c..
0 f: I
0
u IJ)
cC I,
I
·I
'I
·I
H
et liberalisme als politieke
van het christendom op te nemen. 1
filosofie is ontstaan in de
In juni 1995 publiceerde de Telders-
achttiende ecuw. De af-
stichting, het wetenschappelijk bureau
loop van de godsdienst-
van de VVD, een studie over liberalis-
oorlogen in Europa had uitgewezen dat
me en moraal. Bolkestcins plcidooi
de mensen het over de religie niel meer
voor een verwijzing naar het christen-
eens konden worden. Later gold dit
dom wcrd afgewczen, maar "op morali-
ook de geseculariseerde moraal van de
seren behoort geen taboe meer tc
u..J
Verlichting De liberalen trokkcn daar-
berusten" Wei past de overheid enige
0...
uit de consequentie dat godsdienst en
schroom. De publieke moraal en de so-
moraal niet in de politiek thuishoorden.
cialc controle die noodzakelijk ziJTl om
De overhcid client normen en waarden
onfatsoenlijke gedragingen te ontmoe-
over te Iaten aan de individuen en zij
digen, moeten zich zovccl mogelijk van
client erop toe te zien dat individuen el-
onderop, in spontane processen ontwikkclen2
kaar daarbij niet schaden. Dat zijn twcc fundamentele liherale politieke begin-
Op 11 mei 1996 hield de VVD zelf een
selen. Op zichzelt vormen ook zij een
themadag over liberale deugdcn Dezc
morccl slandpunt, maar het betreft ccn
dag was onderdeel van cen brederc be-
smalle moraal, het minimum dat nodig
zinning, onder de titel 'Liberalisme in
is om mensen met verschillende bredc
de 21 e eeuw', die in 1997- bij het vijl-
moralen in vrede te Iaten samenlevcn.
tigjarig bestaan van de partij - tot cen
Liberalcn noemen de overheid daarom
herschreven beginselprogramma moet
graag ethisch neutraal. In 1992 nog
leiden. 1 De hoofdconclusie van het pre-
hield VVD-Icider Bolkestein de toen-
advies en de stellingen die op de the-
malige minister van Justitic Hirsch
madag aan de !eden werden voor-
Ballin dan ook voor dat hij niet moest
gelcgd, luiddc dat Iibera len wei dcgelijk
moraliscren,
moeten moralisercn. Het individu moet
maar
boeven
vangen.
Voorjaar 1994, amper twee jaar later,
niet aileen zelf kunnen bepalen hoe het
constateerde dezelfde Bolkestein echter
wil Ieven, het moet ook zelfstandig en
dat Nederland behocfte heeft aan een
zelfredzaam zijn Niet alles wat indivi-
beziclcnd verband. De overheid diende
duen bedenken en doen wordt dus
pal te staan voor bcpaalde waarden en
geaccepteerd. Het preadvie'> zcgt zelk
normen. En een ideologic die zich be-
"Cewoon jezelf zijn is funest voor de
pcrkte tot procedureregcls, school te-
ontwikkeling van een gezonde samcn-
kort bij het sturen van een samenleving.
leving". l'v1ct andere woorden: individu-
Daarom zou het wenselijk zijn om in
cn die hun zelfredzaamheid en zelf-
het beginselprogram van de VVD op-
standigheid opgeven, of daar atbreuk
nieuw een verwijzing naar de waardc
aan doen, worden afgekeurd. Dat reikt
vcrder dan hct <;chaden van anderen,
gaat". En de directeur van de Telders-
het gaat hicr om het voorkomen van
stichting schrecf enkelc dagen later,
schade aan zichzelf. Hct rreadvies
"Aihocwel er zeker verse hi! van mening
wenst dat hurgerlijkc normcn, zoals het
is over de wenselijke woordkeuze (het
nakomcn van at,rrakctl, resrcct voor
gebruik van de term moraliseren werd
andcrmans cigcndommcn, ijver, spaar-
door de raad afgewezen), hestaat hin-
zaamheid en tolerantie worden geres-
nen de VVD meer consensus over de
pecteerd. En het vcrvolgt, "Er is een
kwesties die hier aan de orde zijn dan
moraliscrende omgeving en soms een
in de herichten werd gesuggereerd. Ten
moraliserendc overhcid nodig om te
dele is het verschil van mening ecn
voorkomen dat sommigc individuen
kwestie van semantiek, voor een ander
ontsporcn" Het kent dus ook de over-
(groot) dec! zit cr wcinig Iucht tussen
heid een taak toe om ontsporingen te
de mening van de partijraad en die van
voorkomen, dat wil zeggen, te voorko-
de Teldcrsstich-ting" 7 De commissie-
mcn dat individuen hun daadwerkelijke
Opstelten gaat door met zijn werk en
vrijhcid en zclfstandigheid verliezen.'
de VVD gaat in 1997 over ecn her-
Het partijbestuur zette aldus hoog in,
schreven beginselprogramma besluiten.
maar de VVD-Partijraad van 22 juni
Dat maakt het de moeite waard om de
1996 was not amused. Het kader distan-
liberale worstcling met de moraal wat
tieerde zich eensgezind van de opvat-
nadcr onder de loep te nemen.
ting dat lihcralcn moeten moraliseren over het wenselijke gedrag van mensen. De tencur van de kritiek is dat morali-
Oorzaken nieuwe aandacht voor moraal binnen VVD
seren ncerkomt op hemoeizucht, het-
Bolkestein deed zijn voorstcl om de
geen haaks staat op de door de liheralc
vcrwijzing naar het christendom weer
staat ir1 acht tc ncmen autonomie van
in het beginselprogram van de VVD op
het individu. Zelts het verweer van de
te ncmcn in het verkiezingsjaar 1994,
dirccteur van de Teldersstichting dat
terwijl hij zich tot dan toe, zoals hoven
ook cen smallc moraal wei degelijk een
beschreven, juist afkerig had hetoond
moraal is, maakt geen enkele indruk-'
van moraliscrcndc ministers. Er zijn er
De discussiestellingcn gingen de prul-
dan ook die menen dat zijn voorstel is
lcnhak in. "Ais u nog cen keer 'moralis-
ingegeven door een marketingstrategic
mc' zcgt, gaat u hier hesmeurd met pek
die van de VVD de grootstc parti) moet
en vcren de deur uit", krccg partijvoor-
maken door zich elementen van de
zittcr Hockzema te horen-''
christen-democratic toe te eigenens
Vclcn buiten de VVD dcnken nu dat
Van VVD-zijde wordt deze suggcstic
daarmee de kous at is, maar dat is niet
verontwaardigd van de hand gcwczen
hct geval De partijvoorzitter herfor-
als ecn "ergerlijke discussietruc, waarbij
muleerde nog tijdens de partijraad de
men de opponent platvoerse motieven
opdracht voor de commissie-Opstelten,
toeschrijlt"-" Zelf spreekt men van "een
die het beginselprogram gaat hcrschrij-
intellectuele evolutie" en van "cen VVD
vcn. Hi] hracht de oproep tot moralise-
waarin het debat herleeft".
rcn terug tot hct voornemen "om het
Het geschrift van de Tcldcrsstichting
hcgrip 'vcrantwoordelijkheid' nader uit
vond zijn aanlciding enerzijds in het
tc werken, opdat de vrijhcid van de een
naar Europa overgewaaide Amcrikaansc
niet ten kostc van die van de ander
debat tussen liberalen en communitaris-
CIJV II'%
(;
0 0
I,
0...
ten, gemeenschapsdenkers Men wilde
Sandel, maar met cen citaat van Oost-
0
een ideologisch verweer formLtleren te-
lander uit 1985, waarin hij stclde dat de
0
u 1:
Vl
:l
cc:
:. I
gen dit communitari'>me, dat na de val
/Jennissive society te vee I ruimte geeft aan
van het marxisme als de belangrijkste
diegenen die weinig morclc remmingcn
kritiek op het liberalisme wordt be-
kenncn.
schouwd.10 Anderzijds constatecrt men
Hirsch Ballin's Ttlburgse diesrcde en het
Aansluitend
worden
ook
dat steeds meer mensen, waaronder op-
procfschrift
vallend vee! jongeren, zich druk maken
Tegenover de kritick van deze auteurs
van
Klop
geciteerd.
