Netw etwerk erk
Brandw Br andweer eervr vrouw ouwen en
Brandweerwerk en Zwangerschap
Wi l m a He n d e r i k s e Va n Do o r n e Hu i s k e s e n p a r t n e r s
1.
Inleiding
Over de zwangerschap van vrouwen bij de brandweer heeft altijd veel onduidelijkheid bestaan. In de eerste plaats omdat er nog niet zoveel korpsen waren die ervaring hadden met vrouwen binnen het korps, laat staan met zwangerschap. En in de tweede plaats omdat er geen duidelijk inzicht bestond in de gevaren die zwangere brandweervrouwen tijdens de uitoefening van hun werk, vanaf welk moment, zouden lopen en welke maatregelen getroffen zouden moeten worden om die gevaren te voorkomen. De tijden zijn veranderd. In 1997 is de arbowetgeving gewijzigd en is er duidelijke en overzichtelijke informatie over de combinatie van werk en zwangerschap beschikbaar gekomen. Bovendien zijn er meer brandweerkorpsen bekend en gewend geraakt aan de situatie van zwangerschap bij brandweervrouwen. Maar dat neemt niet weg dat er nog altijd brandweervrouwen en korpsen zijn, voor wie de uitoefening van brandweertaken in het geval van zwangerschap vragen oproept. Daarom nam het Netwerk Brandweervrouwen het initiatief om met steun van de Directie Brandweer en Rampenbestrijding van het Ministerie van Binnenlandse Zaken een boekje uit te brengen over brandweerwerk en zwangerschap. De brochure die nu voor u ligt is het resultaat en heeft tot doel zowel brandweervrouwen als de korpsleiding te informeren, over hoe met de combinatie van brandweerwerk en zwangerschap het best omgegaan kan worden.
2
2.
Zwangerschap en regelgeving regelgeving
Nieuwe regelgeving Een van de oorzaken van de bestaande onduidelijkheid over de combinatie van werk en zwangerschap, was de verouderde wet- en regelgeving op het gebied van veiligheid, gezondheid en welzijn van werknemers. Door de veelheid van regels zagen velen door de bomen het bos niet meer. Maar in 1997 is het verouderde stelsel van wetten en regels vervangen. Nederland heeft nu te maken met nieuwe regelgeving die helder en minder gedetailleerd is. Arboinformatie ‘Zwangerschap Zwangerschap en Arbeid’ Arbeid Het Arboinformatieblad AI-12 Zwangerschap en Arbeid besteedt aandacht aan alle aspecten van het werk, waar werkgever en werknemer in het geval van zwangerschap rekening mee moeten houden. Informatie wordt gegeven over werkomstandigheden die nadelige gevolgen kunnen hebben voor zwangere werkneemsters. Daarnaast komt de wet- en regelgeving aan de orde, die tijdens de zwangerschap en in de periode van borstvoeding van toepassing is. Voor wie zich goed wil laten voorlichten over de aanvullende wet- en regelgeving, over de specifieke risico’s en over mogelijke maatregelen in verband met zwangerschap, is dit informatieblad onmisbaar (zie literatuurlijst).
3
3.
Zwangerschap en brandweerwerk
Een brandweervrouw kan bij de uitoefening van haar beroep met verschillende en bovendien extreme werkomstandigheden te maken krijgen. Om ervoor te zorgen dat werkomstandigheden geen negatieve invloed op de zwangerschap kunnen hebben, moet aan een aantal voorwaarden voldaan worden. Wat echter het uitvoeren van repressieve brandweertaken zo typeert is de combinatie van meervoudige belasting, de onvoorspelbaarheid van het werk en de extreme situaties waarin men terechtkan komen. In het geval van het uitoefenen van repressieve taken lopen zowel de baby als de zwangere brandweervrouw daardoor het risico van blootstelling aan meervoudige gevaren.1 Een goed begin is het halve werk Een foetus van 16 weken is een compleet mensje in de dop: alle ledematen en inwendige organen zijn al volledig aangelegd. Gedurende de rest van de zwangerschap hoeft hij of zij alleen maar te groeien en verder te ontwikkelen wat in het beginstadium is aangelegd. Omdat de ontwikkeling van de foetus zo explosief plaatsvindt in de eerste twaalf weken van de zwangerschap en de organen, hersenen en het centrale zenuwstelsel in deze periode worden gevormd, is deze fase de meest kwetsbare periode. Dat is in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt. Repressieve taakuitoefening door een zwangere brandweervrouw, levert voor een ongeboren baby op een aantal manieren kans op gevaar. Omdat bovendien niet of nauwelijks veilige grenzen aangegeven kunnen worden, is risicomijdend gedrag in alle opzichten geboden. Storende invloeden kunnen leiden tot aangeboren afwijkingen of een miskraam, groeistoornissen of vroeggeboorte. Meer dan alleen de buik Iedereen weet dat tijdens de zwangerschap grote lichamelijke veranderingen optreden, ook al is het alleen de buik die in het oog springt. Een aantal veranderingen zijn de algemeen bekende en vervelende bijverschijnselen als moeheid, sterke behoefte aan slaap en misselijkheid. Er zijn echter ook veranderingen die in belangrijke mate van invloed kunnen zijn op het uitoefenen van het brandweervak of zelfs problemen kunnen opleveren, juist al vanaf het begin:
belasting van het ademhalingssysteem Het ademhalingssysteem wordt extra belast. Omdat nu sprake is van moeder én kind moet meer zuurstof worden opgenomen en wordt meer zuurstof verbruikt.
