buik in balans PROBEER nu GRATIS een 4-pack Actimel! zie achterpagina Wat vertelt je stoelgang over je gezondheid Pagina 5

september 2008

Wat vertelt je stoelgang over je gezondheid Pagina 5

buik in balans

Een chronische darmontsteking heeft sociale gevolgen Pagina 9

In actie tegen langdurige buikklachten Pagina 11

De invloed van ons eetgedrag op het lichaamsgewicht Pagina 13

PROBEER nu GRATIS een 4-pack Actimel! zie achterpagina

De inhoud van deze bijlage valt niet onder verantwoordelijkheid van de Telegraaf-redactie

Themabijlage buik in balans

Gezond leven, het lichaam in balans

SEPTEMBER 2008

BUIK IN BALANS

Buik in balans, dat is zorgen voor goede voeding en voldoende beweging. Aandoeningen en ook overgewicht zijn daarmee te voorkomen: een gezonde leefstijl doet op veel fronten wonderen. door Brenda Kluijver

M

ensen bewust maken van de voordelen van zo’n leefstijl, dat is waar Paul Rosenmöller als voorzitter van de stuurgroep van het Convenant overgewicht naar streeft. Drie jaar geleden is het convenant opgericht met als doel: vóór 2010 het overgewicht bij volwassenen een halt toe te roepen en de trend bij kinderen te keren. Een twintigtal organisaties en partijen heeft zich inmiddels aangesloten bij het convenant. Winst te boeken Het ‘gezonde keuze’-logo op producten in de supermarkt, brede invoering van lesmethodes op basisscholen over gezond eten en bewegen: het zijn de eerste successen van het convenant. ‘We zijn goed op weg om meer bewustwording te creëren, maar er is nog veel winst te boeken’, zegt Rosenmöller. ‘Zo zou het geweldig zijn als er meer wordt samengewerkt. Voeren basisscholen bijvoorbeeld gezondere voeding in, dan zou de gemeente kunnen bijspringen om tegelijkertijd het lopen en fietsen naar school veiliger te maken. Je combineert dan betere voeding met meer dagelijkse beweging, dé combinatie voor een goede gezondheid.’ Beweging verkleint de kans op overtollige kilo’s en houdt ook de darmen gezond. ‘Verhoudingsgewijs wordt er in ons land nog veel aandacht besteed aan betere eetgewoonten, maar beweging is net zo belangrijk’, zegt Rosenmöller. ‘De afgelopen vijftig jaar zijn we niet eens zoveel meer calorieën gaan nuttigen, maar vooral veel minder gaan bewegen.’ Lunchwandelen Eén van de doelen van het convenant is dan ook om bedrijven te enthousi-

Wat vertelt je stoelgang over je gezondheid Pagina 5

Een chronische darmontsteking heeft sociale gevolgen Pagina 9

In actie tegen langdurige buikklachten Pagina 11

PROBEER nu GRATIS een 4-pack Actimel! zie achterpagina

DE INHOUD VAN DEZE BIJLAGE VALT NIET ONDER VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE TELEGRAAF-REDACTIE

°

INHOUD

het spijsverteringsstelsel p. 4 Een goede stoelgang p. 5 Thema probiotica p. 7 De strijd tegen coeliakie p. 7 Leven met een darmontsteking p. 8 Vezels en de darmflora p. 9 Het nieuwe graan: TEFF p. 9

Paul Rosenmöller

asmeren om serieus over bewegen na te denken. Rosenmöller: ´Je kunt dan denken aan het promoten van het lunchwandelen: lekker even een blokje om tijdens de pauze. Of bij de bouw van nieuwe kantoorpanden de trap meer in het zicht plaatsen, in plaats van de lift die je overal altijd als eerste ziet. Het lijken kleine dingen, maar vergis je niet: al dat soort activiteiten bij elkaar geeft een mens de beweging die hij nodig heeft. Op den duur kun je er uitval door ziekte zelfs mee terugdringen.’

middelbare schoolkantines aan te pakken. ‘Ik heb zelf kinderen in die leeftijdsgroep en voor hen moet je een gezonde keuze makkelijker maken, ook al is het natuurlijk lastig om gezond te combineren met hip. En natuurlijk kunnen scholieren altijd naar de friettent op de hoek in plaats van naar de gezonde schoolkantine, maar dat is geen reden om een gezonder aanbod op school niet in te voeren’, vindt Rosenmöller. ‘Wie in de puberteit op gewicht blijft, heeft een grotere kans dat in de rest van zijn leven ook te blijven.’

Op het gebied van onderwijs zijn de deelnemers aan het convenant bezig de

Rosenmöller beseft dat de klus niet in een jaartje is geklaard: ‘Het gaat om

Mediaplanet produceert, financiert en ontwikkelt themakranten In pers, online en via broadcasting. www.mediaplanet.com

een leefstijlverandering, het aanpassen van gedrag. Dat verander je van buitenaf niet zomaar even. Maar het gaat hier wel om een actueel probleem, dat ook de toekomst zal beïnvloeden.’ De komende jaren blijft het convenant dan ook actief strijden om, zonder te betuttelen, Nederland een stap in de goede richting te helpen.

Iedereen aan de bacteriën p. 10 onbegrepen buikklachten p. 11 maagklachten p. 12 darmkanker p. 13 Ons eetgedrag en overgewicht p. 13 Het taboe dat stoma heet p. 14 De maagband als hulpmiddel p. 14

Buik in balans - publicatie Mediaplanet publishing house B.V. Project Manager: Yvonne Ovink, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 015 Production Manager: Birte van Ouwerkerk, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 003 Design & Repro: Thomas Rohlfs, [email protected], +31 20 7077 011 Tekst: Miriam Bedaf, Veerle Focke, Linuccia Burghoorn, Brenda Kluijver Mediaplanet is de leidinggevende Europese uitgever van themakranten in pers, online en via broadcasting. Als u zelf een idee heeft over een onderwerp, of misschien wel een heel thema, aarzelt u dan niet om contact met ons op te nemen. Mediaplanet Publishing House, Kristiina Kansen, Country Manager Yvonne Ovink

tel: +31 20 70 77001 www.mediaplanet.com Gedistribueerd met De Telegraaf, september 2008

! Nieuw

De invloed van ons eetgedrag op het lichaamsgewicht Pagina 13

Afvallen zonder hongergevoel! Nieuw! Ontbijtreep - Extra veel vezels - Geen hongergevoel - Nog beter en sneller resultaat

Weight Care is een goede manier om snel, verantwoord en simpel af te vallen. Je vervangt tijdelijk je ontbijt en lunch door Weight Care en je bent zo je kilo's kwijt! Persoonlijk dieetadvies? Bel 0900-0494949 (€ 0,01/min.)

Meer info? Kijk op www.weightcare.nl - Ontbijtreep is vanaf nu verkrijgbaar bij Albert Heijn en Kruidvat.

Yakult. Zorg voor je darmen. Meer dan 70 jaar geleden ontwikkelde de wetenschapper Dr. Minoru Shirota de lekkere frisse zuiveldrank Yakult. Bij Yakult weten we daarom al heel lang hoe belangrijk de darmen voor je gezondheid zijn. Voor de spijsvertering en stoelgang bijvoorbeeld. Maar ook het grootste deel van je immuunsysteem zit in de darmen! Vandaar dat het goed is om ze gezond te houden. Speciale bacteriën, zoals de unieke Lactobacillus casei Shirota van Yakult, helpen daarbij. Het is wetenschappelijk bewezen dat deze goede bacterie je darmflora elke dag in balans houdt. Begin je dag goed met een kleintje Yakult.

Meer informatie? Kijk op www.yakult.nl of bel met de Yakult Consumenten Informatielijn 0800 – 234 88 88.

Adv Yakult 260x390 Buik en balans.indd 1

19-08-2008 15:42:28


Een reis door het spijsverteringsstelsel Elke maaltijd ondergaat een complete metamorfose voordat ze je lichaam weer verlaat. Van boven tot onder: de spijsvertering stap voor stap. door Brenda Kluijver

E

lke hap eten of slok drinken legt een weg af van zo’n acht meter in totaal. Dat is de gemiddelde lengte van het spijsverteringskanaal van de mens, van de mond tot anus. Bij de meeste mensen is een stevig ontbijt rond middernacht helemaal verteerd. Verschillende organen zorgen er in die uren voor dat goede voedingsstoffen worden opgenomen en dat afvalstoffen worden uitgescheiden. Daarbij zorgt het spijsverteringsstelsel ook nog voor een goede afweer. Zuurbadje Het spijsverteringsproces begint al bij het doorslikken van voedsel. Slikbewegingen duwen de hap door de vijfentwintig centimeter lange slokdarm naar beneden, richting maag. Het voedsel komt daar in een zuurbad terecht: het maagsap. De klieren van de maagwand produceren dit enorm sterke zuur, dat praktisch alle bestanddelen van voedsel kan afbreken. Het

Foto: junial / istockphoto

vernietigt tegelijkertijd ziektekiemen: zelfs een stalen plaat brandt weg als je er maagzuur op zou gieten. Het zuur bestaat voornamelijk uit water met zoutzuur en enzymen. Samen met de spieren in de maagwand, die het voedsel kneden, maakt het maagzuur een brij van het doorgeslikte voedsel. Slijm uit de maagwand werkt als een soort glijmiddel bij het kneden. Stukje bij beetje laat de maag via een klepje deze brij door naar het eerste deel van de dunne darm: de twaalfvingerige darm.