I-Ll
over de verloedering die zich hier en
op het liberalisme plaatst men de op-
c....
daar in de samenleving voordoet 1 een
vattingcn van Bart Tromp en J.A.A. van
verloedering die vaak wordt toege-
Doorn, dat de sociaal-dcmocratie en
schreven aan een gebrek aan discipline
hct liberalisme in ons land juist sterke
en een te grate permissiviteit. Voor li-
communitaristische trekken hcbben ge-
beralen is het wei zaak in te hakcn op
kcnd. "In hct liberalisme loopt terzake
deze revitJal van de moraal, aldus de
cen rechte lijn van Thorbecke, via
Teldersstichting.
Quack en Treub naar de vrijzinnig-dc-
Zij
zullen
stelling
moeten nemen tegen een asociale on-
mocraten. Het is ecn denkwijze die
verantwoorde op
steeds weer opduikt als al te sterk wordt
schade en overlast berokkcnt (van
geprobeerd om politiek tcrug te bren-
drugsgebruik
gen tot individuele belangen en ratio-
tot
milieuvervuiling),
zonder de principiele toleranlie ten
nele overwegingcn, een tcgenbewcging
aanzien van afwijkend, non-conformis-
dus, ingaand tegen cen dominante doc-
tisch gcdrag prijs te geven De conclu-
trine".12 Het is deze tcgenbeweging
sie luidt dan ook: "Communitaristische
binncn de libcrale traditie zelf, die de
sentimenten Ieven in brede kring en het
Teldersstichting aanboort om in te ha-
karikaturale beeld dat de communitaris-
ken op de geconstateerde rwival van de
ten van het liberalc denken
moraal. De stellingname van Van dcr
Liberalisme opgevat als een pleidooi voor een ethischonverschillige overheid bijt zichzelf vroeg of laat in de staart.
schetscn, wordt door menige
Li'>t, dat het moraaldebat binncn de
'>Ociaal-democraat,
christen-
VVD een intellectuele evolutie weer-
democraat en aanhanger van
spiegclt, kan voor hem zelf en voor de
Croen-Links bewust of onbe-
Teldersstichting dus wei kloppcn, hoc-
wust onderschreven. Libcra-
wei hij, gezicn het laatste, betcr van 'in-
len doen er daarom goed aan
tellectuele
cen ideologisch antwoord te
spreken
van
formulercn op de verwijten de communitaristen" 11
Toen hij in hct voorjaar van 1994 zijn
Aanvallen op het individualis-
gcruchtmakende interview gaf, moest
tische mens- en maatschap-
de wcrkgroep van de Tcldersstichting
pijbeeld, dat de kern vormt van
de
liberale
filosofie,
zijn
in
dialectiek'
had
kunnen
Maar gcldt dat ook voor BolkesteinJ
nog beginnen. Zijn intellectuelc motief is van vee! oudere datum. Voor hem
Nederland de laalste jaren vooral van
vormde in 1977 het in zijn ogen ecnzij-
christen-democratischc zijde gckomen,
dige, links-politieke klimaat van deJa-
aldus de Teldersstichting. Het hoofd-
ren
stuk over het communitarisme begint
loopbaan bij Shell op te gcvcn en zich,
zeventig
uitdaging
om
zijn
dan ook nict met erkende communita-
na zestien jaar verblijf huitenslands, als
ristcn als Walzer, Mcintyre, Taylor of
volkomen onbekendc in de Neder-
UJV
JJ.%
land<,c politick tc '>torten. Uit hiografi-
communitaristischc kritiek. 11' Montes-
<,c_hc gcgcvcm blijkt dat hiJ zich Z!Jn
quieu en De Tocqueville worden, na
helc Ieven al gestoord hcclt aan gemak-
ccn vlottc inliJving in de libcralc tradi-
zucht en -,chipl. Fen van ziJn groot<;tc
tic, aangcbaald als lihcrale dcnkers die
ergcrni.,-,cn i-, de wijdvcrhrcidc opvat-
het hclang van het maat<;chappelijk
ting dat aile wercldculturcn gelijk zqn.
rmddcnveld als buffer tu'>'>en individu
Dat rclativi'>mc acht hiJ een linkse erte-
en '>taat al beklemtoonden. En Adam
nis uit de j<Jren zestig die onvcrrnljdc-
Smith geldt met zijn Theory of Moral
lijk tot verval van de wcsterse waardcn
SCI!litnenls zelts als een funderende den-
moct lciden. lk vcrmocd dat ziJn erva-
kcr voor de nieuwe liberale moraalop-
ringen hij Shell daaraan bijgedragcn
vatting.
hchhen. In de toekomstscenario\ van
opgevoerd als de smeerolic van de
dcze multinational vormt annexa tic van
maat<;chappij. 1C
we'>lcr'> hezit door lundamcntali'>tische
1\let name het beroep up Smith ver-
regime<; een bclangrijke ri'>icotactor.
dient het nader onder de locp tc wor-
Uok het gelool in de gnedhcid van de
den genomen. Smith argumenteerde
men<; zict hij als een typi<;ch link.. ver-
dat memen behoelte hebben aan res-
Daarin
worden
deugden
'>Lhijn<,el, hoewcl hct volgen<; het gc-
pect en zich daarom automatisch rich-
'>chrift van de Telder<;'>tichting onder-
ten naar dat wat hun medemensen
dec! i<; van de lihcralc politieke overtui-
'gepast' vindcn.'s Deze "nnpartijdigc
gmg.1' Zijn wrevel over dat naicvc vcr-
toeschouwer" tungeert- met een verge-
trouwen
de
lijking naar het rnarktmechanisme- als
over-,tap naar de politick tc maken. "lk
de "itwisthle hand" van de moraal. Demo-
motivccrde
hem
om
denk dat Nederland vcrlangt naar ecn De Caullc"
1
~
Direct na een hijecn-
rclc waardcring komt tot stand via het
kom<,t van de Liherale lnternationale,
mechanisme van sympathievraag en '>ympathicaanhod 1'1 Smith voelde zeit
die hem tot voorzittcr kom, steldc hij
vee! voor de christelijke deugden van
he-,chikhaar tc zijn als minister-president voor ecn volgend kahinet. 15 Ook
beminnelijkheid en gevoeligheid en
hij Bolkcstein heelt de gcnocmde intcl-
van achtenswaardigheid en zelfbeheer-
lcctuclc dialcctiek dus een authentieke
sing Hij kon er echter- ook tegcnovcr
nog meer voor de <;tokijmc deugdcn
oor<;prong, maar hij verhindt deze veel
zijn tijdgenoten reeds - nict om hccn
openliJker met machts<,treven. Dat is
dat wat in ecn bepaaldc cultuur 'gepast'
voor een politicu<, geen schandc, maar
wordt gevonden, in zijn theoric eigen-
maakt het moeilijker te bcoordclcn
lijk nict hcpaald wordt door deze nor-
wclk motid prioriteit geniet
men, maar door de mening van de medemen'>en2 11 Hoe kon Smith crop
Wetenscha ppe Iijke onderbouwing van liberate moraal
schouwer" beminnelijkheid, gevoelig-
De klassick-libcralc traditie, die op
beheersing van de mens vcrwachP
vertrouwen dat de "onpartijdige toeheid,
achtenswaardighcid
en
zclf-
intcllcctueel vlak David Hume, Adam
Waarschijnlijk omdat in het achttiende
Smith, Alcxi<; de Tocquevillc en hie-
eeuwse
drich Hayek als vooraanstaande woord-
christclijke moraalnog vanzelfsprekend
vocrders kent, is volgens de Tclders-
was. De strenge kerkei!Jke leer mocht
'>lichting vrij goed hestand tegcn de
zelfs wei een beetje gerelativeerd wor-
UlV II(%
protestantsc
Schotland
de
(]
0 0
0 0
u
u..:
den door het gematigde humani<;me,
mccr in huis, dan men beoogt
dat beschaafde burgers zeds Smith en
christelijk geloof en het humanisme be-
Het
Hume zelf voorstonden. Fen actuele
nadrukken immers de eigcn waardig-
toerassing van Smiths theorie zou er
heid van de men'>, juist ongcacht wat
echter ook toe kunnen leiden dat de
zijn of haar medemensen van hem of
"onpartijdige
haar vinden. En op de tweede plaats
toeschouwer"
bijvoor-
beeld bepaald wordt door de gesecula-
heeft in elk geval het christelijk gcloof
riseerde, commerciclc elite van onze
ecn duidelijke opvatting van wat 'ge-
tijd De morele rol van de overheid zou
past' is, namelijk licfde voor de mede-
er dan op neer kunnen komen dat het
mens en zorg voor de schepring Dit
recht de annen in toom moct houden,
probleem met de toepassing van de
of Nederland blank houden.
