BRANCHE INNOVATIE AGENDA (BIA) Reductie blootstelling aan stof en endotoxinen in agro-foodsectoren

BRANCHE INNOVATIE AGENDA (BIA) ‘Reductie blootstelling aan stof en endotoxinen in agro-foodsectoren’ Workshop 1: Prioriteren aandachtsgebieden en identificeren oplossingsrichtingen

2 25 januari 2013 TNO BIA - 1e workshop

Programma workshop (10.00 – 15.00 uur) 10.00 – 10.15: Ontvangst

10.15 – 10.45: Plenair – introductie project 10.45 – 11.45: Plenair – bespreken resultaten en oplossingsrichtingen 11.45 – 12.30: Lunch 12.30 – 13.30: Deelsessies per branche

incl. voorbereiden terugkoppeling plenair 13.30 – 14.45: Plenaire terugkoppeling deelsessies, incl discussie en consensusvorming 14.45 - 15.00: Afsluiting


TNO Missie: TNO verbindt mensen en kennis om innovaties te creëren die

de concurrentiekracht van bedrijven en het welzijn van de samenleving duurzaam versterken. ± 4.000 onderzoekers & adviseurs ‘Bèta’…

en ‘Gamma’!


Doel ‘Gezond en Veilig Werken’ • Aantoonbare en kosten-effectieve bijdrage aan preventie van

beroepsziekten; • stoffen, fysieke belasting en ongevallen • Beheersing van nieuwe risico’s door technologische ontwikkelingen.

• O.a.: Ondersteunen industrie door (gezamenlijke) ontwikkeling van: veilige werkwijzen en processen; ‘evidence based’ methoden die veilige werkwijzen aantonen.


Wie zijn wij? Suzanne Spaan – arbeidshygiëne (projectleider) Jeroen Terwoert – arbeidshygiëne André Moons – ventilatie- en afzuigsystemen Bas Knoll - ventilatie- en afzuigsystemen / machinebouw Wilfred Appelman – waterbehandeling Verder beschikbare expertises binnen TNO: microbiologie, ergonomie, procesoptimalisatie, logistiek, voedselveiligheid, etc.


Traject BIA Duurzame inzetbaarheid Lagere bedrijfsrisico’s

Implementeren

2013 - …

Okt. 2012 – Apr. 2013

Innovaties Technisch & Sociaal

Opstellen Sector-Agenda’s


Achtergrond Organisch stof: plantaardig, dierlijk en/of microbiologisch materiaal,

complex mengsel. Endotoxinen: onderdeel celwand bacteriën, komen vrij als deze sterft. inademing  ontsteking  klachten: ‘griepachtig’ & ademhaling, vermindering longfunctie ( chronische bronchitis). Voorbeeld pluimvee: Chronische bronchitis en longontstekingen komen significant vaker voor.

Voorbeeld aardappelverwerking: 10% afname longfunctie bij 53 EU/m3 (8 uur). → effecten vaak al na enkele uren


Achtergrond Dreiging strenge norm endotoxinen (2003 / 2010) Gezondheidsraad: advies 90 EU/m3  huidige niveaus 10 – 100 – 1000x zo hoog

Claim ex-medewerkers NAK toegekend. → VASt programma – “Actieplan” Meten, voorlichting, stoftest, goede praktijken, longtests Grote studies (2002-2008): Algemeen inzicht hoogte blootstelling Inzicht in beroepen/activiteiten/processen

Weinig details over omstandigheden Weinig aandacht voor effectiviteit beheersmaatregelen


Achtergrond Positie ‘Stof? Pak ‘t aan!’

Onvoldoende technische middelen om voorgestelde norm te halen Strijdige doelen maatregelen

Onvoldoende zicht op factoren die blootstelling beïnvloeden Level playing field

 Opnemen onderwerp stof in Arbocatalogi


Stand van zaken (2012) Blootstelling nog tot 100 - 1000 x norm

Bewustzijn soms nog niet optimaal Beheersmaatregelen vaak ad-hoc, focus op stof Weinig aandacht voor effectiviteit Beschikbare maatregelen overal doorgevoerd?