Zelfs een stalen plaat brandt weg als je er maagzuur op zou gieten Darmstelsel In de dunne darm wordt het grootste gedeelte van de voedingsstoffen opgenomen. Koolhydraten en eiwitten worden er bijvoorbeeld omgezet en geabsorbeerd. Ook verteert in de dunne darm de voedselbrij uit de maag nog verder. Zachte golfbewegingen van de dunne darm malen de voedselbrij en stuwen deze voort naar de dikke darm. Voordat die daar echter is, wordt de brij vermengd met sappen uit de dunne darm en sappen van de alvleesklier, die met het begin van de dunne darm verbonden is. Deze sappen helpen bij de vertering van eiwitten en het neutrali-

seren van het sterke maagzuur. De dikke darm haalt vervolgens het laatste restje bruikbare stoffen uit de vloeibare brij. Water, vitaminen en mineralen worden er netjes uitgevist, zodat ze geen kans hebben het lichaam te verlaten. Tevens maakt die filtering de massa dikker en daarmee bijna klaar voor uitscheiding. Maar eerst produceren miljoenen goede bacteriën uit de dikke darm, de darmf lora, nog extra vitaminen en vetzuren. De darmf lora, bestaand uit biljoenen bacteriën, helpen zo de weerstand goed te houden. Zij houden bovendien de ontwikkeling van schadelijke schimmels en bacteriën tegen. Sluitspieren Is de brij in de endeldarm aangekomen, dan is ze klaar om het lichaam te verlaten. De endeldarm is het laatste deel van de dikke darm, en loopt van wijd naar smal. Het smalste gedeelte komt uit bij de anus, waar twee spieren bepalen wanneer de ontlasting zich aandient. De binnenste spier kunnen wij niet zelf aan- of ontspannen: als het lichaam die spier ontspant, krijgen we aandrang. De buitenste spier hebben we al jong leren beheersen en kan bij gezonde mensen alleen bewust worden ontspannen. Op die manier verlaat de ontlasting via de anus het lichaam. De ontlasting bestaat vooral uit water, slijm, zouten, galkleurstoffen, onverteerbare voedselresten en bacteriën.

Foto: raycat / istockphoto

Lever, galblaas en alvleesklier Er zijn nog drie organen die bijdragen aan de spijsvertering. Er komt dan wel geen voedsel doorheen, deze organen spelen een belangrijke rol bij het proces. De lever bijvoorbeeld, speelt een rol bij het opslaan van voedingsstoffen: het is een soort reservoir. Heeft de lever de voedingsstoffen eenmaal verwerkt, dan stuurt zij die via de bloedbaan het hele lichaam door. Ook breekt de lever schadelijke stoffen af, zoals alcohol en medicijnen. Ook produceert de lever gal, een sap dat het sterke maagzuur in de dunne darm neutraliseert. Zonder gal zou de zuurgraad in de darmen verstoord raken. De galblaas is de opslagplaats van de gal, dat daar nog verder indikt en sterker wordt. Hierdoor is het goed in staat om grote vetdruppels af te breken tot kleinere druppels. Via de galblaasbuis komt de gal in de dunne darm terecht. Daar komt ook het alvleeskliersap er nog eens bij. Dit sap wordt gemaakt door de alvleesklier, die achter de maag verscholen ligt. Dit sap zit vol enzymen die eiwitten kunnen verteren. Ook zitten er hormonen in, die door de alvleesklier zijn gemaakt.

( advertorial )

Vitaforce Pure levenskracht uit Paardenmelk

Vitaforce Capsules

Vitaforce verzorgingsproducten.

Sinds de oudheid geldt de melk van merries als een weldadig middel voor de spijsvertering en de huid. Vitaforce heeft deze eeuwenoude wijsheid samen met haar jarenlange ervaring en de allernieuwste wetenschappelijk inzichten en technieken benut om een nieuwe gezondheidslijn te ontwikkelen.

De zuivere op basis van paardenmelk zijn een weldaad voor de droge rode en gevoelige huid. De zuivere paardenmelk kan het herstellende vermogen van de huid ondersteunen en kan zorgen voor voeding en bescherming. De producten zijn 100% natuurlijk en verrijkt met essentiële oliën, vitamine E en plantaardige werkstoffen. De speciaalcreme wordt bijzonder aanbevolen ter ondersteuning van het herstellend vermogen van de rode en ruwe huid.

Vitaforce paardenmelk capsules kunnen helpen bij: • het ondersteunen van de darmwerking en darmflora • het ondersteunen van de weerstand • zuivering van de huid • sneller herstel na ziekte

Verkrijgbaar bij uw reformzaak, drogisterij en apotheek of via www.vitaforce.nl

Voor alle informatie over paardenmelk en paardenmelkproducten kunt u terecht bij Orchid’s Paardenmelkerij. Het is de eerste en grootste paardenmelkerij in Nederland en beschikt over 20 jaar ervaring. Een bezoek aan dit schitterende bedrijf met ruim 300 paarden en veulens is zeer de moeite waard. Voor groepen worden op afspraak rondleidingen gegeven. Carla en Paul van de Laar Graafsebaan 3 Zeeland (NBr) 0486-453777 www.paardenmelk.nl


Fabels over voeding en darmen ‘Bananen werken stoppend en zijn daarom goed om te eten bij diarree.’ Bananen bevatten veel vezels en werken uitstekend bij zowel verstopping als bij diarree. Mits je er genoeg vocht bij drinkt. ‘Als je af wilt vallen, kun je beter het ontbijt overslaan.’ Door een vezelrijk ontbijt worden je darmen direct aan het werk gezet na een nacht van weinig activiteit. Dat is goed voor je spijsvertering en je lichaam verbruikt meer energie. Ook voorkomt een gevulde maag in de ochtend dat je later op de dag snacks gaat eten. ‘Er is iets mis met mijn darmen, want ik heb niet elke dag ontlasting.’ Iedereen heeft zijn eigen regelmaat in stoelgang. Tussen drie keer per dag en drie keer per week is normaal. ‘Koffie werkt vochtafdrijvend’ Koffie onttrekt niet meer vocht aan de darminhoud dan het oplevert. Het werkt wel prikkelend en stimuleert de activiteit van de darmen.

Foto: leventince / istockphoto

Een goede stoelgang is binnen handbereik

Gezonde voeding is belangrijk voor een goede werking van onze spijsvertering. Veel vezels en voldoende drinken zijn daarbij essentieel. Diëtist Nicolette Wierdsma vertelt er meer over. Door Mirjam Bedaf

“

Een gezonde stoelgang is voor iedereen verschillend. Voor de een is dat drie keer per dag ontlasting, voor een ander maar drie keer per week. Iedereen heeft zijn eigen patroon”, legt Nicolette Wierdsma uit. Ze is diëtist bij de afdeling Maag-, darmen leverziekten van het VU medisch centrum in Amsterdam en lid van de Nederlandse Vereniging van Diëtisten. “Je hebt dus geen last van verstopping oftewel obstipatie als je niet elke dag naar de wc kunt. We

spreken pas over verstopping als je minder dan drie keer per week ontlasting hebt, waarbij in minstens een kwart van de pogingen geperst moet worden of waarbij je het gevoel hebt dat er ontlasting achter is gebleven.” Door gezond te eten kun je je lijf en je spijsvertering gezond houden. Gezonde voeding bevat voldoende bouwstoffen die ons lichaam nodig heeft om gezond te blijven. Eten volgens de schijf van vijf dus.

Vezels Vezels zijn belangrijk voor een goede stoelgang. Het zijn onverteerbare onderdelen van ons voedsel en werken als een spons. Niet alleen volkorenbrood en muesli, maar ook groente en fruit, noten, zaden en peulvruchten bevatten veel vezels. Ze trekken extra vocht aan en houden het vast in de darmen. De darminhoud kan hierdoor beter door de darmen bewegen. Ook zijn er vezels die de zuurtegraad in de darmen verlagen. Een lage pH-waarde vormt een be-

tere voedingsbodem voor de goede bacteriën in onze darmen, en die bevorderen weer de spijsvertering. Te weinig Negentig procent van alle Nederlanders eet te weinig vezels. Aanbevolen wordt dertig tot vijfendertig gram vezels per dag, terwijl de Nederlander gemiddeld maar twintig tot vijfentwintig gram per dag binnen krijgt. Een volkoren boterham bevat drie gram vezels, een witte boterham of een beschuit maar een half gram vezel. Steeds meer mensen eten gemaksvoedsel en dat bevat vaak weinig vezels. Niet iedereen die te weinig vezels binnen krijgt, zal hier direct last van hebben. Wel kan obstipatie het gevolg zijn. Regelmatig en vezelrijk eten in combinatie met voldoende vocht en bewegen kan dit voorkomen’, aldus Nicolette Wierdsma. Vocht Voor een goede spijsvertering is het belangrijk om naast het eten van voldoende vezels ook genoeg te drinken. De vezels werken anders averechts; er wordt vocht onttrokken aan de darminhoud, met verstopping als gevolg. Ons lichaam heeft anderhalf tot twee liter vocht per dag nodig om optimaal te kunnen functioneren. Bij inspanning of warm weer hebben

Steeds meer mensen eten gemaksvoedsel en dat bevat vaak weinig vezels we zelfs nog meer nodig. De meeste mensen drinken genoeg. Toch drinken ouderen regelmatig te weinig. Nicolette Wierdsma: ‘Mensen die bijvoorbeeld slecht ter been zijn, vinden het vervelend om vaak naar het toilet te moeten en drinken daarom bewust minder. Omdat ouderen gemiddeld ook minder bewegen en minder eten dan jongere mensen, hebben ze een grotere kans op obstipatie.’ Laxeren Heb je toch last van verstopping, dan kun je beter niet zelf gaan experimenteren met laxeermiddelen. Het gebruik ervan is niet zonder risico. ‘Ze kunnen darmklachten veroorzaken, zoals pijn, misselijkheid of winderigheid. Dat geldt niet alleen voor laxeermiddelen op recept, maar ook voor de zelfzorgmiddelen die te koop zijn bij de drogist of de natuurwinkel’, vertelt Wierdsma. ‘Maar met voldoende vezels en vocht zul je ze niet nodig hebben...’