theorie van Smith in onze tijd wordt
Het gehruik van Smith's theorie tcr fun-
door Bolkestein zelf ook onderkend a]<;
dering van een moraal is dan ook om-
hij schrijft "Het liberalisme is gdormu-
streden21 Kerkhof verwerpt het stand-
lccrd in een tijdperk waarin moraal in
punt van Brugmans 22 dat Smith's theo-
zekere zin het monopolic van de kerk
rie juist niet utilitaristi'>ch wa'>, maar een
was. De liberaal had niet zozeer he-
suhstanticlc moraal, gchaseerd op waar-
hoefte daar een eigen moraal tegenovcr
achtigheid en orenheid voor de ander,
te stellen, als wei staat en kerk tc schci-
voorstond. 21 Naar miJn mening hebhen
den. Moraal was immers vanzelf.,pre-
heiden gclijk De Theory of Moral Sellli-
kend. Voor het hedendaagsc lihera-
ments is op de ecrste plaats een "mccha-
lisme is het echter een grote uitdaging
nisme van moraalvorming", daarin heeft
om een kader uit te denken waarbinnen
Kcrkhof gelijk. Maar dit mechanisme
de dcugden de nadruk kunnen krijgen die zij verdienenn25
vooronderstelt om gocd te kunnen werken tenminste de substantiele deugden
Het aanknopen hij Smith laat, 66k voor
'waarachtighcid' en 'opcnheid voor de
een liberaal die een bezielcnd verhand
ander', daarin hecft Brugmans gelijk. In
voor de samenleving zockt, nog vee!
die zin behelzen de liberale <,malle mo-
vragen open. Hct geschrift van de
raal en hct utilitarisme dus zelf deug-
Teldersstichting geeft op deze vragen
den, die historisch gezien afkomstig
geen antwoord. Het enthou<,iaste he-
zijn uit de brede moralen van het chris-
roep op Smith lijkt mij daarom voorals-
telijk geloof en het humanisme2" Maar
nog
daarmee rijst tegelijk weer het liheralc
gefundeerd
onvoldoendc
wetenschappelijk
dilemma. lmmers, als de moraal !outer bepaald moet worden door de "i11uisible ha11d" van de "onpartijdige toeschouwer", is dan de kans niet aanwezig dat
I
626
lnhoud liberale moraal De VVD volstaat dan ook niet met een verwijzing naar Smith's "i11oisihle llimd",
die heide hronnen opdrogen? En dat
maar geeft zelf aan welke deugden de
daarmce tegelijk het mechanisme zich-
smeerolie van onzc maatschappij moe-
zelf vernietigt? Vergt een jui<,te toepas-
ten zijn en wclkc normen en waarden
sing van het mechanisme niet tevens
nageleefd dienen te worden. De partij-
een cultivering van christelijk geloof en
documcnten wensen dat burgerlijke
humanismc? Het antwoord kan niet an-
normen, zoals hct nakomcn van afspra-
ders dan bevestigend luiden. 1\laar
ken, respect voor andermans eigen-
daarmee haalt men tegelijk weer veel
dommen,
ijver,
spaarzaamheid
en
tolerantie worden gerespecteerd. Deze
wordt tegengegaan, de verkoop van al-
normcn vormen de morele basis voor
cohol aan zestienjarigen staat op de
de liberale staat en economic, die geba-
agenda, de verkoop van drugs wordt
<,eerd zip1 up de liberalc Waarden vrij-
heperkt, een genderkliniek waar je het
heid, rechtvaardighcid en gelijkwaar-
geslacht van je kind bij voorbaat kunt
digheid
kiezen wordt verboden, gokautomaten
Deze voorkeur geeft de libcralc moraal
worden teruggedrongen, de geweld-
van de VVI) cen burgerlijk karakter,
chip in tclcvisictoestellen is voorge-
dat zich scherp onder<,cheidt van deli-
steld, openlijke aanbieding van porno-
hertijnsc variant van het liberali,me die
grafie wordt door de gemeente Amster-
than<, meer hij
de l'vdA en Croen
dam tegengcgaan en de leeftijd voor
Link'> worcit aangetroften, maar die
seh met minderjarigen wordt opge-
!)(,(),
onder Fd Nijpel'> ook in de VVD de
trokken naar veertien jaar. De keuze
-;logan<,
voor burgerlijkheid is dus elcctoraal
klcurde. '''
De
ui tdrukki ng
'hurgerlijk' i<. hier niet afgeleid van bur-
aantrekkelijk
ger<,chap - het actieve lidmaatschap
moraal moct echter meer behelzen dan trendgevoeligheid.
de ciloyen- maar staat voor een levcns-
geen gebruiksartikel dat je kunt weg-
<,tijl, voor waarden zoals: cultivering
Echte
moraal
wcrpcn als het geen nut meer hcelt. Dat verzwakt het gczag van hct morele
en respect voor verschil up grond van
appi:l dat liberalen op de burgers willen
prcstatie. Het is de moraal van de bour-
doen.
geois. De libertijnsc tegenpool kcn-
De burgerlijk-liberale nor-
merkt zich door hedonisme, gelijk-
men en waarden inspireren
Bolkestein naar
de VVD vooral tot kritick op
Nu wi.,-,clcn in de westerse geschiede-
de vcrzorgingsstaat. Het Ie-
v2n hur~erll)k~1e1d en hc-
ven van ecn uitkering op kos-
dotllsme clkaat· at met cen regelmaat
ten van de gemeenschap als
van ongevecr dcrtig jaar2 H Ed Nijpels
men ook in eigen onderhoud
henutte de hedonistische golf van de
kan voorzien, wordt scherp
Jaren '60 en daar was best wat voor te
afgekeurd. De daarvoor door
zeggcn. De strakke socialc controle van
de burgers op te brcngen ho-
de puriteinse jaren '50 kon niet in aile
gere belastingen en premies
opzichten liberaal worden genoemd.
vormen een extra i nspiratie
Thans voelt Frits Holkestein goed aan
voor deze kritiek. Ook bijvoorbeeld de
mogelijkheden tot be'invloeding van de moraal in liberale richting lijkt thans doodgelopen.
dat we weer in een puriteinsc golf zit-
plicht tot het dragen van een valhelm
ten. Het hegon met de beperkte idcnti-
of een autogordel moesten, hoewel zij
ficaticplicht om zwartrijdcn, voetbal-
het verlics van zeltstandigheid en zelf-
vandalisme en fraude tegen tc gaan.
redzaamheid voorkwamen, in het verle-
Mini'>ter Hirsch Ballin moest daarvan
den nog worden gelegitimeerd via de
de lihertijnse meerderheid in de Kamer
omweg van het beslag op de collectieve
nog mocizaam overtuigen. Sindsdien is
uitgaven dat met invaliditeit gepaard
het hard gegaan: de huidige rcgering
gaat. De burgcrlijke variant van het li-
wil de verkeersregels weer scherper
beralc ethos bewijst zich daarom pas
gaan handhaven, de verhuur van ge-
echt als de VVD gedrag zou afkeurcn
welddadige
dat tot verlics van zelfstandigheid en
aan
jcugdigcn
0
De zoektocht van
heidsdenkcn en afkeer van rcgcls. 27
video's
0
is
van de prive-sfeer, prestatic, discipline
!;LTj(JCit_·,_,
n
Een duurzame libcralc
van de staatsgemeenschap, in het Frans
111';
m
. .
627
zeltrcdzaamheid lei,Jt, zonder dat de
vrijhcid, bijvoorheeld van mentngsui-
0
collecticve la<,tcndruk in het geding is
ting, voorstaat, OOk voor aanhangcrs
0
Kan risiconcmend gedrag nu or zich-
van Niersche's Llchcrmcllsch-thcorie en de
zeit al worden afgekeurd) Zoals versla-
religieuze fundamentalisren. Ecn libe-
u
vi ng a an drug<;,
tabak,
alcohol
en
raal zal deze ideeen niet verhieden,
gokken of niet veilig vrijen. F.n wat te
maar er wei mee in discu-,sie gaan en
zeggen van ouderen die hun vcrmogen
daarhij moct hi) een morelc pmitie in-
wcgschenken vMn zij in een verrleeg-
nemen. Liheralisme heeft daarom be-
huis worden orgenomcn en daardoor hun zelfstandigheid opgeven7 Of van
lang bij publieke rcflcctie over het mensbeeld.lt
overmoedige sreculatie up de heurs?
