Chelsea Barracks en het misverstand van de context Mattijs Loor Chelsea is een geliefde 17de en 18de eeuwse wijk in het centrum van Londen. Eén van de meest prominente bouwwerken is Christopher Wren's Royal Hospital uit 1692, een schoolvoorbeeld van classicistische architectuur. Een ander belangrijk militair complex zijn de 'Chelsea Barracks'. Deze grote kazerne, voornamelijk bestaande uit bouwwerken uit de jaren '60 en '70, werd in 2005 door de Britse overheid te koop aangeboden als woningbouwlocatie. De enige beperking die op dat moment aan het bouwprogramma voor deze locatie werd opgelegd, betrof het bouwen van ten minste 50% sociale woningbouw. Er werd aan het terrein en de gebouwen geen monumentale waarde toegekend, en de algemene opinie was dan ook dat het uitstekend zou zijn om de bestaande bebouwing af te breken en het terrein op te nemen in omliggende wijken.
1. Christopher Wren's Chelsea Royal Hospital, foto: Mary Ann Sullivan, Bluffton University (www.bluffton.edu/~sullivanm).
2. Huidige toestand Chelsea Barracks, foto: google street view (maps.google.com).
Uitgaande van de mogelijkheden van de locatie en zijn uitzonderlijke ligging in het centrum van Londen, werd de opbrengst van de verkoop geraamd op 250 miljoen pond. Hier begint het drama, de tragikomedie, of wellicht zelfs de soap die inmiddels wereldwijd bekend staat als 'that Richard Rogers/Prince Charles/Chelsea Barracks rumble' [15]. Een ontwikkelingsmaatschappij, die grotendeels wordt gefinancierd door de overheid van het golfstaatje Qatar, koopt de grond voor maarliefst 1 miljard pond. Vanaf dat moment is duidelijk dat het plan onder zeer grote programmatische druk zal komen te staan om de 750 miljoen bóvenop de reële marktprijs terug te verdienen. Van kredietcrisis is dan nog geen sprake.
1
Tot zo ver weinig bijzonders aan de hand. Over de hele wereld worden inventieve plannen van zeer hoge dichtheid op gevoelige locaties gerealiseerd, en een toparchitect als Richard Rogers (Rogers Strik Harbour & Partners), die inmiddels is gecontracteerd, zou dit project vast en zeker tot een goed einde kunnen brengen. In eerste instantie lijkt er geen vuiltje aan de lucht. Op 2 april 2008 wordt er een eerste bouwaanvraag ingediend, en inderdaad, de 638 woningen in het plan leiden tot een behoorlijke dichtheid. Het plan lijkt echter de gevraagde zorgvuldigheid in zich te dragen waar het gaat om de openbare ruimte en ruimtelijke relatie tot de context [37]. Met een totaal van 77 bezwaren spreekt slechts 2% van de geraadpleegde omwonenden zich uit tegen het plan. Het stadsbestuur benadrukt in reactie op de bouwaanvraag dat de architecten de geuite zorgen van de omwonenden zeker in het plan moeten betrekken, maar voorziet geen problemen in het verdere proces [6]. Wat leidt er dan uiteindelijk toch tot deze soap? Feitelijk ligt het probleem in één woord verscholen: context. De 'planning brief' van de gemeente vereist dat het plan voor Chelsea Barracks zich zorgvuldig dient te verhouden tot 'the context provided by the surrounding townscape' [37]. Het verenigt hier twee woorden die vrijwel simultaan hun intrede deden in de Engelstalige, en in het bijzonder Britse, architectuurvocabulaire: context en townscape. 