Groene thee met Lemon Myrtle Lemon Myrtle is een endemische boomsoort, die zijn oorsprong vindt in Australië. Het blad van deze boom heeft antibacteriële en schimmeldodende eigenschappen. Evenals bij de verwerking van groene thee wordt het blad direct na het plukken verhit waardoor de anti-oxidanten behouden blijven. De combinatie met groene thee is van een verrassende zuiverheid. Het blad van de Australische Lemon Myrtle boom geeft de groene thee een frisse citrussmaak en een heerlijk aroma. Verkrijgbaar bij Simon Lévelt in theezakjes en als losse thee. www.simonlevelt.com

( advertorial )

Flevosap is puur natuur Flevosap is versgeperst sap van de allerhoogste kwaliteit. Sinds 1993 maakt familiebedrijf Vermeulen uit Biddingzuizen dit product uit het beste wat de Flevolandse appelboomgaarden te bieden hebben. Flevosap wordt op ambachtelijke wijze geperst volgens een eeuwenoude Zwitserse traditie. Bij de sortering worden de appels op maat en kwaliteit geselecteerd. Alleen de allerbeste appelsoorten zoals Elstar, Jonagold en Goudreinet worden voor het smaakvolle sap gebruikt.

Troebel appelsap is bovendien gezonder dan helder sap, omdat het een hoger gehalte aan anti-oxidanten bevat. Dat blijkt onder meer uit een onderzoek dat is uitgevoerd aan de Universiteit van Warschau in Polen. Anti-oxidanten zijn stoffen die schadelijke vrije radicalen in het menselijk lichaam neutraliseren. Uit het onderzoek kwam naar voren dat de troebele varianten ongeveer vier keer zoveel anti-oxidanten bevatten. Bij helder appelsap verdwijnt door het filtratieproces een groot deel van deze anti-oxidanten.

Flevosap is vooral eerlijk puur natuur sap. Er worden geen conserveringsmiddelen of andere stoffen toegevoegd. Omdat het sap wordt gepasteuriseerd, is het toch minstens een jaar houdbaar buiten de koeling. Het sap krijgt na de persing een troebele kleur, die echter heel natuurlijk is en tot een verbetering van de smaak leidt.

De vruchtensapproducent uit Biddinghuizen heeft de afgelopen jaren forse omzetstijgingen gekend. Er zijn vijf soorten Flevosap; appel, sinaasappel, appel-sinaasappel, appel-peer en appel-citroen.

Wie meer wil weten over Flevosap en de productie ervan, kan kijken op www.flevosap.nl

In één pan, voor één persoon, binnen 10 minuten klaar!

REE

MEAT F

De maaltijden bestaan uit MEAT FREE roerbakreepjes of gehakt, een instant pasta of –mie en een verse saus. ZELF TOEVOEGEN: 200 gram roerbakgroenten en eventueel een uitgeperst teentje knoflook. De GoodBite maaltijden voldoen aan het Ik-Kies-Bewust logo en hebben ± 500 kcal voor een volledige warme maaltijd. www.goodbite.nl

Italiaanse roerbakmaaltijd

met rul gehakt, spaghetti en verse Bolognese saus

Oosters wokpakket

met roerbakreepjes, noedels en verse Oriëntaalse saus

De GoodBite roerbakmaaltijden zijn verkrijgbaar bij C1000


Thema probiotica Hoewel probiotica de laatste jaren regelmatig in het nieuws zijn, worden deze bacteriën al eeuwenlang ingezet om te proberen ziektes en aandoeningen tegen te gaan. door Linuccia Burghoorn-Torrisi

Foto: istockphoto

Borstvoeding en gluten in strijd tegen coeliakie

Het aantal mensen met glutenintolerantie groeit en groeit. Zo ook de kennis over de aandoening. Onderzoekers proberen zelfs te ontdekken of de allergie te voorkomen is. Brenda Kluijver

C

oeliakie is de medische naam voor glutenintolerantie. Heb je coeliakie, dan reageert de dunne darm heftig op gluten. Dit eiwit zit in veel producten, variërend van brood tot sauzen. Voor sommige mensen met coeliakie zijn een paar kruimels al genoeg om heftige buikkrampen en diarree te krijgen. In Europa hebben zo’n 2,5 miljoen mensen de diagnose coeliakie gekregen, maar vermoedelijk lopen er nog vele rond zonder te weten wat zij hebben. Epidemie In Zweden brak in de jaren tachtig een coeliakie-epidemie uit onder jonge kinderen. Een vreemd verschijnsel, aangezien coeliakie een genetische afwijking is en niet wordt veroorzaakt door een virus. Onderzoekers over de hele wereld krabden zich achter de oren, want blijkbaar spelen ook ande-

ren factoren een rol. Promovenda Caroline Hogen Esch doet sinds vorig jaar, samen met kinderarts Dr. Luisa Mearien, mee aan een Europese studie naar de preventie van coeliakie bij baby’s. In Zweden bleek men steeds later te beginnen met het geven van gluten aan kinderen, een vermoedelijke oorzaak van de coeliakie-uitbraak. ‘Dat zou betekenen dat als je eerder begint met gluten in kindervoeding, coeliakie in theorie voorkomen zou kunnen worden’, ligt Hogen Esch toe. Fantastisch In Nederland doen 150 pasgeborenen mee aan het onderzoek, in heel Europa in totaal zo’n duizend. In combinatie met borstvoeding krijgen de deelnemende baby’s al vanaf vier maanden minuscule beetjes gluten toegediend. ‘Eerder onderzoek liet

zien dat borstvoeding veel gezondheidsvoordelen heeft voor kinderen, en dat het ook allergieën kan voorkomen. Samen met een dagelijks hapje gluten zou dit dus coeliakie kunnen voorkomen’, zegt de onderzoekster. Blijkt uit het onderzoek, dat nog tot 2010 loopt, inderdaad dat jong beginnen met gluten effectief is, dan wordt er een nieuwe Europese voedingsrichtlijn opgesteld. Op dit moment raden kinderartsen en consultatiebureaus aan pas na zes maanden voeding met gluten te geven. ‘Dat is volledig natte vingerwerk’, zegt Hogen Esch. ‘Geen enkel wetenschappelijk onderzoek heeft dit aangetoond. Laat ons onderzoek zien dat gluten in combinatie met borstvoeding vanaf vier maanden een succes is, dan kan in de toekomst veel leed bespaard worden.’

Honderdduizend miljard bacteriën In onze darmen leven naar schatting honderdduizend miljard bacteriën ‘Dat aantal ligt, als we niet op een paar miljard kijken, iets boven het aantal cellen in een gemiddeld mensenlichaam,’ verteld microbioloog Gjalt Welling. ‘Daar komt bij dat de darmflora bij ieder mens uniek is. Dat geeft aan dat wetenschappelijk onderzoek naar de werking van probiotica vrij ingewikkeld en tijdrovend is. Hoewel de preventieve en genezende werking van probiotica door toekomstige studies nog moet worden vastgesteld, zijn de eerste resultaten positief te noemen. Zo is onlangs uit een pilot-studie gebleken dat probiotica een gunstig effect kunnen hebben op mensen die aan hooikoorts lijden. Maar ook hier geldt: er is meer onderzoek nodig om met zekerheid de werking van probiotica vast te stellen.’

een positief effect kunnen hebben op onze gezondheid, is al veel langer bekend. De Japanse arts en wetenschapper dr. Minoru Shirota baseerde zijn onderzoek over probiotica op bevindingen die eeuwen eerder in de geschiedenis waren gedaan. Al snel accepteerden de Japanners ‘zijn’ probiotica als aanvulling op hun dagelijkse voeding.’ Gjalt Welling bezocht Japan diverse malen: ‘In Japan kwam regelmatig de probiotica-dame aan de deur. In Kyoto kwam ik ze vaak op de fiets tegen en op het platteland reden ze op de scooter. Dat was daar net zo gebruikelijk als dat hier in Nederland vroeger dagelijks de melkboer langskwam.’

De darmflora van ieder mens is uniek. Dat maakt onderzoek vrij ingewikkeld en tijdrovend

Debat Het feit dat het debat rondom probiotica momenteel actueel is, verbaast Martine van der Velde niet. “Vroeger zaten deze goede bacteriën in onze voedingsmiddelen. De huidige productieprocessen zijn zo schoon dat de slechte bacteriën geen kans meer hebben, maar de goede bacteriën ook niet.’ De laatste jaren signaleren we een groeiend aantal gevallen van eczeem. Dan is het vanzelfsprekend dat de wetenschap op zoek gaat naar mogelijke oorzaken en eventuele oplossingen. Uit onderzoek is onder andere gebleken dat probiotica een positief effect kunnen hebben op een aantal vormen van eczeem.