1
Werkomstandigheden kunnen ook nadelige gevolgen hebben voor vruchtbaarheid en erfelijkheid. Daar wordt in het kader van deze brochure niet nader op ingegaan, maar informatie hierover kan worden gevonden in het eerder genoemde Arbo-informatieblad.
4
toegenomen vaatverwijding en hogere lichaamstemperatuur De lichaamstemperatuur ligt gedurende de zwangerschap wat hoger en de bloedvaten in de huid zijn verwijd. het houdings- en bewegingsapparaat verandert Alleen al door de toegenomen omvang en het gewicht van de buik schuift het lichaamszwaartepunt naar voren. Daarnaast worden, als voorbereiding op de bevalling, de steunbanden van het skelet zachter en de gewrichten losser. Risico’s Risico s voor zwangere brandweervrouwen en hun baby baby’ss Het werken bij de brandweer kan door de lichamelijke veranderingen die bij zwangerschap plaatsvinden, in een aantal opzichten een gevaar opleveren. We zetten de belangrijkste risico’s op een rijtje. Fysieke belasting De grotere belasting van het ademhalingssysteem heeft tot gevolg dat zwangere vrouwen zich sneller kortademig voelen. Bij sterke inspanning, zoals hardlopen, kracht uitoefenen of traplopen zal kortademigheid een probleem vormen. Vergeet niet dat zwangerschap en het dragen van het brandweeruniform samen al voor een dubbele belasting zorgen. Omdat het houdings- en bewegingsapparaat verandert raakt een zwangere vrouw gemakkelijker uit balans, gaan bijvoorbeeld bukken en rekken, of lang staan op den duur problemen opleveren en kan rugpijn optreden. Onder extreme warme omstandigheden, of bij inspanning kan een relatief tekort in de bloedvoorziening optreden, waardoor de bloeddruk daalt en flauwvallen het gevolg kan zijn. De baarmoeder heeft namelijk veel bloed nodig en bij inspanning wordt bovendien nog eens meer bloed gestuurd naar de spieren die actief zijn. Gevaarlijke stoffen Over de schadelijke eigenschappen van veel chemische stoffen is nog onvoldoende bekend. Maar van een aantal stoffen is bekend dat ze schade kunnen toebrengen aan de (ongeboren) baby of de zwangerschap doen afbreken. In het geval van zwangerschap of het geven van borstvoeding levert blootstelling aan chemische stoffen dus een extra gevaar op. Bovendien is de kans op opname en verspreiding van gevaarlijke stoffen door het lichaam groter tijdens de zwangerschap, door veranderingen in de ademhaling, bloedsomloop en stofwisseling. Daarom mogen zwangere of zogende werkneemsters niet werken in situaties waarin zij de kans lopen met deze stoffen in aanraking te komen, bijvoorbeeld door inademing, of opname via de huid. Fysische omstandigheden Klimaat, trillingen en geluid kunnen in het geval van zwangerschap eveneens een extra gevaar vormen. Toegenomen vaatverwijding en hogere lichaamstemperatuur leiden ertoe dat zwangere vrouwen meer last van een hoge omgevingstemperatuur kunnen hebben. Ook is het mogelijk dat dit gepaard
5
gaat met een daling van de bloeddruk, waardoor duizeligheid kan ontstaan en de kans op flauwvallen groter wordt. De extreme hitte van een brand, zeker als dit gepaard gaat met lichamelijke belasting, vormt dus zeker een gevaar. Trillingen, met name “lichaamstrillingen” die op het hele lichaam inwerken, zoals bij het hanteren van gereedschap, kunnen een grotere kans geven op vroeg- en doodgeboorte. Bovendien kunnen ze voor zwangere werkneemsters rugklachten opleveren. Geluid kan in extreme situaties gehoorschade bij het ongeboren kind opleveren, of aanleiding geven tot schrikreacties. Ook de lichamelijke stressreactie van de moeder op teveel geluid kan schade veroorzaken bij het kind. Psychische belasting De zwangerschap op zich levert in een aantal opzichten stress op. In de eerste plaats kunnen lichamelijke ongemakken, als vermoeidheid en misselijkheid, ervoor zorgen dat een zwangere werkneemster letterlijk en figuurlijk minder zeker in haar schoenen staat. In de tweede plaats kunnen in het verloop van de zwangerschap concentratie en tempo verminderen en emotionele evenwichtigheid afnemen. Tenslotte bestaat bij iedereen een zekere spanning over de goede afloop van de zwangerschap. Omdat de zwangerschap op zich al een psychische belasting vormt kan het gevolg zijn dat er weinig reserve overblijft voor psychische belasting door het werk. Een te grote psychische belasting kan invloed hebben op de ontwikkeling van de ongeboren baby, maar kan ook bij het geven van borstvoeding belemmerend werken.
