Chemie maakt toekomst mogelijk Koers voor de chemie bij NWO

Chemie maakt toekomst mogelijk Koers voor de chemie bij NWO 2011-2015

September 2011, Den Haag Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Inhoud Samenvatting 5 Inleiding 9 Waar staan we? Chemie bij NWO in context

15

Waar gaan we naartoe? De toekomst van chemie

27

Wat gaan we doen? Speerpunten

31

Hoe gaan we het doen? Instrumenten, Organisatie en Middelen

45

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chemie maakt toekomst mogelijk – Koers voor de chemie bij NWO 2011-2015

5

Samenvatting Chemie is de creatieve wetenschap bij uitstek die een ontdekking of nieuw inzicht omzet in een molecuul dat daarvoor nog niet bestond, of in een proces om dat te maken. Deze nieuwe moleculen en processen zijn onontbeerlijk als we grote stappen willen zetten op bijvoorbeeld het gebied van gezondheid, energievoorziening of communicatietechnologie. Hierin ligt de schoonheid en tegelijk de kracht van de chemie. Ontdekkingen in de chemie bieden kansen voor ontwikkelingen in andere disciplines. Zo maakt chemie de toekomst mogelijk. De afgelopen jaren is de chemie bij NWO, gedragen door Chemische Wetenschappen (CW) en Advanced Technologies for Sustainability (ACTS), zeer succesvol geweest. Ze is erin geslaagd de vrije competitie en Vernieuwingsimpuls voor chemici uit te breiden, positieve resultaten én waardering te krijgen voor de vijf publiek-private ACTS-programma’s, en krachten te bundelen met de Regiegroep Chemie en de universiteiten in het Sectorplan Natuur- en Scheikunde. Voor de periode 2011-2015 vernieuwt de chemie bij NWO haar koers. CW en ACTS bouwen daarbij voort op de succesvolle strategie uit de vorige periode. Tegelijkertijd worden nieuwe accenten gelegd: veranderingen in de maatschappij en de wetenschap vragen daarom. Twee hoofdlijnen van beleid zijn uitgezet, die nauw aansluiten bij de actieagenda New Earth, New Chemistry van de Topsector Chemie en bij de NWO-strategie 2011-2014 Groeien met Kennis: 1. investeren in vrij onderzoek; 2. investeren in maatschappelijk geïnspireerde thema’s en publiek-private samenwerking; Ondersteunend daaraan verstevigen we de internationale samenwerking tussen onderzoekers binnen en buiten Europa en zetten we ons in voor de chemische gemeenschap. Dit koersdocument geeft de nadere uitwerking van deze beleidslijnen.

6


In de eerste beleidslijn maakt CW zich sterk voor excellent, vernieuwend wetenschappelijk onderzoek met een moleculair uitdagende vraagstelling. CW zet in op vrij onderzoek én op multidisciplinair onderzoek. De chemie is immers nauw verbonden met andere wetenschappelijke disciplines in de natuurwetenschappen, de levenswetenschappen en de ontwerpen construerende wetenschappen. Naast de twee hoofdthema’s uit de actieagenda van de Topsector Chemie -groene chemie en slimme materialen- blijft CW daarom ook chemisch onderzoek gerelateerd aan biologische en medische vraagstukken ondersteunen. CW houdt vast aan een stevige basis onder de vrije competitie en de Vernieuwingsimpuls. Verder maakt zij middelen vrij voor onderdelen van het Sectorplan Natuur- en Scheikunde: apparatuur, startende groepsleiders en steun aan topgroepen en pleit zij -in lijn met de actieagenda van de Topsector Chemie- voor een aanscherping en uitbreiding van het Sectorplan. In de tweede beleidslijn werken CW en ACTS aan de ontwikkeling en ondersteuning van maatschappelijk relevante en technologisch belangrijke onderzoekslijnen, die op korte en middelange termijn kunnen leiden tot nieuwe economische activiteiten. ACTS zet hierbij in op de ontwikkeling van TASC – Technology Area’s for Sustainable Chemistry. TASC is een op de sector gericht nieuw kraamkamerconcept voor publiek-private samenwerking waarin kleine, snel opgezette programma’s in de gouden driehoek van bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid zich kunnen ontwikkelen tot grotere publiek-private initiatieven. In 2011 starten de eerste vier TASCs. CW investeert langs deze beleidslijn in drie maatschappelijk geïnspireerde thema’s: ‘Materialen: oplossingen voor schaarste’, ‘Duurzame energie’ en ‘Leven in gezondheid’. De ambities van de Topsector Chemie op het gebied van slimme materialen en groene chemie zijn bij de keuze voor onderzoeksthema’s en PPS leidend. Omdat de wetenschappelijke en maatschappelijke opgaven in sterke mate een internationaal karakter hebben verstevigt de chemie ter ondersteuning van de twee hoofdlijnen van beleid de internationale samenwerking. Op onderwerpen die aansluiten bij de gekozen thema’s zal ze samenwerken met zusterorganisaties in Westerse landen en in emerging science nations,


7

en deelnemen aan Europese ERA-Netten waar dat van waarde kan zijn. CW en ACTS maken zich daarbij sterk voor het Nederlands onderzoek. De chemie bij NWO wil een bindend element zijn in de Nederlandse chemische gemeenschap. Dit krijgt vooral vorm door de organisatie van bijeenkomsten voor onderzoekers uit de drie focusgebieden, één jaarlijks ACTS-symposium voor alle programma’s tegelijk waar onderzoekers uit bedrijfsleven en kennisinstellingen elkaar ontmoeten en één overkoepelend wetenschappelijk congres voor alle Nederlandse chemici -het grootste ooit gehouden- als sluitstuk van het International Year of Chemistry 2011. Aansluitend bij de actieagenda van de Topsector Chemie streven CW en ACTS naar een zo nauw mogelijke samenwerking tussen Regiegroep, NWO en AgentschapNL bij de governance van alle tweedegeldstroom en publiek-privaat onderzoek in de chemie en de betreffende uitvoeringsorganisaties. Selectie op wetenschappelijke excellentie en versterking van de innovatieve kracht van de sector staan daarbij centraal. De sector chemie vertegenwoordigt een groot economisch en maatschappelijk belang in Nederland – niet voor niets is ze door het kabinet-Rutte aangewezen als één van de tien topsectoren. De sector steunt op onderzoekers van hoge kwaliteit en is goed georganiseerd. De chemie bij NWO rekent het tot haar opdracht om de sector ook de komende periode te verenigen en optimaal te ondersteunen. Met de gekozen koers wil ze deze opdracht waarmaken.


Inleiding De maatschappij verwacht veel van wetenschap en technologie. Het lijkt bijna vanzelfsprekend dat we grote stappen zetten op het gebied van bijvoorbeeld onze gezondheid, de energievoorziening of communicatietechnologie. Maar daarvoor zijn nieuwe medicijnen, katalysatoren, zonnecellen en apparatuur nodig. Hoe en waarvan gaan we die maken? Dat vraagt kennis van fundamentele moleculaire processen en van de mogelijkheden om daar actief op in te grijpen. Het vereist ook kunde om nieuwe moleculen en materialen te maken. De chemie is de wetenschap die dit mogelijk maakt.

2007-2010: Een Environment of Excellence NWO Chemische Wetenschappen (CW) en Advanced Chemical Technologies for Sustainability (ACTS) maken iedere vier à vijf jaar een strategisch plan. Dat plan is afgestemd op de NWO-strategie voor deze periode. Zo sloot ‘Naar een Environment of Excellence’, de strategische koers voor de chemie 2007-2010, aan bij het NWO strategisch plan ‘Wetenschap gewaardeerd’. ‘Naar een Environment of Excellence’ kende drie strategische lijnen: 1) Ruimte voor excellente onderzoekers, 2) Wetenschap voor de samenleving en 3) Bundeling van krachten. De drie lijnen zijn door CW en ACTS samen ingevuld. CW richt zich daarbij vooral op fundamenteel onderzoek, ACTS stimuleert wetenschap voor de samenleving. Samen bestrijken ze het hele terrein van fundamenteel tot thematisch, innovatief en toepassingsgericht onderzoek inclusief publiek-private samenwerking in de chemie. Dit is in overeenstemming met de ambities en maatregelen die de Regiegroep Chemie in 2006 vastlegde in het businessplan ‘Sleutelgebied Chemie zorgt voor groei’. Vooral de twee actielijnen ‘versterking kennisinfrastructuur’ en ‘publiek-private samenwerking’ sluiten uitstekend aan bij de ambities van CW en ACTS.

