving en organisaties waarmee de ArenA te maken heeft zoals Ajax en de andere huurders, de certificaathouders, gemeente en veiligheidsdiensten. In het eerste kwartaal van 2016 zal de verbouwing beginnen.

VEKO verlicht garage van Europees Parlement met led VEKO heeft de parkeergarage van het Europees Parlement in Brussel voorzien van led-verlichting. Vijfentwintig jaar geleden was Veko ook al betrokken bij de verlichting van de ondergrondse parkeergarages. Toen was het Europees Parlement pas net gebouwd in Brussel. Nu er overgestapt is op led-verlichting, heeft de gebouwbeheerder opnieuw voor Veko gekozen.’

Grootste kerstboom van Nederland gebruikt led

De Gerbrandytoren in IJsselstein is traditiegetrouw Nederlands grootste kerstboom. Niet alleen de verlichting zelf maar ook het ophangsysteem zijn geheel vernieuwd. In de kerstperiode wordt de zendmast van de Gerbrandytoren omgetoverd tot grote kerstboom. De Stichting Grootste Kerstboom beschikt vanaf dit jaar over led-verlichting die wordt aangebracht met behulp van een nieuw en efficiënter ophangsysteem. De nieuwe verlichting bestaat uit 128 ledlampen die energiezuiniger zijn en ongeveer 15 jaar meekunnen. De grootste kerstboom wordt tussen 12 december 2015 en 6 januari 2016 verlicht.

Lucis Innovative Brands heeft het crowdfundingsdoel behaald voor de mobiele led-lamp Lucis Lifestyle en gaat de lamp produceren. Nadat binnen enkele dagen voldoende geld werd opgehaald is besloten om al begin 2016 te vermarkten. De meeste mobiele lampen kunnen zonder stroom slechts enkele uren gebruikt worden. Lucis zet volgens Innovative Brands een nieuwe standaard: de 250 lumen output is vergelijkbaar met een 25 watt gloeilampje en is tot wel 80 uur te gebruiken. De oplaadtijd bedraagt 4 uur. Het Polak Gebouw van de Erasmus Universiteit Rotterdam van architectenbureau Paul de Ruiter is voorzien van led-verlichting. Het universiteitsgebouw van de toekomst kent in de visie van De Ruiter ingetogen architectuur. Deze visie is doorgezet in het lichtontwerp. Het lichtconcept is in samenwerking tussen verschillende lighting designers, interieurarchitecten en adviseurs tot stand gekomen. De verlichting is van Trilux. De Palletcentrale vervangt alle verlichting in haar bedrijf door led-verlichting. Het gaat om 5 vestigingen van het bedrijf. Palletcentrale is van oudsher gespecialiseerd in in- en verkopen van gebruikte pallets. Het bedrijf dat meer dan 500.000 pallets op voorraad houdt belevert haar klanten vanuit de vestigingen in Rotterdam, Moerdijk, Sas van Gent, Middenmeer en Helmond.

te koop staand Philips Lighting

In Leeuwarden wordt deze maand op een terrein van 4.500 vierkante meter gestart met de nieuwbouw van het DAF servicepand dat volledig van led-verlichting wordt voorzien. Bij de bouw zal de nadruk komen te liggen op het zo milieuvriendelijk en verantwoord mogelijk gebruikmaken van de nieuwste ontwikkelingen, toegespitst op het gebruik van zonnepanelen en luchtwarmtepompen. De werkplaats zal volledig met led-verlichting worden uitgerust.

Diverse investeringsmaatschappijen zijn geïnteresseerd in een overname van de verlichtingstak van Philips en werken aan biedingen die kunnen oplopen tot 5,5 miljard euro. Dit meldt persbureau Bloomberg. Vorig jaar werden ook al biedingen ontvangen voor de lichtdivisie. Zoals bekend wil Philips zich volledig toe gaan leggen op gezondheidstechnologie en mikt het bedrijf op een beursgang van het medische onderdeel in 2016. Sommige van de genoemde investeerders – CVC, KKR, Bain Capital en Onex, die vorig jaar ook al interesse toonden – zouden nog altijd geïnteresseerd zijn.

Nordeon heeft met haar armatuur Thor een Goed Industrieel Ontwerp (GIO)award gewonnen. De prijs wordt toegekend aan excellent ontwerp in Nederland. Nordeon won vorig jaar de GIO-award met haar led-lichtlijnsysteem Baldur. Het warmtebeheer van de Thor bevat een belangrijke innovatie: lucht kan door de lamp stromen en zorgt daarmee voor verkoeling. Vooral in hoge ruimten met

Investeerders azen op

omgevingstemperaturen van soms wel 50 graden Celsius is dit voor Nordeon een belangrijk punt, omdat goed warmtebeheer cruciaal is voor de levensduur van de led. Norton introduceert nieuwe verlichtingsoplossingen voor industrie en opslag. Voor de industrie en opslag levert Norton onder meer al jaren het Norton Lichtlijn Systeem (NLS). Aan dit assortiment zijn nu twee armaturen toegevoegd: de NLS-P led unit en de STB. De NLS-P led unit is voorzien van een prismatische lens. De prismatische lens maakt het gebruik van spiegels of reflectoren overbodig. De STB is een ledtrogarmatuur en is geschikt voor algemene ruimten en werkplekken. TNO is bij haar zoektocht naar nieuwe toepassingen voor nano-coatings in de glastuinbouw onder meer op de mogelijkheid gestuit om de coatings in te zetten voor

LICHT FLITSEN!

led-lampen in de algenkweek. Agriholland meldt dat men via het project Agrivizier TNO in gesprek is geraakt met tuinders en toeleveranciers over verschillende toepassingen. Een toepassing is de groei van algen op led-lampen in daglichtloze teeltruimten. Het schoonhouden van ledl-ampen is cruciaal. Hier zouden antibacteriële coatings een oplossing kunnen bieden’, aldus Agriholland. CLS introduceert een nieuw led-armatuur: de HYLO Compat. Het wandarmatuur is met een IP67-rating voor zowel binnen- als buitentoepassingen geschikt. Het armatuur is vervaardigd uit CNC gefreesde massief aluminiumonderdelen. Dankzij de hoogwaardige anodisatie is het armatuur bestand tegen de meest extreme klimaatomstandigheden, zoals in kustgebieden met veel zout of de geselende zandstormen in het Midden-Oosten. Pronk Groente & Fruit heeft haar oude tl-verlichting vervangen door Disano EchoLed-armaturen. Door uniformiteit en verticale illuminantie is de zichtbaarheid

in de magazijnen bij Pronk volgens het bedrijf vergroot. Pronk ging al in 1962 van start als hardfruitleverancier en is vandaag de dag leverancier van het totale AGF-pakket. De vestigingen zijn strategisch verdeeld in Nederland (Zwaagdijk en Poeldijk ) en België (Mechelen). Van Bakel Elektro heeft bij Autotaalglas in Oss alle conventionele verlichtingsarmaturen vervangen door led-verlichting. De terugverdientijd is volgens Van Bakel Elektro 3 jaar. Autotaalglas heeft gebruikgemaakt van de regeling Energie Investeringsaftrek (EIA). Wadro heeft op haar hoofdkantoor ledverlichting van Luminaid laten plaatsen. De leverancier van hoogwaardig wapeningsstaal in Drachten heeft daarmee zowel het kantoor als de productiehallen verduurzaamd. De milieuonvriendelijke kwikhoudende gasontladingslampen zijn daarmee vervangen door led-highbays van Luminaid, waarmee ook de lichtkwaliteit sterk verbeterd is en de energierekening fors omlaag gaat. Philips integreert het Philips Hue connected verlichtingssysteem met Apple HomeKit. Philips Hue-lampen kunnen hierdoor voortaan via spraak bediend worden met Siri op de iPhone, iPad of iPod touch. Daarnaast zijn de lampen te integreren met andere apparaten die geschikt zijn voor HomeKit. Zo is met slechts één commando het slot van de voordeur te openen, gaan de lampen aan en kan de verwarming hoger gezet worden. Luminext heeft een overeenkomst getekend met Direct Current voor de exclusieve distributie van gelijkspanningsproducten voor smart openbare verlichting. Direct Current is gespecialiseerd in innovatie op het gebied van gelijkspanning (DC) en in het ontwikkelen van DC-oplossingen voor de duurzame energiemarkt. Luminext is specialist in oplossingen voor het slim beheren en besturen van de openbare verlichting (smart ovl). Pretpark De Waarbeek is van led-verlichting voorzien en draait voortaan op 100 procent groene stroom van groene energieleverancier Pure Energie.Een wereldwijde primeur volgens het pretpark. ‘Daarnaast hebben we bijna al onze lampen vervangen door led-verlichting’, aldus pretpark-directeur Joris Bengevoord.

LED MAGAZINE DECEMBER • 9

Led in drie parkeergarages Groningen

LED Track Spots COB

KEUZE UIT: 30W of 40W Wit, Zwart of Zilver 3000K of 4000K

Tronix Lighting: een kwaliteitsmerk in LED en uw partner in professionele lichtoplossingen.

Alfa College-studenten zijn gestart met het vervangen van 1.800 oude lampen door led-lampen in parkeergarage Boterdiep. De Boterdiepgarage is als eerste aan de beurt, gevolgd door de garages Euroborg en Circus. De gemeente Groningen kiest voor led-verlichting vanwege de kosten, maar ook om invulling te geven aan de wens gebruikers van de parkeergarages een veiliger gevoel te geven.

Brabant start pilot met glow in the darkop fietspaden NIEUW 24° / 38° reflectoren ook los te bestellen Met nieuwe catalogus

Meer informatie? Bekijk ons volledige LED aanbod op www.tronixlighting.com

2016

Direct bij de tingang

of bezoek ons op LED Expo Benelux op 27 & 28 januari a.s. Standnummer C1.

PROFESSIONELE ASSEMBLAGE TECHNIEK PAT BV is commercieel actief in het uitvoeren van assemblage werkzaamheden in opdracht van derden. Samenwerken en meedenken in het proces staan hierbij centraal. Flexibiliteit in het tijdelijk opschalen van medewerkers en productiecapaciteit is één van de sterke kanten van PAT BV. Wij hebben ons gespecialiseerd in het monteren en assembleren van mechanische en elektrotechnische componenten.

PAT BV : ‘Sociaal en Professioneel’

| Kapoeasweg 10-12-14 | 1043 AD Amsterdam | 020 - 705 15 15 | [email protected] | www.patbv.com

Innolumis gaat dynamische verlichting leveren voor de snelfietsroute door het Goffertpark in Nijmegen. Tussen Beuningen en Nijmegen wordt momenteel de snelfietsroute gerealiseerd. Een deel van deze fietsroute is gepland over een bestaand asfaltpad door de Goffert. Lightwell heeft de eerste 50 nieuwe Mini Luxis-straatlantaarns in Heerhugowaard uitgeleverd. Er is gekozen voor een straatlantaarn met een extra rondstralend en breed lichtbeeld. In de gemeente Someren is door Heijmans een start gemaakt met het aanbrengen van led-verlichting in de wijk Kolerhof. Someren telt ruim 4.000 straatlantaarns, waarvan er 1.100 door Heijmans van led-verlichting worden voorzien. De St. Nicolaaskerk in Monnickendam wordt voortaan aangelicht met led-lampen. De kerk staat aan de rand van de stad Monnickendam in gemeente Waterland. De gemeente Waterland heeft tijdens de Nacht van de Nacht de nieuwe ‘aanschijnverlichting’ van de toren in gebruik genomen.

Standnummer C1

Wij adviseren u graag | E [email protected] | T +31 (0)413 33 03 80

Tilburg plaatst langs een deel van het fietspad naast de Gilzerbaan led-verlichting, die rekening houdt met de grote vleermuizenpopulatie in het gebied. Afhankelijk van het tijdstip en de tijd van het jaar brandt er witte of amberkleurige verlichting.

De provincie Noord-Brabant start met een pilot met diverse soorten wegmarkeringen om de zichtbaarheid van fietspaden te vergroten. Er wordt geëxperimenteerd met onder meer reflectoren en verschillende soorten verf.

Ook wordt er getest met glow in the dark-technieken voor fietspaden zonder openbare verlichting. De markeringen zijn aangebracht op de fietspaden tussen Rijen en Oosterhout, langs de provinciale weg N631 (Vijfeikenweg).

Renkum wil prestatiegerichte aanbesteding openbare verlichting De gemeente Renkum wil de komende jaren het onderhoud en de vervanging van de openbare verlichting op een andere manier aanpakken en heeft een externe partij aangesteld om dit te organiseren. Het externe bureau gaat de nieuwe aanpak van onderhoud en vervanging van openbare verlichting onderzoeken. Daarnaast verzorgt dit bureau de aanbestedingsprocedure.

Waddinxveen verandert van gedachte: toch led in plaats van conventioneel Waddinxveen is meerdere herinrichtingsprojecten gestart waarbij in alle gevallen voor led-verlichting is gekozen. De gemeente wijkt hiermee af van het oorspronkelijk vastgestelde beleid. Daarin was namelijk vastgelegd om bij groot onderhoud en vervanging vooralsnog vast te houden aan conventionele verlichting.

De provincie Overijssel stelt 200.000 euro beschikbaar voor onder meer led-verlichting op fietspaden via het project Twente Bewust Verlicht. De regio wil de komende jaren meer aandacht voor beter verlichte fietspaden. TellCo Europe Group introduceert een nieuw led-kegelarmatuur voor de openbare verlichtingsmarkt. Het bedrijf startte in september vorig jaar met de ontwikkeling van het armatuur na consultatie van diverse gemeenten. Het armatuur draagt de naam REVØ en is officieel gecertificeerd door Dekra. De gemeente Nieuwkoop zet in op verduurzaming en is in dat kader gestart met het plaatsen van led-verlichting in de openbare ruimte. Dit jaar is men begonnen met het vervangen van de oude afgeschreven verlichting door led-verlichting met dimmers. Sportpark Drielsedijk in Arnhem-Zuid wordt voorzien van led-verlichting en zonnepanelen op het clubgebouw. Het sportpark telt 3 kunstgrasvelden voor hockey, 3 voetbalvelden en 1 rugbyveld. Het park gaat als model dienen voor duurzame sportaccommodaties. In de Leonardusbuurt in Helmond worden tot 2022 ruim 600 woningen gerenoveerd. In het kader van de renovatie is de volledige wijk recent van led-verlichting voorzien. Voor het opknappen van de wijk zijn straten, trottoirs, pleintjes en groenvoorzieningen onder handen genomen. De politie Dordrecht en de gemeente Dordrecht starten een proef met groene led-verlichting om het veiligheidsgevoel in het Dordtse Weizigtpark te verbeteren. Borssele gaat nog voor haar 400-jarig jubileum 81 historische led-armaturen plaatsen op het karakteristieke dorpsplein en de omliggende singels. LED MAGAZINE DECEMBER • 11

Gus van der Feltz dicht City Farming-centrum GrowWise grote toekomst toe:

City Farming met led kan wereldwijd bijdragen aan betere voeding Philips opende afgelopen zomer op High Tech Campus Eindhoven een City Farming onderzoekscentrum dat beschikt over de laatste stand der technologie. De redactie van LED Magazine bezocht het onderzoekscentrum, dat de naam GrowWise draagt, en sprak met directeur Gus van der Feltz (red. Global Director City Farming bij Philips Horticulture LED Solutions).