6
4.
Aanbevolen beleid ten aanzien van zwangerschap
Werkgevers zijn verplicht om beleid ten aanzien van zwangerschap van werknemers te voeren*. Uitgangspunt voor beleid inzake de combinatie van zwangerschap en werk, is de wettelijke regelgeving op het gebied van arbeidsomstandigheden rond zwangerschap en arbeid. Dit betekent dat de werkgever verplicht is een risico-inventarisatie uit te voeren, voorlichting te geven en maatregelen te nemen om te voorkomen dat risico gelopen wordt. RisicoRisico-inventarisatie Zoals iedere werkgever een risico-inventarisatie moet maken van mogelijke gevaren en risico’s voor werknemers in het algemeen, dient ook bekeken te worden welke gevaren er zijn voor werknemers die als bijzonder kunnen worden aangemerkt, zoals zwangere werkneemsters. In het voorgaande hebben we de gevaren die specifiek voor de brandweer gelden de revue laten passeren. Het Arboinformatieblad ‘Zwangerschap en arbeid’ gaat uitgebreid in op de speciale gevaren die gelden voor zwangere werkneemsters en werkneemsters die borstvoeding geven (zie literatuurlijst). Daarnaast wordt ook aandacht besteed aan factoren die nadelige gevolgen kunnen hebben op de vruchtbaarheid en het erfelijk materiaal. Voorlichting en vroeg melden Er zijn vrouwen die het niet prettig vinden om al in een vroeg stadium op het werk bekend te maken dat ze zwanger zijn. Vaak speelt ongerustheid over de reacties die zullen volgen een rol. Toch is het belangrijk dat brandweervrouwen die zwanger zijn dit zo vroeg mogelijk op het werk vertellen. Uiteraard geldt dit zowel voor beroepskrachten als vrijwilligers. De ontwikkeling van de ongeboren baby loopt immers juist in de eerste periode van de zwangerschap in het bijzonder risico. Het wordt voor vrouwen gemakkelijker om bekend te maken dat ze zwanger zijn, als ze weten dat de korpsleiding er belang in stelt dit te weten, zodat tijdig maatregelen getroffen kunnen worden. Daarom is het belangrijk dat alle vrouwen voorgelicht worden over risico’s die zij lopen in het geval van zwangerschap en het beleid dat het korps voert om deze risico’s te voorkomen. Het zou goed zijn om voortaan aan nieuwe werkneemsters meteen deze informatie te geven op het moment dat zij binnen het korps geïntroduceerd worden. De informatie is dan in ieder geval op tijd, kan niet als bemoeienis met privé-aangelegenheden ervaren worden en maakt het vrouwen gemakkelijk om op dit punt terug te komen als het wél relevant is. Vanzelfsprekend moet altijd de zekerheid bestaan, dat met de melding van zwangerschap in een pril stadium vertrouwelijk wordt omgegaan. Het is niet noodzakelijk dat het hele korps meteen is ingelicht. * Het is belangrijk om te weten dat een werkgever de dienstbetrekking met een werknemer nooit kan opzeggen gedurende de zwangerschap en vanwege haar bevalling.
7
Maatregelen treffen Er zijn verschillende maatregelen denkbaar die een oplossing bieden voor de periode van zwangerschap van een brandweervrouw. In de praktijk blijkt bovendien, dat er al heel wat korpsen zijn die beleid op het gebied van zwangerschap hebben ontwikkeld en praktische oplossingen hebben gevonden voor het combineren van werk en zwangerschap. Aanpassing van het werk Het is voor de hand liggend dat pas gedacht wordt aan aanpassing van het werk, op het moment dat de zwangerschap last gaat opleveren bij het uitoefenen van het werken. Hiervan is sprake als de zwangerschap in een gevorderd stadium is en lang staan of bepaalde werkhoudingen, tillen en kracht uitoefenen problemen gaan opleveren. Het gegeven dat de ongeboren baby juist in de eerste 16 weken gevoelig is voor storende invloeden maakt echter dat aanpassing van het werk van de brandweervrouw al veel eerder zou moeten plaatsvinden. Repressieve taakuitoefening is voor zwangere vrouwen ongeschikt, zolang de genoemde risico’s die daarbij worden gelopen niet voorkomen kunnen worden. Zowel arbowetgeving als gezond verstand geven in dit geval aanleiding tot dezelfde conclusie. Een andere functie in dagdienst is het alternatief. Overigens kunnen zwangere werknemers nooit verplicht worden tot het verrichten van overwerk of nachtdiensten. Zij hebben recht op een regelmatig arbeids- en rusttijdenpatroon.