9

10 Chemie maakt toekomst mogelijk – Koers voor de chemie bij NWO 2011-2015

2011-2015: De toekomst mogelijk maken Nu staan we voor een nieuwe periode: 2011-2015. NWO heeft haar visie en ambities voor deze periode in 2010 uiteengezet in de strategienota ‘Groeien met kennis’. Zij bouwt hiermee voort op eerder ingeslagen, succesvolle, paden. Ook de chemie bij NWO zet een nieuwe koers uit voor de komende jaren: ‘Chemie maakt toekomst mogelijk’. De actieagenda van de Topsector Chemie ‘New Earth, New Chemistry’ dient als kompas voor deze nieuwe koers1. Deze actieagenda is opgesteld door het Topteam Chemie onder leiding van de voorzitter van de Regiegroep Chemie. Ze vormt de basis voor de het kennis- en innovatiebeleid van het kabinet-Rutte voor de komende periode. De twee hoofdambities van de agenda zijn: in 2050 staat Nederland wereldwijd bekend als hét land van de groene chemie en in 2050 staat Nederland in de wereld top-drie van producenten van slimme materialen. Het intersectorale businessplan Biobased Economy, waarin de chemie een voortrekkersrol vervult, past goed bij deze ambities. De actieagenda formuleert vier actiepakketten om de ambities te kunnen vervullen: A) Ondernemerschap, innovativiteit, bedrijvigheid en concurrentiekracht, B) Structureel versterken van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs, C) Samenwerking en interactie tussen kennisinstellingen en bedrijven en D) Randvoorwaarden voor succesvolle implementatie. De koers sluit aan bij het Sectorplan Natuur- en Scheikunde, dat in samenwerking met de Regiegroep Chemie en de tien scheikunde-afdelingen van de Nederlandse universiteiten is ontwikkeld, en sluit aan bij de voortzetting van ACTS in een aantal nieuwe Technology Areas. Bij de ontwikkeling van de plannen zijn we ons in toenemende mate bewust geworden van onze afhankelijkheid van grondstoffen, zoals zeldzame aardmetalen, en is de wens opgekomen bij private partijen om bij samenwerking slagvaardiger programma’s te kunnen opzetten. Naast de topsector Chemie houden we ook een open oog voor samenwerking met andere topsectoren waarin de chemie een rol speelt, zoals energie, voeding, life sciences en high tech materialen en systemen.

1

New Earth, New Chemistry – actieagenda Topsector Chemie, Topteam Chemie, juni 2011


Centrale beleidslijnen In de nieuwe koers zetten CW en ACTS in op de volgende beleidslijnen. We willen de investeringen in vrij onderzoek versterken en samen met partners investeren in maatschappelijk geïnspireerde, multidisciplinaire onderzoeksthema’s waarbij voldoende aandacht is voor kennisbenutting. De actieagenda van de topsector pleit voor onderzoek (publiek en publiek-privaat) van hoogwaardige kwaliteit. Wij kunnen zorgen voor onafhankelijke peer review van projecten en programma’s. Zo is de chemie bij NWO integraal betrokken bij chemie-onderzoek in Nederland: we investeren in mensen en ideeën en ondersteunen onderzoeksactiviteiten die gericht zijn op valorisatie. Verder willen we daarbij de internationale samenwerking binnen en buiten Europa versterken. We zetten in op het uitbreiden van de chemische gemeenschap naar onderzoekers in nieuwe moleculaire onderzoeksrichtingen. De kracht en de schoonheid van de chemie verdienen het om volop in de schijnwerpers te staan. Dit doen we niet alleen, maar samen met de universiteiten die bezig zijn met de implementatie van het Sectorplan. Ook bestaat er in domeinen zoals biotechnologie, katalyse en duurzame processen, behoefte aan nieuwe vormen van publiek-private initiatieven: samen willen overheid, bedrijfsleven en onderzoekers voorzien in de toekomstige behoefte aan materialen en energie. Op internationaal vlak is en blijft CW een gewaardeerde partner in samenwerkingsverbanden die de Europese synergie in chemisch onderzoek bevorderen. Denk bijvoorbeeld aan het European Technology Platform SusChem en het Euro-Chemistry netwerk. Bij dit alles streven CW en ACTS een evenwichtig en uitdagend portfolio aan activiteiten na, dat het chemisch onderzoek over de hele breedte ten goede komt. Bij de programmering zullen we gelijk optrekken met de Regiegroep Chemie en voor de uitvoering van de actieagenda van de topsector wordt een nauwe samenwerking met AgentschapNL bepleit.

Chemie maakt toekomst mogelijk – Koers voor de chemie bij NWO 2011-2015 13

‘Chemie maakt toekomst mogelijk’ beschrijft de context van de chemie bij NWO en de relaties met de maatschappij. Het geeft de ambities van CW en ACTS weer en laat zien hoe deze tot uitvoering kunnen worden gebracht. Met een aantal voorbeelden, topics in future chemistry, illustreren we de uitdagingen in maatschappij en onderzoek voor de chemie van de toekomst.


Waar staan we? Chemie bij NWO in context Voortbouwen op bereikte successen CW en ACTS hebben zich de afgelopen jaren ingespannen om ruimte voor onderzoekers te creëren, wetenschap voor de samenleving te bevorderen en krachten te bundelen. Daarin zijn we succesvol geweest. We lichten zeven resultaten uit: 1. Het chemisch onderzoek is herkenbaar georganiseerd in focusgebieden, waarin de chemie in relatie staat tot Biologie & Medische Wetenschappen, Fysica & Materialen en Technologie & Duurzaamheid; 2. CW heeft het initiatief genomen tot het Sectorplan Natuur- en Scheikunde, waarin de chemie en fysica aan universiteiten keuzes hebben gemaakt voor een aantal zwaartepunten van onderzoek en onderwijs in deze focusgebieden. Voor het plan heeft het ministerie van OCW structureel M€ 20 per jaar beschikbaar gesteld aan universiteiten en NWO-CW en FOM samen; 3. De vrije competitie van CW, het TOP/ECHO-programma, biedt mogelijkheden voor ECHOprojectsubsidies en grotere TOP-subsidies binnen deze focusgebieden. Het ruime budget hiervoor bij CW is een grote verworvenheid; 4. De chemie heeft van oudsher aandacht voor haar talent en is goed gepositioneerd in de Vernieuwingsimpuls. Inspanningen van NWO hebben ertoe geleid dat het budget van de Vernieuwingsimpuls is vergroot en dat deze structureel onderdeel van het talentbeleid uitmaakt; 5. In de afgelopen periode participeerde CW op bescheiden schaal in multidisciplinaire onderzoeksprogramma’s in de NWO-thema’s Systeembiologie, Funderend Energieonderzoek en Nanowetenschap en -technologie;


6. De midterm-evaluatie van ACTS wees uit dat de chemie er uitstekend in slaagt maatschappelijke behoeften op het terrein van katalyse, chemische processen en industriële biotechnologie te koppelen aan goed wetenschappelijk onderzoek; 7. Bij de Regiegroep Chemie, opgericht door VNCI en NWO CW/ACTS om sturing te geven aan het Sleutelgebied Chemie, heeft ACTS een duidelijke rol verworven als stimulator van kleinschalige, snel opererende publiek-private samenwerking. De nieuwe koers voor de chemie bij NWO bouwt voort op de ingeslagen weg en de behaalde resultaten. Zij doet dit met een scherp oog voor de ontwikkelingen in de maatschappij, de chemie en het Nederlandse onderzoekslandschap.

De wereld om ons heen Hoe ziet de wereld om ons heen eruit? We staan voor grote uitdagingen: de wereldbevolking groeit en streeft naar een hoger welvaartsniveau. Dat niveau is alleen bereikbaar als we duurzaam kunnen voorzien in grondstoffen (voor materialen, chemicaliën en energie), voeding en water. We moeten werken aan een duurzame en vreedzame samenleving en aan een langer leven in gezondheid. De wetenschap moet al haar creativiteit gebruiken om dit mede mogelijk te maken. Ze moet de verworven kennis delen met de maatschappij. Samen met het bedrijfsleven zal ze innovaties tot stand moeten brengen om de uitdagingen te lijf te gaan. NWO heeft haar nieuwe thema-beleid rond deze uitdagingen gebouwd. Ze heeft gekozen voor zes thema’s, waarvan drie zeer relevant zijn voor de chemie: ‘Materialen’, ‘Duurzame energie’ en’Leven in gezondheid’. Niet voor niets komen deze grote onderwerpen ook prominent naar voren in de Nederlandse Wetenschapsagenda2, die 49 grote vragen voor de wetenschap formuleert. Eén van de negen hoofdstukken is speciaal aan ‘Leven en Chemie’ gewijd en ook een aantal vragen over energie, gezondheid en voeding, astronomie en materialen hebben een chemische connotatie. 2