Binnen GrowWise ontwikkelt Philips led-lichtrecepten die het voor voedselproducenten mogelijk maken de opbrengst te verhogen en het gehele jaar door gezonde en smakelijke groenten te telen. De nieuwe faciliteit, met 234 vierkante meter één van de grootste ter wereld, concentreert haar onderzoek op het optimaliseren van teeltrecepten. ‘Dit doen we voor bladgroenten, aardbeien en kruiden’, aldus Van der Feltz. De GreenPower led-armaturen die binnen de testcentra van GrowWise zijn opgehangen bevatten blauwe, rode en ver-rode led’s. Van der Feltz: ‘Deze zijn specifiek ontworpen en gespecificeerd voor het telen van gewassen en maken een fijnafstemming mogelijk voor een lichtbehandeling op maat.’

Tomaten Philips Horticulture LED Solutions begon 8 jaar geleden met het introduceren van led-verlichting in de tuinbouw. De activiteiten zijn ondergebracht in een aparte ‘venture’. ‘Het begon destijds met interlighting, licht tussen het gewas. Met dergelijke led-tussenbelichting is het mogelijk gebleken om zonder overtollige warmteafgifte tussen de planten te belichten. Uit diverse proeven is gebleken dat je zo meer tomaten per vierkante meter kunt produceren. Daarnaast hebben de tomaten een betere kwaliteit waardoor je ze gemakkelijker kunt verkopen.’ Ondanks dat de business case bewezen is, gaan niet alle tomatentelers overstag. ‘Het is een conservatieve markt waardoor de marktadoptie tijd vraagt. Toch stappen meer en meer telers over omdat led-verlichting niet alleen voor meer en betere producten uit de kas leidt, maar ook kosten bespaart door het verminderde energieverbruik. De verlichtingskosten per kilo tomaten worden daarmee substantieel lager. Vooralsnog is de natriumlamp echter de standaardverlichtingsbron in kassen. Daar wij marktleider zijn in deze natriumlampen bespreken wij uiteraard met al onze klanten of het tijd is om over te stappen op led-verlichting.’

12 • LED MAGAZINE DECEMBER

Fukushima Terug naar GrowWise. Volgens Van der Feltz is er behoefte aan nieuwe manieren van voedselproductie en speelt GrowWise daarop in. De topman stelt dat het de voedselindustrie steeds meer moeite kost om te kunnen voldoen aan de toenemende vraag naar voedsel. Onderzoek van de VN voorspelt namelijk dat de wereldbevolking in 2050 met nog eens 2,3 miljard mensen gegroeid zal zijn en dat 66 procent van alle wereldburgers dan in steden zal wonen. Intussen is 80 procent van de voor landbouw geschikte grond op aarde al in gebruik. ‘En City Farming kan daar een zinvolle bijdrage aan leveren’, stelt Van der Feltz. In verband met de behoefte aan gemak – de conveniencemarkt groeit snel – heeft City Farming volgens Van der Feltz ook toekomst in een land als Nederland waar in principe voldoende voedsel voor handen is. ‘Anderzijds blijft een land als Japan ons wel degelijk ver voor. Japanners zijn cultureel gezien als geen ander in staat om nieuwe technieken te omarmen. Bovendien hebben zij een sterke voorkeur om zaken gecontroleerd te laten gebeuren. Dat is een van de grote voordelen die zij zien in City Farming. Daarnaast is er sinds de kernramp in Fukushima grote bezorgdheid over de voedselveiligheid in de tuinbouw. Geconditioneerde voedselteelt – zoals City Farming – biedt soelaas.’ Daar Japanners bereid zijn meer te betalen voor hun groenten dan men in Europa gewend is, komt City Farming ook economisch gezien gemakkelijker van de grond. Van der Feltz: ‘Je kunt het product immers wegzetten tegen een acceptabele prijs. Dat is een belangrijke referentie, want het laat zien dat men bereid is te betalen voor een verser en kwalitatief beter product.’

Nicheproduct De voornaamste concurrentie voor Philips’ City Farming-concept komt dan ook uit Japan en uit Amerika. ‘En ook in China staan enkele spelers op. Doordat wij gezamenlijk onderzoek doen met Wageningen UR en de HAS ’s-Hertogenbosch behoren wij tot de wereldwijde marktleiders. Hun expertise en onze technologieontwikkeling zorgt

ervoor dat wij led-lampen maken die voor City Farming zeer efficiënt werken.’ En dat is belangrijk. Doordat City Farming nog een nicheproduct is, is er volgens Van der Feltz nog veel verschil in kwaliteit. ‘Met name de effectiviteit van de oplossingen die worden geboden loopt ver uiteen. Dan gaat het niet alleen om de groeiresultaten, maar ook om de efficiency van de led-lamp zelf. Wij zijn al meer dan honderd jaar actief in verlichting en bijna tien jaar bezig met de ontwikkeling van led voor de tuinbouw. Dit zorgt ervoor dat onze techniek al uitgebreid in de praktijk beproefd is. Wij snappen door onze samenwerking met Wageningen UR en HAS ’s-Hertogenbosch ook als geen ander wat de interactie is tussen plant en omgeving.’

Politieke overweging Ondertussen heeft Philips al op meerdere plekken ter wereld de business case voor City Farming rondgemaakt. ‘Er zijn een aantal projecten in Amerika gerealiseerd, maar ook in het Japanse Osaka hebben wij een groot project gerealiseerd.’ In de komende jaren ziet Van der Feltz sowieso veel kansen in Azië. ‘In China is er bijvoorbeeld hetzelfde sentiment ten aanzien van voedselveiligheid als in Japan. Ook daar liggen dus kansen. Net als in Singapore dat te afhankelijk is van de import van voedsel en een gebrek aan ruimte heeft voor land- en tuinbouw. City Farming biedt daar uitkomst en maakt het voor de lokale regering tot een politieke overweging om erin te investeren.’ Deze wetenschap bezorgt Van der Feltz dan ook de overtuiging dat de markt met tientallen procenten per jaar gaat groeien. ‘Of dat honderden procenten wordt, is afhankelijk van het feit of wij de economische propositie van City Farming aantrekkelijk genoeg maken. Bovendien komen er ook steeds meer gewassen beschikbaar. Waar de toepassing tot op heden vooral in bladgewassen zoals sla en kruiden ligt – kortom wat groen is en wat je helemaal opeet – starten wij nu ook experimenten met aardbeien. Er ligt dus nog een wereld van mogelijkheden voor ons.’

LED MAGAZINE DECEMBER • 13

Het LED Magazine jaaroverzicht 2015 LED Magazine blikt voortaan ieder jaar in december terug op het afgelopen jaar. Dieptepunten en hoogtepunten passeren de revue via de 10 meest gelezen berichten uit LED Magazine’s wekelijkse nieuwsbrief LEDFlits en website LEDMagazine.nl, die dit jaar een recordaantal bezoekers heeft verwelkomd. JANUARI | Gezondheidsraad: ‘Dringend onderzoek nodig naar risico’s led-licht’ De gezondheidsraad stelt dat er dringend onderzoek nodig is naar de gezondheidsrisico’s van led-verlichting. De technologie kan volgens de instelling gezondheidsrisico’s met zich meebrengen voor de biologische klok en de ogen en zij vindt dat consumenten hierop gewezen moeten worden.

FEBRUARI | Blokkade namaak Chinese led-lampen, beslagnames in haven R’dam In navolging van een reportage van het BBC televisieprogramma Fake Britain begin december, zijn in de Britse haven Felixstowe duizend namaak led-lampen met een valse CE-markering geblokkeerd. Fake Britain meldt in haar programma dat de led-lampen levensgevaarlijke elektrische schokken kunnen afgeven. Onder meer in Nederland, Spanje, Duitsland en Italië werden led-lampen in beslag genomen vanwege het niet naleven van veiligheidseisen en het onterecht voeren van de CE-markering.

MAART | Supermarktconcern Ahold: alle Albert Heijn-filialen krijgen led-verlichting Supermarktconcern Ahold meldt in haar Responsible Retailing Report 2014 met succes een proef met led-verlichting te hebben uitgevoerd. Die proef zorgde voor 40 procent minder energieverbruik en dat is reden voor Ahold om voor Albert Heijn led tot de standaard te maken.

MAART | Kamp: subsidieregeling voor led-verlichting bij sportverenigingen Een motie uit december 2012 leidt er in maart toe dat het kabinet drukdoende is om per januari 2016 een subsidieregeling voor energiebesparing en duurzame

energie - waaronder led-verlichting en zonnepanelen - bij sportverenigingen in het leven te roepen. In het najaar wordt bekend dat er vanaf 4 januari 2016 6 miljoen euro beschikbaar is.

APRIL | EU stelt verbod op halogeenlamp uit tot 2018 De EU-lidstaten hebben besloten het verbod op halogeenlampen uit te stellen tot 2018. Het uitstel vindt mede plaats als gevolg van het werk van lobbyisten (waaronder LightingEurope) die stellen dat de led-lamp nog niet klaar is om de massamarkt van halogeenlampen over te nemen. Het verbod op de halogeenlamp zou komend jaar, per 1 september 2016, in de Europese Unie ingaan.

JUNI | ‘Slechts 0,5 procent supermarkten gebruikt led als hoofdverlichting’ Nederland telt 4.300 supermarkten met circa 300.000 werknemers. De redactie van LED Magazine ging op onderzoek uit naar de staat van led-verlichting in het Nederlandse supermarktlandschap. Uit gesprekken met Mark Damming (Energy Services Verhoef) wordt duidelijk dat op dit moment circa 5 procent van de Nederlandse supermarkten gebruikmaakt van led-spots en slechts 0,5 procent van led als hoofdverlichting.

JUNI | Nederlandse inspectiediensten: 35 onderzochte huishoudelijke led-lampen voldoen niet aan wettelijke eisen De Nederlandse inspectiediensten hebben 35 led-lampen voor huishoudelijk gebruik onderzocht. Uit het onderzoek blijkt dat er geen enkel product voldoet aan de wettelijke eisen. Bij 20 producten is de elektronische veiligheid onvoldoende omdat onder andere de verbinding van

fase- en nulgeleiders niet aan de normen voldoet. Verder is bij 6 van de 35 lampen een overschrijding aangetroffen van de limiet voor zware metalen. Op de verpakking ontbrak bij 7 producten de CEmarkering en de merk- en typeaanduiding.

AUGUSTUS | IKEA verkoopt vanaf september wereldwijd alleen nog led Vanaf september 2015 zijn er wereldwijd alleen nog maar led-lampen verkrijgbaar bij woonwarenhuis IKEA. De lampen verbruiken tot 85 procent minder energie dan traditionele lampen en gaan tot 20 jaar mee.

AUGUSTUS | Meldingen bij EU over gevaar Chinese led-strips verdrievoudigd Het aantal meldingen bij de Europese Unie over gevaarlijke Chinese led-strips is in de eerste helft van 2015 verdrievoudigd. In totaal zijn er in de eerste twee kwartalen van dit jaar 23 meldingen gedaan bij RAPEX. Dit is het Europees overzicht van veiligheidswaarschuwingen waarbinnen uitwisseling van informatie tussen de verschillende Europese landen plaatsvindt over gevaarlijke consumentenproducten.

OKTOBER | Chinees Opple koopt Nederlandse led-technologie Seaborough Het Chinese Opple Lighting en het Amsterdamse Seaborough hebben een Technical Cooperation Agreement (TCA) getekend voor de productie van Seaboroughs led-tl-technologie. Het Amsterdamse Seaborough Research stelde in mei van dit jaar een baanbrekende led-tl-innovatie te hebben. Het bedrijf stelde destijds dat het zou gaan om de heilige graal voor de tl-markt: een led-versie die op alle infrastructuur werkt.

Luminaid is onderdeel van Pallieter RENEFF. De in 1981 door Martin van Doorne (red. de DAF-familie) opgerichte Pallieter Group is uitgegroeid tot een familieholding met 1.100 medewerkers en vier hoofddivisies. Naast RENEFF zijn dit Trucks, Tools en Invest. Pallieter investeert via de divisie RENEFF in nieuwe bedrijvigheid in duurzame energie en energieefficiëntie. Zo is men aandeelhouder in zonnepanelengroothandel 4BLUE, maar dus ook in Luminaid en de Chinese producent van led-armaturen Gyled.

Geen ‘me too’ Waar Luminaid in 2012 aanvankelijk van start ging als distributeur van de ledproducten van Gyled (red. een brede range aan producten van binnen- en buitenverlichting die nog altijd gedistribueerd wordt), werd in Roosendaal al snel een eigen R&D-centrum opgericht. Boomaars: ‘Dit heeft inmiddels geleid tot de lancering van een aantal eigen producten waaronder de EYELIGHT-serie. De afzet van onze eigen producten groeit snel. Waar vorig jaar de omzet voor het overgrote deel nog bestond uit de afzet van producten van Gyled, vertegenwoordigen onze eigen producten inmiddels het merendeel van de omzet.’ Bij de creatie van de eigen producten is Luminaid volgens Boomaars niet over één nacht ijs gegaan. ‘Je moet iets unieks bieden wat anderen niet hebben en waar eindgebruikers behoefte aan hebben. Voor een “me too”-product stapt men niet van een grote bekende speler over naar een relatieve nieuwkomer zoals Luminaid. Met EYELIGHT hebben wij een productserie in huis die de gewenste toegevoegde waarde biedt.’