De media voert regelmatig debatten rondom probiotica. Hoewel probiotica de laatste jaren geregeld in het nieuws zijn, worden goede bacteriën al eeuwenlang ingezet in de strijd tegen allerlei ziektes en aandoeningen. Martine van der Velde van Yakult Nederland: ‘Dat bacteriën in voedingsmiddelen

Martine van der Velde is overtuigd van het belang van gezonde darmen: ‘Als de darmen gezond zijn en de darmflora in balans is, werkt het immuunsysteem optimaal, verloopt de spijsvertering goed en heb je een goede stoelgang. Een goede conditie van de darmen zorgt voor een goede algemene gezondheid.’

Allergisch voor hoge prijzen? De Coop supermarkten hebben het grootste en goedkoopste assortiment glutenvrije producten van alle supermarkten!


Leven met een chronische darmontsteking valt niet mee Elk jaar neemt het aantal patiënten met een chronische darmontsteking, zoals de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa, toe. Veel mensen hebben geen idee hoe ernstig een dergelijke ziekte is en wat voor sociale gevolgen dat heeft.

E

Colitis ulcerosa De ontstekingen bevinden zich bij colitis ulcerosa meestal in het onderste deel van de dikke darm, vaak aan de linkerkant net boven de endeldarm. Later kunnen ze zich uitbreiden over de gehele dikke darm. De zweren – ulcera – vormen samen een grote ontstoken plek, dat in tegenstelling tot bij de ziekte van Crohn. Ze veroorzaken buikkrampen en diarree. De ontstekingen groeien niet door de darmwand heen, fistels en vernauwingen komen hierdoor zelden voor.

Bij de ziekte van Crohn ontstaan kleine zweren in de darmwand, terwijl er ook stukken darm zijn die gezond zijn. Ze kunnen spontaan genezen of juist lang blijven bestaan. Het littekenweefsel dat overblijft, maakt de wand van de darm dikker en stremt de passage van de darminhoud. Dat kan veel pijn veroorzaken. Bovendien kan de darmfunctie achteruitgaan, wat vermagering, bloedingen of vitaminegebrek tot gevolg kan hebben. De zweren groeien soms door de darmwand met fistels tot gevolg. Naast darmklachten kunnen bij de ziekte van Crohn ook klachten op andere plaatsen in het lichaam optreden, zoals oog- en huidaandoeningen, galstenen en gewrichtspijn.

Door Mirjam Bedaf

r zijn in Nederland ongeveer 80.000 mensen met een chronische darmontsteking: de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa. Bij beide aandoeningen zijn ontstekingen in de darm. Bij de ziekte van Crohn kan dat in het hele maagdarm-

Ziekte van Crohn

kanaal – van mond tot anus – voorkomen, terwijl colitis ulcerosa alleen in de dikke darm voorkomt. ‘De oorzaak van beide darmontstekingen is nog niet geheel bekend’, vertelt Janneke van der Woude, maag-, darm-, en leverarts in het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. ‘Wel is zeker dat erfelijkheid een rol speelt. Daar wordt veel onderzoek naar gedaan en er worden steeds nieuwe veranderingen in het erfelijk materiaal ontdekt die (mede)verantwoordelijk zijn voor het onstaan en onderhouden van deze chronische darmontstekingen.’ Onderdrukken Chronische darmontstekingen zijn niet te genezen, wel kunnen de klachten onderdrukt worden door ontstekingsremmers of afweeronderdrukkende medicijnen. ‘Tegenwoordig proberen we voor elke patiënt een behandeling op maat samen te stellen. Er zijn aanwijzingen dat als we zwaardere

medicijnen in het begin van de ziekte geven dit sneller een gunstig effect heeft voor de patient, vergeleken met de zogenoemde step-up behandeling, waar we starten met het minst zware medicijn - met meestal ook minder bijwerkingen. Om vervolgens bij onvoldoende effect deze medicatie uit te breiden naar steeds zwaardere. Soms is een operatie echter onvermijdelijk, bijvoorbeeld als een patiënt niet goed reageert op de medicijnen, of bij een vernauwing of darmperforatie.’ Beperkt Een chronische darmontsteking stuit nog steeds op veel onbegrip volgens Janneke van der Woude: ‘Als je een gebroken been hebt en je zit in het gips, is dat zichtbaar en zal iedereen daar rekening mee houden. Een darmziekte is aan de buitenkant niet zichtbaar, maar kan het leven van een patiënt behoorlijk beperken. Diarree en buikpijn hebben, is sociaal erg vervelend. Patiënten durven niet te gaan

Foto: istockphoto

winkelen of uit te gaan. En de meesten weten precies waar overal het toilet is. Ik ken zelfs mensen die om die reden een toilet in de auto ingebouwd hebben. Bovendien heeft meer dan de helft van de veelal jonge patiënten last

van extreme vermoeidheid. En dan heb ik het nog niet eens over andere klachten en de bijwerkingen van de medicijnen. Er valt dus nog genoeg te verbeteren en dat geldt voor zowel de artsen als de samenleving.’

Eindelijk.

Prijs: € 4,95

•

In pakket met Opzij: € 6,95

Mannen en emoties: de uitslag van ons grote onderzoek • De waarheid over mannen en seks • Test: hoe mannelijk bent ú (M/V)? • In het brein van een seriemoordenaar • Zo praat je met een binnenvetter • Actie: win een man halve pagina krant_okt08 1

28-08-2008 11:41:09


Vezels en de darmflora Vezelrijke voeding ondersteunt de darmflora. Welke vezels zijn er en wat doen ze precies? Door Veerle Focke

Prebiotica Prebiotica zijn onverteerbare kleine voedingsvezels die op natuurlijke wijze selectief een aantal bacteriën in de dikke darm stimuleren. Henk Schols, universitair hoofddocent Levensmiddelen Chemie, legt uit: ‘de definitie luidt dat prebiotica gunstig zijn voor de microflora van de dikke darm. Ze veranderen de stofwisseling zodanig dat de goede bacteriën beter groeien, terwijl de slechte bacteriën veel minder hard groeien.’ Astrid Bakker-Zierikzee, van Friesland Foods vult aan: ‘doordat de goede bacteriën worden opgegeten, ofwel gefermenteerd, leveren ze een bijdrage aan een goede afweer. Immers, beter functionerende goede bacteriën zorgen ervoor dat ziekteverwekkers minder kans krijgen’. Verschillende soorten prebiotica Er zijn verschillende soorten prebiotica. De belangrijkste twee zijn Fructooligosacchariden (FOS) en Galactooligosacchariden (GOS). GOS worden gemaakt uit lactose – melksuiker- en worden niet direct door het lichaam herkend en opgenomen maar komen

terecht in de dikke darm. Daar worden ze vervolgens gefermenteerd. FOS worden gemaakt uit inuline en hebben eenzelfde werking. Voor wie zijn prebiotica? Astrid Bakker-Zierikzee: ‘Als je goed gezond bent, evenwichtig eet en voldoende voedingsvezels binnenkrijgt, zul je van het innemen van extra prebiotica niets merken. Maar als je darmproblemen hebt, zoals verstopping of diarree, kunnen prebiotica de stoelgang ondersteunen. Prebiotica kunnen de darmflora verbeteren waardoor de darmfunctie gestimuleerd kan worden’ Daarnaast komen er stoffen vrij bij de fermentatie die de massa in de darm soepel maken.

melk – terwijl Fructo-oligosacchariden vooral voorkomen in sommige groenten- en fruitsoorten zoals uien en bananen In het dagelijks dieet zitten dus voornamelijk Fructo-oligosacchariden. Teveel prebiotica De reden om te kiezen voor producten met een toegevoegd prebioticum is omdat de hoeveelheid per dag dan contro-

leerbaar is. Het is algemeen bekend dat het gros van de Nederlanders de aangeraden 2 ons groenten en 2 stuks fruit per dag niet haalt en dus te weinig natuurlijke voedingsvezels en prebiotica binnen krijgt. Een teveel aan prebiotica is echter ook niet wenselijk. Het heeft flatulentie – winderigheid – tot gevolg. De ADI-waarde (aanvaardbare dagelijkse inname) ligt rond de 15 gram per dag in

Waar zitten prebiotica in? Prebiotica zijn vezels. Echter, niet alle vezels zijn ook automatisch prebiotica. Bruin brood bijvoorbeeld bevat wel veel voedingsvezels die belangrijk zijn voor de darmwerking maar bevat geen prebiotica. Galacto-oligosacchariden zijn gebaseerd op lactose en komen van nature voor in moedermelk – bijna niet in koe-

1 keer. Henk Schols legt uit: ‘Als je meer dan 15 gram prebiotica in één keer zou nemen, dan zou je je oncomfortabel kunnen gaan voelen. Als je meerdere keren per dag een kleinere portie neemt, dan mag je in totaal meer hebben omdat het dan tussendoor de tijd heeft om verwerkt te worden. Wanneer je kiest voor een speciaal product met prebiotica dan weet je hoeveel je binnenkrijgt.’