'Townscape', geïntroduceerd door Gordon Cullen in 1964, betreft de ruimtelijke kwaliteit van de openbare ruimte. Zijn analyse van kwalitatief hoogwaardige stedenbouwkundige ruimtes vond breed gehoor in de opkomst van het postmodernisme en leidde tot een nieuw oog voor de ruimtelijke aspecten van het publieke domein. Gelijktijdig, zo wordt beschreven in een recent artikel in 'The Architectural Review' [2], doet de term context als architectonisch/stedenbouwkundig begrip zijn intrede. Ernesto Rogers houdt in de jaren '60 een voor die tijd vernieuwend betoog tegen op zichzelf staande, abstracte architectuur. Ontwerpen dienen zich zorgvuldig te verhouden tot 'preesistenze ambientali': de reeds bestaande atmosfeer ter plekke. Ik kies hier uitdrukkelijk voor het woord 'atmosfeer' omdat 'ambientali' meer is dan de fysieke omgeving. Het is juist het niet-fysieke wat in de vertaling van Rogers' gedachtegoed naar het Engelse 'contextualism' verloren is gegaan. 'His concept was more specifically related to the passage of time in architecture and urban design, both as seen in the built fabric of the city and as understood in the minds of its citizens.' In de terminologie van T.S. Elliot gaat het om een gevoeligheid voor zowel 'the pastness of the past' als de minstens zo belangrijke 'presence of the past' [2]. Dít is waar Chelsea Barracks al in zijn eerste aanleg, bij de uitgangspunten die de gemeente stelt, de plank mis zou kunnen slaan: de aandacht voor de context lijkt beperkt te worden tot het fysieke. De fysieke context is juist in dit geval natuurlijk een grote uitdaging, het programma is immers veel groter dan aanvankelijk voorzien, maar de aard van de locatie en zijn sociaal-maatschappelijke gevoeligheid zullen bepalend worden in de discussie die volgt.
3. Panden van de hertog van Westminster aan Pimlico Road, foto: google street view (maps.google.com).
In juni 2008 maakt de hertog van Westminster, de rijkste vastgoedmagnaat van Groot-Brittanië, bezwaar tegen de plannen voor Chelsea Barracks. Als eigenaar van 60 winkels en 14 woningen in een aangrenzende straat is hij één van de 77 gegronde bezwaarmakers bij de eerste bouwaanvraag. In zijn bezwaar noemt hij het project 'out of scale and out of context' [7]. Het schaalprobleem is in deze opgave moeilijk te vermijden en viel te voorspellen: het is een nieuwe ontwikkeling met een enorm programma in een relatief kleinschalige context. Met het toestaan van een dergelijke hoeveelheid woningen is een schaalverschil met de omgeving onvermijdelijk. Het bredere 'out of
2
context' is moeilijker hard te maken. Natuurlijk is het ontwerp van RSHP anders dan zijn omgeving, maar het is dan ook van deze tijd. Verder is er alles aan gedaan om de overgang van de kleinschalige bebouwing waarvan o.a. de hertog eigenaar is naar de hoogbouw van Chelsea Barracks zo subtiel mogelijk te laten verlopen. Een goede aansluiting tussen beide is echter sowieso moeilijk te maken vanwege de achterkantsituatie die bij de bestaande bebouwing is ontstaan in relatie tot het ommuurde kazerneterrein (zie ook afb. 7).