De Nederlandse Wetenschapsagenda, KNAW, 2011


De wereld van de chemie De chemie heeft een sleutelrol als verbindende discipline tussen de fysica, de technologie en de levenswetenschappen. Vooral op het gebied van energie, materialen, voeding, water en gezondheid3 is chemische inbreng onmisbaar. Doorbraken op deze terreinen vereisen een fundamentele onderzoeksaanpak met een langetermijnvisie. Het resultaat kan heel tastbaar zijn. Chemie is immers gericht op het maken van nieuwe moleculen. Voorbeelden van onderzoeksresultaten zijn nieuwe, minder schaarse batterijmaterialen, medicijnen en katalysatoren die oogstafval omzetten naar biobrandstoffen. De wereld van de chemie is internationaal. CW heeft de afgelopen periode dan ook verschillende initiatieven ontplooid die de samenwerking tussen internationale onderzoeksfinanciers bevorderen. Zo is er, samen met het bedrijfsleven (ETP SusChem, Cefic) en organisaties die onderzoek financieren, vooruitgang geboekt op het gebied van strategievorming. Met steun van de Europese Commissie nemen CW en ACTS met zusterorganisaties deel in Europese netwerken als ACENET (katalyse), ERA-IB (Industriële Biotechnologie) en CAPITA (vervolg op ACENET). Zo krijgt de Nederlandse chemie toegang tot hun gezamenlijke activiteiten en wordt bi- of multilaterale samenwerking bevorderd. Via het recente netwerk Eurochemistry worden strategieën voor gezamenlijk onderzoek vormgegeven, evenals verbeterde mechanismen om Europees onderzoek in de chemie te financieren. Euro-chemistry bouwt onder andere voort op CERC3. De chemie is ook nauw verweven met andere wetenschapsgebieden, zoals de levenswetenschappen en de fysica. Multidisciplinaire samenwerking is nodig om de grote uitdagingen waar we voor staan aan te pakken. Het is daarom interessant om te zien waar sprake is van overlap van vakgebieden of aangrenzende onderzoeksgebieden. De levenswetenschappen richten zich de komende periode op economisch en maatschappelijk belangrijke domeinen 3

Chemistry for Tomorrow’s World, a roadmap for the chemical sciences, Royal Society of Chemistry, July 2009


als voeding, gezondheid, chemie & energie, landbouw en technologie. De Task Force Life Sciences, die binnen NWO NGI, CW, ALW, EW, ZonMW en STW verenigt, pleit voor blijvende investeringen in de levenswetenschappen, voor het voortbouwen op bestaande sterktes en voor het bundelen van krachten van wetenschappers, bedrijven en overheid in publiekprivate samenwerking4. Voor de biowetenschappen verschijnt in 2011 een sectorplan. De natuurkunde richt zich op (duurzame) energie als belangrijkste onderzoeksthema. Versterking van top-onderzoek, waarin vrouwen beter zijn vertegenwoordigd, en samenwerking met bedrijfsleven zijn daarvoor nodig5. Op het intersectorale terrein van de biobased economy raken al deze disciplines aan elkaar.

Chemie in Nederland De kwaliteit van het chemisch onderzoek in Nederland is hoog. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het relatief hoge aantal Nederlandse chemici dat bij de ERC een Advanced Grant verwerft. Ook de citatie-impactscore voor de chemie en chemische technologie is zeer hoog, al is het aandeel van dit gebied in het totale aantal Nederlandse publicaties relatief laag. Uit de onderzoeksvisitaties van de chemische technologie aan de drie Technische Universiteiten6 en van de chemie aan de algemene universiteiten7 blijkt dat de kwaliteit van het Nederlandse onderzoek over het algemeen zeer goed is en op een aantal plaatsen van uitzonderlijk hoog niveau. Internationaal scoort het ruim bovengemiddeld. De universiteiten werken goed samen met de industrie. Ze zijn onder andere zeer sterk op het terrein van (bio) katalyse, biotechnologie, supramoleculaire chemie, materiaalkunde en biomoleculaire massaspectrometrie. Uitdagingen zijn er ook: de studentenaantallen zijn relatief laag, universiteiten moeten om kunnen gaan met veranderingen in de chemische industrie en de 4 Partners

in de Polder (2009) Topfysica midden in de wereld (2010), FOM/GB-N 6 QANU Research Review Chemical Engineering 3TU, november 2009 7 QANU Research Review Chemistry, april 2011 5


aansluiting tussen klassieke technologieën en micro- en nanotechnologieën moet gemaakt worden. Ook klinkt er een pleidooi voor een vereenvoudiging van de organisatiestructuren. Het economisch belang van de chemie in Nederland is groot: sinds 2005 is de Chemie een economische topsector (destijds ‘sleutelgebied’ genoemd). Samenwerking is belangrijk. In de Regiegroep Chemie, die als ambitie heeft om ‘welvaart en welzijn te vergroten op een duurzame manier’, trekken de verschillende partijen op het gebied van chemie succesvol samen op. Begin 2009 concludeerde de commissie-Scheepbouwer dat van de zes toenmalige sleutelgebieden de Chemie het best georganiseerd is en dat haar aanpak werkt. De actieagenda van de Topsector Chemie biedt een ambitieuze visie op 2050, waarin plaats is voor de concrete maatregelen van de Regiegroep Chemie, maar waarin meer nadruk ligt op de transitie naar een volledig groene chemie en een toppositie in de productie van slimme materialen. Het pad waarlangs deze transitie zal verlopen is nog maar ten dele bekend, maar de doelen en concrete maatregelen uit het businessplan van de Regiegroep Chemie vormden de eerste stappen: verdubbeling van de bijdrage van de chemie aan het BNP tot 6% (24 miljard) in 2017 en halvering van het gebruik van fossiele grondstoffen voor de chemie in de periode 2007-2032. Hiervoor heeft de Regiegroep vier samenhangende actielijnen uitgezet: versterking van de kennisinfrastructuur, samenwerking tussen bedrijven en universiteiten op kansrijke onderzoeksgebieden, innovation labs om succesvolle onderzoeksprojecten te vertalen naar commerciële toepassingen, en tot slot centers for open chemical innovation om innovatieve concepten te ontwikkelen tot marktintroductie. Hierbij wordt rekening gehouden met het feit dat de economische crisis en de vergaande internationalisering het karakter en de wensen van het bedrijfsleven sterk veranderd hebben en dat blijven doen. Bij de eerste twee actielijnen en de behaalde resultaten staan we hieronder wat langer stil.


Versterking van de kennisinfrastructuur Op initiatief van CW kwam in 2007 het Sectorplan Natuur- en Scheikunde tot stand, om het wetenschappelijk onderwijs en onderzoek in deze vakgebieden te versterken. Dit sectorplan vult de eerste actielijn van de Regiegroep Chemie in: versterking van de kennisinfrastructuur. Het past ook goed in het eerste speerpunt van de NWO-strategie: investeren in vrij onderzoek. De minister van OCW stelt vanaf 2011 M€ 20 per jaar beschikbaar voor de natuur- en scheikunde. Voor de chemie besteden universiteiten jaarlijks M€ 1 aan het verhogen van de instroom van studenten en het verbeteren van het rendement van de opleidingen. Ze besteden M€ 6 aan nieuwe arbeidsplaatsen. De resterende M€ 3 is bestemd voor versterking van het onderzoek in een beperkt aantal zwaartepunten – zie het overzicht hieronder – en wordt via CW toegekend. CW heeft dit bedrag uit het eigen budget voor vrij onderzoek verdubbeld tot M€ 6, en geschikte subsidie-instrumenten ontwikkeld voor de verdeling hiervan (zie verder het hoofdstuk Hoe gaan we het doen?). De keuze van de zwaartepunten is gemaakt door de minister van OCW op basis van het advies van de commissie-Breimer8. Het sectorplan kent een iets andere indeling van de chemie, waarbij een vierde focusgebied wordt onderscheiden: complexe moleculaire systemen.