Slimme lichtlijn ‘Het doel is dat wij over vijf jaar in Europa gezien worden als een gerenommeerde lichtlijnleverancier met verschillende lichtlijnproducten’, vervolgt Boomaars. ‘Met de EYELIGHT en EYELIGHT.IQ hebben wij al twee producten geïntroduceerd. Inmid-

14 • LED MAGAZINE DECEMBER

Chris Boomaars (Luminaid): ‘Wij willen in de komende 5 jaar een Europese koploper worden in led-lichtlijnen’ Chris Boomaars van Luminaid is er duidelijk over. In de komende 5 jaar moet het bedrijf binnen en buiten Nederland gaan bewijzen dat haar multifunctionele led-lichtlijnen de juiste toegevoegde waarde bieden voor eindgebruikers. Of zoals Boomaars het formuleert: ‘Wij willen in de komende 5 jaar een Europese koploper worden in led-lichtlijnen.’ dels is daardoor de benodigde schaalgrootte bereikt om de bekende uitdagers ook qua meterprijs “pijn” te kunnen doen. Zodoende is de markt van onder meer distributiecentra voor ons geopend.’ Het derde product, de DATALUX.IQ die in het eerste kwartaal van 2016 verkrijgbaar is, is overigens de spreekwoordelijke prijsvechter. Dit led-lijnarmatuur biedt ons de mogelijkheid snel marktaandeel te veroveren ten opzichte van concurrenten.’ De EYELIGHT-kabeldoorvoerarmaturen zijn op hun beurt zowel slagvast (IK10 klasse) als waterdicht (IP65 klasse). Dit houdt in dat het armatuur stof- en waterdicht is, geschikt voor gebruik in koel- en vrieshuizen, zwembaden en voor gebruik in de buitenlucht. De EYELIGHT.IQ is de slimme led-lichtlijn. De EYELIGHT.IQ is een modulair en klikbaar systeem waarbij onder meer de integratie van speciale modules met WiFi, camera’s, elektrapunten

en intercomspeakers tot de mogelijkheden behoort. Boomaars: ‘De eindgebruiker kan daarbij elke denkbare configuratie laten realiseren. Dit maakt het bij uitstek geschikt voor toepassing in supermarkten en andere winkelbedrijven, maar ook in het transport en de logistiek.’ Alle producten van Luminaid worden geproduceerd door Gyled. Maar Boomaars signaleert wel een opmerkelijke ontwikkeling: het prijsverschil tussen de productie van led-lampen in Europa en Azië wordt meer en meer gedicht. ‘Wij zien een kentering ontstaan: het hoeft prijstechnisch geen voordeel meer te zijn om led-verlichting in Azië te laten produceren. Het kantelpunt naar Europese productie is zeer nabij. Dit komt mede door het prijsvoordeel dat bedrijven halen bij een kleinere voorraad, verlaagde distributiekosten en de bijkomende flexibiliteit.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 15

Led-sector start met positieve marktvooruitzichten aan LED Expo:

€ 30,17 Plafonniere LED met bewegingsmelder - type 6 • • • • • •

Verkrijgbaar in lichtkleur 3000K, 4000K & 6000K 18W LED vermogen 230V aansluitspanning Armatuur geeft 1300lm lichtssterkte Brandduur 6s - 30min, gevoeligheid & LUX waard Sensor max 8 mtr.

€ 15,70 LED TL armatuur HQ - 120cm (1 buis) • • • • • •

RVS sluitclips tbv vastzetten kap RVS montage clips en driehoekjes Incl bevestigingsmateriaal en wartel Polycarbonaat behuizing (zeer stevig) IP65 Geschikt voor 1 LED buis 120cm

€ 8,22 LED spot COB 230V 5W • • • • • • •

5W (= 50W halogeen) Zeer goed dimbaar Aansluitspanning AC 230V Nominale stroom 24mA Ra> 0.8 & PF> 0.85 400 Lumen output +30.000 branduren

€ 78,10 LED schijnwerper met sensor - type 2 • Verkrijgbaar in lichtkleur 3000K & 4000K • 16W / 1200Lumen • Sensor is in te stellen op brandduur 6s - 12min, gevoeligheid & LUX waarde • Detectie afstand van de sensor is 1 - 8 mtr. • IP54 & IK10

6% extra korting actiecode: LED-MAGAZINE

Fabrikanten, importeurs en groothandels zien afzet led met 21 procent groeien De afzet van led-verlichting is in 2015 met 21 procent toegenomen. Dit blijkt uit een enquête van LED Magazine. De redactie legde in voorbereiding op LED Expo (de led-vakbeurs die 27 en 28 januari 2016 plaatsvindt) 25 Nederlandse fabrikanten, importeurs en groothandels van led-verlichting een zevental vragen voor. De bedrijven werd gevraagd naar de afzet in 2015, het marktaandeel van led, de marktsegmentatie en het kennisniveau van installateurs.

Adresgegevens Lichtpartner.nl Wijkermeerweg 6 1948 NW Beverwijk T. 0251 - 212643 E. [email protected] I. www.lichtpartner.nl Alle genoemde prijzen zijn excl. BTW

De groeipercentages van de verschillende fabrikanten, importeurs en groothandels die de redactie van LED Magazine de enquête heeft voorgelegd lopen behoorlijk uiteen; van enkele procenten tot vele tientallen procenten. In 2013 steeg volgens de stichting Lightrec de afzet met 35,7 procent naar 11,2 miljoen stuks. Volgens de door de redactie van LED Magazine geënquêteerden is de afzet in 2015 gemiddeld met 21 procent gestegen. Dit zou betekenen dat de afzet toegenomen is tot ongeveer 13,6 miljoen stuks.

Marktleider in 2017

LED DRIVERS

Telerex Nederland B.V. BREDA +31 76 578 20 00 || Telerex N.V. ANTWERPEN +32 3 326 40 00

www.telerex-europe.com

‘Ik verwacht dat led-verlichting binnen twee jaar een groter marktaandeel heeft dan tl-verlichting en daarmee dan absoluut marktleider is’, stelt Hans van den Bergh van Output Professional audio, video & lighting. ‘De uitdagingen om daar te komen zijn de prijs en de lichtopbrengst.’ Ook Sjoerd van Herpen van Tronix verwacht dat led-verlich-

ting in 2017 marktleider zal zijn. ‘De belangrijkste uitdagingen zijn betere dimming en constante lichtkleuren, dit alles ook met een acceptabele kleurweergave-index (CRI).’ ‘Aan led-verlichting hangt nog altijd een hoger prijskaartje dan aan tl-verlichting’, stelt Clim de Boer van Lagotronics. ‘Daar wegen de (beperkt) langere levensduur en het (beperkt) lagere verbruik van led te weinig tegenop, om dat verschil te verantwoorden. Anderzijds wordt led steeds goedkoper en de prestaties steeds beter. Het zal naar onze verwachting nog 2 tot 3 jaar duren voordat tl-verlichting definitief door led wordt voorbijgestreefd.’ ‘Logischerwijs is het aandeel led-verlichting ook per marktsegment en per land verschillend’, duidt Sjennine ten Brinke van Aura Light. ‘De uitdaging is nog altijd de compatibiliteit in licht en techniek met bestaande armaturen. In de nieuwbouwmarkt heeft led al de overhand.’ ‘De retrofit led-lamp zal pas vanaf eind 2018 marktleider worden, nadat de eco-halogeenlamp verbannen is van de Europese markt’, is Barry Joosen van Civilight van mening. ‘Fluorescentiebuizen zullen niet zo snel vervangen worden door led-tubes, omdat de lichtopbrengst per geleverd vermogen nog achterblijft ten opzichte van de fluorescentiebuis, de levensduur niet significant langer is en de aanschafprijs voor kwaliteitsbuizen nog te hoog ligt. Een betere oplossing is vervanging van het hele fluorescentie-armatuur door led-panelen. Led-tubes die nu voor de vervanging van tl-buizen verkocht worden zullen de afzet op termijn zien afnemen door de opkomst van led-panelen.’

>>>

LED Expo in het kort LED Expo Benelux vindt dit jaar plaats op 27 en 28 januari 2016. Het is een zogenaamde vakbeurs 2.0 – een innovatieve hybride van tentoonstelling, kennisevenement en netwerkplatform – die zich net zo snel wil ontwikkelen als de verlichtingsmarkt. LED Expo kende in haar tweede jaar een 100 procent groei in expositieruimte en met de derde editie voor de boeg groeit de beurs opnieuw fors; met 50 procent. De beurs is daarmee dé plek waar architecten, lichtadviseurs, installateurs, gebouweigenaren/beheerders, terreineigenaren/beheerders, ambtenaren en bestuurders zich uitgebreid én efficiënt kunnen oriënteren. In de LED Dome, een verduisterde tentoonstellingsruimte, presenteren de deelnemers innovaties die de komende jaren gelanceerd gaan worden. Met circa 100 gespecialiseerde led-bedrijven biedt LED Expo Benelux een compleet beeld van het actuele aanbod en met achtentwintig workshops en kennis-sessies krijgen bezoekers waardevolle en direct toepasbare informatie. LED Expo wordt gehouden op 27 en 28 januari 2016 in de Brabanthallen Den Bosch. Lezers van LED Magazine kunnen zich registreren voor gratis kaarten door gebruik te maken van de invitatiecode bnl16ledmagazine via www.ledexpo.nl

LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO • 17

‘De led-revolutie verdient een eigen podium’

>>> ‘De markt is op dit moment aan het omkiepen’, vult Wim Sliepenbeek van ETAP Lighting aan. ‘De Duitse verlichtingsindustrie (ZVEI) meldt dat zij bij binnenverlichting voor led op een martaandeel van 60 procent zit.’

Grootste afzetmarkt Ook de marktsegmenten die momenteel het vaakst voor led-verlichting kiezen, lopen voor de verschillende respondenten ver uiteen. Eén grootste afzetmarkt kan dan ook niet aangewezen worden. Wel wordt duidelijk dat kantoren – al dan niet van overheden – en distributiecentra een groot gedeelte van de afzet voor hun rekening nemen. ‘Zakelijke kantoren, residentieel en retail’, vormen voor ons de grootste afzetmarkten’, duidt Van den Bergh (Output). Van Herpen (Tronix): ‘In ons geval zijn dat zakelijke kantoren, retail en logistiek.’ ‘Voor de renovatie en nieuwbouw van scholen, verzorgings- en ziekenhuizen en overheidsgebouwen is nog altijd budget’, vult De Boer (Lagotronics) aan. ‘Bovendien

wordt binnen die markten de meerwaarde van intelligente verlichting steeds vaker gezien en benut.’ ‘Zakelijke kantoren, overheidsgebouwen en industrie hebben de grootste wens om over te gaan op duurzame verlichting’, stelt Ten Brinke (Aura Light). Joosen (Civilight): ‘Winkelverlichting, leisure en horeca zijn in ons geval de grootste afzetmarkten. Onze led-lampen worden voornamelijk gebruikt op plaatsen waar een goede lichtkleur belangrijk is.’ ‘Overheidsgebouwen, industrie, kantoren en zorginstellingen zijn bij ons nagenoeg allemaal gelijk qua afzet’, duidt Van Maaren (DMLUX).

Kennisniveau Ten aanzien van het kennisniveau bij de installateur, zijn de respondenten eenduidig in hun antwoorden. ‘Het kennisniveau bij de installateur is nog onvoldoende’, stelt Ten Brinke (Aura Light). ‘Bijscholing is in onze ogen een eigen verantwoordelijkheid van de installateur. Kennis is net als led een dynamisch proces. Led is nog niet uitontwikkeld en het is de installateur

zelf die moet zorgen dat hij scholing en informatie krijgt.’ ‘Degenen die verkopen en installeren zouden mijns inziens kennis moeten krijgen vanuit de fabrikanten’, is Van den Bergh (Output) van mening. ‘Er zijn te veel verschillende dimsystemen en er is te weinig eenheid.’ ‘Het kennisniveau van de installateur is mijns inziens absoluut onvoldoende’, stelt Bert Jan ter Maat van Primacom dat exclusief distributeur is van Sheenly. ‘Het lijkt daarbij dat er bij de installateur angst is voor alles dat niet over nul fase en aarde beschikt, maar in plaats daarvan met plus en min werkt.’ Van Herpen (Tronix) is positiever. ‘Men is bekend met het fenomeen constant current en het in serie aansluiten van led-verlichting.’ ‘De Nederlandse installateurs zijn veelal traditioneel geschoold en voor hen blijft led vaak een onbekende wereld’, stelt De Boer (Lagotronics). ‘Het vergt andere kennis en vaardigheden dan het “hoogspanningstijdperk”. De installateurs weten daarbij niet goed wat de kwaliteit en mogelijkheden van led-verlichting bepaalt, en hoe men

Licht met een missie

LUMISSION MAAKT HET MAKKELIJK ● ● ● ● ●

Universeel toepasbare LED downlights voor uw dagelijkse klus. Nederlands design en kwaliteit. Scherp geprijsd. Hoge betrouwbaarheid. Ideaal voor renovatie: past met verloopring in bestaande plafondopeningen tot 240mm*.

dus “appels met appels” kan vergelijken bij het aankopen van led-verlichting.’ Van Diepenbeek (ETAP Lighting): ‘Het kennisniveau is beperkt. Vaak wordt gerekend met een behoudsfactor van 0,8 terwijl bij led de behoudsfactor afhankelijk is van het armatuurontwerp en kan liggen tussen 0,63 en 0,88. Dit kan tot gevolg hebben dat de klant binnen enkele jaren te weinig licht heeft. De installateursbranche moet de opleiding zelf oppakken. Fabrikanten zullen daar graag bij helpen.’ Joosen (Civilight): ‘Het kennisniveau is ver onder de maat. Dat kan ook niet anders. Waar voorheen (gloei)lampen werden vergeleken op wattage wordt nu geacht dat mensen lumens vergelijken, kleurwaardes snappen, S/P-ratio per lampsoort weten te beoordelen, snappen hoe dimmers werken en welke producten waarmee gedimd of aangestuurd kunnen worden.’

‘Een technologische revolutie verdient een eigen podium en LED Expo Benelux is dit podium’, duidt beursorganisator Henriëtte Vrisekoop het bestaansrecht van LED Expo. ‘Met verlichting kun je functionaliteit en gezondheidsaspecten verbeteren, de milieulasten omlaag brengen, de energiekosten verlagen, de veiligheid vergroten en de sfeer verhogen. Wij tonen met onze beurs al deze ontwikkelingen en presenteren innovatieve oplossingen voor iedereen die beroepsmatig te maken heeft met de verlichting in en om het gebouw en het terrein. In een paar jaar tijd zijn wij uitgegroeid tot het grootste verlichtingsevenement van de Benelux. Dit jaar is de focus daarbij verbreed van sec led-verlichtingsproducten naar “lichtbreed”; inclusief design en automation.’

De behoefte van afnemers aan een helder overzicht en aan toegankelijke, praktijkgerichte kennis is volgens Vrisekoop de verklaring van het succes van LED Expo Benelux. ‘Met circa 100 gespecialiseerde led-bedrijven bieden wij een compleet beeld van het actuele aanbod en met 28 workshops en kennissessies krijgen bezoekers waardevolle en direct toepasbare informatie. Overigens zijn er daarbij bijzondere seminars in samenwerking met marktpartijen zoals de Omgevingsdienst IJmond en het vakblad Schoolfacilities. De samenwerkingen zijn over de gehele beurs uitgebreid. Zo wordt dit jaar samengewerkt met diverse Belgische organisaties waaronder Fedelec, Nelectra en het Laboratorium voor Lichttechnologie. Kortom, wij zijn klaar om het succes verder uit te bouwen.’