Foto: istockphoto

Het nieuwe graan: Teff Teff, een klein graanplantje uit Ethiopië. Maar niet zomaar een graanplantje. Teff is in opkomst als het gaat om graan voor wie bewust en gezond wil leven. door Brenda Kluijver

H

et onschuldig ogende grasachtige graanplantje blijkt veel bewezen gezondheidsvoordelen te hebben. Zo zijn teffkorrels bijvoorbeeld rijk aan het type ijzer dat snel door het lichaam wordt opgenomen. Sommige zwangere vrouwen en mensen met bloedarmoede worden dan ook op een teffdieet gezet. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat bloedarmoede inderdaad goed te bestrijden is met teff. Ook bevat teff verschillende mineralen en langzaam verterende koolhydraten. Dat maakt dat teff steeds meer bekendheid krijgt onder sporters: de koolhydraten worden verspreid over een langere tijd afgegeven aan het lichaam. Dat betekent dat zij langer energie hebben. Voor afvallers hebben die langzaam verteerbare koolhydraten ook een voordeel: ze geven lang een verzadigd gevoel. Coeliakie Voor mensen met glutenintolerantie (coeliakie) is teff een cadeautje. Teff is van nature glutenvrij en dat is bij bijna alle andere granen niet het geval. Coe-

liakiepatiënten die brood, koekjes en andere graanproducten uit hun dieet hebben geschrapt, kunnen dit weer gewoon eten als de producten zijn gemaakt van teff.

Foto: bartco / istockphoto

Afkomst Teff wordt in Ethiopië en Eritrea vooral gebruikt om luchtige pannenkoeken van te bakken. Dat is voor veel locals de basis van diverse gerechten. De teff uit deze landen heeft een rijke smaak, omdat de bodem er nog puur en niet vervuild is. Het graan wordt er eragrostis genoemd, een mix van de liefdesgod Eros en grostis: gras. Teff heeft in de Westerse wereld dan ook de koosnaam liefdesgras gekregen. In Ethiopië noemt men teff echter ook wel ‘verloren’: wie een graankorreltje laat vallen, zal het door het kleine formaat niet snel meer terugvinden.

Ondanks al haar goede eigenschappen, lijkt teff nog niet door de massa te zijn ontdekt. Het minuscule graantje verovert langzaam terrein in Europa en Amerika. Om er iets mee te doen, is veel van het product nodig: zo’n 150 korrels teff staan gelijk aan één korrel tarwe. Sinds 2002 wordt het graan in Nederland verbouwd. ‘Tot die tijd verloor teff simpelweg de concurrentie. Het is maar een klein zaadje waar je veel van nodig hebt, en omdat het glutenvrij is, plakt het niet. Dat maakt het wat minder makkelijk handelbaar’, verklaart teffkenner Hans Turkensteen van Soil & Crop. ‘Maar nu steeds meer mensen het belang inzien van een goede, uitgebalanceerde voeding, is teff in opkomst.’ Oergranen In Ethiopië eet men al honderden jaren dagelijks teff. Wetenschappers hebben een verband gelegd tussen dat

voedingspatroon en het feit dat diabetes, bloedarmoede en botontkalking opvallend weinig voorkomt in dat land. Turkensteen: ‘Wij zouden ons veel bewuster moeten zijn van de kracht van de oergranen, zoals teff. Gezondheid betekent niet alleen méér bewegen, het vermijden van slechte vetten en suiker maar ook het herontdekken van oergranen.’ Teff is in verschillende varianten te koop bij natuurwinkels en via internet. De granen zijn in Nederland geoogst of vanuit Afrika geïmporteerd. Witte teff bevat meer ijzer dan bruine teff en is duurder omdat het moeilijk te verbouwen is. Bruine teff daarentegen heeft meer smaak dan witte. Het hoogste ijzergehalte zit in rode teff, het type dat in Ethiopië het meest wordt gebruikt. Op het ijzergehalte na, hebben witte, rode en bruine teff ongeveer dezelfde voedingswaarde. Meel dat uit teff wordt bereid is altijd volkoren, om welk type het ook gaat.

10


Iedereen aan de bacteriën? Een evenwichtige darmflora is goed voor onze weerstand. Goede en slechte bacteriën spelen hierbij een rol. Linuccia Burghoorn-Torrisi

S

ommige mensen denken dat bacteriën slecht zijn voor de gezondheid. Ze veroorzaken soms ontstekingen en maken ons ziek. Toch zitten in onze darmen biljoenen bacteriën. Sommige daarvan zijn onmisbaar voor de spijsvertering, maar anderen kunnen juist schadelijk zijn. In gezonde darmen leven deze nuttige en schadelijke bacteriën met elkaar in harmonie. ‘De goede bacteriën spelen een belangrijke rol in de verdediging tegen ziekteverwekkers die het lichaam proberen binnen te dringen. Zij houden de balans binnen het immuunsysteem in stand en helpen het systeem op een adequate manier te reageren. Krijgen de schadelijke bacteriën de overhand, bijvoorbeeld door een virus of het gebruik van antibiotica, dan kunnen we infecties of darmproblemen krijgen,’ aldus prof. dr. Eric Claassen, immunoloog. Yoghurt of melk Er zijn zuivelproducten op de markt waar nuttige bacteriën aan toegevoegd zijn. Melkzuurbacteriën worden veel gebruikt, vooral de geslachten Lactobacillus en Bifidobacterium. Gewone yoghurt en kwark bevatten ook melkzuurbacteriën, maar zij overleven het maagzuur niet in voldoende mate en komen uiteindelijk niet in onze darmen terecht. ‘Recent wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat nuttige bacteriën kunnen helpen bij het herstel van de darmflora, als het evenwicht is verstoord,’ zegt Eric Claassen. ‘Maar het is geen ‘Haarlemmer olie’; het middel dat jarenlang als wondermiddel tegen allerlei kwalen werd beschouwd. ‘Je zou de preventieve werking van goede bacteriën kunnen vergelijken met een vangrail’, zegt Paul Schreurs, Health

Buik_in_balans.indd 2

Manager bij Danone Nederland, ‘Je rijdt er dagelijks langs zonder dat je er erg in hebt, maar als je een keer uit de bocht vliegt, ben je blij dat hij er zit.’ Dat de preventieve werking van nuttige bacteriën lastig te bewijzen is, erkent Schreurs: ‘Je kunt moeilijk aantonen dat je níet ziek bent geworden of een be-

Bij de meeste mensen is de darmflora in evenwicht. Voldoende beweging en gezond eten is belangrijk paalde aandoening niet hebt gekregen omdat je zuivelproducten met nuttige bacteriën hebt gebruikt.’ Claassen vertelt dat de eerste onderzoeken naar de preventieve werking van deze bacteriën reeds zijn verricht: ‘Tijdens een van deze studies zijn de medewerkers van een bedrijf in twee groepen verdeeld. Een groep kreeg gedurende een periode nuttige bacteriën toegediend, de andere groep een placebo, een medicijn dat geen werkzame stoffen bevat. Het ziekteverzuim onder de groep die de nuttige bacteriën had gebruikt leek na het onderzoek lager dan de groep die het niet gebruikte.’ ‘Hiervoor is uiteraard meer klinisch onderzoek nodig. Dat is dan ook in volle gang.’ Positieve invloed Paul Schreurs meent dat de conclusie dat nuttige bacteriën een positieve invloed kunnen hebben op de weerstand

Foto: joebiafore / istockphoto

gerechtvaardigd is: ‘De weerstand van het lichaam wordt voortdurend uitgedaagd: de airconditioning zorgt er bijvoorbeeld voor dat de slijmbeurzen uitdrogen en de centrale verwarming heeft hetzelfde effect. Een paar nachten te weinig slaap, een heersende verkoudheid: je weerstand wordt continue op de proef gesteld. In de buik bevindt zich circa anderhalve kilo aan bacteriën die moeten zorgen voor een evenwichtige darmflora. Die darmflora is bij ieder mens uniek. Vergelijkbaar met een vingerafdruk. Als die ba-

lans gaat schommelen en ziekteverwekkers de kans krijgen toe te slaan, kun je ziek worden. Claassen: “Of nuttige bacteriën de weerstand van iedereen verhoogt, daar zijn de deskundigen het nog niet over eens. Juist omdat de darmflora van ieder mens uniek is, kun je daar niet zonder meer een uitspraak over doen. Ook op dit gebied zal klinisch wetenschappelijk onderzoek of producten die persoonsgebonden zijn in de toekomst uitsluitsel moeten geven.’

Gezonde voeding Bij de meeste mensen is de darmflora in evenwicht. ‘Als je last hebt van je darmen, is het altijd goed eerst naar de huisarts te gaan, ’ zegt Claassen. ‘Maar het blijft voor ieders gezondheid belangrijk om voldoende te bewegen en gezond te eten. Dat betekent voldoende vezels, voldoende water en een matig gebruik van suikers.’

29-7-2008 11:38:44

11


Omgaan met onbegrepen buikklachten Een vol en opgeblazen gevoel, brandend maagzuur of misselijkheid. Iedereen heeft er weleens last van. De oorzaak van deze buikklachten is vaak niet bekend. Meestal gaan ze vanzelf over, maar niet bij iedereen. Door Mirjam Bedaf

“

Als je aan honderd willekeurige mensen op straat vraagt of ze regelmatig bovenbuikklachten hebben, zal tien tot twintig procent dat bevestigen”, stelt Ad Masclee, hoogleraar Maag-, darmen leverziekten aan het Academisch Ziekenhuis Maastricht. “De meeste daarvan hebben maar af en toe klachten en gaan er niet mee naar de huisarts. Soms komt het door het eten van bepaald voedsel en weten mensen dat van zichzelf. Ze maken zich er dan minder zorgen over.”

Buikklachten natuurlijk behandelen Sommige mensen lopen al jaren rond met buikklachten, zonder dat daarvoor een duidelijke oorzaak aan te wijzen is. Homeopathie en natuurgeneeskunde kunnen een uitkomst bieden. In gespecialiseerde praktijken kijken deskundigen naar de totale mens en niet alleen naar een specifieke klacht. Met onder andere bloedonderzoek proberen zij na te gaan welke organen niet goed functioneren. Met behulp van bepaalde kruiden en voedingsaanpassingen, worden vervolgens de buikproblemen aangepakt. Stress kan ook een rol spelen. Homeopathie en advies geven over bewegen en leefstijl kan hulp bieden.