8

Advies commissie-Breimer inzake Implementatie Sectorplan Natuur- en Scheikunde, 2010


Zwaartepuntenmatrix Chemie Focusgebied 1 (C1) duurzame chemie en chemische (bio) technologie

Focusgebied 2 (C2) materiaal wetenschappen, fysische chemie en nanotechnologie

TU/e

– Procestechnologie – Katalyse

Polymeren

Complexe moleculaire systemen

UT

– Duurzame procestechnologie en biomassaconversie – Katalytische systemen

Nanotechnologie Biomedische technologie

Bio-nano en supramoleculaire chemie

TUD + LEI

– (Bio)procestechnologie Nanowetenschappen – (Bio)katalyse Theorie en – Katalyse en spectroscopie duurzaamheid

Biotechnologie Chemische biologie Structuurbiologie

UU

– Katalyse

Structuurbiologie

Colloïden

RuG

– Katalyse en groene chemie

Functionele materialen

Chemische biologie Structuurbiologie

Supramoleculaire chemie en systems chemistry

UvA + VU

– Synthese en katalyse

Computational chemie Analytische chemie

Systeembiologie Farmacochemie

RU WUR

Focusgebied 3 (C3) levens- en biomedische wetenschappen

Moleculen en materialen Chemische biologie

Focusgebied 4 (C4) complexe moleculaire systemen

Supramoleculaire chemie Colloïdchemie, surfactanten en bionanotechnologie


Samenwerking tussen bedrijven en universiteiten op kansrijke onderzoeksgebieden De Regiegroep streeft met zijn tweede actielijn naar publiek-private samenwerking tussen de academia en het bedrijfsleven, om kansen voor innovatie in de chemie te benutten. De ACTS-programma’s B-Basic, IBOS, ASPECT, Duurzaam Waterstof en Process on a Chip bestrijken sinds 2002 gebieden als industriële biotechnologie, katalyse, duurzame processen en procesminiaturisatie. Daarnaast zijn er initiatieven als DPI (polymere materialen), CatchBio, BE-Basic (industriële biotechnologie), ISPT (DSTI en APPI; scheidingstechnologie en procestechnologie), BMM (biomedische materialen en toepassingen), ctmm (molecular medicine in de klinische praktijk) en het TI Pharma. In de ACTS-programma’s is ook op bescheiden schaal geëxperimenteerd met speciale subsidierondes voor het midden- en kleinbedrijf en voor het ontwikkelen van een proof of concept. De programma’s eindigen binnen enkele jaren. ACTS richt zich nu op een slagvaardig vervolg in de vorm van flexibele en kleinschalige PPS-programma’s, die als kweekvijver kunnen dienen voor toekomstige grotere PPS-initiatieven. Dit sluit goed aan bij het pleidooi in de actieagenda van de topsector voor de ontwikkeling van kleinschalige PPS-en en het aanscherpen van investeringen in lopende en nieuwe of geherstructureerde PPS-en. Daar waar de actieagenda spreekt van selectie van alle publiek-privaat onderzoek op wetenschappelijke excellentie en versterking van innovatieve kracht kan de expertise van de chemie bij NWO ook buiten de ACTS-programma’s zijn nut bewijzen.


Waar gaan we naartoe? De toekomst van chemie Chemie maakt toekomst mogelijk. Ze is de creatieve wetenschap bij uitstek die een ontdekking of nieuw verworven inzicht omzet in de synthese van een molecuul of materiaal dat voor die tijd nog niet bestond, of in een nieuw proces om dat molecuul (op grote schaal) te maken. De chemie is nauw verbonden met de natuurwetenschappen, levenswetenschappen en ontwerpen construerende wetenschappen. Nieuwe ontdekkingen in de chemie creëren kansen voor andere disciplines. Zo leidt het oplossen van de driedimensionale structuur van een eiwit, gecombineerd met intelligente biochemische karakterisering, tot inzicht in de functie ervan. Als dat eiwit een centrale rol speelt in bijvoorbeeld ons immuunsysteem, kan dit van direct en groot belang zijn voor het begrijpen van ziekteprocessen. Omgekeerd zorgt de vooruitgang in andere velden voor een voortdurende stroom van vragen aan de chemie. Wie bijvoorbeeld in het functioneren van een eiwit wil ingrijpen om een ziekte te behandelen, moet daar het beste molecuul voor bedenken én maken. Op dezelfde manier is de chemie verbonden met kennis over en de ontwikkeling van nieuwe materialen en met het ontwerpen en realiseren van schone processen voor bijvoorbeeld de productie van energie, (drink)water en allerlei consumptiegoederen. De chemie kan deze centrale rol van creating en enabling science alleen vervullen als krachtige, eigenstandige discipline, die verweven blijft met de wereld om zich heen. CW en ACTS zetten zich in de komende periode verder in voor een sterke discipline om zo een onmisbare onderzoeksbijdrage te kunnen leveren aan de beantwoording van wetenschappelijke en maatschappelijk geïnspireerde vragen. Altijd richten zij zich op onderzoek van uitstekende kwaliteit. Alleen het beste is immers goed genoeg.


Missie CW Chemische Wetenschappen (CW) stimuleert en initieert excellent vernieuwend fundamenteel, strategisch en toepassingsgericht moleculair onderzoek. De belangrijkste instrumenten daarvoor zijn de subsidiëring van onderzoeksprojecten en -programma´s en de organisatie van wetenschappelijke bijeenkomsten. Missie ACTS Advanced Chemical Technologies for Sustainability (ACTS) richt zich op het initiëren en ondersteunen van de ontwikkeling van innovatieve technologieën voor de duurzame productie van materialen en energiedragers. ACTS voert deze missie uit door het tot stand brengen en coördineren van uitdagende publiek-private samenwerkingsprogramma’s, in lijn met het businessplan van de Regiegroep Chemie. De ACTS-programma’s bestaan uit een coherent cluster van projecten die worden uitgevoerd door universiteiten en onderzoeksinstituten in nauwe samenwerking met industriële partners.

Toponderzoek floreert in een omgeving waar voldoende kritische massa aanwezig is. CW ondersteunt daarom de concentratie van de Nederlandse onderzoeksinspanningen in drie focusgebieden met een beperkt aantal zwaartepunten: 1) Chemie in relatie met biologische/ medische wetenschappen, 2) Chemie in relatie met fysica/materialen en 3) Chemie in relatie met technologie/duurzaamheid. Onderzoek aan complexe moleculaire systemen is meestal nauw gerelateerd aan het tweede focusgebied. Zo krijgen deze voldoende massa en blijven ze van uitstekende kwaliteit. ACTS pakt samen met bedrijfsleven en overheid de uitdagingen op die de maatschappij aan de chemie stelt. De chemie bij NWO realiseert zich dat de wetenschap en de maatschappelijke opgaven een sterk internationaal karakter hebben. Ze werkt daarom van harte mee aan het internationaliseren van de onderzoeksprogrammering en -financiering.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Wat gaan we doen? Speerpunten Vrij onderzoek NWO CW richt zich op het stimuleren van excellent, vernieuwend wetenschappelijk onderzoek met een moleculair uitdagende vraagstelling. Gevestigde wetenschappers en talentvolle starters moeten nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek kunnen doen op een onderwerp naar eigen keuze. Ook in de komende periode zal CW onverminderd vasthouden aan dit fundament onder het onderzoek. In de verwachting dat dit wederzijds zal zijn, staat de chemie open voor een relatie met andere velden: Fysica & Materialen, Technologie & Duurzaamheid en Biologie & Medische Wetenschappen. CW heeft en houdt speciale aandacht voor groepen die relatief ondervertegenwoordigd zijn in de chemische onderzoeksgemeenschap, met name vrouwen. CW onderschrijft de doelstelling van het manifest ‘20 in 2020’, om in 2020 20% van de wetenschappelijke staf uit vrouwen te laten bestaan9. NWO heeft geen directe invloed op de universitaire benoemingen, maar CW constateert met genoegen dat het Sectorplan ruimte biedt voor de aanstelling van tenminste één vrouwelijke tenure track-onderzoeker aan elke instelling. CW heeft met de eigen Athena-premie en Women in Chemistry-bijeenkomsten succesvolle instrumenten in handen die zij, zo mogelijk in samenwerking met de KNCV en andere NWO-gebieden, zal continueren.