4. Plattegrond Chelsea Barracks, afb: RSHP / Project Blue.
5. Impressie openbare ruimte (zonder de nog te ontwerpen inrichting door Thomas Heatherwick), afb: RSHP / Project Blue.
6. Vogelvlucht persepectief, afb: RSHP / Project Blue.
3
7. Detail vogelvlucht: moeizame aansluiting op bestaande weefsel, afb: RSHP / Project Blue.
De bezwaren leiden uiteindelijk tot de beperking van het programma van 638 naar 552 woningen. Dit maakt het mogelijk de bouwhoogte te beperken en één bouwblok te laten vervallen. Daarnaast wordt de afstand tot de doorgaande weg waaraan het plangebied gelegen is vergroot om de bestaande bomen te kunnen handhaven. Ook is de hoeveelheid openbare ruimte in dit nieuwe plan met 2,5 hectare drie keer zo groot als in het eerdere plan. De inrichting van deze openbare ruimte zal gebruikt worden om de herinnering aan de historische bestemming van de locatie vast te houden [9]. Met dit tweede plan, ingediend in begin 2009, krijgt het begrip context eindelijk een bredere betekenis in het ontwerp. Niemand lijkt zich echter druk te maken over de inhoudelijke invulling van deze historische continuïteit in de openbare ruimte. De publicaties over het project gaan slechts over de omvang van het totale programma en de hedendaagse architectuur van Rogers en de zijnen. Op 6 april 2009 barst de bom. Er lekt uit dat Prins Charles, bekend voorvechter van traditionalistische architectuur, de Qatarese koninklijke familie, de voornaamste aandeelhouder in de ontwikkeling, heeft benaderd met het verzoek het ontwerp van Rogers te vervangen door een alternatief plan van de zelfverklaarde 'radical classicist' Quinlan Terry [10], tevens de architect van de uitbreiding van Wren's naastgelegen Royal Hospital. Dan begint het moddergooien. De inhoudelijke discussie over Chelsea Barracks verzandt definitief in een strijd tussen 'modernisten' en 'traditionalisten'. Een jaar eerder had al een kleine rel plaatsgevonden toen Charles, aan de hand van projecten van onder andere Richard Rogers, die tevens adviseur is in het hoogbouwbeleid voor Londen, de hedendaagse architectuur – in zijn ogen alles wat niet een repetitie van tenminste 100 jaar oude principes is – gelijkstelde aan vandalisme. Bovendien was de verhouding tussen Prins Charles en het grootste deel van de Britse architecten al ernstig verstoord dankzij een lezing voor de RIBA (Royal Institute of British Architects) in 1984 waarbij hij een uitbreiding van de National Gallery uitmaakte voor een 'lelijke puist'. [4,5] De vraag is natuurlijk: is het neo-classicistische plan van Terry daadwerkelijk passender voor Chelsea Barracks? Het eerste argument van Prins Charles en andere traditionalisten zullen aanvoeren is het passen in de lokale bouwtraditie. Vooral de overeenkomst met Christopher Wren's nabijgelegen Royal Hospital zal velen deugd doen. Maar heeft dit gebouw iets te maken met een specifieke, lokale bouwtraditie? Het antwoord was al in 1922 'nee'. Traditionalist avant la lettre Allen Walker beargumenteert in zijn 'The Romance of Building' [1] haarfijn waarom de architectuur van Wren misschien wel net zo wezensvreemd is in het Engeland van de 17de eeuw als de architectuur van Rogers in het Chelsea van de 17de en 18de eeuw zou zijn. Dit betekent voor Walker echter niet dat het classicisme ongepast is, wat Charles wel zegt over het ontwerp van Rogers c.s. voor Chelsea Barracks. Walker betoogt haarfijn hoe verschillende tradities, zoals de saxische en de romeinse, met elkaar verweven zijn geraakt en zich in de loop der tijd in de cultuur ontwikkeld hebben. De classicistische architectuur van Wren was een uiting van een hernieuwd rationalisme in wetenschap en architectuur in de 17de en 18de eeuw en de daarbij behorende herontdekking van de klassieke bouwkunst. Als we op een dergelijke heldere en open manier naar hedendaagse architectuur in een historische context kijken, dan dient wat wij nu bouwen vooral een afspiegeling te zijn van de huidige stand van cultuur en techniek, waarin de gelaagdheid van de locatie als vanzelf een plek zal krijgen. Immers in die huidige cultuur zit óók de historie
4
verweven. Als we over 200 jaar met een zelfde respect willen terugkijken op de herbestemming van Chelsea Barracks als waarmee we nu het werk van Christopher Wren bekijken, dan dient de architectuur hiervan passend te zijn bij de opgave en bij de huidige tijd. Deze architectuur kan net zo goed 'traditioneel' als 'modernistisch' zijn. Het kan echter onmogelijk een exacte kopie zijn van de architectuur van ruim 200 jaar geleden, tenzij natuurlijk de Britten hun maatschappelijke ontwikkeling sinds het begin van de industriële revolutie willen uitvlakken.