Nationaal keurmerk Dat eindgebruikers moeite hebben om onderscheid te maken in het grote aanbod is niet vreemd volgens de respondenten. ‘Een nationaal keurmerk zou het aankoopproces vergemakkelijken’, vertelt De Boer (Lagotronics). ‘Het zou inspelen op het principe van de “weg van de minste weerstand”.’ ‘Voor eindgebruikers is het zaak niet te veel naar de prijs en de korte termijn te kijken. Het is zaak voor een ‘echt’ merk te kiezen dat traceerbaar is’, aldus Ter Maat (Primacom). Van Diepenbeek (ETAP Lighting): ‘Grosso modo is de helft rommel. Derhalve is het

erg belangrijk een betrouwbare leverancier te kiezen die gedetailleerde metingen kan overleggen.’ Joosen (Civilight): ‘Een klant mag zich niet blindstaren op informatie op de verpakking. Het gros van de op de markt verkrijgbare lampen heeft onjuiste gegevens op de verpakking of in de datasheet staan. Toch kan de klant wel simpel beoordelen of de aangeboden lamp deugt, als hij ten eerste controleert of alle informatie die op de verpakking staat ook op de aangegeven website terug te vinden is in een uitgebreider technisch datasheet

en of het bedrijf dat op de verpakking staat ook betrouwbaar is.’ ‘Een eindgebruiker zal zich in veel gevallen oriënteren op internet’, vertelt Ronald Moeskops, director Marketing & Sales Services van OSRAM Benelux. ‘Door een vergelijk te maken van verschillende aanbieders zal opvallen dat op de website van een goede fabrikant veel technische en complete informatie te vinden is. Ook kan gekeken worden naar de garantietermijnen die opgegeven worden van de diverse producten.’

Herkomst producten Een overgrote meerderheid van de respondenten van de enquête van LED Magazine geeft aan dat het leeuwendeel van zijn producten in China vervaardigd wordt. Uitzondering is ETAP Lighting dat meldt dat haar producten voor 100 procent in België geproduceerd worden.

INNOVO 150 LITE

INVERSO 150 LITE INVERSO 75 LITE swing Verkrijgbaar bij SOLAR Nederland. webshop.solarnederland.nl

www.lumission.com

Bovendien stelt één importeur te verwachten dan in 2016 75 procent van zijn producten uit Europa zal komen. Gemiddeld wordt minder dan 10 procent van de led-producten in Europa vervaardigd, waarbij Duitsland en Nederland veelgenoemde productielanden zijn.

* voor innovo 150 en inverso 150

LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO • 19 InstallatieXL.indd 1

09-11-15 13:42

LED Dome in het teken van

‘Het Stadsbos - Ademend Licht’

Shuffle

Samenleven in een uitdagende wereld

Kom de Shuffle bekijken op de LED EXPO! 27-28 januari 2016 Brabanthallen ‘s-Hertogenbosch Stand Z12

LED Expo Benelux presenteert ook dit jaar de LED Dome: een verduisterde ruimte aan de rand van de beursvloer waarin de effecten van led-verlichting optimaal beoordeeld kunnen worden. Dit jaar staat de LED Dome in het teken van Het Stadsbos. Het Stadsbos staat voor ontwerpen in het publieke domein: groen, technologie, inrichting, naast mens, dier en onderliggende besturings- en regelsystemen. ‘In het Stadsbos zien we afgestemde en met behoeften meebewegende technologie ter ondersteuning van een levendig interactiemilieu’, vertelt Ellen de Vries van het Lux Lab die voor het Stadsbos samenwerkt met Geurt Grosfeld van Sonax. ‘Het is organisch van karakter, flexibel aanpasbaar en energiezuinig. De ontwerpers hergebruiken bestaande armaturen en zetten waar mogelijk biobased materialen in. Het Stadsbos staat voor de relatie mens en natuur, met harde en zachte kwaliteit, geometrie en organische vorm, yin en yang. Oplossingen balanceren tussen oud en nieuw, ademend en regelarm.’ ‘Als je lichtkwaliteit aanbiedt waar mensen behoefte aan hebben wordt het gevoel van veiligheid versterkt’, vervolgt De Vries. ‘Het maakt dat mensen wat ze doen, beter en rustiger doen. Ze zijn positiever gestemd en vertonen sociaal gedrag. Licht beïnvloedt gedrag.’ Doel van Het Stadsbos is dan ook het vergroten van veiligheid, verbeteren van leefklimaat en het stimuleren van energie-efficiëntie in het stedelijk publieke domein. Innovatieve technieken zijn instrumenten voor het realiseren van doelstellingen in de gebouwde omgeving. De Vries: ‘De ruimte is van ons allen. In Het Stadsbos laten de ontwerpers zien hoe je stakeholders een stem en verantwoordelijkheid kunt geven. Met poëzie en verbeelding als vitale kwaliteiten.’

Jacob Nuesink lanceert boek over specificeren van led-armaturen

Verlichting + Besturing

Wifi/WLAN

Camera toezicht

MENSEN VERBINDEN MET HUN SOCIALE OMGEVING Efficiënter. Slimmer. Interactief. Verbonden. De digitale revolutie is hier om mensen te helpen in een meer en meer uitdagende wereld. De Shuffle is veel meer dan een verlichtingskolom. Shuffle verbindt mensen met hun omgeving.

www.schreder.nl

Speaker

Oplaadpunt

Jacob Nuesink lanceert een nieuw boek over het specificeren van ledarmaturen. Nuesink, bekend van zijn werk bij Dekra, publiceert het boek op persoonlijke titel. ‘Ledarmaturen specificeren is sinds de introductie van led-verlichting niet gemakkelijker geworden. De technologie vernieuwt continu waardoor er nu meer mogelijk is dan met de oude technologieën. Bovendien komen er steeds meer nieuwe bedrijven bij die verlichting produceren. Het is dan vaak niet duidelijk waar je op moet letten’, duidt Nuesink in een persverklaring de aanleiding voor de publicatie van zijn boek. Het boek ‘Led-armaturen specificeren’ geeft uitleg over essentiële specificaties en plaatst deze in perspectief in een begrijpelijke taal. Het boek legt uit wat de parameters betekenen en de lezer krijgt handvatten aangereikt om te bepalen welke daarvan essentieel zijn voor zijn project.

Attiva toont Disano-armaturen met intelligente sturing Attiva biedt sinds kort Disano-armaturen aan met intelligente sturing en Luxon lichtmanagement van Nedap. Door vooraf ingestelde tijdschema’s, daglichtdetectie en bewegingssensoren wordt het led-licht van dit armatuur uitsluitend gebruikt waar en wanneer dat nodig is, zonder onnodige verspilling. DMLUX start exclusieve samenwerking met Slowaaks SEC SEC uit Slowakije is voor de Nederlandse markt een exclusieve samenwerking aangegaan met DMLUX Verlichtingsarmaturen B.V. uit Apeldoorn. ‘De led-producten worden geproduceerd in Slowakije, waarmee een sterke troef is getrokken als antwoord op vergelijkbare Aziatische producten’, aldus Dennis van Maaren, directeur van DMLUX. Fagerhult introduceert lichtoplossing e-Sense Tune Fagerhult introduceert e-Sense Tune een decentraal en stand alone plug-and-play-systeem, oftewel een persoonlijke lichtoplossing die ‘het daglicht nabootst, energie bespaart en energie geeft’. e-Sense Tune is ontwikkeld voor situaties waarin men de verlichting wil aanpassen aan persoonlijke voorkeuren en taken. OSRAM presenteert op LED Expo nieuw led-assortiment OSRAM toont op LED Expo haar compleet vernieuwde assortiment led-lampen, inclusief een nieuwe led-buis die gecombineerd kan worden met een E-VSA. Het bevat ook een serie ledlampen met het formaat en design van de klassieke gloeilamp. Tradim lanceert led-dimmer voor 90 procent led-lampen Led-verlichting stelt andere eisen aan dimmers, waardoor slechts het vervangen van gloei- en halogeenlampen naar een led-lichtbron niet voldoende is. Tradim heeft een nieuw assortiment led-snoer-, vloer- en muurdimmers die op LED Expo gepresenteerd worden. Deze vormen een dimoplossing voor 90 procent van de led-lampen. Techno: kant-en-klare junction box voor grondverlichting Techno onthult op LED Expo een kant-en-klare IP68 junction box voor led-grondverlichting. De speciale plug-and-play connectoroplossing is specifiek ontworpen voor verlichtingsprojecten met grondspots, waarbij de led-driver reeds verwerkt is in de lamp. Voordelen zijn de tijdbesparing en de verhoogde betrouwbaarheid. Ziut onthult TeleController De aansturing van verlichting is een stuk flexibeler wanneer wegbeheerders hun straatverlichting op afstand inschakelenof dimmen. Ziut introduceert de TeleController, een telemanagementsysteem waarmee om licht op afstand aan te sturen. Romar lanceert workshop ‘Het gemak van domotica’ Romar heeft de workshop ‘Het gemak van domotica’ gelanceerd. Domotica beschrijft het terrein van huiselijke elektronica. Domotica heeft als doel een betere kwaliteit van wonen en leven. Het gaat er dus om dat het wooncomfort verhoogd, het gebruiksgemak vergroot en de veiligheid verbeterd wordt. Internova Professional Lighting breidt led-assortiment uit In het derde kwartaal van dit jaar heeft Internova Professional Lighting haar bestaande programma verlichtingsarmaturen uitgebreid. De toegevoegde led-armaturen worden in Breda geassembleerd en zijn uitgerust met de laatste generatie led.

Exposantenlijst, plattegrond en programma LED Expo 2016

LED Dome

D12

C11

Op woensdag 27 en donderdag 28 januari 2016 geven circa 100 bedrijven acte de présence op de vakbeurs LED Expo die ook dit jaar in de Brabanthallen te Den Bosch plaatsvindt. Onderstaand exposantenoverzicht en programma is bijgewerkt tot en met maandag 30 november 2015. Op de website www.ledexpo.nl vindt u de meest actuele informatie.

D11

Donderdag 28 januari

Workshopplein 10.45-11.15 Het led-kader: normen, standaarden, keurmerken en verzekeringen | Jaap Nuesink, Dekra 11.30- 12.00 Led-verlichting begrijpen | Leer alles over de techniek achter de led-lamp: led-chip, koelelement, driver, lux, lumen en nog veel meer. 12.15-12.45 Slimme sturing van verlichting bij bedrijven 13.00-13.30 Kwaliteit en kleurechtheid van led-verlichting | Marcel van der Steen (OliNo) 13.45-14.30 SEMINAR | Revolutie door design: led-architectuur 13.45-14.00 Led design trends 14.00-14.15 Ontwerpkansen 14.15-14.30 Automatisering & design 14.45-15.15 Gratis led-verlichting: leasen voor bedrijven en organisaties 15.30-16.15 SEMINAR | Overal led: scholen, ziekenhuizen en gemeenten | Gastheer: Frits Wolters, Schoolfacilities 15.15-15.30 Best practice 15.30-15.45 Kwaliteitsverlichting 15.45-16.00 Financieringsoplossingen

Workshopplein 11.30- 12.00 Een nieuwe dageraad: ontwerpkansen van ledverlichting 12.15-12.45 Keuzestress: gouden tips voor uw inkoopbeleid | Jaap Nuesink, schrijver en werkzaam bij Dekra 13.00-13.30 De toolbox voor ieder lichtplan | Berry van Egten, Lighting Design Academy 13.45-14.30 SEMINAR | De toekomst van led-verlichting 13.45-14.00 De techniek trends van led 14.00-14.15 De design trends van led 14.15-14.30 Led-verlichting over tien jaar 14.45-15.15 Functioneel licht ook gezond (geheimen van melanopisch licht) | Marcel van der Steen, OliNo 15.30-16.15 De cruciale schakel: installateurs

Outdoor & OVL Paviljoen 11.00-11.30 Slimme sturing: automatisering en openbare verlichting 11.45-12.15 OVL: Best practices 12.30-13.00 Slim vervangingsbeleid 13.15-13.45 Struikelblokken bij de aanschaf van OVL 14.00-14.30 Gratis led-verlichting voor OVL | Slimme financieringsmogelijkheden voor openbare verlichting 14.45-15.15 OVL: de mooiste oplossingen voor de buurt/burger 15.30-16.00 Illuminatie in de publieke omgeving

22 • LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO

E12

D10

D14

C7 D9

C6

D13

F11

F14

F10

F13

E8

E4

F4

E3

D3

E7

C4 D6

D1.1

B1

E3

E1

E6 E1.1

Z8.1

G11

Z3

Z9

G10

Z2

G9

Z1

OVL PAVILJOEN

Z18 Z17 Z16

Z15

Z7

Z7.1

B2.1

F3

F2 F1

B3

B8

A2

B9

Z6

G5

F8

Z14

Z14.1

H7 F7

G3

F6

G7

G2

G6

K5

H3 H6 H2

H5

H1

H4

K4 K3

F5

G1

K2

B3.1

B4

B2

B1.1

A1

Z10 Z10.1

Z13

E14

C11

C1

Z12

E5

D4

D1

Z11

G11.1 Z3.1

F9

E9

D5

C2

Z4

E15

E10

B10

B6

B11

B12

K1

A3 Workshops

Outdoor & OVL Paviljoen 11.30-12.30 OVL Seminar | Bert Pannekeet, directeur Omgevingsdienst IJmond 11.30-11.45 OVL in de IJmond | Bert Pannekeet 11.45-12.00 OVL in de gemeente Velsen 12.00-12.15 100 procent OVL in drie stappen (actieplan) 12.30-13.00 Slim aanbesteden: do’s and don’ts 13.15-13.45 Het led-kader voor OVL: normen en standaarden 14.00-14.30 Led-ballotage: kwaliteit en keurmerken van OVL projecten 14.45-15.15 OVL onderhoudsvrij (domotica, sensoren, interactie, et cetera) 15.30-16.00 De OVL business case in kaart

G12

Coffee Corner

D2

G13

E16 E11

C5

Woensdag 27 januari

F12

D15

C9 C8

E13

F16

E17 D16

C10

F15

Bedrijfsnaam A1-bvba/Explorentis A&C Solutions BVBA Adurolight Alcom Electronics BV Artecta Attiva Lichtprojecten BV Aura Light GmbH AVALITE Duurzame Verlichtingstechniek/CREE BRUMBERG Leuchten GmbH & Co. Chess CIVILIGHT Dazzletek DEKRA certification Entekled DMLUX Verlichtingsarmaturen EEE-lighting E-LIGHT ALMELO B.V. Elincom Electronics B.V. Etaloid Verlichtingstechniek

Catering Court

E9 D13 B2.1 C6 Z1 H4 Z18 E13 D1.1 A2 B6 Z3.1 D7 G9 E15 G13 E1.1 A1

Expo Trading Holland B.V. Fagerhult B.V. Fijen B.V. Franssen Verlichting Full Fortune Enterprise Co. Ltd. GHM Eclatec B.V. HATEHA B.V. Het Lux Lab House of Light B.V. Innolumis Inside Information [inst]Allicht INTERNOVA Professional Lighting Key-Light International B.V. Lagotronics B.V. Led Flatlight LED Magazine LED2B B.V. LedGo Ledoffice