Meteen uit de repressieve dienst De meeste brandweerkorpsen die ervaring hebben met brandweervrouwen en zwangerschap kiezen ervoor vrouwelijke beroepskrachten meteen uit de repressieve dienst te halen en over te plaatsen naar de dagdienst, zodra bekend is dat zij zwanger zijn. Voor vrouwelijke vrijwilligers geldt dat zij niet meer worden opgeroepen, of wel worden opgeroepen maar dan niet worden ingezet voor taken die in hun situatie gevaar kunnen opleveren. ______________________________________________________________________ ‘Gedurende zwangerschap en lactatie (borstvoeding)periode kunnen een brandweervrouw en haar vrucht bloot worden gesteld aan gezondheidsbedreigende/schadende factoren bij repressieve taakuitoefening. Het gaat hierbij om gezondheidsrisico’s die niet of onvoldoende te voorkomen zijn. Een volledig repressieve taakuitoefening is dan ook ongeschikt voor de brandweervrouwen gedurende haar hele zwangerschap en lactatieperiode.’ Uit: Advies Arbobeleid Zwangere Brandweervrouw. Brandweer Nijmegen
8
Ander werk in dagdienst In principe is voor uitvoering in de dagdienst elk ander werk acceptabel, zolang dit werk niet schadelijk is voor de zwangere in kwestie of voor haar kind. Het verven van de kazerne is bijvoorbeeld geen goed idee, omdat ook daarbij schadelijke stoffen gevaar kunnen opleveren.
Een passende dagfunctie Meestal wordt een keuze voor taken die tijdens de dagdienst kunnen worden verricht, in overleg met vrouwen zelf gemaakt. Positieve ervaringen hebben een aantal korpsen met de vervulling van preventieve taken, bijvoorbeeld het geven van voorlichting op scholen. Ook over het uitoefenen van een functie in de meldkamer zijn de geluiden positief.
In de praktijk verdient het natuurlijk aanbeveling om in overleg te zoeken naar passend werk. Het is handig als daarbij gebruik gemaakt kan worden van een lijst waarop alle klussen zijn verzameld die normaliter blijven liggen. Voor sommige vrouwen zal gelden dat zij tevreden zijn met administratieve taken. Werken met een beeldscherm hoeft daarbij geen probleem te zijn. Er is in elk geval geen onderzoek bekend dat aantoont dat dit wel het geval is. Maar niet iedereen zal gelukkig zijn met een zittende functie. Voor wie meer actief in touw wil blijven is een taak in de preventie, bijvoorbeeld in de vorm van het geven van voorlichting aan scholen, wellicht meer aan te bevelen. En misschien is de zwangerschapsperiode een goede gelegenheid voor scholing of opleiding. Gewenningsperiode
Een baan van 9 tot 5 In de praktijk blijkt dat brandweervrouwen die in 24-uursdienst werken het niet fijn vinden om naar de dagdienst over te moeten stappen. Het is wennen om ineens een baan van 9 tot 5 te hebben, na jaren gewerkt te hebben met de afwisseling van lange dagen werken, maar ook hele dagen vrij. En zeker als je al kinderen hebt, of andere verplichtingen naast het werk, zullen nieuwe oplossingen gevonden moeten worden om werk en privé-leven te kunnen combineren.
Om ervoor te zorgen dat vrouwen niet in de problemen komen als zij over moeten stappen van de onregelmatige dienst naar de dagdienst, verdient het de aanbeveling een gewenningsperiode aan te houden van bijvoorbeeld een maand. In die periode werken vrouwen niet de hele week in de dagdienst, maar bijvoorbeeld alleen de dagen die ze ook in ploegendienst zouden werken. Dat biedt ruimte om thuis het een en ander te regelen, zodat daarna zonder zorgen verder gewerkt kan worden.
9
Een maand om over te schakelen Er zijn korpsen die vrouwen de gelegenheid geven om organisatorische problemen op te lossen gedurende een bepaalde periode, bijvoorbeeld van vier weken. Ook in het geval van ziekte, waarbij overgestapt moet worden van ploegendienst naar dagdienst, geldt dezelfde overgangsperiode. ______________________________________________________________________ ‘Mocht betrokkene door de overgang naar een fulltime dagdienstfunctie thuis op organisatorische problemen stuiten, dan kan besloten worden tot een overgangsperiode van bijvoorbeeld vier weken. Tijdens die vier weken werkt betrokkene wel in dagdienst, maar alleen op zijn of haar ploegdagen.’ Uit: Nota Vervangende dienst tijdens ziekte operationele dienst. Brandweer Den Haag Aangepast werk maar behoud van salaris Als zwangere brandweervrouwen uit de repressieve 24-uursdienst gaan, behouden zij het recht op hun reguliere bezoldiging, inclusief de vaste toeslagen. Ook wanneer men om andere redenen arbeidsongeschikt zou raken, zou ditzelfde recht gelden. Bovendien bepaalt de Wet Gelijke Behandeling dat geen onderscheid gemaakt mag worden in de arbeidsvoorwaarden, tussen mannen en vrouwen. Dat betekent dat ook zwangerschap geen verschil in de arbeidsvoorwaarden mag veroorzaken. In het geval van zwangerschap zouden immers alleen vrouwen nadeel ondervinden, omdat het mannen niet kan overkomen. Ook aan zwangere vrijwilligers wordt de vaste toeslag gedurende de periode van 16 weken zwangerschapsverlof doorbetaald. Tijdelijk niet werken Mogelijk is tijdelijk niet werken, ook al is dat zonder behoud van salaris, voor sommige vrouwen een beter alternatief dan tijdelijk vervangend werk verrichten. Zoals ook bij vliegend personeel de praktijk is, zou tijdelijk niet werken zonder behoud van salaris aangeboden kunnen worden als keuze naast ander werk in de dagdienst. Het volgende voorbeeld laat dat zien. Voor de periode van zwangerschaps- en bevallingsverlof geldt in dat geval uiteraard wel dat loon doorbetaald wordt.