8. Vogelvlucht Chelsea Barracks door Quinlan Terry, afb: Quinlan & Francis Terry Architects.
9. Uitbreiding Royal Hospital door Quinlan Terry, afb: Quinlan & Francis Terry Architects.
5
10. Wren's Royal Hospital in zijn oorspronkelijke context, afb: www.explorestpauls.net.
Met deze beschouwing vervalt de vete tussen Charles en 'de modernisten' tot een ordinaire ruzie. De hedendaagse architecten lijken niet bereid die onderdelen van Charles' betoog die wél van groot belang zijn te erkennen en Charles en anderen blijven halstarrig vasthouden aan hun afkeer van staal, glas en beton en alles wat hoger is dan 6 bouwlagen. Op die wijze heeft een discussie geen zin, terwijl de thematiek die hier wordt aangeroerd wel degelijk van groot belang is voor de ontwikkeling van de architectuur in relatie tot haar maatschappelijke context. 'De architect' kampt met een imago dat door Kenneth Frampton in de jaren '80 werd omschreven als eigen aan die tijd: grote architecten reizen over de hele wereld om overal iconische architectuur neer te zetten, ongeacht de culturele of politieke context [2]. Die tijd ligt in het zelfbeeld van de architect ver achter hem. Geen architect zal in deze tijd nog beweren ongevoelig te zijn voor de context. De maatschappij leeft echter nog met het idee van de modernistische architect die de mens oplegt in welke wereld hij moet leven. Dit komt doordat de 'context' die de maatschappij ervaart niet zo zeer de ruimtelijke context is waar de architect zich mee bezig houdt, maar een breder begrip van context, de 'atmosferische' context van Ernesto Rogers. Juist bij ontwerpopgaven in een historisch uitgesproken omgeving kunnen architecten bewijzen dat een synergie van het hedendaagse met de 'presence of the past' wel degelijk goed mogelijk is. De nieuwbouw op terrein van de Limos Kazerne in Nijmegen laat bijvoorbeeld zien dat je de bestaande kwaliteiten van een historische locatie juist kunt inzetten om tot een interessante en breed aansprekende architectuur te komen. Niet alleen de architect maar ook de overheid dient te werken aan de randvoorwaarden voor dergelijke ontwikkelingen op historische locaties, bijvoorbeeld door bij voorbaat grenzen te stellen aan de omvang van het programma, of door geen grond te verkopen voor prijzen waarvan men weet dat ze de ruimtelijke kwaliteit zullen schaden. Een zinloos gezeur over stijl kan uiteindelijk echter slechts voorkomen worden als de architect zelf, zonder hiervoor de druk van omwonenden nodig te hebben, zijn plannen vormgeeft in kritische en weloverwogen relatie met álle vormen van context: ruimtelijk, sociaal en historisch. De maatschappij zou moeten kunnen vertrouwen op een dergelijk vakmanschap bij ontwerpers. Voor Rogers Strik Harbour & Partners is het maar de vraag of Chelsea Barracks nog te redden is. Het stadsbestuur van Westminster en de Committee for Architecture and the Built Environment beslissen begin juli over de bouwvergunning, maar de laatste geruchten zijn dat de ontwikkelaar het plan zal terugtrekken. Bronnen: 1. 2. 3. 4.
Allen S. Walker, The Romance of Building, a short outline of architecture in England. Londen, George Philip & Son Ltd., 1922. Rob Gregory, Context or Ambiente?, in: The Architectural Review, februari 2009, p.p. 32-33. Chelsea Barracks up for sale, in: The Architects' Journal online, 6 september 2005. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Richard Vaughan, Prince Charles blasts contemporary architecture, in: The Architects' Journal online, 31 januari 2008. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009.
6
5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37.
