BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 17
Angst en paniek De prevalentie van angst is 30% in de palliatieve fase van kanker en 90% in de terminale fase van COPD. 1 Verder neemt de prevalentie toe met de ernst van de ziekte. Angst en depressie gaan vaak samen. Er is sprake van een angststoornis wanneer de angst buitensporig of onevenredig lang aanhoudt en aanleiding geeft tot aanhoudend subjectief lijden of tot een belemmering van het dagelijks functioneren. Voor de medicamenteuze behandeling van angst en paniek wordt gebruikgemaakt van de richtlijnen, bedoeld voor de behandeling van een gegeneraliseerde angststoornis en van paniekstoornissen. Etiologie Angst is een symptoom en kan veroorzaakt worden door: – psychologische en existentiële factoren, zoals angst om te lijden, verlies van controle, afscheid moeten nemen van naasten en het beleven van schuldgevoelens; – lichamelijke klachten zoals dyspneu, misselijkheid of pijn; – bijwerkingen van medicatie, onttrekking van medicatie (benzodiazepinen, opioïden), alcohol of drugs; – in het kader van depressie, delier, cognitieve stoornis, waan of psychose; – metabole ontregeling (hypercalciëmie); – endocriene stoornissen (hyperthyreoïdie, bijniertumoren) – hersentumoren of hersenmetastasen; – bekende angststoornis in psychiatrische zin. Niet-medicamenteuze therapie – een rustige benadering van de patiënt en zijn naasten werkt angstreducerend. – spreek over de angst, probeer de reden van de angst te achterhalen. – betrek hierbij familieleden (indien toestemming van patiënt). – zorg voor structuur in de dagelijkse activiteiten, ontspanning en goede (nacht)rust. Bij opkomende angst bieden massage, muziek, een warm bad of andere activiteiten mogelijk aflei-
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 18
ANGST
18
EN PANIEK
ding. Verzorging door vertrouwde personen zal het gevoel van veiligheid vergroten. – schakel zo nodig een andere discipline in voor ondersteuning en begeleiding, zoals maatschappelijk werker, psycholoog, psychiater of geestelijk verzorger. Medicamenteuze therapie Selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI’s) zijn werkzaam tegen angst en paniek. De eerste twee weken van insluipen combineren met een benzodiazepine om toename van angst in de beginfase tegen te gaan. Paroxetine is veilig en effectief bij een gegeneraliseerde angststoornis.2 Citalopram en sertraline hebben de minste risico’s op interacties. Imipramine, clomipramine en venlafaxine zijn eveneens effectief.2
ANGST EN PANIEK generieke naam/ merknaam
toedieningsvorm dosering
Alprazolam Xanax
tablet 0,25/0,5 mg
retard tablet 0,5/1/2 mg
gebruikelijk: 0,75 mg frequentie: 3x dosis/gift: 0,25-2 mg max./dag: 6 mg
bijwerkingen
*** sufheid, slaperigheid, verminderde intellectuele en motorische prestaties ** spierzwakte, ataxie, hoofdpijn, duizeligheid, dubbelzien, afvlakking van emoties en moeheid * maagdarmstoornissen, toename van de eetlust, droge mond, toegenomen gebruikelijk: 1 mg speekselvloed, hypotensie, urineretentie frequentie: 1-2x en urine-incontinentie, huidreacties dosis/gift: vooral bij ouderen: anterograde amne0,5-3 mg sie, paradoxale reactie max./dag: 6 mg
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 19
ANGST
19
EN PANIEK
Benzodiazepinen hebben een anxiolytisch en slaapinducerend effect. De high potency benzodiazepinen alprazolam en lorazepam hebben geen actieve metabolieten en zijn een goede keuze. Ook oxazepam en diazepam zijn effectief.2 Clonazepam is in druppelvorm verkrijgbaar. Antipsychotica kunnen overwogen worden wanneer de angst: – onvoldoende reageert op benzodiazepinen; – gepaard gaat met psychotische symptomen. 1. Graeff A de et al., Palliatieve zorg, Richtlijnen voor de praktijk, ed. VIKC. 2010, Utrecht: VIKC. 2. GGZ-Richtlijnen. Multidisciplinaire richtlijn Angststoornissen. Versie 1.0- 31.12.2009.