9

20 in 2020, Els Goulmy en Wim van Saarloos (2010)


Via de Regiegroep Chemie heeft CW zich de afgelopen jaren ingezet voor een versterking van de kennisinfrastructuur. Dit resulteerde in het Sectorplan Natuur- en Scheikunde, dat in de periode 2011-2016 nieuwe mogelijkheden schept voor chemisch onderzoek aan Nederlandse universiteiten. Het grootste deel van de versterkingen (M€ 7 per jaar) komt rechtstreeks terecht bij de universiteiten, die hieraan veelal vorm zullen geven door nieuwe onderzoekers aan te stellen. Met M€ 3 per jaar wordt via CW een beperkt aantal onderzoeksprojecten gestimuleerd: een inhaaloperatie voor workhorse-apparatuur, extra steun voor startende groepsleiders en het stimuleren van een select aantal internationale topgroepen. CW verdubbelt dit bedrag, zodat een krachtige impuls ontstaat voor vernieuwend onderzoek. Uiteindelijk ambieert CW om het Sectorplan alsnog in zijn volledige, oorspronkelijke omvang (M€ 20 per jaar voor de chemie) te verwezenlijken en in samenhang met de actieagenda van de topsector Chemie de geselecteerde zwaartepunten te laten uitgroeien tot excellence centres met topfaciliteiten en financiële armslag. Wetenschappelijke vraagstukken trekken zich weinig aan van disciplinegrenzen: een interdisciplinaire aanpak leidt vaak tot goede resultaten. Onderzoeksfinanciering is hier niet altijd goed op ingericht. In 2010 voerde CW met de NWO-gebieden ALW en EW en de organisatie ZonMw een vooralsnog éénmalige ronde voor gebiedsoverschrijdende TOPsubsidies (TOP-GO) uit. Hiermee verkenden deze vier partijen de meerwaarde van bredere wetenschappelijke competitie én de vraag of gebiedsoverschrijdende initiatieven in een dergelijke opzet tot hun recht komen. In 2011 wordt TOP-GO geëvalueerd. Als blijkt dat de meerwaarde voor de chemie aantoonbaar is, dan zal CW zich inzetten voor een structurele positie van de TOP-GO-subsidies in het CW-beleid. Het aantal deelnemende disciplines wordt dan uitgebreid naar alle disciplines die raakvlakken hebben met de chemie. Doordat toponderzoekers in deze opzet minder frequent een voorstel hoeven te schrijven en er minder personen nodig zijn voor de beoordeling, draagt het toekennen van deze grotere TOPsubsidies ook bij aan het terugdringen van de beheerslasten voor onderzoek.


CW heeft inmiddels een start gemaakt met vrije onderzoeksprogramma’s in de chemie (ChemThem): onderzoeksprogramma’s waarvan het thema door wetenschappers bottom up is aangedragen en die de kracht en schoonheid van de chemie als creating science illustreren. Geïnspireerd door de vrije FOM-programma’s en de STW Perspectief-programma’s, maakt CW zo een aanzienlijk budget van, in eerste instantie, M€ 5 vrij voor focus en massa op een beperkt aantal fundamentele, risicovolle onderzoeksthema’s. Door de grenzen van zo’n onderzoeksthema op te zoeken, verwacht CW de basis te kunnen leggen voor de richting waarin dat vakgebied zich zal ontwikkelen en zo wetenschappelijke doorbraken te faciliteren.

Maatschappelijk geïnspireerde thema’s en publiek-private samenwerking NWO-thema’s en chemie NWO zet in de nieuwe strategieperiode in op zes thema’s: urgente maatschappelijke opgaven die onze samenleving toekomstbestendig maken. De chemie bij NWO kan bijdragen aan een aantal van deze opgaven. Ze heeft het initiatief genomen voor het thema Materialen: oplossingen voor schaarste. Dit thema speelt in op het dreigende tekort aan grondstoffen voor materialen en draagt bij aan onderzoek naar alternatieve grondstoffen en materialen. In de actieagenda van de topsector Chemie is de vervanging van een chemie op basis van fossiele grondstoffen naar een groene chemie een van de twee hoofdambities. Bij de andere, de productie van slimme materialen, wordt de beschikbaarheid van voldoende grondstoffen en mineralen voor die nieuwe, slimme materialen voorop gesteld. Het NWO-thema wordt samen met maatschappelijke partijen en andere NWO-gebieden en -organisaties opgezet. Daarnaast ziet de chemie een rol voor zichzelf bij tenminste twee andere thema’s: Duurzame energie en Leven in gezondheid. De inhoud van deze thema’s en de rol van de chemie daarin wordt in 2011 in overleg met de andere partijen bepaald. Voor het thema Duurzame energie werkt FOM aan de oprichting van een instituut voor funderend energieonderzoek bij de TU Eindhoven: ‘DIFFER’ (Dutch Institute For Fundamental Energy Research). De chemie, die sterk


is in energie-georiënteerd onderzoek, zal meewerken aan DIFFER en daarbij samenwerking met de chemische industrie zoeken. Soms doet zich een uitgelezen kans voor een onderzoeksprogramma op te zetten met een nauw omschreven onderwerp waar de chemie een essentiële of aansprekende rol in kan vervullen. Soms ook zal de chemie gevraagd worden mee te doen met de ontwikkeling van een onderzoeksprogramma op initiatief van anderen. Zijn er voldoende kansen voor vernieuwend chemisch onderzoek in zo’n interdisciplinaire context, dan kan de chemie besluiten tot initiatief of participatie, ook als het onderwerp buiten de kaders van de zes grote NWO-thema’s valt. In 2010 is langs deze lijn de ontwikkeling van drie onderzoeksprogramma’s van beperkte omvang ingezet: Astrochemistry, Science4Arts en Forensic Science.

NWO zet in op zes thema’s De zes NWO-thema’s voor 2011-2015: –– Materialen: oplossingen voor schaarste; –– Duurzame energie; –– Leven in gezondheid; –– Water en klimaat; –– Samenleven onder spanning; –– Verbinden van duurzame steden.


Materialen: oplossingen voor schaarste De groei van de wereldbevolking en het welvaartsniveau leiden de komende decennia tot een sterk stijgende vraag naar grondstoffen, energie, voedsel en water. In de komende decennia bereiken we het punt waarop het delven van grondstoffen exorbitant kostbaar wordt. Dit geldt voor fossiele grondstoffen voor gebruik in materialen en als energiebron, maar ook voor mineralen en metalen voor producten als (consumenten)elektronica, katalysatoren, elektrische auto’s en high efficiency zonnecellen. De schaarste heeft wetenschappelijke, economische, milieutechnische en geopolitieke kanten. Een rechtvaardige verdeling van grondstoffen, metalen en mineralen raakt aan de goede verhoudingen in de gehele internationale gemeenschap. NWO wil bijdragen aan het compenseren van de aanstaande schaarste, het geschikt maken van hernieuwbare grondstoffen, het ontwikkelen van betere materialen, het verminderen van afvalstromen en het stimuleren van hergebruik. De benodigde oplossingen bieden kansen en uitdagingen voor wetenschappers en technologen uit de bètadisciplines, de ontwerpen construerende wetenschappen en maatschappijwetenschappen. Interdisciplinaire samenwerking biedt een vruchtbare bodem voor nieuwe oplossingen. De aanpak van de toenemende schaarste moet daarnaast gepaard gaan met een transitie naar geleide soberheid (managed austerity) en een toenemende rechtvaardigheid. Het voorkomen van de ene schaarste mag niet leiden tot het ontstaan van een andere schaarste, nieuwe ontwikkelingen mogen niet ten koste gaan van duurzaamheid en de kloof tussen arm en rijk moet niet toenemen. De invloed van de mens en zijn verwachtingen op de ontwikkelingen in de komende decennia zal ook sociaalwetenschappelijk onderzoek vragen. In het thema Materialen is plaats voor onderzoek naar en ontwikkeling van (1) andere grondstoffen, ter substitutie van de huidige mineralen, metalen en fossiele grondstoffen door biobased grondstoffen; (2) andere materialen, met tenminste dezelfde eigenschappen als in de huidige toepassingen en materialen die geschikt zijn voor volledig hergebruik; (3) andere processen, waaronder de logistiek achter het hergebruik van materialen, mineralen en metalen en duurzame procestechnologie voor het gebruik van biobased grondstoffen en de productie van nieuwe materialen en (4) een andere mentaliteit, waaronder de transitie naar een geleide soberheid, duurzame ontwikkeling en sociale rechtvaardigheid.


Publiek-private samenwerking: TASC en verder ACTS is het platform voor publiek-private samenwerking in de chemie dat zich richt op duurzaamheid. Met deze focus onderscheidt het zich van organisaties als DPI, ctmm of STW. Vanaf 2011 ontwikkelt ACTS nieuwe PPS-programma’s, de Technology Areas for Sustainable Chemistry (TASCs). De onderwerpen hiervoor sluiten nauw aan bij de doelen van de Regiegroep Chemie: halvering van de CO2-uitstoot door de chemische industrie in 25 jaar tijd en verdubbeling van het aandeel van de chemische sector aan het BBP in 10 jaar tijd. Meer specifiek richten drie TASCs zich op de ontsluiting van biomassa als feedstock voor chemicaliën, op alternatieve processen voor de huidige zeer veel energie verbruikende processen in de chemische industrie, en op het gebruik van syngas als platformmolecuul voor fijnchemicaliën. Een vierde TASC zal innovatieve analytische technieken ontwikkelen die de andere drie TASCs ondersteunen. Met de Technology Areas vernieuwt ACTS tevens het concept voor publiek-private samenwerking. Zo zijn de onderwerpen nog meer vraaggestuurd dan in de lopende ACTSprogramma’s en zal worden gewerkt in kleinere samenwerkingsverbanden dan de grote consortia die de afgelopen jaren opgeld hebben gedaan. Dit moet leiden tot een snellere opzet en start van programma’s en betere mogelijkheden voor actieve sturing van de bruikbaarheid van de onderzoeksresultaten. Ook zal er bij de ontwikkeling van de TASCs meer aandacht zijn voor de samenwerking tussen kennisinstellingen en kleinere bedrijven. ACTS probeert zo alvast invulling te geven aan een aantal van de maatregelen uit de actiepakketten van de topsectoragenda. ACTS werkt ook van harte mee aan de inspanningen van de Regiegroep Chemie om algemene, overkoepelende afspraken te maken over Intellectueel Eigendom in publiek-private samenwerking. Als het TASC-concept succesvol blijkt, zal ACTS zich inzetten voor uitbreiding van het aantal TASCs. De ambities van de actieagenda zijn daarbij leidend.