Vaak wordt er geen duidelijke oorzaak gevonden en dat maakt behandelen lastig Alarmbellen Toch zijn er mensen die vaak of terugkerende bovenbuikklachten hebben. Ze hebben last van misselijkheid, snel vol zitten, een opgeblazen gevoel, pijn in de maag of bovenbuik, weinig eetlust. Onbegrepen of functionele klachten in de bovenbuik – de maagstreek wordt functionele dyspepsie genoemd. Zijn de klachten vooral in de onderbuik, dan spreken we van het prikkelbare-darmsyndroom. Vaak is er bij die aandoening ook sprake van veranderingen in de ontlasting, met afwisselend verstopping en diarree. ‘Als een patiënt met buikklachten in het ziekenhuis komt, gaan we eerst na of er zogenaamde alarmsymptomen aanwezig zijn. Bijvoorbeeld gewichtsverlies, veel braken, moeite met eten of eten dat niet goed zakt. We voeren dan een maag- of een darmonderzoek uit, een gastro- of colonoscopie. Als er geen afwijkingen worden gevonden en andere aandoeningen zijn uitgesloten, dan pas wordt de diagnose functionele buikklachten gesteld.’ Verstoring De laatste jaren is er meer inzicht gekomen in de oorzaken van onbegrepen bovenbuikklachten. Er worden

Foto: susaro / istockphoto

tegenwoordig twee typen onderscheiden: pijnklachten die vrijwel constant aanwezig zijn en klachten die ontstaan na een maaltijd. Een belangrijk deel van deze klachten wordt veroorzaakt door overgevoeligheid van het maagdarmkanaal. Er komen in onze darmen naast voedsel ook kwalijke stoffen en afvalstoffen terecht. Ons lichaam selecteert wat hiervan wel en wat niet opgenomen wordt. Onder normale omstandigheden onttrekt deze selectie zich aan onze waarneming. Als deze signaalfunctie echter te scherp is afgesteld, dan gaan er soms signalen naar onze hersenen zonder dat dit nodig is. Dat is vaak het geval bij het functionele aandoeningen, zoals dyspepsie en prikkelbare darmsyndroom. Na bijvoorbeeld een darminfectie kunnen nog maanden of jaren lang ontstekingscellen in de darm achterblijven terwijl de darminfectie zelf al lang genezen is. Deze cellen zorgen ervoor

Tips om bovenbuikklachten te voorkomen of te verminderen: • Eet op regelmatige tijden. • Eet drie keer per dag een maaltijd. • Verdeel de maaltijden over meerdere keren, als je snel volzit. • Eet geen grote porties. • Kauw het voedsel goed. • Eet niet vlak voor het slapen gaan. • Vermijd vetrijke maaltijden. • Stop met roken, het irriteert het maagslijmvlies. • Drink alcohol met mate, het irriteert de slijmvliezen van de maag en slokdarm. • Probeer stress te vermijden, stress bevordert de maagzuurproductie.

dat de darmzenuwen sneller geprikkeld worden, met als gevolg verhoogde gevoeligheid van de darmen en daardoor klachten. Ook het transport in het maag-darmkanaal kan verstoord zijn. Door verkeerde zenuwsignalen trekken de spieren zich harder of juist minder samen. Als de darmspieren harder knijpen kan er kramp ontstaan. Als de spieren in de maag minder hard samentrekken, zal de maag langzamer worden geleegd, met braakneigingen en misselijkheid tot gevolg.

leidt bij hen tot opgeblazen gevoel, winderigheid en diarree. Het minder consumeren van melkproducten helpt dan goed. Maar het blijft een kwestie van uitproberen.’ Leren omgaan met klachten ‘Vaak wordt er geen duidelijke oorzaak gevonden en dat maakt behandelen lastig. Opvallend is dat van een aantal psychologische behandelin-

gen zoals relaxatietraining wel een duidelijk effect is aangetoond. Mensen leren hoe ze meer kunnen ontspannen en beter kunnen omgaan met hun klachten. Ad Masclee wijst op een bijzondere samenwerking in het Academisch Ziekenhuis Maastricht: ‘Sinds een jaar of tien hebben we een medisch psychiatrische unit in het ziekenhuis. Daar worden patienten met ernstige functionele buikklachten door een team van maag-, darm-, en leverarts, psycholoog en psychiater begeleid. Voor patiënten die alles al hebben geprobeerd, kan dat een uitkomst zijn. Gelukkig is dat bij de meeste mensen met buikklachten niet nodig.’

VOOR MAAG EN DARMEN

Behandelen ‘Er is niet een echte behandeling voor functionele buikklachten, meestal proberen we de symptomen te bestrijden of te onderdrukken. Bij maagzuurklachten schrijven we een zuurremmer voor. Deze remmers werken vaak ook goed bij maagzweerachtige klachten. Bij transportklachten of krampen helpen medicijnen die meer op de spieren werken.’ Leefstijladviezen kunnen ook helpen de symptomen te onderdrukken. Ad Masclee noemt een aantal voorbeelden: ‘Stel dat iemand snel vol zit, dan kan het eten van meerdere kleinere maaltijden op een dag al veel schelen. Vetrijke voeding veroorzaakt ook vaak dyspeptische klachten. Door vet eten te vermijden, worden de klachten minder. Lactose, een suiker die in melk voorkomt, wordt door een deel van de bevolking niet goed verteerd. Het

Om in i conditie te blijven moeten maa maag en darmen ons voedsel goed kunn kunnen blijven verteren; hierbij is het b behoud van een goede balans binn binnen het spijsverteringskanaal van bela belang.

FIT-GEZOND-EXTRA WEERSTAND FIT-GEZO TIMM He Health Care BV KOAG-KAG toelatingsnummer: 2982-0708-0830

[email protected]

12


Maagklachten

Brandend maagzuur is meestal niet ernstig, maar wel knap vervelend. Met de juiste leefstijl is het mogelijk dit te bestrijden. door Brenda Kluijver

D

e één heeft het eens in de zoveel tijd na een avondje uitgebreid tafelen, de ander kampt er dagelijks mee: brandend maagzuur. Voor maag-, darmen leverarts dr. J. Straathof van het Máxima Medisch Centrum is het dagelijkse kost. Hij ziet op zijn poli veel mensen met langdurige maagzuurklachten. ‘Meestal zijn deze mensen al een tijd op zoek naar een oplossing’, zegt hij. ‘Ze hebben al lange tijd vaak last van brandend maagzuur en zijn er uiteindelijk mee naar de huisarts gegaan. Als deze het nodig vindt, verwijst hij ze door naar mij.’ Reflux De meeste patiënten die Straathof ziet, gaan met een maagzuurremmer en nuttige tips de deur weer uit. Bij hen is er geen ernstige aandoening die het probleem veroorzaakt, en is er ook geen gevaar op verdere klachten. In die gevallen komt er ‘gewoon’ af en toe wat maagzuur in de slokdarm terecht, wat een brandend gevoel achter het borstbeen veroorzaakt. ‘Het klepje tussen de slokdarm en de maag gaat bij veel mensen soms openstaan om te luchten. Dat leidt tot opboeren en het doorlaten van een beetje maagzuur, een fenomeen dat we reflux noemen’, verklaart Straathof. ‘Dat is niet ernstig en ook goed te behandelen.’

nere maaltijden verteren immers sneller. Ook is het raadzaam om chocolade en koffie te vermijden als je vaak last hebt van brandend maagzuur: dit zijn twee veroorzakers daarvan.’

Maar een gezonde leefstijl doet ook wonderen, zo weet Straathof. De consumptiemaatschappij doet het lichaam geen goed. ‘Overal kun je eten en vaak is dat eten vet. Vet eten blijft langer in de maag, waardoor ook het zuur langer in de maag blijft staan’, zegt hij. ‘Daarmee vergroot je de kans dat je zure oprispingen krijgt.’ Straathof adviseert zijn patiënten dan ook om weinig vet te eten en om de maaltijden klein te houden. ‘Klei-

Tijdelijke verlichting Trucjes uit oma’s tijd willen ook nog wel eens soelaas bieden, maar vaak slechts tijdelijk. Het gaat dan om het drinken van melk, om daarmee het zuur te neutraliseren. ‘Melk en ook water neutraliseren het zuur inderdaad, maar het effect blijft niet lang’, aldus Straathof. Niet eten vlak voor het slapengaan blijkt ook nog altijd een goede manier om brandend

Foto: istockphoto

maagzuur in de nacht te voorkomen. Bij sommige mensen zijn zuurremmers en een gezonde leefstijl echter niet voldoende. Zij hebben vaak een afwijking aan het spijsverteringsstelsel die de klachten veroorzaakt. Bij veel mensen gaat het bijvoorbeeld om maagzweertjes of andere kleine wondjes in de maag. ‘Die kleine wondjes reageren heftig op het zuur en gaan ontsteken. Deze klachten lijken op brandend maagzuur’, zegt Straathof. ‘Daar komen we achter door een gastroscopie te doen en te letten op alarmsymptomen, zoals snel gewichtsverlies, bloed overgeven en pijn.’