interacties
opmerkingen
– ↑ metabolisme door enzyminductoren (o.a. carbama- mag fijngemaakt worden zepine, fenobarbital, fenytoïne, hypericum, rifamgeleidelijk afbouwen picine). – ↓ metabolisme door CYP3A4-remmers (o.a. claritromycine, diltiazem, erytromycine, fluconazol, fluoxetine, fluvoxamine, itraconazol, verapamil en voriconazol) – proteaseremmers (excl. ritonavir) zijn gecontraindiceerd mag fijngemaakt worden geleidelijk afbouwen
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 20
ANGST
20
EN PANIEK
ANGST EN PANIEK generieke naam/ merknaam
toedieningsvorm dosering
bijwerkingen
Citalopram Cipramil
tablet 20/40 mg
gebruikelijk: 20 mg frequentie: 1x dosis/gift: 20-40 mg max./dag: 40 mg
tablet 10/20/40 mg
gebruikelijk: 20 mg frequentie: 1x dosis/gift: 20-40 mg max./dag: 40 mg
*** misselijkheid, droge mond, obstipatie, hoofdpijn, tremor, slaperigheid, slapeloosheid, zweten en asthenie ** diarree, dyspepsie, braken, buikpijn, flatulentie, duizeligheid, paresthesieën, nervositeit, angst, agitatie, concentratiestoornissen, verwardheid, abnormale dromen, anorexie, vermoeidheid, spierpijn, mictiestoornissen, rinitis, sinusitis, huiduitslag en jeuk * oorsuizen
druppelvloeistof 40 mg/ml
gebruikelijk: 20 mg frequentie: 1x dosis/gift: 20-40 mg max./dag: 40 mg
tablet MGA 75 mg
gebruikelijk: 75-150 mg frequentie: 1-2x dosis/gift: 75-150 mg max./dag: 225 mg
Clomipramine Clomipramine
*** obstipatie, misselijkheid, droge mond, ↑ eetlust, ↑ gewicht, vermoeidheid, slaperigheid, onrust, duizeligheid, tremor, hoofdpijn, myoclonus, visus- en accommodatiestoornissen, zweten, mictiestoornissen ** braken, buikklachten, diarree, anorexie, smaakstoornissen, verwardheid, hallucinaties, angst, agitatie, agressie, slaapstoornissen, nachtmerries, (hypo) manie, geheugen- en concentratiestoornissen, depersonalisatie, ↑ depressie, delirium, spraakstoornissen, paresthesie, spierhypertonie, spierzwakte, mydriasis, sinustachycardie, hartkloppingen, orthostatische hypotensie, opvliegers, oorsuizen, gapen, allergische huidreacties, jeuk, fotosensibilisatie, galactorroe, ↑ transaminases * ataxie, hartritmestoornissen, hypertensie
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 21
ANGST
21
EN PANIEK
interacties
opmerkingen
– risico op serotoninesyndroom bij tricyclische antidepressiva, MAO-remmers, moclobemide, sumatriptan, tramadol, linezolid, pethidine, oxycodon, fentanyl – risico op maagbloeding bij NSAID’s – risico op hyponatriemie bij thiazides – ↑ effect coumarines – ↓ effect tamoxifen – ↓ metabolisme pimozide – ↓ effect door cyproheptadine
mag fijngemaakt worden
mag fijngemaakt worden
mag via sonde 1 druppel = 2 mg biologische beschikbaarheid druppels 25% hoger t.o.v. tabletten, let op bij switchen
mag 1x gebroken worden mag niet verpulverd worden kan niet via sonde
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 22
ANGST
22
EN PANIEK
ANGST EN PANIEK – vervolg generieke naam/
merknaam
toedieningsvorm dosering
bijwerkingen
Clonazepam Rivotril
tablet 0,5/2 mg
gebruikelijk: 1 mg frequentie: 1-2x dosis/gift: 0,5-2 mg max./dag: 4 mg