10
Drie keuzes voor vliegend personeel In het geval van zwangerschap heeft vliegend personeel van de KLM de keuze uit drie mogelijkheden: . doorvliegen, waarbij ervoor gekozen kan worden het aantal arbeidsuren terug te brengen tot minimaal 50%; . passende grondwerkzaamheden verrichten, eveneens met mogelijkheid tot vermindering van het aantal arbeidsuren; . non-activiteit tot aan het wettelijk zwangerschapsverlof, zonder behoud van het salaris (vanaf de 26ste week tot aan het zwangerschapsverlof wordt 60% van het salaris betaald). Ook na de bevalling kan men kiezen voor 6 of 12 weken onbetaalde non-activiteit, in plaats van hervatting van de werkzaamheden of ouderschapsverlof. Vrouwen erbij betrekken Het is belangrijk dat vrouwen betrokken blijven bij hun werk gedurende de tijd dat zij niet volledig inzetbaar zijn. Vrouwen die betrokken blijven zullen meer gemotiveerd zijn om na de zwangerschap de draad weer op te pakken. En bij collega’s zal meer sprake zijn van een collegiale houding als blijkt dat gedurende de zwangerschap de interesse voor het werk niet verloren is gegaan. Het stimuleren van betrokkenheid over en weer is voor vrijwilligers net zo belangrijk als voor beroepskrachten. Betrokkenheid bij het werk behouden is ook mogelijk door bijvoorbeeld zwangere vrouwen uit te nodigen deel te nemen aan bepaalde oefeningen. Betrokkenheid bij het werk blijft in elk geval behouden als ervoor gekozen wordt vrouwen een weliswaar niet meer volledige, maar wel deels repressieve taak te geven. Sommige korpsen werken in het geval van een uitruk, met coördinatie van taken op afstand, vanuit de centrale. Deze coördinerende functie kan in handen worden gegeven van een zwangere collega, als zij is opgewassen tegen de psychische belasting die dit eventueel kan opleveren.
11
Blijven oproepen Er zijn korpsen, die vrouwelijke vrijwilligers die zwanger zijn blijven oproepen. Bij de brandweer Katwijk blijven zwangere brandweervrouwen gewoon de wekelijkse piketdienst draaien en zij worden opgeroepen als de eigen ploeg wordt opgeroepen. Maar in plaats van mee uit te rukken, regelen zij de centrale. Commandant Kuypers: “Hierdoor blijft de betrokkenheid bij het korps en bij de eigen ploeg gewaarborgd en dat bevalt heel goed”.
Blijven oefenen In de praktijk blijkt dat vrouwen het contact met hun ploeggenoten missen, ook al beseffen ze dat het noodzakelijk is om over te stappen naar de dagdienst. Daarom hebben sommige korpsen geregeld dat zwangere brandweervrouwen toch nog de gelegenheid krijgen om mee te doen aan oefeningen, zowel van theoretische als van sportieve aard.
Oefeningen van instructieve of theoretische aard kunnen nooit een probleem zijn. Voor praktische oefeningen geldt natuurlijk dezelfde waarschuwingen als gelden voor het werken in repressieve dienst. Maar beweging kan op zich geen kwaad en bepaalde sportieve oefeningen zullen mogelijk blijken. Contactsporten zijn over het algemeen niet aan te raden, maar fietsen, zwemmen, of fitnessoefeningen kunnen meestal geen kwaad. Overleg hierover met de bedrijfsarts is uiteraard aan te bevelen. Verlof Voor zwangerschaps- en bevallingsverlof is sprake van wettelijke regelingen, vertaald in de CAO, waarvan verondersteld mag worden dat die bij iedereen bekend zijn. De huidige regeling voorziet in een verlof van in totaal 16 weken voor beroepskrachten. Geen arbeid mag verricht worden in de periode vanaf vier weken voor de vermoedelijk bevallingsdatum tot zes weken na de bevalling. Dit laatste geldt ook voor vrijwilligers. Het is mogelijk dat in de CAO een verlofregeling voor vrijwilligers is opgenomen.* De wettelijke regeling voor ouderschapsverlof geeft ouders recht op aanvullend, onbetaald verlof. De werkgever is verplicht om ouderschapsverlof toe te kennen aan werknemers die daarom vragen. Voorkomen extra belasting collega’s collega s Het is belangrijk, dat de vervanging van vrouwen die zwanger zijn goed is geregeld. Als geen vervanging geregeld wordt voor een vrouw die wegens zwangerschap afwezig is, dan is de kans groot dat bij collega’s een negatieve houding ontstaat. Zoals ook bij ziekte het geval is, kan het voorkomen dat het lastiger wordt om verlofdagen op te nemen, als er minder krachten oproepbaar
12
zijn. Voorkomen moet worden dat vrouwen zich schuldig gaan voelen over het feit dat zij zwanger zijn, omdat collega’s hierdoor meer werk krijgen. Het zou ertoe kunnen leiden dat vrouwen besluiten om het melden van hun zwangerschap nog maar een tijdje voor zich uit te schuiven. *
Aan het verschil in rechtspositie tussen beroepskrachten en vrijwilligers wordt op het moment van schrijven van deze brochure gewerkt. Zolang de rechtspositieregeling voor vrijwilligers nog niet is aangepast, zullen korpsen voor wat betreft verlofregelingen in overleg met betrokkenen naar een redelijke oplossing moeten zoeken.