Ondanks zijn steun a an C:Iiteurs rlei-
Ot van riskante investcringen door on-
dooi, lijkt de zocktocht van Bolkestcin
dernemers die tot faillissement leiden7
naar mogclijkhedcn tot hctnvloeding
Kcurt men ook dat af: Of is de VVD
van de moraal in lihcrale richting tham
toch wat libertijnser a is het de overheid
echtcr toch doodgelopen "Omdat het
minder kost? Caar het de parrij echr om
liheralisme als politiekc overtuiging
de moraal, of toch vooral om de belas-
zich tot de overheid richt, is daartoe ai-
tingccntenJ De rarrijraad van juni jl hccft uitgewezen dat het voorlorig in
leen een berner op het orcnhaar onderwijs mogelijk", <,chrijft hij in 199on
elk geval niet om de moraal mag gaan.
Op zichzelt is dat voor liheralcn geen
lmplementatie van liberate moraal
schrecf in de vorige eeuw voor dat het
Ook over de vraag of en hoc de over-
liJke
heid normen en waarden moet hdn-
Mevrouw Schouwenaar-Framscn nocm-
onhekende route.
vloeden
zitten
liberalen
mel
De Onderwijswet
onderwijs moest orvoeden tot chri'>teen
maatscharrelijkc
deugden
een
dc dit in cen feesthundel voor Oud nog
rrobleem. De overheid moet immers
"een klassiekc formule, waarin e!ke ge-
nculraal zijn Holkcstein wilde aanvan-
neratie zich thuis kan voelen"n !3olke-
kelijk wei verder gaan In I 'J94 plaatste
stein stelt,thans echter dat de overheid
hij zichzclt nog in cen liberale stroming
(en dus ook het openhaar onderwijs)
"waarin het stimuleren van een liberalc
volgens liheralcn neutraal dient te zijn
culruur geenszins taboe is en waardoor
In zijn toesrraak tot de partiJraad van
men de minimale moraal ontstijgt die
de VVD van juni )I concludeerdc hi)
vaak in verband wordt gebracht met
dan ook dat de overdracht van nonnen
het liberalc gcdachtegoed".''' Hij ver-
en waardcn moet worden ovcrgelaten
klaarde her overwegend eens te zijn
aan ouders en scholcn. "Ouders moeten
met zijn mede-inlcider J'.Jl. Cliteur, die
kinderen orvoedcn in het beset van de
afstand nam van de neurralc overheid.
norm en die overal ter wereld nodig zijn
"Het gaat nict om de vraag 'Wei of nict
om een samenleving goed te Iaten func-
moralisme?',maar om, 'Welke moraali',
tioneren. Zoals de waarhcid spreken,
aldus Cliteur Zijn antwoord luidde,
respect voor elkaar en elkaars eigen-
"Niet de moraal van de slaarkamcr,
dom tonen, vcrdraagzaamheid en het
maar de publtckc moraal"
afwijzen van gcwelddadigheid en van-
111
Met he-
trekking tot de keuze van de door de
dalisme" De staat moct zich daarvan
overheid re hantcren middelen voegde
onthouden. "De staat stelr voortdurend
hij daar aan toe dar cen liberaal altijd
normen, in wctten en regek We heb-
UlV
ll·'Jr,
hen al tc vccl wettcn. De staat hcdt
hruikcn. Een heleid van individualise-
grotc mocitc al die rcgcls tc handha-
ring en marktwerking kan cvenzcer lei-
vcn. lk
den tot meer criminaliteit en tnt verlies
niet hoc de staat ook nogal-
ZIC
kan
van organisatic-idcntiteit bij instcllin-
propagcrcn IIIJ zou onder die last bc-
gcn zoals universiteiten. sncialc verze-
gcmccn
mcmcliJkc
normcn
Z\vijkcnl' ~~
keringen en omroepcn. 1-citelijk zijn
1\bar aldus blidt het problccm bestaan.
dezc als neveneflcct hcstempelde gc-
In ccn 'ichcrpzinnig con1mcntaar zcgt
volgen van het gcvoerde belcid ook de
Heldring, "Heel nwoi. maar wie schriJft
aanlciding voor de VVD om zich met
de school dat voor" Dat kan. althans
normen en waarden te gaan hczighou-
voor wat de openharc school bctreft.
dcn. i\laar zijn het wei nevcncfkcten
toch aileen maar de ovcrheid docn~
Zijn ziJ niet gewoon hct gcvolg van de
i\bar de ovcrhcid moet nict moralise-
heperkingcn die zijn ingebouwd in een
c
rcn. volgcns Bolkestcin. i\loet dan ccn
belcidsmatige voorkcur voor marktwcr-
nict-moralisncnde ovcrhcid de school
king en individualiscring en cen afkeer
voorschrijvcn
Hicr
van belcidsinstrumenten. die recht kun-
De Teldcrsst1chting zoekt de implc-
men en waardcn die in de verschillende
mcntatic van de liheralc moraal dan
<,ectoren van de samenlcving moeten
ook 111 hclangrijke mate in een indircctc
kunncn worden belccfd en aan het rcla-
klopt icts
tc
met" 1 '
mnraliserenc
nen doen aan de nnderscheiden nor-
Hij hedt gelijk.
hcinvlocding van menscn door de ovcr-
tionele karakter van de mcnsJ Voor die
llCid. via de band van hct beleid. ~kt
<,telling is zeker wat tc zcggen. Were!
gcschrilt bcvat daartoe bchalvc ecn pa-
hiJvoorbecld de zorg van de minister
ragraal over de publickc moraal. ook
van Binnenlandsc Zaken vnnr de inte-
dric
wetgeving
griteit van de politicke partijen nict
i"luridische en bcleidstechnische indi-
voorafgegaan door zijn eigen wens om
paragrafen
viduali~cring",
over
~~van
vcrzorgingsstaZlt
politiekc partijen mecr tc Iaten <,pon-
naar waarborg'itaa( en I'Sociaal-ccono-
soren7 En werd het pleidooi voor de
mische vernicuwing"). Men verwacht
geweldchip in tclcvisietoestcllen nict
daarvan ccn positieve impuls voor ecn
voorafgcgaan door de toclating van
lihnalc moraal. Op zichzelt gaat cr van
commcrciclc omroep in ems land? Dczc
maatschappcl1jkc structuren indndaad
spanning tussen de bclcidsvoorkcuren
ccn zckcrc impuls uit naar de moraal.
en de gevolgen daarvan voor de nor-
I let is cchter de vraag of de normcn en
men en waarden leidt crtoe dat ecn
waarden die worden u1tgclokt door hct
hurgerlijk-liberalc politick wcllicht nog
bck1d van 1ndividualisering en markt-
mccr behoefte hccft aan direclc bc'ln-
wcrking dat de Tcldersstichting voor-
vlocding van de normen en waardcn
staat.
dan een christcn-democratischc.
wei
ovcrccnkomcn
met
de
tcgcliik gc\vcn-,tc nonncn en waardcn
van cigen vcrantwoordelijkhcid. zclfrcdzaamheid. latsocn. respect vnor rcgcls.
hct
nakomen
van
afsprakcn.
Een uitweg uit de liberale patstelling? Tegelijk raakt het liberalisme daarbij
respect voor andermans eigendnmmcn.
tclkens weer verzcild in de patstclling
qver.
die opgerocpcn wordt door het blokke-
spaarzaamheid
en
tolcrantie.
Mcnscn en organisatics kunnen hun
rendc concept van de ethisch-neutrale
vrijhc1d en zelfstandigheid onk mis-
ovcrheid. De vraag moct daarom wor-
( IJV
II%
1:
0 0
0 0
u
den gesteld of het concept zelf wei va-
altijd wecrloos zijn tegenover de claim<,
l ide i'>. Waarom was er in de vorige
van de maxi male moralcn, of het nu om
eeuw gecn probleem toen het onder-
fascismc, racisme, nihilismc, ot etnisch
wijs tach door de liberalc meerderheid
en
van 1857 bij wet werd opgcdragen op
Lihcralisme opgevat als een pleidooi
te leiden tot christelijke en maatschap-
voor ecn ethisch-onverschillige over-
religieus
fundamcntalisme
gaat.