Kennisbenutting Op het gebied van kennisbenutting is de Nederlandse chemie succesvol. De chemie bij NWO draagt daar in belangrijke mate aan bij, vooral via de ACTS-programma’s ASPECT, Duurzaam Waterstof, B-Basic, IBOS en PoaC en het programma management van CatchBio. Door permanente uitwisseling tussen de industrie en de kennisinstellingen heeft veel kennis over en weer zijn weg gevonden. De private onderzoeksinspanningen zijn de laatste jaren niet toegenomen, maar de samenwerking met de kennisinstellingen is toch geïntensiveerd, vaak in grotere verbanden dan voorheen. In deze tijd staat de samenwerking aan de private kant onder druk door de economische crisis en de voortgaande globalisering. Ook de overheid heeft zich gecommitteerd aan grootschalige bezuinigingen. In de nieuwe strategieperiode zal de chemie de publiek-private samenwerking in ACTS continueren met het TASC-programma. De goede ervaringen uit ACTS zullen we – zo nodig met aanpassingen – ook inzetten in andere programma’s. Ook in de chemie komt veel nieuwe bedrijvigheid tot stand door talentvolle, vaak jonge, onderzoekers met de ambitie hun ideeën en resultaten om te zetten in een verkoopbaar product en zakelijk succes. Daarom zal, ook in de meer fundamentele onderzoeksprogramma’s, aandacht komen voor bewustwording bij onderzoekers van de mogelijkheden van kennisbenutting en -verspreiding. De ervaringen met ACTS-onderzoek kunnen hier goede diensten bewijzen. Voor de bevordering van de openbare toegankelijkheid van de verworven kennis schaart de chemie bij NWO zich achter de Open Access-regeling van NWO. Ook ACTS-onderzoek leidt, na eventuele bescherming van het Intellectueel Eigendom, altijd tot publicatie van de onderzoeksresultaten. Ten slotte draagt de chemie programma’s als de kenniswerkersregeling, waarbij onderzoekers uit het bedrijfsleven tijdelijk in een publieke kennisinstelling konden werken, een warm hart toe. Het is de moeite waard van een hernieuwde kenniswerkersregeling tweerichtingsverkeer te maken.


Internationale samenwerking Door internationale samenwerking kunnen onderzoekers topexpertise delen en zo hun onderzoek versterken. Het maakt het ook mogelijk om maatschappelijke, wereldwijde vraagstukken en uitdagingen gezamenlijk aan te pakken. NWO stimuleert daarom internationale samenwerking en heeft daarbij de volgende ambities: –– Het verkennen van de bilaterale samenwerkingsmogelijkheden met relevante zustercouncils, binnen en buiten Europa, en het actief stimuleren van deze samenwerking door additionele middelen beschikbaar te stellen voor wederzijdse programma’s die het Lead Agency Principle (LAP) volgen. De bilaterale aanvragen worden beurtelings door de zustercouncils beoordeeld; –– Gerichte thematische samenwerking met zusterorganisaties in emerging science nations, zoals China, India en Brazilië; –– Internationale samenwerking met een maatschappelijke component, die zoveel mogelijk aansluit bij de NWO-thema’s van de nieuwe strategieperiode. Voor het opzetten en onderhouden van grootschalige onderzoeksinfrastructuur is internationale samenwerking vanzelfsprekend. In Nederland maken bijvoorbeeld het Laser Centre VU en de European NMR Large Scale Facility Utrecht deel uit van grotere Europese samenwerkingsverbanden voor onderzoeksfaciliteiten. Vaker nog maken Nederlandse onderzoekers gebruik van onderzoeksfaciliteiten in het buitenland. NWO is verantwoordelijk voor de Nederlandse participatie in de European Synchrotron Radiation Facility (ESRF) in Grenoble, Frankrijk, waar het een eigen bundellijn exploiteert in samenwerking met de gebieden CW, N/FOM en STW en haar Vlaamse zusterorganisatie FWO.


De chemische gemeenschap: moleculair onderzoek verbinden en verbreden De chemie is nauw verbonden met andere vakgebieden, zoals de biologie en andere life sciences, de fysica, materiaalkunde en een aantal ontwerpdisciplines. Chemici werken nauw samen met onderzoekers uit deze disciplines. Onderzoekers uit deze grensgebieden participeren volop in ACTS- en CW-programma’s. Een onderzoeksterrein als chemische biologie is bijvoorbeeld gekozen als zwaartepunt in het Sectorplan op drie verschillende instellingen (Radboud Universiteit, Rijksuniversiteit Groningen en TU DelftUniversiteit Leiden). Ook voor het ChemThem-programma van CW op dat gebied worden samenwerkingsprojecten met levenswetenschappers van diverse andere instellingen verwacht. Alle subsidie-instrumenten, met uitzondering van de specifieke Sectorplaninstrumenten, staan open voor onderzoekers met een uitdagende moleculaire vraagstelling of technologie, ongeacht de faculteit of afdeling waar zij werken. Ruim een derde van de CW- en ACTS-onderzoekers is werkzaam buiten een traditionele afdeling chemie of chemische technologie. De chemie bij NWO wil al deze onderzoekers een inspirerende gemeenschap bieden, waarin onderzoeksresultaten worden uitgewisseld en onderzoekers nauw betrokken zijn bij het beleid, de programmasturing en de beoordelingsprocedures. Alleen zo kan de chemie als verbindende natuurwetenschappelijke discipline bloeien. Dat vraagt van de klassieke (bio-)chemici dat zij zich openstellen voor samenwerking en anderen toegang bieden tot ‘hun’ terrein. Chemici worden uitgedaagd zich met al hun kunde en vaardigheden in te zetten voor moleculaire vragen, ook als die een biologische, fysische, gezondheidswetenschappelijke of andere context hebben. Tegelijkertijd willen CW en ACTS de wetenschappers en technologen uit andere disciplines stimuleren actief te participeren in de chemische gemeenschap. De chemie bij NWO organiseert – als een van de weinige disciplines – jaarlijkse wetenschappelijke bijeenkomsten voor onderzoekers van studiegroepen. CW ziet deze bijeenkomsten als een waardevolle gelegenheid om binnen Nederland interactie tussen vakgenoten te


bevorderen, naast de conferenties van de thematisch gerichte programma’s. De chemische gemeenschap waardeert de bijeenkomsten ook omdat ze een podium bieden aan jonge onderzoekers en aankomende onderzoeksleiders. Actieve deelname van alle onderzoekers die subsidie ontvangen van CW, ook als zij werken in een academisch ziekenhuis of een afdeling fysica of werktuigbouwkunde, is gewenst voor een vruchtbare uitwisseling. Chemie bij NWO grijpt het Internationaal Jaar van de Chemie 2011 (IYC2011) aan om samen met de beroepsvereniging KNCV eind 2011 een overkoepelend wetenschappelijk congres voor alle chemici in Nederland te organiseren: CHAINS. Om de onderzoekers van de ACTS/TASCprogramma’s te stimuleren over de grenzen van hun eigen programma heen te kijken, wordt elk jaar een gemeenschappelijk congres georganiseerd. Het lidmaatschap van een studiegroep staat in principe open voor alle senior onderzoekers en Vidi- en Vici-laureaten in de moleculaire wetenschappen en technologie. In de voorgaande strategieperiode heeft CW ingezet op een grotere rol van de studiegroepen, onder andere door de bestuursleden meer dan voorheen te betrekken bij de beoordeling van aanvragen. Om de aanwezige expertise intensiever te benutten krijgen de studiegroepen in de komende periode ook een grotere rol in het beleid.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Hoe gaan we het doen? Instrumenten, Organisatie en Middelen Vrij onderzoek De vrije competitie bestaat bij CW bestaat uit de TOP- en ECHO-projectsubsidies, het investeringsprogramma voor nieuwe apparatuur NWO-middelgroot, en de Vernieuwingsimpuls (Veni-Vidi-Vici) voor de ontwikkeling van wetenschappelijk talent. Samen vormen zij het fundament van het stimuleringsbeleid voor vrij, nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek. CW besteedt er ruim tweederde van de middelen aan. Ook in de komende periode zal CW dit blijven doen. Speciale aandacht voor vrouwen in de chemie krijgt vorm in de inspanningsverplichting die CW zichzelf oplegt tot een ten minste gelijk honoreringspercentage voor vrouwen en mannen in de verschillende subsidievormen. De Athena-premie voor vrouwelijke Veni-laureaten die een vaste positie verwerven wordt gecontinueerd. Ook blijft CW eens per twee jaar een Women in Chemistry-bijeenkomst organiseren. Hier ontmoeten vrouwelijke onderzoekers in de chemie elkaar. CW wil hen stimuleren NWO-onderzoeksfinanciering aan te vragen. CW ontwikkelt drie Sectorplaninstrumenten met een totaal budget van M€ 30 voor de komende vijf jaar; de helft hiervan is afkomstig uit het eigen budget van CW. Deze subsidievormen worden zoveel mogelijk geïntegreerd met de bestaande instrumenten: 1. BAZIS-subsidie (Basis Apparatuur Zwaartepunten in Scheikunde) voor workhorseapparatuur. De subsidie is beschikbaar naast de reguliere NWO-middelgrootsubsidie.