Vervanging regelen De oplossingen die korpsen zoeken voor de vervanging van zwangere brandweervrouwen zijn heel verschillend. Sommige zetten vrijwilligers in, andere lenen bij een naburig korps. En er zijn ook korpsen waarvoor geldt dat de uitruksterkte groot genoeg is om ziekte en zwangerschap te vervangen, zonder dat daarvoor verlof opgegeven hoeft te worden. Korpsen geven aan dat in de praktijk blijkt dat de mate waarin collega’s de zwangerschap accepteren, in belangrijke mate afhangt van het wel of niet offers moeten leveren, zoals het minder gemakkelijk opnemen van verlofdagen. Terugkomst in de ploeg Als vrouwen na de bevalling weer terugkomen is het even wennen. Er zijn voorbeelden bekend van korpsen die vrouwen opnieuw inwerken. Daarvoor is een inwerkprogramma ontwikkeld dat wordt afgestemd op de persoon. Ook zijn er voorbeelden van korpsen die bij terugkomst de fysieke gesteldheid testen en oefening aanbieden om de conditie weer op peil te brengen. Als dit gebeurt is het een uitvloeisel van het beleid om kennis en fysieke gesteldheid van het hele korps regelmatig te testen en gebeurt dit niet alleen na zwangerschap, maar ook bij terugkomst na een periode van ziekte. Borstvoeding Het is goed mogelijk dat een vrouw nog steeds borstvoeding geeft aan haar kind, op het moment dat zij na het bevallingsverlof weer aan het werk gaat. Zij mag daarvoor de arbeid onderbreken voor een maximaal een kwart van de arbeidstijd, gedurende de eerste negen levensmaanden van het kind. Deze tijd wordt gewoon doorbetaald. De werkgever dient haar daarvoor een ruimte ter beschikking te stellen. Waar echter vaak niet aan gedacht wordt, is dat de baby gevoelig blijft voor de invloed van gevaarlijke stoffen, die het via de moedermelk binnen kan krijgen. Op het punt van blootstelling aan gevaarlijke stoffen blijft dus voorzichtigheid geboden. ProPro-actief beleid In het algemeen zullen brandweerkorpsen die nog niet te maken hebben gehad met zwangerschap van vrouwen binnen het korps, zich hierover nog geen zorgen maken. Toch is het verstandiger om
13
hier al wel over na te denken. Vroeger stopten vrouwen met werken als ze een kind kregen, maar tegenwoordig blijven veel vrouwen actief. Dat betekent dat al lang voordat het zover is, nagedacht moet worden over hoe zwangerschap en later de zorg voor een kind met het werk gecombineerd kan worden. Gegeven de aard van het werk van een brandweervrouw, is het logisch dat dit allerlei vragen oproept.
14
5.
Bijlagen
1. 2. 3. 4.