pelijke deugdcn) Het antwoord luidt
heid bijt zichzelf vroeg of laat in de
omdat dit- net als bij Smith en Hume
<,taart. Dat inzicht was tussen de beide
- ook na de hanse Revolutie de van-
wereldoorlogcn
zelfsprekende
Enneus
morele
gemecnschap
was, waarin aile burgers, 66k de lihera-
krachtig
Heerma
wij<,t
aanwezig. daarop
17
llolkcstein ontdekt het opnieuw. Maar
len, waren opgegrocid en leefden. Aan
hij komt er nict uit. "Het liheralisme,
het eind van de vorige eeuw was nog
als politieke theorie met een moreel
98 '){, van de hcvolking lid van cen
agnostisch uitgangspunt, voorziet niet
kerk. Die vanzeltsprekendheid i<; verlo-
in een hegrippcnkader, dat de noodza-
ren gcgaan. Maar dat betekcnt niet dat
kelijke moraal explicitcren en funderen
die morele gcmccnschap niet ook wcl-
kan. De liheraal rest hooguit cen ver-
bewust ondcrhouden kan worden. Het
wijzing naar de instrumentele waarde
recente christen-democratische rapport
van hct christendom. En van andere
'Publieke gerechtigheid en de Europese
god,diensten (want de ovcrheid client
Unie' zegt ronduit dat de door joods-
immcrs ten aanzien van de verschillen-
chri'.telijk gclool, antieke cultuur en
de godsdiensten neutraal te blijvcn)" "
gcstempelde
Zijn er, met inachtneming van deze
Europcse identiteit het rcchtsstatelijk
modern
humanisme
overweging, uitwegcn uit de patstelling
kader dicnt te bepalen, waarhinnen
waarin de VVD telkens weer verzeild
Islam en Oosters-orthodoxie zich een
dreigt te raken als zij cen liberale mo-
legitiemc pick in de Europese cultuur
raal probeert te introducerenJ lk mecn
kunncn verwerven."' De vraag is daar-
dater verschillcndc mogelijkheden he-
om of de liberalcn in de loop van dcze
staan, met een oplopende mate van in-
eeuw niet ten onrechte van een neutra-
schakeling van de ovcrheid en dus
le overheid zijn gaan spreken, terwijl
afnemcnde mate van neutraliteit·
zij eigenlijk een staat hedoelen, die individuen en groepen in religieus op-
(I) De eerste mogelijkheid is dat de po-
zicht geestcli)ke vrijheid garandcert.
litieke partij en haar leidcnde politici
llerust deze geestelijke vrijhcid niet op
zelf een moreel appcl doen op de be-
het concept van de door modern chris-
volking De ovcrheid zelf wordt daarbij
tendom en humanisme gestempeldc
nog niet ingcschakeld. De Teldcrsstich-
mcnselijke waardighcid, die zich aldus
ting wil ook liever geen mora]i<,crende
onderschcidt van fundamcntalistische
ovcrhcid, "Wij Ieven in ecn omgekeer-
(66k de christelijkc en de seculiere) re-
de wereld als de overheid de burgers
gimes! lk dcnk dat daar wat in zit.
via postbus 51 moraal voorhoudt, ter-
l.iberalen vatten een ethisch-ncutrale
wi)i bij de hevolking zelf cen grote hui-
overheid opals ccn ethisch-onverschil-
ver bestaat om over andermans gedrag
ligc overheid. Maar die is niet in staat
ccn oordeel uit te spreken. In plaats
om de <,amcnlcving bijeen tc houden.
daarvan zou er een acticvc burgeriJ
Een ethisch-onvcrschillige overheid zal
moeten zijn, die werkt aan het in stand
UlV II%
houdcn van een voor een beschaafde
te" en het voorschrift "Uw ja zei ja en
maat-;chappij zo belangrijke publieke
uw nee zei nee". Daarom zou de VVD
moraal, die gc'individualiseerde mensen
voor het uitdragen van deze normen
medc in het garcel houdt. Politici moe-
kunnen vertrouwen op de kerken, waar
ten vooral politicke, sociale en culturc-
immers de helft van de bevolking bij
lc omstandigheden zodanig b6nvloc-
aangesloten is. De door de Telders-
den, dat gc'individualiseerde mensen
stichting aangehaalde Amerikaanse filo-
eerder de neiging hebben tatsoenlijke
soof Macedo zegl: "Religious comnumitics
dingen te doen dan onfatsoenlijkc. De
»lily he csJ>cmtlly he/;,ful /Jere". 11 [r is iets
bcste manier voor politici om het
minder vcrwantschap met de opvattin-
nonnbesef in de samenleving positief te
gen van het Humanistisch Verbond, dat
be.invloeden, is een gocd beleid te voe-
zich in de strijd tussen libertinisme en
ren, open te staan voor een dialoog met
burgerlijkheid nict wil uitspreken
Bij
burgers en zich onberispelijk te gedra-
delcn van hct Verbond ligt echter wei
gcn" '" De Tcldersstichting blijft aldus
steun voor de liberale moraal. Ook in
voor wat de overheid betrcft strict bin-
delen van de Islam -
nen het postulaat van de
discussie
cthische ncutraliteit, maar
Mohammed
vindt
"dat
een
liberalc
stroming het neutralitcitsidee tTHJet opgeven en zich Ktiel hehoort in te zetten voor de bevordering van hepaaldc
deugden
die
esscnticcl zip1 voor het voortbestaan van een liberaal stclsel".
4"
Een politie-
kc partij client als beweging du, wei een morecl standpunt uit te dragen, maar zij mag dit niet van de overheid vcrgen.
Als liberalen afstand
Frits
de boeiende tussen
prof.
Arkoun
Bolkestcin
en
bewii'>t
willen blijven nemen het42 -, het Hindo6sme van een middenveld dat publieke taken uitoefent, dan zullen zij met een cultuurpolitieke handicap door het Ieven moeten blijven gaan.
en het )odendom i' die stcun te vinden. Het vertrouwen op zulke geestelijke bronnen gecft in elk gcval een dicperc verankcring aan de beleving van normen en waarden dan electoralc trendgevoeligheid en versterkt het gezag van het morelc appel. In
het
bcginselprogram
van de VVD heeft in het verleden terecht een ver-
Ook bij de tweede mogelijkheid
wiJzing naar zulke bronnen ge<,taan. De
vertrouwcn op andere private organisa-
studie van de Tcldersstichting neemt
ties, wordt de overheid nog niet inge-
daarvan veel te gemakkelijk afstand.
(2)
Zo is cr bijvoorbeeld een
Daarbij wrcckt zich dat in deze studie
zekcrc overccnkomst tussen de ge-
eigenlijk geen literatuur en expertise is
-;chakeld
noemdc hurgerlijkc normen en voor-
verwerkt over de wijze waarop normen
schriften uit de lliJhel In hct gcwenste
en waarden tot stand komen en worden
respect voor andermans eigendom her-
gehandhaafd. Men volstaat met de be-
kent men de geboden "Cij zult niet sic-
zwcringsformulc dat dit vooral 'spon-
len" en "Cij Zllit niet begercn", terwijl
taan' client te gebeurcn. Cemecnschap-
het nakomen van afsprakcn wordt ge-
pelijke waarden kan men indcrdaad niet
vordcrd door het gcbod "Cij Zllit geen
crecren, maar ziJ hebben wei met zin-
vak getuigeni-. sprcken jegens uw naas-
ervaring te maken. Die ervaring komt
m
n 0 0
niet spontaan. Mensen hekven zin a\-,
dan komt de aap uit de mouw, "Siecht-,
0
zij
contraqcrvanngcn
daar waar het middenveld open hare ta-
c
kunnen interpreteren ir1 tcrmen van cen
ken aanvaardt en dus verstateliJkt, zul-
verhaal ot een traditic." Contrast-
len lihcralcn er afstand van nemen""'
zogcnaan1de
crvtlringcn doe jc op in ..;;ituatie~ \Vaarin
Daar zit de kern van het morelc pro-
je indrrngend met gocd en kwaad
hlcem van het lihcrali-,me, dat ook in
wordt geconfronteerd. A\-, mensen zich
de internationalc litcratuur niet onder-
daarvan hewust worden, krijgen zij of-
kend wordt. J)aar spreekt men met
wei gevoelcns van machtelooshcid en
evcnvcel
cynisme ofwel zij heseffen dat een an-
groepen en a55ociaties waarin cultuur
dere cultuur nodig is. Het hangt er
hclecfd kan worden, zoals vrienden-
gcmak
van
nret-statclijke
maar vanaf in her kader van welk ver-
netwcrken, gezinnen. kerken, culturck
haal of welke traditie men deze erva-
verenigingen, professionelc vcrhanden,
ring interprcteert. Zulke verhalen en
vakhonden. universiteiten en de ma-;sa-
tradities worden aangchoden door hct
media"' Maar hoe kunnen groeperin-
christendom en het humanisme, maar
gen van hurgcr..;; de organi-;atori~:.che en
ook door het hedonisme, Ncu'
en
tinanciele kracht opbrengen die nodig
het religieus of etnisch fundamentalis-
is om de grote culturelc instellingen
;\-'}C
me. Wie te vee\ vertrouwt op spontane
van de modcrnc samenlcving, het on-
processen voor wat de normen en waar-
derwij'>, de univcrsiteit en de media,
den hetrdt en tegelijk overal de markt-
"spontaan" in beheer te nemen' Ook de
wcrking en de individualiscring laat
liberale denker Andreas Kinncging die
oprukken zou welcens hct deksel van
zijn kindcren in de lihcrale dcugden
het tundamentalisme op de neu-, kun-
zou willcn opvoeden is zonder ovcr-
ncn krijgen Bcter is het daarom de pri-
heidssteun niet bij machte orn met zip1
vate organisatie'> die tot de gewenste
medestanders samen '\pontaan" het ge-
normen en waarden kunnen bijdragen
wenste ondcrwijs op her door de over-
positid te hejegenen Zein hejegcning
heid vereiste kwaliteitsniveau te doen
bli)kt hijvoorbeeld niet uit de recent
gevcn. Als de overheid de menscn niet
mede door de VVD-Tweede Kamcr-
helpt het door hen gewcnste onderwijs
tractie
de
tot stand te hrengen, zal het niet van de
Winkelsluitingswet hewerkstelligde op-
grond komen. Als burgers aldus hun
oftering van de gemecnschappelijke
klassieke en sociale grondrechten wil-
in de
Arbeidstijden-
en
vrijc zondag, waardoor in de toekomst
lcn uitodencn, zal dat via hct recht en
de christelijke gemeente niet meer vol-
via hekmtiging overhcid-.optreden vcr-
tallig op zondag bijeen kan komen.