druppelvloeistof 2,5 mg/ml
gebruikelijk: 1 mg frequentie: 1-2x dosis/gift: 0,5-2 mg max./dag: 4 mg
*** sufheid, verminderde intellectuele en motorische prestaties ** spierzwakte, slaperigheid, ataxie, hoofdpijn, duizeligheid, dubbelzien, afvlakking van emoties, duizeligheid, licht gevoel in hoofd en moeheid * maagdarmstoornissen, toename van de eetlust, droge mond, toegenomen speekselvloed, hypotensie, urineretentie en urine-incontinentie, huidreacties, (acuut) hartfalen, hoofdpijn, trombocytopenie, incontinentie, jeuk, anafylaxie vooral bij ouderen: anterograde amnesie, paradoxale reactie
injectie 1 mg/ml
gebruikelijk: 1 mg s.c. frequentie: 1-2x dosis/gift: 0,5-2 mg max./dag: 4 mg of continue subcutane infusie: aanvankelijk 1 mg per 24 uur, max. 4 mg per 24 uur
tablet 2/5/10 mg
gebruikelijk: 10 mg frequentie: 1-5x dosis/gift: 10-50 mg max./dag: 50 mg
Diazepam Stesolid
*** sufheid, slaperigheid, verminderde intellectuele en motorische prestaties ** spierzwakte, ataxie, hoofdpijn, duizeligheid, dubbelzien, afvlakking van emoties en moeheid * maagdarmstoornissen, toename van de eetlust, droge mond, toegenomen speekselvloed, hypotensie, urineretentie en urine-incontinentie, huidreacties vooral bij ouderen: anterograde amnesie, paradoxale reactie
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 23
ANGST
23
EN PANIEK
interacties
opmerkingen
– ↓ metabolisme door proteaseremmers
mag fijngemaakt worden
1 druppel = 0,1 mg clonazepam
CAVE: niet sneller toedienen dan 0,5 mg over 1 minuut i.v.m. tromboflebitis
– ↓ metabolisme door proteaseremmers en etravirine
mag fijngemaakt worden
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 24
ANGST
24
EN PANIEK
ANGST EN PANIEK – vervolg generieke naam/
merknaam
toedieningsvorm dosering
bijwerkingen
Escitalopram Lexapro
tablet 10/15/20 mg
gebruikelijk: 10 mg frequentie: 1x dosis/gift: 10-20 mg max./dag: 20 mg
tablet 10/20 mg
gebruikelijk: 10 mg frequentie: 1x dosis/gift: 10-20 mg max./dag: 20 mg
druppelvloeistof 20 mg/ml
gebruikelijk: 10 mg frequentie: 1x dosis/gift: 10-20 mg max./dag: 20 mg
*** misselijkheid, orthostatische hypotensie, hyponatriëmie, abnormaal gezichtsvermogen, braken, droge mond, sufheid ** ↓ eetlust, slapeloosheid, slaperigheid, duizeligheid, sinusitis, geeuwen, diarree, obstipatie, transpireren, vermoeidheid, koorts, anafylactische reacties, abnormale leverfunctietests, atralgie, myalgie, insulten, tremor, bewegingsstoornissen, serotininesyndroom, verwardheid, suïcidepogingen, hallucinaties, agitatie, angst, urineretentie, galactorroe, uitslag, pruritus, angio-oedeem * verstoorde smaak
Imipramine Imipramine
dragee 10/25 mg
gebruikelijk: 100-150 mg frequentie:1x dosis/gift: 100-250 mg max: 250 mg
*** anticholinerge bijwerkingen: droge mond, verminderde darmmotiliteit, obstipatie, accommodatiestoornissen, mydriasis, urineretentie en tachycardie ** tremoren, convulsies, transpiratie, duizeligheid, paresthesie, angst, agitatie, verwarring, delirium * zelden: trombocytopenie, agranulocytose, eosinofilie, leukopenie, purpura, bronchospasme, anafylactische reacties met en zonder shock, SIADH, tinnitus, spraakstoornissen, extrapiramidale verschijnselen, gynaecomastie, galactorroe
Lorazepam Lorazepam