Stof ≠ endotoxinen; relatie niet altijd begrepen Oppassen met ‘natte’ beheersmaatregelen! → Innovatieve (bron-)maatregelen nodig

‘gedrags-onafhankelijk’ ‘niet belastend’


‘Gedrags-onafhankelijk’

Afdichtflappen weggeslagen

Welke van de twee?


‘Belastend’

Verzwaarde inademing


Weinig belastend

Beschermingsmiddel ‘om’ de werkplek, niet aan persoon


Visie TNO: Bijdragen aan échte sprong voorwaarts → Samen met bedrijven en leveranciers → Met inbreng van breed scala aan expertises Verbeterslag bestaande- en/of ontwikkelen nieuwe systemen. Beheersen blootstelling / technologische innovaties: Ontwerp efficiënte afzuigsystemen / ventilatie Verbetering / ontwerp machines (bijv. afscherming) Microbiologie: groei micro-organismen, desinfectie Verbetering persoonlijke (adem)beschermingsmiddelen Waterzuiveringstechnologie (proceswater)

Kennis blootstelling & beheersmaatregelen Kennis implementatie: techniek ↔ mens ↔ organisatie)


Voorbeelden Bouw: kwartsstof;

o.a. stofarme gereedschappen Autoschadeherstel Isocyanaten Vliegtuigonderhoud Chromaathoudend stof

Lastoorts + afzuiging


Project BIA Stof en endotoxinen agro-foodsectoren Doelen

Afbakening / selectie / prioritering probleemgebieden Méér inzicht in blootstellings-bepalende factoren Méér aanknopingspunten voor beheersstrategie Opstellen innovatie-agenda komende jaren  concrete vervolgtrajecten

Opzet Samen met branches én bedrijven! HPA & branches: zaden, aardappelen, uien, pluimvee Omvang

Looptijd: Oktober 2012 - April 2013 Budget € 60.000 (TNO 2/3 - HPA / branches 1/3)


Activiteiten binnen BIA 1. Bedrijventour

Blootstellingssituaties, toegepaste maatregelen, verbeteropties (machines, processen, maatregelen)

2. Workshop 1 - met bedrijven Bespreken uitkomsten van bedrijventour en literatuuronderzoek Brainstormen over prioriteiten en mogelijke oplosrichtingen: Inbreng praktische kennis van bedrijven

Kruisbestuiving kennis en ervaringen tussen sectoren Doornemen opties voor vervolg.


Activiteiten binnen BIA 1. Bedrijventour

2. Workshop 1 - met bedrijven 3. Opstellen concept roadmap (verbeterplan) Selectie kansrijke oplosrichtingen: Sectorspecifiek

Sector-overstijgend Thema’s voor onderzoek & innovatie 4. Workshop 2 - met bedrijven: Bespreken roadmap & concrete ideeën vervolgprojecten

Betrekken leveranciers? 5. ‘Slot-symposium’


Resultaten - algemeen Beter inzicht in bronnen, verspreiding, momenten van blootstelling,

huidige mate van beheersing, eerdere en lopende activiteiten. Weinig aanvullende/specifieke meetgegevens beschikbaar enkele meetrapporten uit aardappelen, uien, zaden Kennislacune Meer duidelijkheid nodig over de ‘echte bron’ in alle branches: Wat / hoeveel komt met het product binnen? Hoe en waar op product?

Waar / wanneer ontstaan van endotoxinen en/of (door)groei bacteriën? Vrijwel geen gegevens over beschikbaar (m.u.v. zaden).