gen In de lihcralc redenering blijlt de-
Maar het hctrcft niet aileen de kerken.
ze socralc verantwoordelijkheid van
Mecr in het a\gemeer1 mag Bolkestein
burgers echter machteloos, of zal gepo-
dan wei stellen dat lihcralen "voorstan-
litiseerd moeten worden tot een vorm
ders zijn van aile spontaan ontstane
van nationaal onderwijs"'' t·daar dat be-
groepen en groeperingen, die de ruimte
tekent staatspedagogiek Als liheralcn
tu-.sen het individu en de staat vullcn"
afstand willen hliJven nemen van een
Hij stclt zelfs "dar daardoor cohesie aan
middenveld dat puhlieke taken uitoe-
de maatschappij wordt verleend en tra-
fcnt, dan zullen zij rnct een cultuurpoli-
dities en waardcn van generatic op ge-
tieke handicap door het Ieven moeten
ncratie worden overgedragcn"
blijven gaar1. Maar dat is niet zonder ri-
i\1aar
( llV II·'Ji•
<;ico\. Want de moraal i., inderdaad niet
nisatie<; en afvloeiing van oude - hct-
mecr vanzelf-,prekend.
gcen in om ondcrwij<,- en omroepbe-,rel
I i) Een dcrde nwgelijkheid i'> daarom
wcrking van dit overheidsoptreden niet
her geval is - hocft voor verstarrende ecn overheid.,helcid dat deze ver-,chil-
te worden gevree<;d. Men komt hierbij
lcnde private organi<;atie'> die normen
wei voor de vraag te <,taan welke orga-
en waarden uitdragen, wei in de gele-
nisaties wei en welke nict kunnen wor-
genheid <;telt om zich met inachtne-
den gcfaciliteerd, maar die vraag is in
ming van door de recht.,-,taat ge'>telde
de praktijk van het onderwijs- en om-
ei'>cn van dcugdelijkheid en bekosti-
roepbelcid beleidstechnisch hanteer-
ging"voonvaardcn in onderwijs, on1~
baar gcmaakt, zonder in extremiteiten
roep
te vervallen-" 7
en
sociaal-culturccl
werk
te
manifc.,teren al'> men daar op eigen
Het wekt daarom ook gcen bevreem-
kracht niet voldoende toe in <;taat is.
ding dat deze derdc variant ook door
Deze mogeli,kheid is liheraal omdat ai-
sommige liberalen wei bcpleit wordt.
le organi<;atics gcliJk worden hehan-
Zo beplcitte (]ireur in plaat<; van het
deld, in die zin behoudt de overheid
postulaat van de neutralc secular stale de
haar neutralitcit. Zij i'> niel in <;trijd met
term 'pluriforme samenlcving' En, be-
de liberale voorkeur voor zo min moge-
seffend dat hij daarvoor niet icders in-
lijk ovcrheid.,bemocicnis met private
stemming zou krijgen, voegde hij daar
organisatie'>, omdat het criterium voor
een plcidooi aan toe voor het actief fa-
overhcidS'>teun gelegd kan worden bij
ciliteren door de ovcrheid van een plu-
de aanvulling op datgene waar men op
riforme cultuur.'" Dit plcidooi is in het
eigen kracht toe in <,taat i'>. Daarom is
geschrift van de Teldersstichting echter
er geen '>prake van het "baas in eigen
ver<;mald tot "het vcrsterken van morelc
huis en ht:t huis op kmten van de ge-
kadcrs die inherent zijn aan de heden-
meen-,chap". Tegelijk wordt voorkomen
daag'>e liberale samcnlcving en die in
dat deze organisaties aan gezag inboe-
de naaste toekomst naar aile waar-
ten omdat zij zich in dienst moeten
'>chijnlijkheid aan betekenis zullcn win-
stellen van rcclamedoeleindcn, zonder
nen in plaats van afncmen". Daarmee
welke een kwalitaticf verantwoorde
doelt men op hct humani.,me, want "nu
maat<,chappelijke manifc.,tering tegen-
de helft van de bevolking niet mccr in
woordig nauweli1b meer mogelijk is.
Cod gelooft, kan men mocili1k het
De door liberalen gcuite VJTe'> voor on-
chri-,tendom als sociaal element aan-
derdrukking van het individu door zul-
prijzcn" Bovendien: "de mens i'> ook
ke organisatics i'> wat overtrokkcn.
zondcr godsdienst een moraal wezen"
Over hct algemeen is er zoveel aanbod
Het liberalisme "biedt wellicht gecn be-
dat vriJe toe- en uittrcding mogclijk
zielend vcrband, maar wei een complex
zijn Bovendien i'> het in ons land ge-
van normen en waarden, dat als voc-
bruikelijk dat de ovcrheid via bekmti-
dingsbodem kan dienen voor de bloei
gingsvoorwaarden,
algemene
van een democratische markteconomie
democrati-,ering<;wetgeving, ciscn stelt
en een kader vormt voor een modus vi-
tcrzake van de medcconstituerende rol
tmult voor mensen met uiteenlopende
van personcn binncn deze gemccn-
levenswijzen en overtuigingen. Voor de
ol
bij
'>chappcn. AI, de regelingen voort'>
multiculturele samenleving liJkt de con-
open zijn voor nieuw toctredcnde orga-
scrvatief-libcralc moraal al mel al gccn
0
0
::0...
slechte basis".'" Deze versmalling valt
baseerd op de liberale deugden, zoals
0
te hetreurcn, want het humanisme zal
die belcdd worden door de oudcrs. En
0
li :t
u Vl
cC
aileen nict bij machte zijn om de mo-
dat ziJ bovendien het recht krijgen om
raal te dragen. Daarvoor zijn de men-
studenten te weren die deze tdentitcit
senrcchten, waarop men zich graag beroept, toch tezeer formele rechten.
niet onderschriJven'"' Tegclijk zou dit standpunt verder uitgewcrkt moeten
Materieel geven zij niet aan hoe men
worden. Her betekent trnmers dar hct
met de aldus verkregen vrijheden client
liberalisme een soortgcli)ke posittc be-
u..J
om te gaan. Ook het humanisme zeit
trekt ten opzichte van de smalle moraal
::0...
wil zijn aanhang geen moraal voor-
als andere brede moralen, waartoe ge-
schrijvcn, dat moeten de autonome in-
zien hun rccentc intrcde in ons land
dividuen zelf bepalen.
ook andere religies en levensovertuigin-
Deze derde mogelijkheid geeft aan dar
gcn dan het christelijk geloof en hct
liberale cultuurpolitiek een optimum
hurnantsrne ziJn gaan behoren. Her zal
kan nastreven dat ligt tussen volledige
daarrnee op de kiezcrsrnarkt rnoeten concurrcrcn en in het par-
vcralgcmcni'icring en vol-
ledige
verzuiling.