tablet 1/2,5 mg
gebruikelijk: 3 mg frequentie: 2-3x dosis/gift: 1-2,5 mg max./dag: 7,5 mg
*** sufheid, slaperigheid, verminderde intellectuele en motorische prestaties ** spierzwakte, ataxie, hoofdpijn, duizeligheid, dubbelzien, afvlakking van emoties en moeheid * maagdarmstoornissen, toename van de eetlust, droge mond, toegenomen speekselvloed, hypotensie, urineretentie en urine-incontinentie, huidreacties vooral bij ouderen: anterograde amnesie, paradoxale reactie
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 25
ANGST
25
EN PANIEK
interacties
opmerkingen
– risico op serotoninesyndroom bij tricyclische antidepressiva, MAO-remmers, moclobemide, sumatriptan, tramadol, linezolid, pethidine, oxycodon, fentanyl – risico op maagbloeding bij NSAID’s – risico op hyponatriemie bij thiazides – ↑ effect coumarines – ↓ effect tamoxifen – ↓ metabolisme pimozide – ↓ effect door cyproheptadine
mag fijngemaakt worden bij voorkeur eerste week starten met 5 mg/dag
mag fijngemaakt worden bij voorkeur eerste week starten met 5 mg/dag
mag fijngemaakt worden 1 druppel = 1 mg bij voorkeur eerste week starten met 5 mg/dag
– risico op serotoninesyndroom bij SSRI's/duloxetine, MAO-remmers, moclobemide – ↓ metabolisme door cimetidine, ritonavir, darifenacine, terbinafine, kinidine
mag fijngemaakt worden kan via sonde bij voorkeur starten met 25 mg per dag dosering in 2 weken opbouwen naar effectieve dosis
mag fijngemaakt worden kan sublinguaal gegeven worden
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 26
ANGST
26
EN PANIEK
ANGST EN PANIEK – vervolg generieke naam/
merknaam
toedieningsvorm dosering
Lorazepam Temesta
injectievloeistof 4 mg/ml im/iv
gebruikelijk: 2 mg s.c. frequentie: 1-2x dosis/gift: 2 mg max./dag: 4 mg
Oxazepam Temesta
tablet 10/50 mg
gebruikelijk: 30 mg frequentie: 3x dosis/gift: 10-50 mg max./dag: 150 mg
*** sufheid, slaperigheid, verminderde intellectuele en motorische prestaties ** spierzwakte, ataxie, hoofdpijn, duizeligheid, dubbelzien, afvlakking van emoties en moeheid * maagdarmstoornissen, toename van de eetlust, droge mond, toegenomen speekselvloed, hypotensie, urineretentie en urine-incontinentie, huidreacties vooral bij ouderen: anterograde amnesie, paradoxale reactie
Paroxetine Seroxat
tablet 20/30 mg
gebruikelijk: 20 mg frequentie: 1x dosis/gift: 20-60 mg max.: 60 mg
*** misselijkheid, slaperigheid, transpiratie, tremor, spierzwakte, droge mond, slapeloosheid, obstipatie, ↓ eetlust ** hoofdpijn, duizeligheid, diarree, dyspepsie, mictie- en visusstoornissen, paresthesieën, rash, palpitaties, orthostatische hypotensie, agitatie, concentratiestoornissen * acuut glaucoom, urineretentie, gezichts- en perifeer oedeem, maligne neuroleptisch syndroom, stevens-johnsonsyndroom, hyponatriëmie, leverfunctiestoornissen, bloedingen, extrapiramidale stoornissen
Paroxetine Paroxetine