F4 F5 Z11 Z10 K3 Z2 E6 F15 G1 Z17 H2 D3 E14 B4 F9 K1 A3 B3.1 D1 G10

LedSign F14 Licht NL G6 Light International BV Z4 Lighting Design Academy F3 Lightronics BV Z10.1 Lights 4 Europe GmbH & CO. KG B8 Lightwell BV Z15 Lioris Operations (semecs) D9 LokoLED / Molestia B.V. B2 Luminext Z3 Lumission BV G12 Lux-Groep Z8.1 MAVOM Chemical Solutions C3 NEDELKO BV B1 Ningbo Good Optoelectronic Techn. C10 Norton E8 NSVV D3 OliNo D4 OSRAM Benelux G5 PAT B.V. H1 Philips Lighting Z7 Primalighting C4 Profolux B.V. E1 REVEB Industrial Lighting Solutions F1 ROMAR LED’S DESIGN EXPERIENCE B11 Schreder B.V. Verlichtingstechnieken Z12 Segula-Quality Leds F11 Shenzhen Gerylove Technology C8 Shenzhen Mrc Opto C9 Shenzhen Powerstar Technology C7 Shenzhen Xintianwell Technology F8 Simcas D5 Smart Lighting Engineering/Iris Light G3 SmartLight K2 Sterkin F16 Strong Developer Trading Co., Ltd K4 TCI s.r.l. ITALY B3 TEG LEDLIGHTING Z16 Traditech E5 Tronix Lighting bv C1 UNETO-VNI E16 WE-EF Nederland Z14 Zhongshan HanRun Lighting Co. C6 ZIUT B.V. Z9 LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO • 23

De led-lamp is inmiddels al jaren oud. Recent werden grote woorden gesproken over de opkomst van het Internet of Things (IoT) en wat dit betekent voor de led-markt. Zolang de eindgebruiker niet centraal wordt gesteld bij het ontwerp van producten zal het IoT bij consumenten niet snel doorbreken. Wereldwijd stijgt het aantal internet- en smartphonegebruikers, het aantal smart gadgets en het aantal toegepaste elektronische chips. In 2020 zullen tussen de 26 en 212 miljard apparaten met elkaar verbonden zijn. Volgens een recent rapport van McKinsey wordt in 2025 wereldwijd 11,1 triljoen dollar per jaar verdiend aan IoT. Een significant aandeel in de wereldeconomie. Maar wat zien we daar nu van terug in de verlichtingsmarkt voor consumenten? Tijdens de grootste elektronicabeurs voor consumenten afgelopen september in Berlijn (IFA) waren het weinig producten die echt indruk maakten. Home automation stond vooral in het teken van beveiliging en niet zozeer comfort en sfeer. Het aantal led-aanbieders tijdens IFA was dan ook schaars.

Twee sterke merken. Eén sterke partner. SLV staat al vele jaren bekend om haar brede portfolio van hoogwaardige verlichting voor binnen en buiten. Lagotronics kent u als pionier op het gebied van LED verlichting en als betrouwbare importeur en groothandel van verlichting. Wat deze twee merken gemeenschappelijk hebben: de hoogwaardige, getoetste productkwaliteit, moderne technologieën en een aantrekkelijk design.

Bezoek ons op:

Wij combineren twee sterke merken tot één sterke partner. Lagotronics is voortaan eigendom van SLV GmbH. Met gebundelde krachten zullen wij garant staan voor nieuwe ontwikkelingen, continuïteit en hoge klanttevredenheid.

Lagotronics BV • Noorderpoort 28 • 5916 PJ • Venlo • www.lagotronics.nl • www.SLV.nl

STAND F9

Toch viel het Chinese bedrijf Sengled op door zijn innovaties. Zij produceren ledlampen voor de consumentenmarkt met bewegingssensoren, wi-fi-versterkers, microfoons met toepassingen voor in een babykamer en zelfs led-lampen met speakers van JBL geïntegreerd. Met name deze laatste functie maakte grote indruk door de slimme vinding, de kwaliteit van het geluid en het gebruiksgemak. We naderen anno 2015 de perfecte ledlamp voor consumenten. Maar hoe ziet deze ideale consumentenlamp eruit? De laatste jaren heb ik veel led-lampen voor

consumenten getest. Hoewel het initiële enthousiasme groot is wordt de eindgebruiker vooralsnog te weinig centraal gezet. Met name de stabiliteit van de koppeling tussen de smartphone-app en de lamp is een punt van verbetering. Dat heeft Philips goed voor elkaar met haar bridge, maar dat is ook weer een extra apparaat in huis. Waarom lukt een stabiele en geautomatiseerde bluetooth koppeling wel tussen telefoon en auto, maar lukt het maar matig tussen telefoon en led-lamp?

COLUMN

De race naar de perfecte led-lamp voor consumenten

Over Rolf Heynen Rolf Heynen is schrijver en partner bij Good!. Good! is onder andere verantwoordelijk voor de vakbeurzen LED Expo Benelux (27&28 januari 2016) en Solar Solutions en publiceerde eerder het Nationaal LED Trendrapport.

Een tweede punt van verbetering in gebruiksgemak is de flexibiliteit van de kleuren. Voor huis toepassingen gaat het om een goede dimfunctie in helderheid aan de ene kant en schakelen tussen daglichtwit en warm-wit anderzijds. Met name bij kleurtemperatuur weten weinig lampen écht warm-wit te realiseren. Kunnen dimmen met rood, geel en blauw is een week leuk, maar niet functioneel. Wat ook opvallend ontbreekt is een geheugenfunctie. Iedere lamp die ik nu getest heb, reset de verlichting na uitschakelen. Dat is onhandig en onnodig. Met een eenvoudig geheugen zou je altijd de laatste instellingen moeten kunnen activeren bij het aanzetten van de lamp. In de praktijk gebruik je de dim- en kleurtemperatuur functie relatief weinig en heb je een voorkeur voor één instelling. Kortom, de perfecte led-lamp voor consumentenomvat minimaal: een dimfunctie, een brede range warm- en koud-wit, een geheugenfunctie met de laatste instelling, een stabiele geïntegreerde bluetooth of wi-fi verbinding, een speaker en een gebruiksvriendelijke app. Sengled heeft een belangrijke nieuwe stap gezet naar de ideale led-lamp, maar wie komt als eerste met deze perfecte led-lamp?

LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO • 25

LED Expo creëert nieuw Outdoor & OVL-paviljoen:

Het oerwoud van richtlijnen voor led-verlichting Op led-verlichting zijn een ongekend groot aantal Europese richtlijnen van toepassing. Bovendien zijn er bij wet verschillende inspectiediensten aangewezen als toezichthouder, te weten het Agentschap Telecom (AT), InspectieLeefomgeving en Transport (ILT) en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). De redactie van LED Magazine dook in het oerwoud van richtlijnen. Niet voor niets werd half juni bekend dat de Nederlandse inspectiediensten bij het testen van 35 led-lampen voor huishoudelijk gebruik constateerden dat geen enkele lamp aan alle eisen voldeed. Bij 20 producten is de elektronische veiligheid onvoldoende gebleken, bij 6 van de 35 lampen een overschrijding aangetroffen van de limiet voor zware metalen en op de verpakking van 7 producten ontbrak de CE-markering en de merk- en typeaanduiding. Led-verlichting moet aan de volgende 6 Europese richtlijnen voldoen.

2004/108/EG: Elektromagnetische Compatibiliteit (EMC) – toezicht door AT Deze richtlijn begrenst de elektromagnetische emissies van apparatuur en vaste installaties om te voorkomen dat deze storingen bij andere apparatuur en vaste installaties veroorzaken of zelf door storingen worden beïnvloed. De fabrikant of importeur moet een interne controleprocedure uitvoeren om te beoordelen of de apparatuur voldoet aan de essentiële vereisten.

2009/125/EG: Ecodesign - Ecologisch ontwerp voor energiegerelateerde producten - toezicht door IL&T Deze richtlijn stelt het kader voor Europese ecologische ontwerpvoorschriften voor energiegerelateerde producten. Dit zijn producten die tijdens het gebruik effect hebben op het energieverbruik. In de richtlijn zijn parameters vastgelegd voor de verschillende fasen in de levenscyclus van de producten. Voor elke fase worden diverse milieuaspecten 26 • LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO

beoordeeld, waaronder het verbruik (en de mogelijkheden van hergebruik) van materialen en energie, de verwachte verontreiniging en de productie van afvalstoffen.

2011/65/EG: RoHS - Beperking van gevaarlijke stoffen - toezicht door ILT Deze richtlijn bewaakt de hoeveelheid gevaarlijke stoffen in elektr(on)ische apparatuur. Deze richtlijn is beter bekend als de Restriction of Hazardous Substances (RoHS) II Directive.

2006/95/EG: LVD (WEP) - Laagspanningsrichtlijn - toezicht door NVWA Deze richtlijn is bedoeld om in de Europese Unie een zo hoog mogelijk veiligheidsniveau te waarborgen voor elektrische apparatuur werkend op laagspanning. Ook moet de richtlijn de regels over de verkoop van deze apparatuur harmoniseren.

2010/30/EU: Etikettering - richtlijn voor energie-etikettering - toezicht door NVWA Op grond van deze richtlijn kunnen voor verschillende soorten producten etiketten en fiches worden vastgesteld met betrekking tot het verbruik van energie en van andere hulpbronnen, zoals water. De verstrekking van nauwkeurige, relevante en vergelijkbare informatie over het specifieke energieverbruik van energiegerelateerde producten moet de eindgebruiker ertoe aanzetten om te kiezen voor producten die tijdens gebruik minder energie verbruiken.

2001/95/EG: RAPV - Richtlijn Algemene ProductVeiligheid - toezicht door NVWA Door deze richtlijn moeten bedrijven ervoor zorgen dat de producten die ze aanbieden veilig zijn en dat ze corrigerende maatregelen treffen als dit niet het geval blijkt te zijn. De richtlijn introduceert een EU-systeem voor snelle uitwisseling van informatie over gevaarlijke non-foodproducten. Hiermee kunnen nationale autoriteiten direct informatie delen over eventuele maatregelen die genomen worden.

‘In 2035 is de OVL-markt voor 100 procent led’ ‘Voor nieuwe projecten wordt nagenoeg alleen nog maar led toegepast’, stelt Stefan Piek van WE-EF Nederland. ‘Daar waar armaturen, op basis van einde levensduur, moeten worden vervangen wordt led door gemeenten serieus overwogen. Hierdoor zal de afzet van led alleen nog maar verder groeien. Ik denk dat iedere gemeente al wel iets met led heeft gedaan. Er zijn immers geen barrières meer om led toe te passen. Bovendien is led niet meer te stoppen… Fabrikanten “dwingen” de markt om op led over te stappen. Ik verwacht dan ook dat de markt in 2035 volledig led zal zijn.’

Geen obstakels Ook Martin van Stigt Thans van GHM Eclatec dicht led-verlichting een groot marktaandeel toe. ‘De afzet is al bijna 100 procent van de aanvragen en zeker 60 procent van de gemeenten is bezig met led-verlichting. Vermoedelijk is nu zo’n 10 procent van de openbare verlichting uitgerust met led.’ In tegenstelling tot sommige van zijn collega’s is Van Stight Thans overtuigd dat led snel de dominante technologie zal worden. ‘Binnen nu en 10 jaar is alles van led voorzien, onder meer omdat wij eigenlijk geen obstakels meer zien voor de uitrol van led-verlichting.’ Henk de Hartog van Maiken Control Systems stelt dat de afzet dit jaar met 30 procent toegenomen is. ‘Mijns inziens heeft tenminste 80 procent van de gemeenten al led-verlichting geplaatst. Daarentegen vermoed ik dat niet alle verlichting op de lange termijn led zal worden. Er komen weer nieuwe technologieën die nu nog in ontwikkeling zijn en die efficiënter zijn dan led-verlichting. Het vertrouwen in het product en betere prestaties zullen bepalend zijn voor het uiteindelijke marktaandeel.

99 procent Peter Galle van Attiva ziet led ook snel terrein winnen. ‘Ik denk dat inmiddels 99 procent van de gemeenten inmiddels minimaal 1 procent aan led-verlichting heeft staan.’ Led-verlichting is daarmee volgens Galle niet meer weg te denken uit de openbare ruimte. ‘Anderzijds is er nog steeds veel te

‘Voor nieuwe projecten wordt nagenoeg alleen nog maar led toegepast’. Het is een ferme uitspraak van een van de respondenten van een enquête van LED Magazine. De redactie legde in voorbereiding op LED Expo, de vakbeurs over led-verlichting die 27 en 28 januari 2016 plaatsvindt, 20 Nederlandse spelers die actief zijn in de openbare verlichting een zevental vragen voor. De bedrijven werd gevraagd naar de afzet in 2015, het marktaandeel van led, de obstakels bij de uitrol en de opkomst van smart lighting. winnen. Het totale percentage openbare verlichting dat inmiddels is uitgerust met led is slechts een paar procent. Voordat alle verlichting in de openbare ruimte vervangen is , zal er al een andere techniek of lichtbron ontwikkeld zijn die weer andere mogelijkheden of meer efficiency biedt. Geld en gebrek aan kennis bij opdrachtgevers over hoe om te gaan met led zijn obstakels bij de uitrol.’ ‘Ook in de wereld van openbare verlichting wordt de markt beheerst door de “groten der aarde”’, stelt Theo Mackaay van Alexpo Consultants. ‘Hiermee doel ik op de industriële machten die al lang hebben besloten de traditionele lichtbronnen in de komende jaren te vervangen door leds. Lokaal, in Nederland dus, zie je grote verschillen. Van “opgelegde strategieën” door aanbieders van openbare verlichting tot soms zeer plaatselijke politieke beslissers die juist wel maar ook juist niet led-verlichting wensen.’

is absoluut trendy, als je het te uitgebreid uitrolt – de vraag is of de markt dan wel de gebruiker hier überthaupt behoefte aan heeft – zal het menigeen tot duizelen brengen. Ons motto is “keep it nice, maintainable and simple”.’