Heide
zijn niet in het belang van ecn duurzamc liberalc moraal. De staat is in deze optiek nog wei neutraal, maar niet meer onverschillig Zij behelst aldus een modern antwoord op de constatering
van
Bolke-
liberale patstelling ligt in een actieve facilitering door de overheid van de
stein dat hct libcralisrnc in
tijde
van
Adam
Smith,
tocn de moraal vanzclfsprekend was.
ten. Die crkenning is op
oplossing voor de
zichzelf tcrecht. Het lcidt er echtcr toe dar, door Cliteur en Kinneging wei beplcit, onderwijs over de grondbeginsclen van de Nederlandse staat - zoals in hct vak civics op de Amerikaanse highschool -
verschillende
een fundarnenteel andere situatic vcrkeert dan ten
lement compromissen slui-
Een werkelijke
nict gcfundeerd kan wor-
private organisaties
den in ecn liberale rnoraal aileen, maar zijn grondslag
die normen en
zal vinden in een "overlap-
waarden uitdragen.
pcnde consensus" tu<;sen brede rnoralcn. Cczien de
(4)De vierde rnogelijkheid houdt in dat
ornvang van het bijzonder onderwiJs
de overheid ook zelf bepaalde normen
(66k hct algemeen-bijzondcre) en van
en waarden uitdraagt. llijvoorbeeld via
de cornrnerciele omroep zullen een na-
de openbare school en de door de
tionale school en een nationale orn-
VVD gewenste nationale omroep. Dit
roep,
zou een tcrugkeer betekenen naar het
meerderheid voor gevonden kan wor-
als
daar
politick
a!
ecn
ncgenticnde eeuwsc standpunt, waarbij
den, echtcr slcchts ecn beperkte reik-
de idee van een neutrale staat wordt
wijdte
opgegeven. In de internationale litera-
sarnenleving. Her is daarom de vraag of
tuur is ook steun voor dit standpunt te
dcze vierde variant voldoende effcctief
hebhen
in
de
Nederlandsc
vinden. De eerder genoernde Macedo
zal zijn orn het gewenste kader voor de
beplcit onder andere dar de Arneri-
liberale deugden te bieden. Beter zou
kaanse
ccn
het dan zijn om ccn vak a\<; ciuie~. maar
pedagogische identiteit aannemen, ge-
dan in de zojuist ornschrcven twecde
opcnbarc
univcrsitciten
c:IlV I !.'16
vorm, voor a\ het ondcrwijs vcrplicht te
het CDA de A van appcl in de naam
5tellcn. Dat pa5t echter eerder in de
heeft staan - maar erkent de staal wei
hierv66r
dat zijzelf een morccl fundament heeft
heschrcven
derde
variant.
m
en dat zij ten behoeve van de in stand-
Conclusie
houding van dat fundament de verschil-
len werkelijkc oplmstng voor de lihe-
lende moraaldragers dient te respec-
rale pa\<.tclling ligt hehalve in het mo-
teren en tc faciliteren. Zou zo'n liberalc
rele appel dat libcrale politici uiteraard
conclusie een probleem zijn voor hct
zullcn docn, in een actievc lacilitering
CDA: Misschien. De partijpolitieke
door de overheid op voet van gclijk-
profilering wordt moeilijker. Maar is
heid, met inachtncming van rechtssta-
het niet aantrekkclijker om gelijk tc
telijke ei<>en van deugdelijkheid en in
krijgcn dan gelijk te hebben7
aanvulling op de eigen mogelijkhedcn, van de vcr<>chi\lcnde private organi'>a-
Dr. CJ Klo/J is adjtmct-direcleur ua11 hct
tte'> die normen en waarden uitdragen.
WeleJJschappelijk lmtiltwl uoor hcl CDA
De <,Jmenlcving kan god5dienst en levcn<>heschouwing a\5 bronnen van zin,
No ten
moraal en ideecn omtrent 'hct gocde Ie-
t\} I< C'lfrndei~/J/,d, 5 maaJt 19()4
Pro! mr ~L\1 Tcldcr<:.<:.tlchtlng, Tuw'n l'nJ/1/rJPCiden fli!lnnillr~mc (\-CravcnhJge j()f)5) 1)1-95
ven' nict ontheren. 06k niet als hron
/Jcid
van de 5mallc moraal. Vanuit deze ver-
'VVL) onder\verrL zich aan zclrnndcrzock'
<,cheidcnheid zal hewu<,t gczocht moe-
Trouu1, apnl Jl)<)(1 VVD, Lr/Jcrulc dcu!)am, rrcadvtc<; voor de tht:mJJag lnclivtdualt'>clJ!lg en ],herall'>lllC op 11 mc1
ten worden naar wat gemeen<,chappe\ijk is. De maatschappelijke consensus
11)9(J
over het 5amcnlcven in een democratic
19fJ6 (J
vattingcn cen lcgitiemc pick hehbcn, zegt Vroom terecht.' 1 De bovcn be-
Papendn:cht 1\-Cravenhage 16 apnl
'NiJpels Wttlt van Thorhecke', TroruP, 24 Jlllll
kan pas werkeliJk ontstaan via puhlieke gesprekken, waarin (J(Jk religicuze op-
1n
j(J(J6)
'VVD-partijraad venvt):.Ot poltttek morahc;me nJur de rnec;tvaal( De \'o/kskrlmt, 2/t JUill 199(J
7
schrcven derdc variant is daarom een
K Croenveld, 'De VVD hce!t aileen teb tegen het woord morult:..me' De \'o/bkr1111t, 2H JU!ll 1906
zinvol antwoord op het morele pro-
Recent nog RenC Cupcruo:;, 'De tdeologJ<.,ch.e
hlccm van het libcralisme dat zich niet
adrenultnc van de VV!Y, /11/cnJH.ildil, 20 <.,ep-
neerlegt hiJ vrijh\ijvcndheid en evenmin
kic5t
voor
temher I t)96, ll 1 )
/Himlldtdil, 20 c;eptember l <)C)(J, I~
lc traditie'
5taatspaternalismc.
Verdere JUridi<.chc individualiscring ge-
Cerry van der Lt'>l, 'Lk pre-Nqpe!JJan'>e ldKra-
l 0 Tussw!'nJhit)I'Odin'd m {lillcmllllsnlc, 1I
Tuw'n Pnjhlt;unrdlmd
m fli!lmwli~me, 28.
koppcld aan een moreel appel door po-
12 Tih~m Prtj/1/tjPCHdiJcd nt fldlmwlt~mc, 27
litici, z(JJ!s de Tcldersstichting bepleit,
l ~ Tt1,scn Prij/1/iJPntd/Jetd en {lillmwlt~mc, ~J3
Dn ge-
is daartoe niet gcnocg. A\, de VVD het
c;chnft ll)kt op drt punt te breken met het
daarhij laat, dan zullen minder toleran-
Em 'flctntodJt
tc gecstcliJke krachten de macht willcn
Cravenhuge· prof. mr B t\1. Teldn'>'>ltchttng
menc;heeJd dut werd mgenomen JJrlilf
Jc jt!osoftsc!Jc
Ill
ri/Jcru/t~lllf
_tjlond~/,1!/fll ( 'c;"
!9.S7). Zte Wdlned van der l31c:.. en Marcel ten
grijpen Tot 5chade van de liherale mo-
Hooven, 'De <:.chl)ngeo.,talten van Bolkc:.tetn',
raal. Vroeg of laat zal de VVD ook tot
TroutP, l 0 september l t)94, 2 en Murcel ten
dcze conc\u.,ie komen. Zij zal alsdan
Hooven, Hct dcbat over de nwruul· VVD,
t-Iel
het chri'>ten-democrati5che model voor
dc/Jt/1
78
cultuurpolitiek overnemen. In dat mo-
I~
de
1110111111
u\msrerdam: Trowp
8 Jllllt I 99() j(J
1()fJ(J i
Van dcr l3]e<., en ren llooven, () (__
I") 'Bolkc..,tern Ieider wcreld-!Jheralen',
del hchoort hesli<.t nict aile moraal tot de staatstaak - dat is de reden waarom
OPfr
Tih\,t'/1 l'rij/J/t]Pflltf/Jn,/ 1'11 /ld/CIHdfi\,mc, 2
De Tdel]rlluj,
n 0 0
::L
17
Bnlkc<>tclll 'De lrhcralc moraal h
cleur van de cchtell]ke <,]JJpkJmer lwudt de
NRC'Ht~JJ,/d,/Ji,d,
wetgever gccn hzdt, zool<.. h11)kt u1l het Jell dat
plaato., en tijd'
0 0
r
ir
18
u lf)
0:: UJ
c..