Vooralsnog worden twee aanvraagrondes voorzien, waarvan de eerste al geopend is in 2010. Er is twee maal M€ 3 beschikbaar; 2. ECHO-STIP-subsidie (Excellent CHemisch Onderzoek – Sectorplan Tweede geldstroom Intree Project): nieuw aangestelde onderzoekers binnen het Sectorplan met een goed projectvoorstel binnen de zwaartepunten uit het Sectorplan, krijgen laagdrempelig toegang tot de tweede geldstroom. Ook hiervoor zijn voorlopig twee aanvraagrondes gepland, in 2011-2012 en 2012-2013, als extra mogelijkheid binnen het reguliere TOP/ ECHO-programma. Er is in totaal M€ 8 beschikbaar, te verdelen over meerdere rondes. Een vergelijkbare mogelijkheid bestaat er bij FOM voor nieuw aan te stellen onderzoekers in de natuurkunde; 3. TOP-PUNT-subsidie: in 2013-2014 en 2014-2015 staat verdere versterking van onderzoek binnen de zwaartepunten uit het Sectorplan centraal. Deze komt dan beschikbaar voor (teams van) hoogleraren die werkzaam zijn in de zwaartepunten. Hiervoor is M€ 8 per jaar beschikbaar, naast de reguliere TOP/ECHO-subsidies. Als de evaluatie van de gebiedsoverschrijdende TOP-subsidies (TOP-GO) in 2011 uitwijst dat er voor de chemie een aantoonbare meerwaarde bestaat, zal CW zich inzetten voor het structureel opnemen van de TOP-GO-subsidies in de CW-subsidievormen en de CW-middelen voor vrije competitie. In 2011 gaan twee ChemThem-programma’s van start, op het gebied van chemische biologie en op het gebied van zelfassemblage. Hiervoor is in totaal M€ 5 beschikbaar.


Maatschappelijk geïnspireerde thema’s en publiek-private samenwerking Thema’s De chemie zal samen met maatschappelijke partijen en andere NWO-gebieden en – organisaties het NWO-thema Materialen: oplossingen voor schaarste opzetten. In 2011 worden visie en onderwerpen bepaald. Waar mogelijk worden bedrijfsleven en overheden betrokken bij de programma’s. De inhoud van de thema’s ‘Duurzame energie’ en ‘Leven in gezondheid’ en de rol van de chemie daarin worden in 2011 in overleg met de andere partijen in de thema’s opgesteld. CW reserveert hiervoor middelen. Voor de ontwikkeling van, of participatie in, andere onderzoeksprogramma’s zijn op voorhand geen middelen vrijgemaakt. TASC In 2011 ontwikkelt ACTS vier TASC-programma’s met een voorzien budget van ongeveer M€ 40 voor de volledige looptijd. NWO en het ministerie van EL&I verstrekken de helft van het budget, de andere helft moeten de industrie en de kennisinstellingen zelf voor hun rekening nemen. ACTS zet de TASCs op in kleine samenwerkingsverbanden, zodat het onderzoek sneller van start kan gaan en de bruikbaarheid van de resultaten toeneemt. Waar mogelijk binnen de NWO-koepel volgt ACTS de algemene afspraken over Intellectueel Eigendom en tariefstructuren die in de Regiegroep Chemie worden vastgelegd over publiek-private samenwerking.


Vier TASC-programma’s Low energy routes naar bulkchemicaliën De Nederlandse chemische (bulk)industrie is goed voor zo’n 30% van het totale gebruik van energiebronnen (olie, gas en elektriciteit). Er is dus veel winst te halen bij het verbeteren van bestaande industriële processen. Dit moet verder gaan dan procesoptimalisatie. Doorbraaktechnologieën zijn nodig, en wel voor de meest energie-intensieve processen, zoals oxidatie, stikstofactivering en (stoom)kraken. Hiervoor zal het onderzoek zich richten op nieuwe klassen van katalysatoren en op slimme combinaties van katalysatoren en materialen. Eco-efficiënt gebruik van biomassa voor de productie van fijn- en bulkchemicaliën Biomassa wordt gezien als een duurzaam alternatief voor fossiele grondstoffen. Echter, biomassa kent een andere moleculaire structuur dan aardolie en is bovendien minder homogeen van samenstelling. Het is dus zaak om geschikte technologieën te ontwikkelen om biomassa, het liefst met zo min mogelijk energie, te ‘ontsluiten’ en om te zetten naar intermediairen. Deze intermediairen sluiten aan bij de huidige (bulk)chemische infrastructuur. Door daarbij op slimme wijze thermochemische, chemo- en biokatalytische routes op elkaar aan te sluiten, kan winst geboekt worden. Een multidisciplinaire aanpak is noodzakelijk. Syngas, een flexibele grondstof voor de chemische industrie De huidige chemische sector is gebaseerd op koolwaterstoffen uit fossiele bronnen. De basis voor allerhande (tussen)producten bestaat uit een relatief beperkte set aan ‘makkelijke’, uit aardolie en aardgas winbare basischemicaliën en intermediairen, zoals etheen en propeen. Syn(these)gas, een mengsel van koolstofmonoxide en waterstofgas, wordt gezien als een veelzijdig en schoon platform, dat ook als basis kan dienen voor de productie van belangrijke chemische intermediairen zoals alcoholen en olefinen. Syngas kan worden gemaakt door het vergassen van steenkool of, op een duurzame manier, door vergassing van biomassa. De uitdaging is om efficiënte routes te ontwikkelen en geschikte katalysatoren die nodig zijn voor de conversie van syngas naar chemische intermediairen.


COAST (Comprehensive Analytical Science and Technology) COAST is een initiatief ter versterking van de positie van de analytische wetenschappen in Nederland. Het plan kent drie pijlers: onderzoek, onderwijs en infrastructuur. Het onderzoeksdeel wordt in de Technology Area TA-COAST uitgevoerd. Er zijn twee onderzoekslijnen: 1) de ontwikkeling van sterk verbeterde plaats-, tijd- en chemisch opgeloste bepalingen om meer onderscheidend vermogen te verkrijgen, en 2) de miniaturisering van analytische instrumentatie ten behoeve van goedkope en robuuste analyses in onder meer de procesindustrie en in de gezondheidszorg.

Kennisbenutting Essentiële onderdelen van elk ACTS-programma zijn de regelmatige gezamenlijke werkbesprekingen van universitaire onderzoekers en industriële staf op elk project en masterclasses op het gebied van het Intellectueel Eigendom. Ook de maatschappelijke aspecten van het onderzoeksthema zijn onderwerp van bespreking. In de meer multidisciplinaire programma’s verbreden in de beginfase masterclasses de wetenschappelijke kennisbasis. De ervaringen met kennisbenuttig in ACTS-onderzoek kunnen ook worden ingezet bij meer fundamentele programma’s. Zo zou in elke subsidie-aanvraag een korte beschrijving opgenomen kunnen worden van de verwachte impact van het onderzoek op de maatschappij en/of de wetenschap als een eerste stap naar een vergroting van de bewustwording van de waarde van de verkregen kennis. Verder willen CW en ACTS een aantal inspirerende voorbeelden laten zien van (jonge) onderzoekers die hun eigen bedrijf zijn begonnen, bijvoorbeeld tijdens een workshop bij programma- of studiegroepbijeenkomsten. Ten slotte verleent de chemie graag medewerking aan programma’s als de Kenniswerkersregeling.