Smart lighting Over de opkomst van smart lighting zijn de meningen verdeeld. Galle (Attiva): ‘Het begint met het feit dat er geen eenduidige omschrijving is wat er wordt verstaan onder het begrip Smart Lighting. Tevens zijn de kosten nog steeds fors en wegen die niet op tegen de opbrengsten. Daarnaast is bij veel systemen de betrouwbaarheid nog ver te zoeken. Voor stadscentra en omgevingen waar veel publiek komt heeft het toegevoegde waarde, maar voor eenvoudige woonomgeving kun je je afvragen wat de toegevoegde waarde van dergelijke systemen is.’ Piek (WE-EF Nederland): ‘Smart Lighting

OVL op LED Expo LED Expo schenkt ook dit jaar dit jaar weer uitgebreid aandacht aan openbare verlichting. Ditmaal gebeurt dat via het ‘Outdoor & OVL-paviljoen’. Naast dat exposanten op het paviljoen exposeren, is ook een eigen inhoudelijk workshopprogramma (zie pagina 22-23 voor het workshopprogramma).

LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO • 27

Bert Jan ter Maat van Sheenly-distributeur Primalighting:

‘Tijd om te stoppen met vasthouden aan tl-verlichting’ ‘Wij zijn die leuke andere club, een disruptor.’ Het is een ferme uitspraak van Bert Jan ter Maat van Primalighting, die in Nederland de producten van led-fabrikant Sheenly distribueert en een van de exposanten is van LED Expo op 27 en 28 januari 2016. ‘Daar waar de traditionele installatiewereld via hoogfrequente tl vasthoudt aan een traditioneel product, verovert led-verlichting ongekend snel marktaandeel. Wij hebben de afzet van led-verlichting dit jaar zelfs zien vervijfvoudigen.’

Primalighting is onderdeel van Primacom b.v. dat sinds 1994 actief is als distributeur van producten voor it-infrastructuur. Toen het bedrijf vier jaar geleden zelf ledverlichting wilde aanschaffen raakte het verdwaald in ‘een oerwoud van aanbieders’. ‘Dat was voor ons reden om zelf op zoek te gaan naar een goede fabrikant en daarmee naar de bron te gaan’, vertelt ter Maat. ‘In de periode die volgde hebben wij een groot aantal fabrikanten onderzocht tot wij op Sheenly stuitten.’

28 • LED MAGAZINE SPECIAL LED EXPO

Nieuwe fabriek De Chinese led-fabrikant Sheenly, opgericht in 2009, telt zo’n 350 werknemers. Naast een productielocatie in Shanghai is er in Jiangsu een nieuwe 40.000 vierkante meter grote fabriek in aanbouw die in 2016 volledig operationeel zal zijn. ‘Die uitbreiding vindt plaats omdat het bedrijf sinds 2012 een ongekende groei heeft doorgemaakt’, vertelt ter Maat. ‘De omzet van Sheenly is in vier jaar tijd bijna verviervoudigd. Bij het grote publiek is het merk misschien onbekend, maar in de lichtindustrie niet. Het bedrijf verzorgt namelijk als OEM voor een groot aantal Europese lichtfabrikanten de productie van led-verlichting.’ Met de ingebruikname van de nieuwe fabriek heeft Sheenly straks de ruimte om maandelijks 150.000 led-panelen, 150.000 led-downlighters en 20.000 led-highbays te produceren. ‘Op al deze producten zit een garantie van vijf jaar’, aldus ter Maat. ‘Dat is voor ons als exclusief distributeur voor Sheenly natuurlijk een belangrijk verkoopargument. Als fabrikant kiest Sheenly namelijk doelbewust voor de lange termijn. Dit betekent dat zij nooit de allergoedkoopste producten zullen leveren, maar de producten daardoor wel van hoge kwaliteit zijn. Ter illustratie: voor minder dan 0,1 procent van de producten dient uiteindelijk een beroep gedaan te worden op de garantie.’

Verlengstuk De samenwerking tussen Primacom en Sheenly is volgens ter Maat dusdanig succesvol dat het bedrijf inmiddels niet alleen voor Nederland maar voor heel Europa voorraadhoudend distributeur is. ‘Dit heeft ertoe geleid dat wij dit jaar 5 keer zo veel led-producten verkopen als vorig jaar. Bovendien zijn wij het verlengstuk van de Chinese Sheenly-organisatie en tekenen wij zodoende ook voor het eventuele onderhoud en kleine modificaties aan de producten. Met de huidige ontwikkelingen in het achterhoofd is het niet ondenkbaar dat hier over enkele jaren een bordje met de naam Sheenly Europe boven de deur hangt.’ Naast de ingebruikname van de nieuwe fabriek in Jiangsu, lanceert Sheenly in december ook een nieuw product: Jade. Ter Maat: ‘Dit sfeerarmatuur dat gemonteerd wordt aan plafonds zal in alle denkbare kleuren verkrijgbaar zijn. Het is een van de vele aanvullingen die in het verschiet ligt naast de standaard led-lichtpanelen, led-highbays en led-lichtlijnsystemen. Een ander relatief nieuw product zijn de ‘up-down’-lichtpanelen. Deze gebruiken 70 procent van het led-licht voor directe verlichting (red. naar beneden) en 30 procent voor omgevingsverlichting (red. richting het plafond).’ Ter Maat komt met enkele voorbeelden van Europese klanten die de producten van Sheenly inmiddels hebben toegepast. ‘Van een van de grootste visfabrieken van IJsland tot het distributiecentrum van DHL in Noorwegen en het ziekenhuis van de Duitse stad Osnabrück. De toepassingsgebieden zijn dus veelzijdig: van kantoren tot showrooms, winkels, scholen, ziekenhuizen en zorginstellingen, maar voor magazijnen en loodsen. Het bewijst ook dat led-verlichting vandaag de dag breed inzetbaar is en het verzet van de traditionele installateur niet opportuun is. Het wordt tijd dat zij stoppen met het vasthouden aan traditionele tl-verlichting.’

Vlaams Eandis kiest voor led: ‘Juiste licht op de juiste plaats en in de juiste mate’ Eandis, een Belgische werkmaatschappij van het distributienet voor elektriciteit en aardgas die actief is in 239 gemeenten in Vlaanderen, maakte haar besluit eind oktober bekend. Op dat moment overhandigde Eandis namelijk aan 9 Vlaamse gemeenten een masterplan openbare verlichting.

Keuring Synergrid In Vlaanderen is openbare verlichting op gemeentewegen, en dus niet langs snel- of gewestwegen (red. daar telt Vlaanderen nog eens 1,25 miljoen lichtpunten), de verantwoordelijkheid van de steden en gemeenten. 234 steden en gemeenten in Vlaanderen, goed voor 840.000 lichtpunten, hebben die zorg al geruime tijd overgedragen aan Eandis dat instaat voor het ontwerp, de aanleg en het onderhoud van die openbare verlichting. De overige van de 308 Vlaamse gemeenten nemen diensten af van Infrax. Deze gemeenten laten hun openbare verlichting dan ook niet beheren door Eandis. Hollevoet meldt dat steden en gemeenten in het werkgebied van Eandis voortaan kunnen kiezen uit een aanbod van 34 verschillende led-armaturen. ‘En als er nieuwe armaturen beschikbaar zijn kunnen deze door Synergrid gekeurd worden’, duidt Hollevoet. ‘Er is een gemeenschappelijke specificatie die Synergrid als federatie van netbedrijven gemaakt heeft en waarbij 34 verlichtingstoestellen aan de keuring hebben voldaan.’

Bij de aanleg van nieuwe openbare verlichting, bijvoorbeeld bij nieuwe verkavelingen of heraangelegde straten, gaat Eandis in Vlaanderen voortaan bijna uitsluitend ledverlichting plaatsen. ‘Het huidige aantal led-armaturen van 10.000 stuks in de openbare ruimte zal in de komende jaren snel toenemen’, stelt Jean Pierre Hollevoet, directeur Netbeheer bij Eandis. Lagere lichtniveaus In Vlaanderen wordt in opdracht van het Belgisch Instituut voor Verlichtingskunde (BIV) een zogenaamd driejaarlijks overzicht van de openbare verlichting gemaakt. Bij de meest recente versie, die stamt uit 2014, blijkt dat er van de circa 2,1 miljoen lampen – grofweg 1,2 miljoen stuks in Vlaanderen, 800.000 in Wallonië en 100.000 in Brussel – die de openbare verlichting in België kent minder dan één procent led-lampen zijn. Maar daar gaat volgens Hollevoet verandering in komen. ‘De snelheid is wel afhankelijk van de investeringen van de gemeenten. Led-verlichting is zeer efficiënt bij lagere lichtniveaus en zal daar sneller geplaatst worden. In tegenstelling tot klassieke lampen kosten en verbruiken leds namelijk extra energie naarmate ze meer licht moeten geven. Daarom plaatsten wij ze de voorbije jaren enkel waar er weinig lichtsterkte nodig is, bijvoorbeeld

‘In 2017 led op snelweg’ Vanaf 2017 schakelt Vlaanderen over op led-verlichting langs de autowegen. In 2017 wordt het Vlaams verlichtingscontract vernieuwd en dat is reden om in dat jaar te starten. Het Vlaamse wegennet (gewest- en gemeentewegen) telt vandaag de dag 1.250.000 lichtpunten. Slechts een kleine deel daarvan, circa 5 procent, is led.

bij accentuering in historische stadscentra of langs fietspaden. Pas dit voorjaar kwamen er led-lampen op de markt die het ook bij een hoge lichtsterkte beter doen dan klassieke lampen.’ ‘Via studietrajecten helpen we steden en gemeenten om zo correct mogelijk te verlichten’, vervolgt Hollevoet. ‘We willen vooral het juiste licht op de juiste plaats en in de juiste mate. Het uitgebreide aanbod led-verlichtingstoestellen is een van onze wapens om dat mogelijk te maken, zeker bij nieuw te plaatsen verlichting. Op plaatsen waar er al openbare verlichting is, bestaan er nog allerlei andere technieken, zoals de aanpassing van lampvermogens en de toepassing van brandregimes en -programma’s. Welke techniek we het best kunnen toepassen, hangt volledig af van de situatie ter plekke.’

LED MAGAZINE DECEMBER • 29

GELICHT

UIT

In de rubriek UITGELICHT toont LED Magazine ieder kwartaal in woord en beeld bijzondere projecten waarin led-verlichting is toegepast. De projecten zijn stuk voor stuk uniek. Soms vanwege de omvang, een andere keer door nieuwe technologie.

Daalimpex (Velsen) Daalimpex heeft op haar koel- en vrieshuis in Velsen led-verlichting in gebruik genomen. Het vrieshuis is uitgebreid met een capaciteit van 40.000 pallets, goed voor 150.000 kubieke meter. Naast 4.000 zonnepanelen die binnenkort in gebruik genomen worden is er in het vrieshuis led-verlichting geplaatst, de Luci Series Industry van Reveb. Reveb is een dochteronderneming van Bever Innovations dat een van de wereld-

wijde marktleiders is voor led-verlichting op en in tankstations. In de oude situatie was er een combinatie van tl-licht en HPI-T-armaturen van 400 watt. In de nieuwe situatie is de oude verlichting 1-op-1 vervangen door led-verlichting. Wanneer er geen licht nodig is brandt de Luci Series Industry niet. Hij dimt bij afwezigheid en na het waarnemen van beweging schakelt hij zichzelf weer in middels de bewegingssensor.

Bourla Schouwburg (Antwerpen)

Koepon (Feerwerd)

InventDesign heeft de foyer van de Antwerpse Bourla Schouwburg van led-verlichting voorzien. Het doel was de karakteristieke negentiende-eeuwse ruimte een extra dimensie te geven middels verschillende kleuren. De kleuren kunnen aangepast worden, passend bij iedere gelegenheid. Om de typerende fresco’s in de koepel indirect te verlichten heeft InventDesign 40 RGB 3-in-1 led-wallwashers geïnstalleerd. Daarnaast is in de fries onderaan de koepel een led-lijn geplaatst met een hoge resolutie rgb-led-strip. Dit om een extra accent aan te kunnen brengen. De gehele installatie wordt centraal aangestuurd door middel van DMX. De Bourla Schouwburg is een monument dat in 1827 werd ontworpen door Pierre Bourla, die met de halfronde ingang zijn stempel drukte op de bijzondere architectuur. De Bourla Schouwburg biedt sinds 1998 onderdak aan Toneelhuis, een fusie van de Koninklijke Nederlandse Schouwburg en de Blauwe Maandag Compagnie. Zij brengen hedendaags theater in een historisch kader.

Het melkveebedrijf Koepon heeft ruim 3.700 zonnepanelen en led-verlichting in gebruik genomen. Het melkveebedrijf van familie Pon in Feerwerd is de afgelopen periode volledig gerenoveerd en klaar voor de toekomst. Het bedrijf organiseerde begin september open dagen en presenteerde toen niet alleen een uitbreiding van haar ligboxenstal voor koeien, maar ook een aantal verduurzamingsmaatregelen. Naast zonnepanelen, is led-verlichting van Hagro-Agri geplaatst en een systeem om energie uit melk te winnen. Hagro-Agri heeft eerder dit jaar een nieuw led-armatuur ontworpen voor de agrarische sector. Het armatuur wordt geproduceerd in drie types.

30 • LED MAGAZINE DECEMBER

LED MAGAZINE DECEMBER • 31

Gerke ten Have, asset manager verlichting bij de gemeente Amsterdam:

‘Echte energieslurpers zijn ook in Amsterdam al lang verdwenen’ ‘Amsterdam installeert nog dit jaar 7.300 led-lampen’. Het is de kop van een bericht dat vlak voor het zomerreces op de website van LED Magazine verscheen. De aankondiging kwam min of meer als een donderslag bij heldere hemel, maar was dat eigenlijk wel zo? De redactie van LED Magazine zocht Gerke ten Have op, asset manager verlichting bij de Amsterdam Dienst Verkeer en Openbare Ruimte (VOR) en verantwoordelijk voor de openbare verlichting in de hoofdstad. Straatverlichting is in Amsterdam goed voor 35 tot 50 procent van het energieverbruik. Om die reden besloot het college van Burgemeester en Wethouders in Amsterdam al in november 2013 stapsgewijs over te gaan naar led-verlichting. Hierbij werd echter wel één belangrijke kanttekening gemaakt: het dient kostenneutraal te verlopen en hiertoe werd een ‘ledtransitiemodel’ opgesteld.

Dashboard Amsterdam beschikt in het kader van haar led-transitiemodel over een dashboard waarop de consequenties van bepaalde keuzes direct inzichtelijk zijn. Het gaat om zaken als de ingroeiperiode, de CO2-reductie en de financiële implicatie. Doordat er intussen meer led-alternatieven beschikbaar zijn dan in 2013 is bij de meest recente berekeningen een groter deel van het verlichtingsareaal meegenomen; ongeveer 80 in plaats van 60 procent. Ook de nieuwste berekeningen van Amsterdam bevestigen overigens het beeld dat een versnelde ingroei van led-verlichting tot meerkosten leidt. Zou men bijvoorbeeld in een periode van 10 in plaats van 20 jaar overstappen op ledverlichting, dan leidt dit tot 7 miljoen euro meerkosten. En voor die meerkosten is geen ruimte in de begroting. De Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer past led dan ook enkel toe ‘als het 32 • LED MAGAZINE DECEMBER

vanuit bedrijfseconomisch oogpunt verantwoord is’.