Vervolg presentatie Per sector:

[Nieuwe] gegevens blootstelling Identificatie ‘hot spots’ blootstelling Verbeteropties / oplossingsrichtingen Prioritering / mogelijke projecten Achtereenvolgens: Sector-overstijgend Zaden

Aardappelen Uien Pluimvee


Sector-overstijgend - identificatie Zaden

Aardappels

Uien

Pluimvee

Aanvoer

ⱱ

ⱱ

ⱱ

ⱱ

Lokale afzuiging

ⱱ

ⱱ

ⱱ

Ventilatie

ⱱ

ⱱ

ⱱ

Stortpunten

ⱱ

ⱱ

ⱱ

Transport (-banden)

ⱱ

ⱱ

ⱱ

Sorteren / lezen

ⱱ

ⱱ

ⱱ

Zakken vullen/ stapelen

ⱱ

ⱱ

ⱱ

ⱱ

Proceswater Housekeeping/ reinigen

ⱱ

ⱱ

(ⱱ) ⱱ

ⱱ ⱱ

Persoonlijke bescherming Bewust van problematiek?

ⱱ

+

+/-

+/-

+/-


Sector-overstijgend - Verbeteropties (optimalisering) Verbeteren reiniging product voorin proces Afsluiten transportbanden (fysiek en luchtinsluiting) Inrichting overstortpunten valhoogten beperken, afsluiten met flappen, afzuiging Inrichting verpakkingslijnen Uitvoering/ dimensionering lokale stromingsbeheersing / afzuiging Optimalisatie ruimteventilatie (capaciteit en stromingshiërarchie) Compartimentering Vuile procesonderdelen in afgezonderde ruimten Luchtdouches / zonebeluchting (push-pull systeem) Optimaliseren schoonmaakwerk (good housekeeping) Stofopvang / schoonmaakbaarheid machines verbeteren Effectieve stofzuigers zonder restemissie / centraal stofzuigsysteem Planning schoonmaak (bij afwezigheid mensen) Bewustwording Stofbestrijding → productkwaliteit ↑ én gezond werk ↑ Kosteneffectiviteit?

Ad-hoc support of proeffabriek


Uitvoering en dimensionering lokale afzuiging


Afsluiten transportbanden


Inrichting overstortpunten (inkapselen + beperken valhoogte)


Inrichting verpakkingslijnen (Opvang verdreven lucht + lokale stromingsbeheersing)


Compartimentering (Luchtdouches + luchttechnische afsluiting emissiepunten)


Compartimentering (Luchtdouches + luchttechnische afsluiting emissiepunten) (Vooraanzicht)

Buitenlucht

Toevoerplenum

(Zijaanzicht)

Toevoerplenum

Binnenlucht

Kleppensectie

Cabine

Toevoerplenum

Koeling

Verdeel doek

Toevoerplenum

Ventilator 0,7-1,0 m/s

Sectie Verdeel doek

Roostervloer Schone zone

Absoluutfilter Klasse 13

Koolfilter

0,7-1,0 m/s

Afvoerplenum

Ventilator

Buitenlucht

Koolfilter Roostervloer

F7 Filter

Absoluutfilter Klasse 13

(Optioneel)

F7 Filter

Absoluutfilter K13 Absoluutfilter Klasse 13

Ventilator Absoluutfilter K13

Afvoerplenum

F7 Filter

Koeling

Kleppensectie

Afvoerplenum

Kleppensectie

Buitenlucht (Max. 10% van toevoerlucht)

CG Doek

Kunststof lamellen

F7 Filter

0,7-1,0 m/s

Koolfilter Ventilator

Opvang plastic

Voordeel Goedkoop Effectief Effectief, beperkt energiegebruik Effectief, beperkt energiegebruik

Cabine Afvoerplenum

Absoluutfilter K13

Verwarming

Type luchtbehandelingsinstallaties Infiltratie buitenlucht Zone-ventilatie Down-flow Push-pull

CG Doek

Nadeel Comfort Weinig flexibel Locale oplossing Locale oplossing

Buitenlucht


(Multi)cycloon

Filtratie Type filtersystemen Cycloon, multicycloon Multicyclonen Voorfilters (G3, G4) Fijnfilters (F6, F7, F8) HEPA filters (H10, H11) Elektrostatische filters Koolfilters ESP/ Plasma

Deeltjesgrootte (µm) 5 - 1000 0,5 - 1000 1 - 1000 0,1 - 100 0,001 - 10 0,01 - 100 geurverwijdering 0,01 – 100 en geurverwijdering