Robert Booth: Charles does it again: skyscraper boom a rash of carbuncles, he tells architects, in: The Guardian online, 1 februari 2008. www.guardian.co.uk: 25 mei 2009. Richard Vaughan, Richard Rogers' Chelsea Barracks scheme must address local fears, in: The Architects' Journal online, 5 september 2008. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Richard Vaughan, Duke takes on Candy brothers over Rogers' Chelsea Barracks design, in: The Architects' Journal online, 25 juni 2008. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Rachard Waite, Candy brothers deny split from Rogers Strik Harbour's Chelsea Barracks, in: The Architects' Journal online, 8 september 2008. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Boz Bulleid, Heatherwick to landscape redesigned Chelsea Barracks, in: The Architects' Journal online, 25 februari 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Christopher Sell, Prince Charles slams Rogers' Chelsea Barracks plans, in: The Architects' Journal online, 6 april 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Robert Booth, Charles balks at modernist plans for former Chelsea Barracks site, in: The Guardian online, 6 april 2009. www.guardian.co.uk: 25 mei 2009. Christopher Sell, RIBA calls for end to Prince Charles' Chelsea Barracks intervention, in: The Architects' Journal online, 7 april 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Damian Arnold, CABE and London deputy mayor join Chelsea Barracks row, in: The Architects' Journal online, 16 april 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Lynn Becker, Traditionalist Zombies vs. Modernist Conspiracist, in: ArchitecturChicago PLUS, 19 april 2009. arcchicago.blogspot.com: 25 mei 2009. 'Squidgy', Woke up on a Chelsea morning... Ten things you need to know about that Richard Rogers/Prince Charles/Chelsea Barracks rumble, in: Hugh Pearman (ed.), Gabion, retained Writing on Architecture, april 2009. www.hughpearman.com: 25 mei 2009. Christopher Sell, Top architects condemn Prince Charles meddling, in: The Architects' Journal online, 20 april 2009. www.architectsjournal.co.uk: 20 april 2009. Kieran Long, Prince Charles runs rings round spoiled starchitects, in: The Architects' Journal online, 23 april 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Architects back Rogers 2:1, in: World Architecture News.com, 27 april 2009. www.worldarchitecturenews.com: 25 mei 2009. Gert-Jan van Teeffelen, Prins Charles blijkt zijn tijd toch vooruit, in: De Volkskrant, 30 april 2009. Christopher Sell, Chelsea Barracks owner stands by Rogers' scheme, in: The Architects' Journal online, 1 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 1 mei 2009. Alireza Sagharchi, Prince Charles was right to speak out, now architects must listen, in: The Architects' Journal online, 8 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 8 mei 2009. Christopher Sell: AJ exclusive: Prince Charles to bury hatchet with architects, in: The Architects' Journal online, 8 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 8 mei 2009. Christopher Sell: Prince Charles to remind architects of 'critical role', in: The Architects' Journal online, 11 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Sponsor encourages controversy ahead of Charles lecture, in: The Architects' Journal online, 11 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 11 mei 2009. Christopher Sell, Architects call for boycott of Prince of Wales RIBA lecture, in: The Architects' Journal online, 11 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 11 mei 2009. Prince Charles: 'I am an ignorant amateur', in: The Architects' Journal online, 12 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Z.K.H. de Prins van Wales, Lecture for RIBA, dinsdag 12 mei 2009, in: The Architects Journal online, 13 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 13 mei 2009. Christopher Sell, Prince Charles apologises to architects, but is unrepentant on modernism, in: The Architects' Journal online, 13 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 13 mei 2009. Prince Charles' RIBA speech: First reaction, in: The Architects' Journal online, 13 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Sam Jacob, Charles is right... but that doesn't mean the architects are wrong, in: The Architects' Journal online, 13 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Simon Jenkins, Charles should stick to his guns. The carbuncle crew are still hard at work, in: The Guardian online, 14 mei 2009. www.guardian.co.uk: 25 mei 2009. Sunand Prasad, Architects are not obsessed by cash and glass boxes, in: The Guardian online, 20 mei 2009. www.guardian.co.uk: 25 mei 2009. Christopher Sell, RIBA President defends profession after Simon Jenkins attack, in: The Architects' Journal online, 22 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 25 mei 2009. Christopher Sell, Chelsea Barracks faces major setback, in: The Architects' Journal online, 26 mei 2009. www.architectsjournal.co.uk: 26 mei 2009. Z.K.H. de Prins van Wales, Lecture for RIBA, dinsdag12 mei 2009; verkort gepubliceerd in: The Architects' Journal, 21 mei 2009, p.p. 16-17. Kieran Long, The privileged populist, in: The Architects' Journal, 21 mei 2009, p.p. 41-43. City of Westminster, Chelsea Barracks Planning Brief, 5 oktober 2006. www.westminster.gov.uk/chelseabarracks: 25 mei 2009.
7