tablet 10/20/30 mg
gebruikelijk: 20 mg frequentie: 1x dosis/gift: 20-60 mg max.: 60 mg
Paroxetine Seroxat
suspensie 2 mg/ml
gebruikelijk: 20 mg frequentie: 1x dosis/gift: 20-60 mg max.: 60 mg
bijwerkingen
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 27
ANGST
27
EN PANIEK
interacties
opmerkingen geschikt voor orale toediening
mag fijngemaakt worden
– risico op serotoninesyndroom bij tricyclische antidepressiva, MAO-remmers, moclobemide, sumatriptan, tramadol, linezolid, pethidine, oxycodon, fentanyl, dextromethorfan. – risico op maagbloeding bij NSAID’s – risico op hyponatriemie bij thiazides – ↑ effect coumarines, tetrabenazine – ↓ effect tamoxifen – ↓ metabolisme pimozide – ↓ effect door cyproheptadine – ↓ metabolisme door ritonavir – ↑ metabolisme door darunavir, fosamprenavir – ↓ metabolisme atomoxetine, metoprolol, perfenazine
mag fijngemaakt worden bij voorkeur starten met 10 mg per dag ophogen in stappen van 10 mg per twee weken
mag fijngemaakt worden bij voorkeur starten met 10 mg per dag ophogen in stappen van 10 mg per twee weken
mag via sonde bij voorkeur starten met 10 mg per dag ophogen in stappen van 10 mg per twee weken
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 28
ANGST
28
EN PANIEK
ANGST EN PANIEK – vervolg generieke naam/
merknaam
toedieningsvorm dosering
bijwerkingen
Sertraline Sertraline, Zoloft
tablet 50/100 mg
gebruikelijk: 50 mg frequentie: 1x dosis/gift: 50-200 mg max./dag: 200 mg
*** misselijkheid, diarree, droge mond, hoofdpijn, duizeligheid, vermoeidheid ** abdominale pijn, obstipatie, dyspepsie, flatulentie, paresthesie, nachtmerries * bronchospasme, dyspneu, tachycardie
Venlafaxine Venlafaxine, Efexor
capsule met gereguleerde afgifte: 37,5/75/150 mg
gebruikelijk: 75 mg frequentie: 1x dosis/gift: 75-225 mg max./dag: 225 mg
*** hoofdpijn, droge mond, misselijkheid en zweten ** tremor, verwardheid, hartkloppingen, verminderde eetlust, obstipatie, gewichtsverlies * hallucinaties, agitatie, myoclonus, verminderde coördinatie, orthostatische hypotensie
Venlafaxine Venlafaxine
tablet met geregu- gebruikelijk: leerde afgifte 75 mg 75/150/225 mg frequentie: 1x dosis/gift: 75-225 mg max./dag: 225 mg
BSL_PALLIATIEF FORM_ED5_105 x 170 1-1 05-12-12 09:29 Pagina 29
ANGST
29
EN PANIEK
interacties
opmerkingen
– risico op serotoninesyndroom bij tricyclische antimag fijngemaakt worden depressiva, MAO-remmers, moclobemide, sumatriptan, tramadol, linezolid, pethidine, oxycodon, fentanyl – risico op maagbloeding bij NSAID’s – risico op hyponatriemie bij thiazides – ↑ effect coumarines – ↓ effect tamoxifen – ↓ metabolisme pimozide – ↓ effect door cyproheptadine – ↓ metabolisme door darunavir, fosamprenavir, ritonavir – ↓ metabolisme van clozapine – risico op serotoninesyndroom bij MAO-remmers, capsules mogen opengemaakt worden moclobemide, tramadol, linezolid, pethidine granule inhoud mag NIET fijngemalen – risico op hyponatriemie bij thiazides worden – ↓ metabolisme door ritonavir – ↓ metabolisme door darunavir, fosamprenavir, ritonavir, lopinavir, atazanavir