Oesofagitis Bij een andere groep is er sprake van een chronische ontsteking van de slokdarm: oesofagitis genaamd. Deze ontsteking ontstaat vaak door inwerking van het maagzuur op het onderste gedeelte van de slokdarm. Slikklachten en pijn zijn de voornaamste symptomen van oesofagitis. Als oesofagitis te lang onbehandeld blijft, kunnen er littekens of zelfs vernauwing van de slokdarm ontstaan. ‘Het is dan ook verstandig dat mensen naar de huisarts gaan als zij regelmatig en al langere tijd last hebben van brandend maagzuur’, aldus Straathof.

Overgewicht Het aantal mensen met brandendmaagzuurklachten is de afgelopen jaren toegenomen. Er lijkt een verband te zijn tussen het groeiend aantal maagzuurpatiënten en de stijgende lichaamsgewichten in ons land. Het overgewicht drukt op de maag en die kan vervolgens niet anders dan ontluchten door het klepje naar de slokdarm open te zetten. ‘Daarom ook weer: een gezonde leefstijl is een absolute must om maagzuur geen kans te geven’, aldus Straathof.

13


Eet en beweeg je wel gezond? Meer dan de helft van de volwassenen beweegt niet genoeg. Bovendien is 40 procent te zwaar en heeft zelfs 10 procent ernstig overgewicht. Ben je benieuwd hoe gezond jij leeft? Kijk dan eens op www.wateetenbeweegik.nl. Op deze website kun je testen of je genoeg beweegt en of je gezond eet. Ook vind je er allerlei weetjes en tips. Bewegen betekent niet drie keer per week zweten in de sportschool. Je kunt ook gewoon wat vaker de trap nemen of met de fiets boodschappen doen. Wil je meer bewegen, maar liever niet alleen? Op www.beweegmaatje.nl vind je meer mensen die samen in beweging willen komen.

Foto: blublaf / istockphoto

Risico op darmkanker minder door gezonde leefstijl Jaarlijks wordt bij ongeveer 10.000 Nederlanders darmkanker geconstateerd. Het is daarmee een van de meest voorkomende vormen van kanker. Door gezond te leven kun je het risico op darmkanker echter aanzienlijk verminderen. Door Mirjam Bedaf

D

armkanker komt vooral voor bij mensen die ouder zijn dan 60 jaar, maar kan ook voorkomen op jongere leeftijd. Meer dan de helft van de tumoren ontstaat in de dikke darm, vandaar dat met darmkanker meestal dikkedarmkanker wordt bedoeld. Klachten De klachten bij darmkanker zijn afhankelijk van waar de tumor zich in de dikke darm bevindt. Een tumor aan het begin van de dikke darm geeft pas in een laat stadium klachten. De voedselbrij is op die plaats nog dun en het kan de tumor eenvoudig passeren. Wel kan iemand klagen over vage buikpijn,

vermoeidheid en duizeligheid. De laatste twee klachten worden veroorzaakt door bloedarmoede. Het bloedverlies zelf is nauwelijks zichtbaar in de ontlasting. Een tumor die zich in het laatste deel van de dikke darm bevindt, geeft sneller klachten. De darminhoud is daar al behoorlijk ingedikt en een tumor bemoeilijkt de doorgang. Dat leidt vaak tot verstopping of diarree en bloed bij de ontlasting. ‘Als mensen met dergelijke klachten door de huisarts naar het ziekenhuis worden verwezen, doen we een darmonderzoek’, vertelt Peter Siersema, hoogleraar Maag-, Darm- en Leverziekten in het UMC Utrecht. ‘Met een

speciale camera, een endoscoop, kijken we of er poliepen of tumoren in de dikke darm aanwezig zijn. Als we afwijkingen zien, nemen we meteen een stukje weefsel af. Vervolgens wordt onderzocht of het kwaadaardig is of niet.’ Verwijderen ‘Poliepen zijn meestal goedaardig, maar soms ontwikkelen ze zich tot dikkedarmkanker. Voor zover we nu weten ontstaat een darmtumor altijd uit een poliep. Daarom verwijderen we alle poliepen bij een patiënt. Daarmee wordt het risico dat later dikkedarmkanker ontstaat aanzienlijk verminderd. Een patiënt met poliepen wordt om de zoveel tijd opnieuw onderzocht

Onderzoek naar eetgedrag en de strijd tegen overgewicht Ons eetpatroon is de laatste decennia behoorlijk veranderd. Dat ook steeds meer mensen overgewicht hebben, is geen toeval. Kees de Graaf is hoogleraar Eetgedrag aan de Wageningen Universiteit en vertelt er meer over. Door Mirjam Bedaf

“

Vroeger aten we voedsel dat rijk was aan vezels, koolhydraten en zetmeel. Vanwege deze bestanddelen aten we langzaam en raakten we snel verzadigd. Tegenwoordig willen we vooral makkelijk en lekker eten. We eten

meer bewerkt voedsel dat vaak veel vet en suiker bevat. Onze huidige voeding heeft een hoge energiedichtheid. We eten hierdoor al snel te veel en dat zien we terug in het grote aantal mensen met overgewicht.”

Meer eten ‘Eiwitten verzadigen sneller dan koolhydraten en koolhydraten weer sneller dan vetten. Alcohol lijkt de eetlust juist op te wekken. Hoe dat precies komt, is nog niet bekend. We weten al wel dat er een verband

op nieuwe poliepen. Hoe vaak die controle plaatsvindt, is afhankelijk van een aantal factoren, onder andere van het aantal poliepen dat eerder is gevonden in de darm’, aldus Peter Siersema. Blijkt er een kwaadaardige tumor in de darm te zitten, dan wordt dat stuk tijdens een operatie verwijderd. Beide uiteinden van de darm worden daarna weer aan elkaar gehecht. Ook wordt er onderzoek gedaan naar eventuele uitzaaiingen elders in het lichaam. Er worden dan een scan van de lever en een röntgenfoto van de longen gemaakt, twee organen waar uitzaaiingen van darmkanker vaak worden aangetroffen. Risico’s Van een aantal leef- en eetgewoonten is bekend dat ze verband houden met dikkedarmkanker. ‘Het eten van veel vezels en regelmatig bewegen verkleinen de kans op darmkanker. Het eten van veel verzadigd vet en rood vlees, zoals rund- en varkensvlees, vergroot dat risico juist’, aldus Peter Siersema. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat dikkedarmkanker vaker voorkomt bij mensen met overgewicht en mensen die weinig bewegen.

bestaat tussen eetsnelheid en verzadiging. Hoe sneller je eet, hoe minder snel je verzadigd raakt, en hoe meer je dus eet.’ Happen ‘De eetsnelheid is onder andere afhankelijk van de vorm van ons voedsel. Het duurt veel langer om een pond appels op te eten dan een pond - een halve liter - appelsap. Ook de hapgrootte speelt een rol bij de snelheid waarmee we eten. Van kleine hapjes of slokken ga je automatisch minder snel eten. Een glas yoghurtdrank met een dikkere textuur drink je vanzelf langzamer dan een glas water.’ Reuk helpt mee ‘Momenteel doen we op onze afdeling onderzoek naar geuren en verzadiging. We gaan na of het toevoegen van be-

Actieve mensen blijken maar liefst 40 tot 50 procent minder risico te hebben op het krijgen van dikkedarmkanker. Hoe dat precies komt, is nog niet bekend. Wel is duidelijk dat bewegen de spijsvertering bevordert. Er zijn aanwijzingen dat schadelijke stoffen daardoor minder lang in contact komen met ons darmslijmvlies en daarom minder schade kunnen aanbrengen. Ook zijn er aanwijzingen dat roken en overmatig alcoholgebruik het risico op darmkanker verhogen. Kortom, er is genoeg dat je zelf kunt doen om de kans op darmkanker zoveel mogelijk te verkleinen.

Tips om gezonder te leven en op die manier het risico op darmkanker te verminderen: • Eet gezond en gevarieerd. • Rook niet en beperk het gebruik van alcohol. • Houd je gewicht op peil. • Beweeg regelmatig. • Vermijd stress. • Neem voldoende rust.

paalde combinaties van geuren aan voedingsmiddelen kan zorgen dat mensen eerder of later verzadigd raken. De resultaten van dit soort onderzoek kunnen fabrikanten helpen bij de ontwikkeling van nieuwe producten.’

Perspectief ‘Het onderzoek naar het eetgedrag van mensen levert dus mogelijkheden om producten te maken die sneller verzadigen en op die manier helpen bij het voorkomen van overgewicht. En dat is een goede ontwikkeling, want overgewicht is en blijft een groot probleem.’