Mazzeltje Ten Have hierover: ‘De uitrol van 7.300 led-armaturen in 2015 is door min of meer een mazzeltje uitgevoerd. In 2014 zijn 7.300 kegelarmaturen vervangen. Doordat de leverancier bij al die armaturen dit jaar nog een keer langs moest om werkzaamheden uit te voeren, hebben wij nu voor een “habbekrats” daar direct led-lichtbronnen kunnen laten aanbrengen. Per 1 januari 2016 beschikken wij in onze gemeente daarmee over 77.300 led-armaturen.’ En deze 77.300 armaturen zijn in feite direct Amsterdams eerste ledlichtbronnen in de openbare ruimte. ‘Want op een aantal pilots na hadden wij led-verlichting nog niet op deze schaal uitgerold’, aldus Ten Have. In die optiek is er voor Amsterdam op led-gebied dan ook nog een lange weg te gaan. De stad telt maar liefst 145.000 armaturen, goed voor zo’n 150.000 lichtbronnen. ‘En de vervanging van de overige 132.700 conventionele lichtbronnen zal cyclisch plaatsvinden. Dit gebeurt op het moment dat verlichting afgeschreven is. Grosso modo betekent dit dat wij vanaf nu jaarlijks 6.000 à 7.000 led-armaturen zullen plaatsen en in 2033 klaar zijn. Het ene jaar zullen het er logischerwijs iets meer zijn dan het andere jaar.’

Nieuwe verlichting voor 272 bruggen?

Grachtarmatuur Ten Have benadrukt dat het niet per definitie zo is dat als een armatuur afgeschreven is, het vervangen wordt door een led-armatuur. ‘Wij kiezen te allen tijde voor de meest duurzame oplossing. De verantwoordelijk wethouder Pieter Litjens heeft in een brief aan de gemeenteraad kenbaar gemaakt dat het bij 80 procent van de armaturen mogelijk is om over te stappen op led-verlichting. Wij maken echter voor elke situatie een total cost of ownership (tco)-berekening. Daarin wordt dus de initiële investering maar ook het onderhoud meegenomen. Is die tco-berekening ten gunste van het led-armatuur, dan kiezen wij voor ledverlichting.’ Een voorbeeld van een armatuurtype dat vooralsnog lastig te vervangen is door een led-variant is het zogenaamde grachtarmatuur. ‘Dat is een typisch Amsterdams model. Onze stad telt 10.000 exemplaren. Momenteel kunnen we voor dit type armatuur de conventionele versie direct bij leveranciers bestellen. Een led-variant is echter niet voorhanden. Ik daag de markt dan ook uit een dergelijk armatuur te ontwikkelen.’

Geen achterstand Onder het credo ‘wij kunnen het niet alleen’ daagt Ten Have sowieso de markt uit om door te blijven ontwikkelen. ‘Wij hebben de gehele keten nodig,

‘Een led-variant voor de 10.000 Amsterdamse grachtarmaturen is niet voorhanden. Ik daag de markt dan ook uit een dergelijk armatuur te ontwikkelen.’

van fabrikant tot installateur. De technologische ontwikkeling gaat ongekend snel. Door de jaren heen is Amsterdam altijd in de vaart der volkeren meegegaan. Enkele jaren geleden herbergden onze kegelarmaturen nog lampen van 28 watt en dat zit nu al op 14 watt. Het toont aan dat Amsterdam altijd voor de meest duurzame oplossing kiest en dat is vandaag de dag dus in zeer veel gevallen led-verlichting.’ Het beeld dat in de gemeenteraad leefde dat Amsterdam een achterstand heeft – zo stelde de gemeenteraad in de raadsvergadering over led-verlichting dat Utrecht Amsterdam voorbij gestreefd zou zijn – vindt Ten Have onjuist. ‘De echte energieslurpers zijn ook in de Amsterdamse openbare verlichting al lang verdwenen. De achterstand is wat dat betreft niet zo groot. Bovendien staan wij open voor slimme toepassingen om onze ambitie als smart city kracht bij te zetten.’

Smart city Een voorbeeld hiervan is de bekende pilot met slimme straatverlichting op

het Hoekenrodeplein bij de Amsterdam Arena. De in het kader van de proef geplaatste led-verlichting kan op afstand of met sensoren worden aangepast aan verschillende omstandigheden om zo de veiligheid te vergroten en energie te besparen. In het project werkt de gemeente samen met Philips Lighting, Cisco Systems, Alliander en het TU/e Intelligent Lighting Institute. Ten Have: ‘Het is een voorbeeld van hoe wij de markt de ruimte geven om slimme oplossingen te testen. Het geeft ons bovendien de kans om na te denken wat onze rol als gemeente is. Het is primair onze taak om te zorgen voor de beschikbaarheid van licht, maar nieuwe taken die daarbij komen houden wij als gemeente nauwgezet in de gaten. Vroeger was een straatlantaarn niet meer dan een paal met een lichtbron. Nu is het misschien wel een laadpaal voor een elektrische auto met daarbovenop een lichtbron. Wij kijken dus naar kansen en mogelijkheden om zaken te combineren, want er staat heel wat te gebeuren de komende jaren…’

Amsterdam test tot en met december een led-verlichtingsconcept voor de monumentale bruggen in de binnenstad. Werden voorheen alleen de contouren van de brug verlicht, nu wordt de brugconstructie in haar geheel verlicht. De nieuwe brugverlichting is sinds januari van dit jaar te zien bij de Raambrug over de Singel. Daarbij bekijkt de gemeente of de installatie bestand is tegen aanvaringen, vocht en vandalisme. Mits succesvol, worden 80 andere bruggen van dezelfde verlichting voorzien als de gemeenteraad hiermee instemt. Lichtontwerper Kees van de Lagemaat maakte voor de historische grachtengordel van Amsterdam en de 272 bruggen enkele jaren geleden een lichtvisie. Van de Lagemaat gaf vorig jaar in LED Magazine aan dat bij het uitlichten van de Amsterdamse bruggen enkel led toegepast wordt. Van de Lagemaat destijds: ‘Dat is een inhoudelijke keuze. Het gaat niet om de technologie, maar om het beter tot zijn recht laten komen van de driedimensionaliteit van de bruggen. Om het oneerbiedig te zeggen is het op veel plaatsen momenteel een façade van kerstboomverlichting.’

Te beginnen met het jaar 2016. Want wat gaat dat voor Amsterdam brengen? ‘De 17.300 led-lichtbronnen in kegelarmaturen zijn dit jaar door de gehele stad heen aangebracht. Komend jaar richten wij ons op bol- en kofferarmaturen. Deze staan veelal in de naoorlogse wijken en die zullen in 2016 van led-verlichting voorzien worden.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 33

GELIJK BUS M AT I G H E I D S Y S T E E M

JARGON

LED

Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

De verhouding tussen de minimale verlichtingssterkte en de gemiddelde verlichtingssterkte op een oppervlak.

SPANNING

L A B E L

Met laagspanning worden wisselspanningen tot 1000 volt en gelijkspanningen tot 1500 volt bedoeld. In Nederland dienen laagspanningsinstallaties te voldoen aan de laagspanningsrichtlijn. Dit kan onder andere door middel van norm NEN 1010, die inhoudt dat de installatie zodanig afgeschermd en veilig uitgevoerd moet zijn dat bij normaal gebruik geen gevaarlijke situaties (zoals elektrocutie) voor mens en dier kunnen optreden.

Een letter die aangeeft hoe efficiënt de lamp is. Oftewel: hoe hoog de lichtopbrengst is in verhouding tot de energie die de lamp gebruikt. Een lamp met een A-label is zuiniger dan een lamp met label B. Gloeilampen, halogeenlampen, spaarlampen, tllampen en led-lampen zijn verplicht voorzien van een energielabel.

LTA-

FACTOR WAARDE De verhouding tussen de hoeveelheid daglicht op een bepaald punt in een ruimte in een gebouw en een punt buiten in het vrije veld, uitgedrukt in procenten of als factor kleiner dan 1.

34 • LED MAGAZINE DECEMBER

De maat voor de hoeveelheid licht die door beglazing wordt doorgelaten, uitgedrukt in procenten of als factor kleiner dan 1 (doorlatingsfactor).

ARBEIDS F A C T O R

De Amerikaanse broodjesketen Subway heeft led-verlichting tot de standaard gemaakt voor alle nieuwe en te renoveren winkels. In Amerika, maar ook in veel landen buiten Amerika. In Nederland is led-verlichting bij Subway nog niet definitief de standaard, maar gebruiken veel franchisenemers wel al led-verlichting in hun restaurants en is er een handleiding opgesteld voor franchisenemers om hen te helpen over te stappen op led-verlichting. Het bord ‘Open’ dat op de gevel van alle restaurants hangt, is in Nederland net als in de rest van Europa wel al standaard voorzien van led-lampen. Subway is een zogenaamd quickservicerestaurant, gericht op de verkoop van ‘submarine sandwiches’: broodjes in de vorm van een onderzeeër. Subway heeft wereldwijd meer dan 44.200 vestigingen verspreid over 110 landen, waaronder 27.000 restaurants in Amerika. Daarmee is het restaurant wereldwijd de grootste ‘afhaalketen’. In Nederland heeft Subway 172 restaurants. Deze zijn in Nederland in een periode van minder dan 15 jaar verrezen. Volgens Subway leverde led-verlichting in 2014 al een besparing van 21,9 miljoen kilowattuur op, terwijl toen nog slechts een beperkt aantal winkels de beschikking had over led-verlichting. Subway heeft in de afgelopen jaren al diverse verduurzamingsmaatregelen

doorgevoerd. Zo zijn ‘low-flow’-kranen in gebruik genomen die zorgen van een jaarlijkse besparing op het water van 277 miljoen liter en zijn de servetten gemaakt van 100 procent gerecyclede papiervezels. Voor winkels die excelleren in duurzaamheid heeft Subway de certificering ‘Eco-restaurant’ in het leven geroepen. In Amerika hebben inmiddels bijna 20 winkels deze certificering verkregen. Elizabeth Stewart, die internationaal leidinggeeft aan Subway om duurzaam en maatschappelijk verantwoord te ondernemen: ‘Wij weten dat er nog veel werk te doen is, maar de led-verlichting is een nieuwe stap richting het bereiken van onze maatschappelijke en duurzaamheidsdoelstellingen.’

INTERNATIONAAL

LAAG

ENERGIE

DAGLICHT

Een netwerk voor informatieoverdracht tussen aangesloten componenten (zoals led-lampen). Voorbeelden zijn Digital Addressable Lighting Interface (DALI) en Digital Multiple Xed (DMX).

Subway maakt led de standaard voor alle nieuwe en te renoveren winkels

De arbeidsfactor of vermogensfactor is de verhouding tussen werkelijk vermogen en schijnbaar vermogen van een apparaat of lamp in een niet-sinusvormige wisselspanningsinstallatie.

LED MAGAZINE DECEMBER • 35

LED

DC Tuning Box | Luminext

DEFA led | Bailey

CLS LED introduceert de downlighters- serie, de Emerald Series. De downlighter wordt volledig in Nederland geproduceerd met gebruikmaking van ‘uitsluitend hoogwaardige componenten’. De armaturen kennen 5 jaar garantie en zijn toepasbaar in bestaande plafondopeningen van 140 tot 250 millimeter. De lichtopeningshoek is 71º en 83º. De Emerald series zijn leverbaar in 4 verschillende vermogens: 15, 20, 28 en 41 Watt. De lichtopbrengst loopt op tot 4200 lumen.

Luminext introduceert een DC Tuning Box, met het formaat van een handzame koffer, voor het testen van de werking van ledarmaturen op gelijkspanning. Zo kunnen fabrikanten testen hoe de led-armaturen functioneren. Gelijkspanningsnetten spelen volgens Luminext in de nabije toekomst een zeer grote rol in de (smart) openbare verlichting; op deze wijze kunnen fabrikanten en leveranciers werken aan het tunen van armaturen tot het optimale lichtniveau. Met de DC Tuning Box worden de hoeveelheid licht en de dimbaarheid van de led-verlichting getest en de hoogte van het energieverbruik gemeten. Aan de hand van de testresultaten kan de werking van de verlichting worden geoptimaliseerd.

Bailey introduceert led-varianten van het ‘Solid Scandinavian Light’-merk DEFA lighting. De armaturen zijn volgens Bailey een begrip daar waar robuuste IK10-armaturen zoals in openbare ruimten gewenst zijn. Tal van gevels, winkelcentra, gevangenissen, galerijen, sportcomplexen en (parkeer)pleinen worden inmiddels verlicht door DEFA-armaturen met traditionele lichtbronnen. Sinds de zomer van dit jaar is Bailey uit het Brabantse Oosterhout de verdeler van DEFA. De modellen Neptune Cross, Neptune Half Cover en de Protect met opalen kap zijn inmiddels beschikbaar in led-uitvoering.

E2 | Etap Lighting

Scoop | GHM Eclatec

Led-portiekverlichting | Havé-Digitap

TTLED | House of Light

Etap Lighting lanceert het led-armatuur E2 met een beschermingsgraad van IP66 voor de chemische, farmaceutische en voedingsindustrie. De DUAL•LENS-technologie combineert efficiëntie met flexibiliteit. De armaturen behoren met IP66 tot de hoogste klasse voor stofdichtheid en zijn langs alle kanten stortwaterdicht. Het armatuur is bovendien slagvast (IK07/IK08), in lijn met de voorschriften in de industrieën waar het armatuur voor ontwikkeld is. De E2-armaturen functioneren van -25 tot +35 graden Celsius. De armaturen zijn beschikbaar in vijf verschillende lengtes en lichtstromen.

GHM Eclatec introduceert het paaltoparmatuur Scoop. Scoop is ontworpen door Michel Tortel, kent vloeiende lijnen en de nieuwste Eclatec led-techniek. Het armatuur sluit volgens het bedrijf naadloos aan bij de behoefte van ontwerpers, lichtspecialisten en gebruikers. De drie door Eclatec ontworpen Oraled-lenzen ECL, ERL en ERS dragen bij tot een brede inzetbaarheid van de Scoop voor zowel het vervangen van bestaande paaltoparmaturen als nieuwe installaties. De Scoop is standaard dimbaar af fabriek en voorzien van 4 meter aangemonteerde kabel.

Speciaal voor toepassing in appartements- en flatgebouwen heeft Havé-Digitap twee instapmodellen led-portiekverlichting ontwikkeld. Beide armaturen kunnen uitgebreid worden met noodverlichtingsfunctie en/of bewegingssensor, zodat de besparing op energie- en installatiekosten toeneemt. De stof- en waterdichte behuizing is vandalismebestendig. Het model Sophora led basic, uitgevoerd met een opaalkleurige kap, staat volgens het bedrijf garant voor minimaal 40.000 branduren, een lichtsterkte van 1450 lumen en een kleurtemperatuur van 4000 Kelvin. De Sophora is dimbaar in de optionele uitvoering met sensor.