Nuttige adressen en telefoonnummers Literatuur Onderwerpen die thuishoren in een zwangerschapsregeling Zwangerschap in andere, bijzondere beroepsgroepen
15
Bijlage 1 Nuttige adressen en telefoonnummers Informatietelefoon Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Arbeidsinspectie: 0800 9051 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Anna van Hannoverstraat 4 Postbus 90801 2509 LV Den Haag Tel 070 3334444 Fax 070 3334033 Besteladres Arbo-Informatiebladen Servicecentrum Uitgeverijen Postbus 20014 2500 EA Den Haag Tel 070 3789880 Fax 070 3789783 Arbeidsinspectie: Regio Noord Engelse Kamp 4 Postbus 30016 9700 RM Groningen Tel 050 5225880 Fax 050 5267202 Regio Oost Janspoort 2 Postbus 9018 6800 DX Arnhem Tel 026 3557111 Fax 026 4424046 Regio Noordwest Radarweg 60 Postbus 58366 1040 HJ Amsterdam Tel 020 5812612
16
Fax 020 6864703 Regio Midden Oudenoord 6 Postbus 820 3500 AV Utrecht Tel 030 2305600 Fax 030 2305680 Regio Zuidwest Stadionweg 43c Postbus 9580 3007 AN Rotterdam Tel 010 4798300 Fax 010 4797093 Regio Zuid Godsweerdersingel 10 Postbus 940 6040 AX Roermond Tel 0475 356666 Fax 0475 356660
17
Bijlage 2 Literatuur Advies Arbobeleid Zwangere Brandweervrouw V.L. Renaud, Brandweer Nijmegen, Nijmegen, 1997 BrandweerMan Anita In: Dien 2, 1998 pag. 14-15 Hoe bevalt de politie? Uitgave van het Secretariaat Vrouwelijke leden van de Nederlandse Politiebond Amsterdam, z.j. Performance of Pregnant Firefighters Anstadt, G.W. In: Journal of Occupational Medicine Volume 32, No 7, July 1990, pag. 571-572 Reproductive Hazards of Fire Fighting I Non-Chemical Hazards Agnew, J. e.a. In: American Journal of Industrial Medicine 19, 1991, pag. 433-445 Reproductive Hazards of Fire Fighting II Chemical Hazards, McDiarmid, M. e.a. In: American Journal of Industrial Medicine 19, 1991, pag. 447-472 Vol verwachting ... In: Dien 5, 1997, pag. 9-11 Vrouwen in de metaalproduktenindustrie Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Sdu Uitgeverij, Den Haag, 1993 Werken in de Metalektro en moeder worden Stichting Raad van Overleg in de Metaalen elektrotechnische industrie
18
Leidschendam, 1995 Werken in de Metalektro en moeder worden Begeleidende notitie Stichting Raad van Overleg in de Metaalen elektrotechnische industrie Leidschendam, 1995 Zwangerschap en Arbeid Arbo-informatieblad AI-12 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Sdu Uitgevers, Den Haag, 1997 (bijlage 1 voor besteladres) Zwangerschap en werk bij de Politie Friesland Politie Friesland, z.j. Zwangerschap en Werken voor vliegend personeel KLM Dienst Cabinepersoneel Amsterdam, z.j.
19
Bijlage 3 Onderwerpen die thuishoren in een zwangerschapsregeling -
melding van de zwangerschap en bevallingsdatum beëindiging eigen werkzaamheden tijdelijke aanpassing van de werkzaamheden overgang van eigen naar tijdelijk werk aanpassing werk- en rusttijden salaris en toeslagen bepaling verlof arbeidsongeschiktheid in geval van zwangerschap zwangerschaps- en bevallingsverlof vervangingsafspraken ontslagbeveiliging hervatting werkzaamheden afspraken borstvoeding geven ouderschapsverlof
20
Bijlage 4 Zwangerschap in andere, bijzondere beroepsgroepen beroepsgroepen Er zijn meer beroepen, die net als de brandweer qua werkzaamheden een bijzondere positie innemen of verwantschap tonen met het brandweerwerk. Het is zinvol om te leren van hoe in deze beroepsrichtingen wordt omgaan met de combinatie van werk en zwangerschap. Vliegend personeel Voor de KLM geldt de “Regeling bij zwangerschap”. In de deze regeling zijn de volgende afspraken vastgelegd: . het melden van de zwangerschap zodra men ervan op de hoogte is; . de uiterlijke termijn die geldt voor voortzetting van de eigen werkzaamheden; . het verrichten van vervangende werkzaamheden of tijdelijke non-activiteit; . de hervatting van de werkzaamheden na de bevalling. Men gaat ervan uit, dat de werksituatie van vliegend personeel op zich geen risico’s oplevert voor werkneemsters die zwanger zijn, maar om de belasting door het werk te verminderen wordt aangeraden minder te gaan vliegen of vervangend werk te verrichten. Wel is ten gevolge van de Europese norm voor kosmische straling, het vliegen na de 26ste week verboden. Voor vliegend personeel is een brochure beschikbaar waarin informatie wordt gegeven over de combinatie van zwangerschap en vliegen. Deze brochure wordt al bij indiensttreding verstrekt. ___________________________________________________________________________ ‘Over het algemeen luidt het advies van de bedrijfsarts om in geval u wilt blijven werken uw tewerkstellingspercentage aan te passen naar 66 2/3 of 50% of grondwerkzaamheden te gaan verrichten. Afstemmen van werktijden en werkomstandigheden gedurende de vlucht zijn immers redelijkerwijs niet te verwezenlijken.’ Uit: Zwangerschap en Werken voor vliegend personeel ___________________________________________________________________________ ‘Na melding van uw zwangerschap, zoekt u samen met de coördinatrice zwangerschap naar een passende grondfunctie. Bij de afdeling personeelszaken ligt een map ter inzage waar de beschikbare grondfuncties in beschreven staan. De KLM bepaalt welke grondwerkzaamheden passend zijn. Hierbij wordt er rekening gehouden met uw kennis, ervaring en geschiktheid.’ Uit: Zwangerschap en Werken voor vliegend personeel ___________________________________________________________________________