14


Het taboe dat stoma heet Stomadragers lopen nogal eens tegen vooroordelen aan. Of tegen mensen die er niet over durven praten. Het zakje op de buik blijkt een gevoelig onderwerp. door Brenda Kluijver

M Foto: imcdonnell / istockphoto

Stoma Mensen met de ziekte van Crohn, kanker of een andere darmaandoening krijgen soms een stoma. De ontlasting gaat dan niet meer via de natuurlijke weg het lichaam uit, maar via een kunstmatige uitgang in de buik. Op die uitgang ligt een huidplaat. Daarop zit een zakje aangesloten, waarin de ontlasting terechtkomt. Wie een colostoma draagt, heeft een kunstmatige uitgang van de dikke darm. Bij mensen met een ileostoma is de uitgang aangesloten op de dunne darm. Het is afhankelijk van de aandoening en de situatie van de patiënt welk type stoma hij of zij krijgt. In Nederland dragen zo’n 28.000 mensen een stoma.

eer bekendheid kweken over het fenomeen stoma: dat is waar Nana Bies van de Nederlandse Stomavereniging naar streeft. Zij draagt zelf al jaren een colostoma: een kunstmatige uitgang van de dikke darm. Een gevolg van de ziekte van Crohn. Voor haar een uitkomst, maar voor veel buitenstaanders blijft de stoma een vreemd verschijnsel. Stank Bies merkt dat een stoma vaak nog taboe is. ‘Mensen praten er niet makkelijk over. Zelf ben ik er juist heel open over, ik maak er grapjes over en schaam me er ook niet voor’, vertelt ze. ‘Het grootste vooroordeel van mensen is dat het

De maagband als hulpmiddel ‘Ik ben te dik, ik neem gewoon een maagbandje.’ Je hoort het mensen wel eens zeggen, maar de praktijk is echter minder simpel dan velen denken. door Brenda Kluijver

W

ie ernstig overgewicht heeft, kan een operatie overwegen om de nodige kilo’s kwijt te raken. Voor een maagbandoperatie komen mensen in aanmerking die een Body Mass Index (BMI) hebben van veertig of hoger, of diegenen met een BMI van vijfendertig met daarbij andere fysieke of mentale klachten. Strenge leeftijdsgrenzen gelden in de praktijk steeds minder. Discipline Alleen degenen die in het verleden serieuze en goed begeleide afslankpogingen

Foto: pidjoe / istockphoto

stinkt, een stoma. Dat is echter helemaal niet waar.’ Bies ervaart zelf weinig beperkingen van haar stoma. ‘Alleen is het op sommige openbare toiletten wel eens

Bies merkt dat een stoma vaak taboe is. Mensen praten er niet makkelijk over lastig om het stomazakje te verschonen. Er is niet altijd ruimte genoeg of een plek om je spulletjes neer te leggen. Dat vraagt dan even wat creativiteit.’

hebben gedaan, komen door de screening heen. Discipline is namelijk ook mét een maagbandje van groot belang om op het bereikte gewicht te blijven. Dokter Van Ramshorst van het Antonius Ziekenhuis in Nieuwegein benadrukt bij zijn patiënten altijd dat de operatie slechts een hulpmiddel is . ‘Het gaat om de gedragsverandering na plaatsing van de maagband. Een gezonde leefstijl is de enige manier om met een maagband op gewicht te blijven. Gezond eten en veel bewegen blijkt nog lastig voor veel mensen’, zegt hij. ‘Daarnaast is jarenlange, goede nazorg door de behandelaar noodzakelijk voor een goed resultaat.’ Problemen Complicaties treden er als gevolg van de operatie niet vaak op. De operatie wordt uitgevoerd als kijkoperatie: de buik wordt niet opengemaakt. ‘Tijdens en na de operatie zijn er gemiddeld wei-

Bodyscan Als vrijwilliger bij de Stomavereniging houdt zij zich bezig met dergelijke problemen in het dagelijks leven. Zo is er onlangs op Schiphol meer aandacht gevraagd voor bekendheid van stoma’s bij de douaniers. ‘De komst van de Bodyscan riep angst op bij stomadragers. Douaniers reageerden nogal eens raar op iemand met een stoma’, vertelt Bies. ‘Wij hebben daarom samen met de beveiliging van Schiphol een protocol opgesteld, waardoor douaniers weten hoe een stoma eruitziet. Stomadragers kunnen nu weer met een gerust hart op reis.’

nig problemen. Soms gaat het reservoir loszitten en is een nieuwe operatie nodig om dat vast te maken.’ De maagband leidt bij zestig procent van de patiënten tot een effectief gewichtverlies op lange termijn.

De maagband Een maagband is een siliconenring, met daarbinnen een ballon die verbonden is met een reservoir. Door dit reservoir te vullen kan de arts de inhoud van de ballon afstellen op de behoefte van de patiënt. De band wordt door een chirurg boven aan de maag geplaatst, vlak onder de overgang naar de slokdarm. Het opblazen van de ballon geeft de patiënt eerder het gevoel dat hij verzadigd is. Het voedsel kan nog slechts mondjesmaat door de slokdarm naar de maag zakken.

Uw partner in stomazorg!

Specialist in stomazorg

Stomamateriaal nodig? Vandaag besteld, morgen in huis! MediReva beschikt over een team van gespecialiseerde Bel voor meer informatie: verpleegkundigen in heel Nederland die u kunnen adviseren over stomamaterialen en het gebruik ervan. Zij werken daarbij (gratis) nauw samen met uw stomaverpleegkundige in het ziekenhuis. Heeft u stomamateriaal nodig, dan kunt u dit eenvoudig telefonisch bij ons bestellen via het gratis telefoonnummer 0800 0201201. Het eerste pakket wordt dan persoonlijk bezorgd door één van onze gespecialiseerde verpleegkundigen. Via internet bestellen kan natuurlijk ook, 24 uur per dag via www.medireva.nl. Bestellingen die voor 16.30 uur aan ons zijn doorgegeven, worden de volgende dag gratis bij u thuis bezorgd. Dat is wel zo handig. Uw pakket wordt 100% discreet verpakt en alle merken zijn direct uit voorraad leverbaar. MediReva regelt de betaling rechtstreeks met uw zorgverzekeraar. Wilt u meer informatie? Bel ons gerust. Onze deskundige medewerkers staan u graag te woord.

0800 0201201

MediReva: stomaverzorgingsmiddelen - incontinentiematerialen - wondverzorgingsproducten - diabetesbenodigdheden - www.medireva.nl

Telegraaf_buik_darm_V1.1.indd 1

2-9-2008 16:31:53

'ETTINGÜTAFTERSTOMASURGERY #OLOSTOMY #OLOSTOM MY

(INTS4IPS !DVICEANDEXERCISES BEFOREANDAFTERYOURSURGERY

Dedicated to Stoma Care

Dedicated to Stoma Care

• • • •

Compleet productenpakket stomazorg zorg Service Innovatie Informatie

Wilt u meer weten?

www.dansac.nl 0800-3824111

• Instructie • Educatie • Organisatie

Heerlijke najaarskorting

Groots genieten in Gelderla nd

Voel je dichter bij de natuur.

Met % maximaal 40ing najaarsk ort

Lekker uitwaaien op het strand, nieuwe paden ontdekken in het bos… U haalt het mooiste uit de herfst bij Landal GreenParks. Als u nu boekt, ontvangt u bovendien tot 40% korting op een verblijf. Profiteer dus snel van deze heerlijke najaarskorting. Op www.landal.nl/najaar vindt u onze beste najaarsaanbiedingen én kunt u meteen boeken.

Vier de herfstvakantie in het bos

Wist u dat Gelderland de grootste provincie van Nederland is? Vooral de Veluwe met z’n prachtige heidelandschappen is natuurlijk bekend. Maar vlak daarbuiten vindt u óók indruk wekkende kastelen en intieme middeleeuwse Hanzesteden. En dat allemaal temidden van uitgestrekt natuurschoon. Dus waar wacht u nog op? Kom ook groots genieten en boek een Gelders herfstverblijf op www.landal.nl/veluwe.

Binnenkort is het herfstvakantie. Vier deze vrije dagen eens in het bos! Tussen de glanzende kastanjes, wilde dieren en prachtig gekleurde bladeren komt de hele familie tot rust. En terwijl de kinderen zich uitleven tijdens een speurtocht of in de Twister Disco, ontspant u lekker met een boek bij de open haard. Op www.landal.nl/najaar vindt u een overzicht van alle herfstvakantie activiteiten.

Spetterend najaar Op avontuur in het Kids Jungle Bad. Dat kan alleen in het Subtropisch Waterparadijs op Landal Het Vennenbos (Brabant) en Landal De Lommerbergen (Limburg). In deze prachtige zwembaden waant u zich echt in de tropen. Neem een kruidenbad, suis de Blackhole-glijbaan af en ontspan daarna in uw sfeervolle, net gerenoveerde bungalow. Op www.landal.nl/subtropisch ontdekt u een spetterend begin van het najaar.

Voel je dichter bij de natuur! Kijk voor informatie, reserveringen en onze beste lastminutes op www.landal.nl of bel 0900-8842 (` 0,20 p. min.). Maandag t/m vrijdag van 09:00 tot 21:00 uur. Zaterdag, zondag en feestdagen van 10:00 tot 15:00 uur. Vraag direct de brochure aan, inclusief de prijzen van 2009!

Nieuw in Zeeland en Zwitserland Met trots presenteert Landal GreenParks twee nieuwe parken. Zin in fi etsen, uitwaaien en cultuur opsnuiven? Kies dan voor Landal Villapark Livingstone in Zeeland. Of zoekt u het liever hogerop? Breng dan een bezoek aan het prachtige Landal Resort Walensee in Zwitserland. Aan de oevers van de Walensee en vlakbij het dalstation van skigebied Flumserberg geniet u ook hier van een wunderschöne vakantie! Beide parken zijn nu al boekbaar voor verblijven vanaf januari 2009. Maak snel uw keuze op www.landal.nl/nieuweparken.

D N A T S R E E W ? Is jouw R A A J A N t e h r o o v KLAAR

PROBEER nu GRATIS een 4-pack Actimel! In het najaar wordt je weerstand extra op de proef gesteld. Drink daarom elke dag een flesje Actimel en help zo je weerstand te verhogen. Kijk voor de voorwaarden op de actieverpakking in de winkel.

Actimel. Verstand van weerstand

buik in balans PROBEER nu GRATIS een 4-pack Actimel! zie achterpagina Wat vertelt je stoelgang over je gezondheid Pagina 5

Recommend Documents