Internationale samenwerking De chemie bij NWO bouwt de komende strategieperiode voort op een aantal lopende internationale initiatieven: –– Een partnership met de National Science Foundation (NSF) volgens het Lead Agency Principle (LAP), waarbij één van de twee onderzoeksfinancierende organisaties de verantwoordelijkheid heeft voor de coördinatie en uitvoering van de beoordeling en het gezamenlijke besluit tot honorering. NWO is hiermee partner in het International Collaboration in Chemistry-(ICC) programma van de NSF. CW integreert de beoordeling van samenwerkingsprojecten waar mogelijk in de procedures van bestaande subsidievormen. Binnen het ICC-programma hebben CW en NSF eind 2010 een eerste Call for Proposals uitgebracht voor gezamenlijke NederlandsAmerikaanse onderzoeksprojecten met een vrij onderwerp. Ook internationale samenwerkingsprojecten met de USA in programma’s als Science4Arts zijn mogelijk via de ICC-overeenkomst. –– Met emerging science nation China is in 2010 een Joint Scientific Technology Program (JSTP) Hybrid conversion of biomass opgezet. In de komende periode zal de chemie ook de mogelijkheden voor samenwerking met India en Brazilië verkennen. –– In aansluiting bij de NWO-thema’s van de nieuwe strategieperiode zal CW/ACTS zich actief inzetten voor ERA-Net CAPITA (innovatieve en exploiteerbare procestechnologie voor chemicaliën, materialen en energie) en ERA-Net IB (Industriële Biotechnologie). Datzelfde geldt voor een toekomstig ERA-Net op het gebied van materialen of duurzame energie. Ook internationale samenwerking in het kader van de TASCs bij ACTS past in deze lijn. In de komende periode zal CW de behoefte aan grootschalige infrastructuur in kaart brengen en zich sterk maken voor de belangen van Nederlandse onderzoekers in de chemie.


De chemische gemeenschap: moleculair onderzoek verbinden en verbreden CW en ACTS gaan een klein aantal inspirerende Frontiers in Chemistry-bijeenkomsten organiseren waar wetenschappers en programmaleiders uit de chemie en andere vakgebieden elkaar kunnen ontmoeten. Zo kunnen ze kennis maken met wederzijdse vragen en vaardigheden. Deze bijeenkomsten moeten leiden tot nieuwe onderzoeksideeën, -projecten of -programma’s die spannende chemie verbinden met een nieuw toepassingsgebied. Ook zal CW in overleg met de bestaande studiegroepen de clustering van de studiegroepbijeenkomsten doorzetten en een beperkt aantal bijeenkomsten rond de focusgebieden organiseren. CW zal alle onderzoekers die van het gebied subsidie ontvangen benaderen om actief deel te nemen aan deze bijeenkomsten. CW wil de bijeenkomsten ook gebruiken om de aanwezigen workshops aan te bieden op bijvoorbeeld het gebied van carrièreplanning, subsidievoorlichting, kennisbenutting of het presenteren van resultaten voor een breed publiek. Eind 2011 organiseert de chemie bij NWO met de KNCV CHAINS: een overkoepelende wetenschappelijk congres voor alle chemici in Nederland. Ook vindt jaarlijks een overkoepelende ACTS-meeting plaats. CW gaat ervan uit dat de bestuursleden een goede representatie vormen van de studiegroep; het gebiedsbestuur zal daarop toezien. Het gebiedsbestuur nodigt één à twee keer per jaar de voorzitters van de studiegroepen uit voor overleg om de studiegroepen nauwer te betrekken bij het beleidsproces. De voorzitters van de studiegroepen zijn de ‘voelsprieten’ van de chemie bij NWO. Ze vormen de trait d’union met de ontwikkelingen in het veld. De chemie bij NWO hecht veel waarde aan de relatie met het onderzoeksveld en ziet het als een groot voordeel om een beroep te kunnen doen op de expertise van de voorzitters en de leden van de studiegroepen.


Organisatie CW en ACTS maken deel uit van de NWO-koepel. Algemene regels voor de tweede geldstroom zijn dus ook op CW en ACTS van toepassing. Zo maakt NWO de afspraken met de VSNU over tarieven op centraal niveau en gelden die ook voor CW en ACTS. De chemie zet zich in voor uniforme, heldere regels die praktisch toepasbaar zijn, ook in publiek-private samenwerkingsverbanden. De Executive Board van ACTS en het gebiedsbestuur CW zijn eindverantwoordelijk voor het beleid en nemen besluiten over toewijzing van subsidies van ACTS en CW. De voorbereiding en uitvoering van beleid en besluiten zijn taken van het bureau. Nieuwe initiatieven komen veelal tot stand in samenspraak tussen bureau en bestuur. In 2010 zijn het CW/ ACTS-bureau en het bureau van het NWO-gebied Exacte Wetenschappen opgegaan in het Cluster Chemische en Exacte Wetenschappen De actieagenda van de topsector stelt voor de Regiegroep Chemie en NWO-chemie nauw samen te laten optrekken bij de governance van alle tweedegeldstroom en publiek-privaat onderzoek in de chemie. Het Cluster Chemische en Exacte Wetenschappen zal samen met AgentschapNL één uitvoeringsorganisatie moeten vormen. Het samenvoegen van de bureaus moet leiden tot één loket voor onderzoekers en bedrijfsleven en efficiëntere werkprocessen. Zo komt er meer tijd beschikbaar voor internationale en multidisciplinaire activiteiten, het zoeken naar nieuwe partners en om sneller in te spelen op kansen voor het veld. Medewerkers kunnen makkelijker ervaringen en ideeën uitwisselen, en van elkaar leren. De komende periode zullen Regiegroep, AgentschapNL en NWO deze plannen nader uitwerken.


Middelenoverzicht De financiële vertaling van het beleid in deze notitie is weergegeven in het onderstaande overzicht. Budget (CW en ACTS samen; in M€) I Vrij onderzoek

uitgaven 2010

nodig 2015

32,0

54

13,8

150

Internationale samenwerking

0,9

2,5

Community

0,6

1

Algemeen

2,5

2,5

49,8

210

Vrije competitie Talent Infrastructuur Sectorplan II

PPS en maatschappelijk geïnspireerde thema’s NWO-thema’s ACTS/TASC andere PPS-activiteiten uit de actieagenda

Totaal

Ter toelichting I. De actieagenda van de topsector Chemie voorziet in 2015 in een budget van M€ 68 voor NWO voor vrij onderzoek. Het deel dat onder de bestuurlijke verantwoordelijkheid van CW valt betreft M€ 54. Het is bestemd voor de vrije competitie, de Vernieuwingsimpuls en ruimer structureel budget voor middelgrote investeringen. Investeringen in grootschalige infrastructuur zijn voor de chemie van aanmerkelijk belang. Ze zijn hier niet afzonderlijk opgevoerd, maar maken deel uit van het algemene NWO-investeringsprogramma. In de implementatie van de eerste fase van het Sectorplan vanaf 2011 is voorzien in een


bijdrage van CW M€ 6. Eventuele uitbreiding van het Sectorplan met de tweede fase (Breimer+ geheten in de actie-agenda chemie) is nog niet opgenomen in dit budget. II. De actieagenda van de topsector Chemie voorziet dat een budget van M€ 150 nodig is voor PPS-activiteiten in de sector, gezamenlijk op te brengen door overheid en bedrijfsleven. De agenda stelt voor één governance structuur in te richten voor het onderzoek in de tweede geldstroom en PPS, waar CW en ACTS onderdeel van uitmaken. Het volledige budget is daarom hier opgenomen. Deze post omvat ook het budget voor het NWO-thema Materialen: oplossingen voor schaarste, een bijdrage aan andere chemiegerelateerde NWO-thema’s en de TASCs. De internationale samenwerking zal zo veel mogelijk aansluiten bij de keuzes van de NWO-thema’s en het algemene internationale beleid van NWO. Een beperkt budget om transnationale samenwerking te bevorderen in gezamenlijke Calls binnen deze onderwerpen is hier opgenomen. Samenwerking binnen Europa, met NSF en met landen als China, India en Brazilië is daarbij het hoofddoel. De organisatie van de bijeenkomsten van de chemische gemeenschap vormen de voornaamste kostenpost; de kosten voor deelname van CW- en ACTS-onderzoekers nemen wij voor onze rekening. De algemene kosten omvatten de kosten voor het bureau, waaronder ook de kosten voor voorlichtingsactiviteiten en kennisverspreiding. De voorgestelde organisatieveranderingen leiden op termijn tot gelijkblijvende algemene kosten bij een oplopend budget.

Chemie maakt toekomst mogelijk Koers voor de chemie bij NWO

Recommend Documents