21
Metalektro De metalektro erkent dat het werken in de metaal- en elektrotechnische industrie gevaar kan opleveren voor zwangere werkneemsters. Daarbij maakt men onderscheid tussen risico’s die verband houden met de verminderde belastbaarheid van de zwangere werkneemster en risico’s voor vruchtbaarheid en de ontwikkeling van het kind. Voor vrouwen die werkzaam zijn in de metalektro is een brochure beschikbaar die de consequenties van het moeder worden in combinatie met het werken in de metalektro beschrijft. Tevens is voor chefs en personeelsfunctionarissen een begeleidende notitie samengesteld, waarin duidelijkheid wordt verschaft over wie waarvoor verantwoordelijk is en waarin de risico’s en regelgeving op een rijtje worden gezet. Brochure en notitie hebben de volgende uitgangspunten: . de werkgever is verantwoordelijk voor het inventariseren van risico’s en het bieden van bescherming daartegen; . voorlichting is belangrijk, want werkt preventief en drempelverlagend; . aan werknemers die daar behoefte aan hebben moet meer of specifiekere informatie worden gegeven; . vrouwen hebben zelf een belangrijke verantwoordelijkheid voor hun gezondheid en dat van hun kind. Vrouwen in de metalelektro die zwanger zijn, moeten dus samen met hun werkgever uitzoeken of het werk risico’s oplevert. Is er sprake van risico, dan is de werkgever verplicht om beschermende maatregelen te treffen of ander werk aan te bieden. ___________________________________________________________________________ ‘Risico’s voor vruchtbaarheid, zwangerschap en het ongeboren kind zijn te beschouwen als alle andere mogelijke risico’s in de arbeidsomstandigheden. Voor deze risico’s gelden dezelfde verplichtingen krachtens de Arbowet als voor andere.’ Uit: Werken in de metalektro en moeder worden. Begeleidende notitie ___________________________________________________________________________ ‘Lastiger is het als u niet weet of er risico’s zijn en u maakt zich daar wel ongerust over. Als u er geen moeite mee heeft dat ze op het werk weten dat u kinderen wil, informeert u dan naar risico’s bij uw chef. Anders kunt u het beste naar de bedrijfsarts gaan. Met hem of haar kunt u vertrouwelijk spreken.’ Uit: Werken in de metalelektro en moeder worden ___________________________________________________________________________
22
Politie Ook de politie heeft een brochure uitgebracht met antwoorden op vragen die vrouwen kunnen hebben als ze zwanger zijn en bij de politie werken. Informatie wordt gegeven over hoe zwangerschap en politiewerk op elkaar van invloed kunnen zijn en er wordt aan vrouwen advies gegeven. Overigens wordt ook leidinggevenden en korpschefs aangeraden kennis te nemen van de inhoud van de brochure. Over de voortzetting van het werk in geval van zwangerschap, wordt geconcludeerd: . politiewerk is onvoorspelbaar, dus neem van meet af aan geen risico’s met de veiligheid van jezelf, collega’s, publiek en kind; . na de eerste drie maanden is werken in de buitendienst niet meer geschikt en is ook de onregelmatige dienst (met name de nachtdienst), evenals het maken van overuren, taboe; . in beweging blijven kan geen kwaad en daarom mogen van de dienstsporten wel fietsen en zwemmen bedreven worden, maar sporten als judo e.d. niet. Ook de rechtspositie van vrouwen die zwanger zijn en bij de politie werken wordt aan de orde gesteld. Zaken als sollicitatie, ontslag, salaris, ziekte en verlof worden onder de loep genomen. ___________________________________________________________________________ Mocht het zo zijn dat je tijdens je zwangerschap gaat solliciteren, dan mag het feit van de zwangerschap niet aan de orde komen in de procedure. Ook vragen tijdens een medische controle naar het bestaan van een zwangerschap is verboden! Uit: Hoe bevalt de politie? ___________________________________________________________________________ Uit de onregelmatige dienst gaan betekent in dit geval niet dat je onregelmatigheidstoeslag naar beneden mag gaan! Je inconveniënten mogen niet aangepast worden aan andere aan jou opgedragen diensten op grond van het feit dat je zwanger bent. Dit is gebaseerd op de Wet Gelijke Behandeling. Uit: Hoe bevalt de politie? ___________________________________________________________________________
23
Colofon Uitgave
Met steun van de Directie Brandweer en Rampenbestrijding, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. In opdracht van het Netwerk Brandweervrouwen . September 1999
Samenstelling Wilma Henderikse, VanDoorneHuiskes en partners, Utrecht Begeleiding
Betsie Dekker Waninge en Anne-pauline Jacobs, Netwerk Brandweervrouwen
Met dank aan: Mw. Vera Renaud, Arbo Unie Midden en Zuid Gelderland. De brandweerkorpsen van: Almelo, Almere, Apeldoorn, Arnhem, Assen, Baarn, Ede, Eindhoven, ’s Gravenhage, Katwijk, Leiden, Nijmegen, Tilburg, Utrecht, Vught en Zutphen.
24
Kerkstraat 19E 3 5 8 1 R A Ut re c h t T 030 233 33 61 F 030 233 33 62 I w w w. b r a n d w e e r v ro u w. n l E i n f o @ b r a n d w e e r v ro u w. n l