december
vcrkraLhting b!llnen het huvvTlqk met \tcun
[\)())
L ,\ ltllclc '-f!hJ/Jddul ()per ,/c mor,,d(doAlam Snutl1, dJ<.,'> (rdhurg Tdhurg
van de VVD r..trJihJor 1<.. ge<..teld
HruglllJil'>, Jtl(Jc
ii
~
l'd!l
) 1 P B ( -l1teur, 'I )e nwrJal van hct I dwral i"me'
llnrvcr.;,rty Pre'>'> I 9ti~J'I
l'l A
cOII/nnrlll
Knkhol, /)c 111CII' I' cc11 dlil}'>ll!} ,/1(1 A/,nn S1nd/1' thco1ic l'dll Jc mo1dc _,fcr'oc/cn, (J\1cppcl 1')()21 1,4
20 Kcrkhof. o L, [(/)- 17~ [)e c,octaul-dcnwuati'>chc rdcoloog NauLJ he-
2I
roqJt
ztch
met
hctzcl!dc
Bolke~lein op Sm1th
ongmcrk
)1
(Rotter dJm, z 1 1 22R
De \'olbkitl!ll 2-t-
1-1
.15 I
BurgeT~chap
/<.( ,/ /,mde/<-/J/.d, JU!ll 1996
~(J
de
locp
Soudlrsmc
N
L/iir(
17 F lleerma, 'Hct dcbat over de mOTaal CDA,
Het ,lc/J111 or'cr ,h mor,Jdl
/-\m'>lerdam
Trouw
19CJ6J ()5
22 Z1e noot 18. 112-1
L ,
1R Ceulccrcl door
'4
24 Schelten~ heeft hetzellde hctoogd met betrekkl ng tot de thconeen van Ra\v]o:., en H<1berm<1:. Schelten~
D.F.
,lc Ewofl('(
nr
Cravcnhagc \99(J) 291-'2')2
[)cmoLrilll( i, !9().1/51 236
21 Kerkhol, o
\X-'etcmchappelqk ln<..l!luut voor hct CD:-\,
PH/JIIckc Cncc!Ttr!j/Jci,i
d1e vindt h1j
L Nauta en P Pckclhanng,
onder
illlll 1996
Heldnng, 'Her !ibera]J<,mc a]<, koekkoek
1 1\
rclc ba<:.i<:. voor hurger<,chap cchtcr ccrdcr rn zo<1l\ hq
in. l.r/nr,i/c !ldd(/1/nl, een
( )ud tcr gelegenherd van ZIJll 75'-.tc vcnJarc\ag
mJar '\ympathtc"
~en
CyiJrgy Konr5d
1 1)().1
bundel op-.tc!lcn Jangeboden aun prof mr PI
om )ern de \lluatre van ccn andcr tc vcrp!JJt-
en b\Tt<.huarhc!d
1 december
F. Schouwena;:n-f rJm<..en, '( )ver opvoe-
J
dJng en onderwijo:.,'
tu-.o.,cn de l!ldrviducn hchoch, het vermogcn
'>Cculicrc verhalen over het helung van !Jcldc
J(...Jdcr<..-
LOIJIIII!WIL!rhmf,
Trouw 1(Jt)(J''
ul..,
Lqn core!crcnt Pckclharing zockt ccn mo-
('II
\-CrJvcnhage
I· Bolke<..tt'lll, 'Hoc vcrlondigr de ldwrJJI ?.I Ill verhaal""'' I /1 t dcht~t oPer 3c l1101dill ':,Amsterdam
13 Dr..,
ale; hr1 -.tclt dat burger-
o.,chap nict vanzcH grocrt
LdnTdL'm(
'-.t!Lht!ng
J
'Procedurele democratic en
menscnrechten', in. E. /urgen~. /)c ~/cncH t<~fclcH
J.L. Helclnng, 'Het ldX'ralJ<,nw
al<.. koekkoek', 19 Ti1'-~CII
[\]R_(',H,w,lc/~b/d,l,
40 Tits~CJI !'trj/liiiP(id/Jn~l Clt/ldlmrd/rqJJt',
41
Jlllll
199(J
1'11/HI)tlC11,/11cr3 nr {ldlcnrulr~mc, <) 1 _(J) (J
l
Stephen l\1acedo, Community I)Jver<..llV ztnd
'Baarn 1992) 115. Verhe!Jerend over de rclatJC
C:rv1c Education. TmvarJ a LdKral PohtJLal
tu<..<..en ],beral,~me en chrl\tclijk geloot is nok
Sue nee ol
C. f. Bui)S, '\Xlat hezlelt het l!heralJ<,!llC
PolrLy,
HuPc!)rrr_l},
loch~
lnc!JvJdual
SOc jaargang, nummlT 2. JUnl 1()96, p
and
Sth r,d fl/nlo~tljl/Jy ~
over
Commun1tv,
St<1te
the
1( amhndgc
Llrllvcro:.,iry Pre~<:>, \V'tnter 1tj{)(J
5(J-()()
25 F Bolkc<..teln, 'lloe verkond1gt de ld)craal Zt]n moraa]~'
(:roup Lde'
themJnummeJ
Hd
3dJdl
Oiler
de
IIIOI
1Am'>tcrdam
Number DcmoL
aan het dehJt over de moraal dczc hhcrtl)nse
&
tdlre ! .Am'-.terdJm (:on tact 1994 1
WIJZC waarop cultuurvormrng tot \tam\ komt 44 Hd
lliLlrdlll (Am~terdam
,/ch,Jt o!'cr de
Trouw
1<)l){JJ 2(1
tuJgt echter nli:'t I -let hlqvl'n de rndiv1duen d1c zeit moctcn hcpolen \velke moraal ZIJ aanhan-
p 267
41 B!Jvoorbeclcl H Stoker, /s PldJCII Hddt znr. Pld~jcH JJddf (;od ~ 1:Loetcrmcer j(J941 hehandelt deze
trek in de optick van D66. dat "al\e:. moet kunnen'', TuJwl', B oktober 1CJ9(J ZIJn betoog over-
Volume 11,
42 F11t<, Holke'>teln, 'i\1ohammed Arkoun' J,f.nu
·rl-ouw, 190(1 I 30 2r1 C _] Wolllen'-.perger ontkcnt in znn bl)lhage
1
r
45 Vgl Kyml1cko \Vdl, 'LtherallndJvJdua!J'>lll and ]_~hera!
gen en VIJ de dcmocratJC terzake tot ecn meer-
Neutrality' ft/1rL~
()lJ
1fulv IIJW), .'!1>7
derhe!c\<;regel komcn. Over de 111houd
4(J Heerma o.c .. 66
wd l_)(J(J geen lllhprakcn doen, de part11 be-
47 \Xlctcnschappelijk ln~tttuut voor het (I )A,
pcrkt z1ch tot het ])(.:waken van de democratJ-
Plurr(omrtlctl Hclci
<,lhc procedure \Xlat is dat andeT\ dan dat alln
lliOLidlr>nlll~} !nJ f1Cr' 01 OIIIJOC/l
kan ~
1~J/Q I 1 1-16 en 11)
27 rell1ng, A, t11
J
0 Schreuder, Hur!JnlrJk J',Jfllcr/dJd (Deventer 19B 1:
Peters en
onhur!}alr_!k
-~B
mo,lcm con~llllln1Sl11 (Oxford 19S71 29 Op de conferent1e ter gc!cgcnhcid van her Jchhte lu'>trurn van de Telder<,<;t!chtlng op l december 19 1)4.
I\1RC'I/i1ill1d,);lild,
3 december
1995
P B Chtcur 'De moraal v
2B Campbell, ( , The l<.ommrlic et/1rc mr.i th( ~rr11/ o(
1,\-Cravcnh<1gc
01
commriHrldii,HIC
<:>tlchrmg, \-CrJvcnhJgc,
49
TiiS
50
.~1acedo,
5 l Henk
Tcldcr'>-
l cleccmbeJ
1CJ 1)4
Pf!J/Jirjllf!id/m.l en flolmt
Vroom
Rdu;n ul' zrcl
P.clr!Ju'H' {~luuJ!r,me ,d,
ur/,/,ujlltl}
PdH
t1c udturrr
'ZocreTmccl
Mernema 10 1)(1) 151
.10 Her door Clneur terecht gehanteerclc onder<..cheJd tu<.,<,en pnvatc en pub!Jcke m01aal lc1dt echter n1et tot vnl'-.trektc schcidlllg van <:>kren zoals zijn voorbecld <,uggereerl. Zel!'> voor de
CDV II-%