House of Light introduceert TTLED, een geheel nieuw lijnverlichtingsysteem (IP40) waarbij naast de meest up-to-date ledtechnologie het installatiegemak (gepatenteerd) een belangrijke rol speelt. Hóe gemakkelijk bewijst volgens het bedrijf een recent project van 2.400 vierkante meter, waarbij de gehele installatie bestaande uit 12 lichtlijnen van meer dan 40 meter lengte in slechts enkele dagen werd geïnstalleerd. Het TTLED systeem kent als basis led- en koppel-elementen van 170 en 340 centimeter die bij grotere projecten echter ook in custom-made lengtes uitgevoerd kunnen worden.

REVIEW

Emerald Series | CLS LED

In de rubriek LED Review zet de redactie van LED Magazine de belangrijke productinnovaties uit het afgelopen kwartaal op een rij. Uw nieuwe productie in deze rubriek? Mail de redactie via het e-mailadres [email protected]

36 • LED MAGAZINE DECEMBER

LED MAGAZINE DECEMBER • 37

Lichtontwerpster Carlijn Timmermans:

‘Licht is emotie, velen zijn zich daar nog niet van bewust’ ‘Regelmatig wordt pas aan het einde van een project gedacht “oh ja we moeten ook nog iets met het licht doen”. Verlichting, en daarmee ook het lichtontwerp, is nog te vaak een sluitpost. Als je een nieuwe woning wilt bouwen of een stadsdeel wilt realiseren vraag je toch ook eerst de architect en niet de betonstorter of de loodgieter?’ Aan het woord is ontwerpster Carlijn Timmermans van C-Light-Wise. Timmermans kent een achtergrond in interieurarchitectuur. Tijdens een studie aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht ervoer zij in de praktijk het belang van licht voor het ontwerpen van interieur en architectuur. ‘Want ondanks kennis van de vele facetten van interieurarchitectuur, had ik tot op dat moment niet veel geleerd over hoe je een ruimte door toepassing van licht divers kunt ervaren. Als er in het ontwerpproces niet bewust nagedacht wordt over het gebruik van licht is het als het ware alsof je geblinddoekt rondloopt. Er kan immers nog zo’n fantastisch interieurontwerp gemaakt zijn, zonder licht is het niet zichtbaar.’

Heilige koe Timmermans werd dan ook geïnspireerd en maakte een verdiepingsslag in lichtontwerp. Na een stage bij Nederlands grootste lichtfabrikant werkte zij enkele jaren bij een middelgroot lichtontwerpbureau. Inmiddels is Timmermans alweer drie jaar zelfstandig lichtontwerpster. Met C-Light-Wise richt zij zich zowel op binnen- als buitenverlichting. ‘Vanwege het gevarieerde aanbod heb ook ik al veelvuldig led-verlichting toegepast in mijn ontwerpen’, stelt Timmermans. ‘Ik vind het echter cruciaal om stil te staan bij de vraag of led-verlichting voor de beoogde toepassing geschikt is. Het kan in specifieke situaties nog steeds zo zijn dat niet led-verlichting maar juist 38 • LED MAGAZINE DECEMBER

een andere lichtbron het meest geschikt is. Omdat led-verlichting het imago van groen en duurzaam heeft, wordt het mijns inziens te veel als een heilige koe gezien.’

Na zonsondergang Timmermans ziet ook dat de vraag naar zoveel mogelijk verlichten toeneemt nu er met led legio mogelijkheden zijn. ‘Merkwaardig, want het is niet zo dat je nu alles moet aanlichten omdat led energiezuinig is. Er moet over nagedacht worden en dat is bij uitstek de taak van een lichtontwerper. Die moet adviseren of het wenselijk is om bijvoorbeeld één façade of een hele stad aan te lichten. Men moet niet bang zijn om het op bepaalde plekken donker te laten zijn. Het kan immers toch niet zo zijn dat wij na zonsondergang hetzelfde willen ervaren als overdag?’ Het feit dat Timmermans ontwerper is, de vaktalen van betrokken partijen verstaat en kan verbinden, biedt haar naar eigen zeggen bij dit soort zaken een wezenlijk voordeel. ‘Ik ben een ontwerper in hart en nieren en kijk naar het totaalplaatje. Het lichtontwerp wordt dan ook vanuit verschillende kanten bekeken, niet alleen vanuit conceptueel of technisch perspectief. In de snel ontwikkelende markt is het ondoenlijk om continu als eerste op de hoogte te zijn van alle nieuwe technieken en innovaties. Door actieve samenwerking kan deze kennis gedeeld worden. Dat is een samenspel tussen marktpartijen, opdrachtgevers en lichtontwerpers.’

Carlijn Timmermans

Masteropleiding Momenteel werkt Timmermans onder meer aan het ontwerp van een stadsdeel dat een uitgaansgebied gaat worden en aan het lichtontwerp voor een kleine stad met veel monumentale gebouwen.

>>> LED MAGAZINE DECEMBER • 39

Wonderkamers (Den Haag)

’s connect 28 november 2016 tot en met 27 januari 2016 Amsterdam Light Festival De historische binnenstad van Amsterdam is tientallen winterdagen het sfeervolle decor voor het internationale licht- en waterfestival. Het festival toont op haar vierde editie verschillende lichtsculpturen, projecties en installaties van hedendaagse (internationale) kunstenaars in de openbare ruimte, veelal mogelijk gemaakt met led-verlichting. www.amsterdamlightfestival.com

>>> ‘Ik begeef me met mijn ontwerpactiviteiten dus veelal in publieke ruimtes, zowel buiten als binnen.’ Om haar horizon te verbreden volgt Timmermans momenteel, parallel aan haar werkzaamheden voor C-Light-Wise, in Duitsland een master ‘Architectural Lighting Design’ (red. in Nederland is dit niet mogelijk). ‘Deze wordt maar op een paar plekken ter wereld aangeboden’, stelt Timmermans. ‘In het kader van deze studie heb ik ook een lichtontwerp gemaakt voor de Neue Wache.’

Neue Wache De Neue Wache, de ‘Nieuwe Wacht’ of ‘Monument voor de gevallenen van de oorlog’, is een gebouw in de Duitse hoofdstad Berlijn aan Unter den Linden. Het is in 1816 gebouwd als wachthuis voor de troepen van de kroonprins van Pruisen, maar sinds 1931 is het in gebruik als oorlogsmonument. Het ontwerp van Timmermans is weliswaar niet bij Neue Wache uitgevoerd, maar het toont aan dat een goed lichtontwerp emotie teweeg kan brengen. Licht is voor mij onder andere emotie en is dat voor zeer veel mensen zonder dat zij zich daar bewust van zijn. Bij een monument als de Neue Wache wordt dat extra duidelijk. Dat raakt je. Het is een oorlogsmonument en als je het ziet spreekt het hoop, verdriet, hemel en hel uit.’

40 • LED MAGAZINE DECEMBER

Bij een dergelijk monument moet het lichtontwerp volgens Timmermans dusdanig zijn dat het iedereen aanspreekt. Ongeacht herkenning van of binding met het monument ‘En dus heb ik in mijn ontwerp gekozen voor een combinatie van dag- en kunstlicht. Dit zorgt ervoor dat de ruimte heel intiem, integer en toegankelijk wordt.’

Wensenlijstje Een van de zaken die op het wensenlijstje van Timmermans staat, is een internationale standaard meetmethode voor ledverlichting. ‘Het ontbreekt aan eenduidige metingen. Het is wenselijk dat er een goede, gestandaardiseerde meting komt op kleurweergave en kleurtemperatuur. Daar wordt aan gewerkt, maar het laat lang op zich wachten. Zodra het beschikbaar is, wordt het voor ons als onafhankelijk lichtontwerpers toegankelijker om diverse armaturen op basis van lichtkwaliteit te combineren en in te zetten om de gewenste beleving te creëren. En de staat van lichtontwerp in Nederland? Zijn daar nog wensen voor? ‘Ik denk dat de bewustwording van onze professie ‘lichtontwerper’ veel verder uitgebreid kan worden dan nu het geval is’, stelt Timmermans. ‘Aan het einde van een project wordt nog te vaak gedacht “oh ja we moeten ook nog iets met het licht doen”. Verlichting, en daarmee ook het lichtontwerp, is nog te vaak een sluitpost.

Als je een nieuwe woning wilt bouwen of een stadsdeel wilt realiseren vraag je toch ook eerst de architect en niet de betonstorter of de loodgieter? De volgende stap is het inschakelen van een lichtontwerper om in de ontwerpfase al mee te werken aan een optimaal lichtbeeld, niet (alleen) de installateur die in het eindtraject van de bouw de verlichting komt plaatsen. Je vraagt de architect immers om zijn expertise, eenzelfde expertise die een lichtontwerper kan inbrengen bij het realiseren van verlichting. Mijns inziens geldt “schoenmaker blijf bij je leest” en benut elkanders kwaliteit.’ Om dit probleem aan te pakken wordt er volgens Timmermans in Nederland gewerkt aan een nieuw platform waar onafhankelijk lichtontwerpers hun kennis delen en de positie van lichtontwerpers kunnen versterken. ‘Momenteel wordt er geïnventariseerd welke (inter)nationale organisaties er zijn die dit in Nederland kunnen faciliteren.Met het recent ter ziele gaan van de Professional Lighting Designers’ Association (PLDA) is er geen specifiek overlegorgaan meer voor (inter) nationale lichtontwerpers. Met een aantal vooraanstaande Nederlandse lichtontwerpers willen wij aan deze impasse een einde maken. Het uitdragen van het belang van goed lichtontwerp zal een van de belangrijkste speerpunten worden.’

21 januari 2016 NSVV Nationaal Lichtcongres 2016

26 april 2016 Ruimte & Licht

Tijdens dit congres werpen diverse sprekers hun licht op actuele thema’s in de openbare verlichting (ovl). Op de beursvloer presenteren verschillende bedrijven uit de ovl-markt hun oplossingen en noviteiten voor veilig en functioneel licht in de samenleving. OVL2015 (een initiatief van Spectrum Advies & Design) zal in samenwerking met de NSVV dit nationale congres dit jaar organiseren. www.nsvv.nl

Dit eendaagse evenement is voor professionals die werkzaam zijn in het vakgebied openbare verlichting: beleidsmakers, beheerders, diensthoofden, projectmanagers, aannemers, wegbeheerders, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten, lichtarchitecten en -ontwerpers, woningcorporaties, facilitair managers en vastgoed- en projectontwikkelaars. Ruimte & Licht is een vakbeurs met ‘discussietafels’. www.ruimteenlicht.nl

27 en 28 januari 2016 LED Expo

8 tot en met 10 december 2016 Elektro Vakbeurs Hardenberg SMART Industry: ‘een slimme en efficiënte kijk op industrie’ is de titel van het concept voor de elektrotechnische industrie dat vorig jaar geïntroduceerd werd. www.evenementenhal.nl/hardenberg

13 tot en met 15 januari 2016 Vakbeurs Facilitair Dit evenement is sinds de start in 1999 uitgegroeid tot hét vakevenement op het gebied van facilitair management. Gemiddeld trekt het evenement bijna twintigduizend bezoekers en ruim vierhonderd standhouders. De beurs besteedt traditiegetrouw ook aandacht aan (led-)verlichting. www.vakbeursfacilitair.nl

LED Expo is dé vakbeurs voor de led-verlichtingsbranche. LED Expo biedt professioneel geïnteresseerde bezoekers een helder overzicht van het huidige assortiment, de actuele ontwikkelingen en de brede toepassingsmogelijkheden. Tijdens LED Expo kunnen bezoekers op één locatie een transparant marktoverzicht krijgen en kennis opdoen tijdens een van de vele workshops. www.ledexpo.nl

13 tot en met 18 maart 2016 Light + Building Light + Building is ’s werelds grootste beurs op het gebied van verlichting en gebouwen. De afgelopen editie trok de vakbeurs 2.495 exposanten en 211.232 bezoekers, waaronder een groot aantal Nederlandse standhouders en bezoekers. Iedere twee jaar presenteert de industrie haar laatste innovaties. Van led-technologie tot zonne-energieproducten, elektrische mobiliteit, slimme meters en smart grids (slimme energienetten). www.light-building.messefrankfurt.com

LED MAGAZINE DECEMBER • 41

LED Industry Register Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

4, 5 en 6 oktober 2016 Brabanthallen Den Bosch

COLOFON Jaargang 3 - nr. 4 DECEMBER ’15 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

Hét platform voor duurzame energieopwekking en energiebesparing

Uitgever & Hoofdredacteur N.V. BOM

NSVV

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

Eindredactie Els Stultiens (EG Media)

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

Facts & Figures Vakbeurs Energie 2015 • 44% van de bezoekers heeft concrete investeringsplannen op korte termijn • 56% van de bezoekers heeft daarin een beslissende rol, waarvan 32% eindbeslisser

Coverfoto GrowWise (Philips Nederland)

FHI LED Cluster

Output

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

IGOV Innovatieplatform

PRIMALighting

Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. [email protected] I. www.igov.nl/innovatieplatform

Europees distributeur van Sheenly LED Lighting Dieselweg 1, 3752LB Bunschoten T. +31 33 299 61 31 I. www.primalighting.nl

• Hoogste bezoekerswaardering ooit

Abonnementen & Advertenties [email protected]

Redactionele klankbordgroep

Top 3 interesse bezoekers

M. Weeda (BOM) H. Wijsman (FHI) R.J. Vos (NSVV)

• 33% energiebesparing in woningen & gebouwen • 30% duurzame energieopwekking • 11% opslag & distributie van energie

Verkoop weer gestart We hebben onder andere alweer de volgende partijen aan boord voor 2016:

Interesse in deelname? Neem contact op met Rein Bosma via 06 – 38 14 52 24 of [email protected] © EG Media 2015 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden. 42 • LED MAGAZINE DECEMBER

“De Vakbeurs Energie heeft in 2015 een fikse metamorfose ondergaan. In recente jaren vond ik de bezoekersaantallen bij beurzen in het algemeen erg tegenvallen. Maar deze beurs overtrof alle verwachtingen: eindelijk weer eens een beurs met veel én relevante bezoekers!” - Dhr. P. (Peter) Desmet, Solarclarity Inco-locatiemet:

Partner:

Onderdeelvan:

www.vakbeursenergie.nl

MEER DAN ALLEEN LICHT VRAAG DE BIG WHITE 2016 GRATIS AAN Werp licht op uw omgeving met (LED) verlichtingsarmaturen van SLV - BIG WHITE 2016. Kijk op de compleet vernieuwde website slvbyoutput.nl of download direct de vernieuwde app in de store. Nu met meer informatie en prijzen!