Elektrostatisch filter

Opmerkingen Goedkoop, duurzaam In ontwikkeling (TNO) Onderhoud Onderhoud Duur, onderhoud Duur Duur In ontwikkeling (TNO)


Reinigen


Sector-overstijgend – Onderzoek- & ontwikkelprojecten? 1. Inzicht in de ‘echte bron’ Analyses aan producten / water bij ontvangst & verder in het proces Groei micro-organismen? Vorming endotoxinen? Indringing? Mogelijkheden voor reductie en inkapselen? 2. Schoonmaakwerk Verminderen behoefte schoonmaak (schonere machines/ containers) Alternatieven voor perslucht en bezems bij slecht bereikbare plekken Optimaliseren industriële stofzuigers Zuigefficiëntie Filtering, storingsgevoeligheid, leegfrequentie, gewicht / ergonomie Centraal stofzuigsysteem – kosteneffectiviteit (arbeidsbesparend?) 3. Model- of proeffabriek ? Planmatig testen van diverse opties, incl. vóór- en námetingen Incl. proces-logistiek, ergonomie, etc. B.v. optimaliseren stortpunten, transport, afzuigsystemen, …


Zaden - blootstelling Gegevens endotoxinen (ruwweg): Ontvangst / storten

10.000’en EU/m3

Schonen

1.000’en EU/m3

Mengen

1.000-1.500 EU/m3

Verpakken

100’en EU/m3

weinig mensen ↓

meer mensen

Gegevens ‘stof’ (1 bedrijf): persoonlijke metingen (8 uur): ~ 0,2 -1,4 mg/m3 (n = 10) stationaire metingen: max. ~14 -18 mg/m3 (schonen/zeven)

‘Bron’: enkele gegevens gehalte endotoxinen in zaden (IRAS, 2001):

Extreme variatie: 37 – >1.000.000 EU/g zaad Pieken in blootstelling (deel activiteiten seizoensgebonden)


Zaden - identificatie Impact Proces - activiteit

Bronsterkte *

Beweging

Werkn.

Totaal

- tot ++

- tot ++

-

-/+

(Over)stortpunten - handmatig - mechanisch

++

++

++ +/-

++

Transport - gesloten - open

++

++

+

+/++

Coaten / primen / pilleren (vnl. gesloten)

-

+

-

-

Verpakken (afhankelijk van vulsysteem)

- tot +

+

+

+

Dorsen (indien van toepassing)

++

++

+

++

Schonen (indien van toepassing)

++

++

++

++

Drogen (indien van toepassing)

+

-

+

-/+

Schoonmaakwerkzaamheden

++

++

++

++

Aanvoer / opslag (afh. van verpakking)

* Bron: zaden; grote variatie in soorten met daarbij ook grote variatie in mate van stoffigheid van het product; Aanvoer in gesloten zakken / dozen, of in bulk gestort


Zaden - voorbeelden

Stortpunten div.

ontvangst

transport + afzuiging Schonen + monsterpunten

verpakken


Zaden – verbeteropties / optimalisaties Beter afschermen stortpunten (flappen e.d.) *

Algemeen: beter afdichten naden en kieren * Verbeteren uitvoering en dimensionering afzuigpunten* Opdracht machineleverancier – direct afzuiging dimensioneren; Meer buiten werken/ overkapt (storten b.v.) * Vast buiten de zaden schonen Oliegordijnen Vacuüm-transport / afgesloten transport *

Automatisering stortproces * Aanvoer van product (niet in zakken e.d.) * Kosten-efficiëntie & logistiek e.d. nader bestuderen (proeffabriek?)


Zaden – Project ideeën Onderzoek: optie “Endotoxinen ‘wegwassen’ uit de zaden” Onderzoek: filmcoating aanbrengen over zaden Onderzoek: effectiviteit filters tegen endotoxinen Onderzoek: groei micro-organismen / endotoxinen in de opslag


Aardappelen - blootstelling Gegevens blootstellingsniveaus (nw.):

Stof: ± 0,5 – 12 mg/m3 Endotoxinen: ± 25 – 350 EU/m3 Stof: hoogst aan begin proces, en i.h.a. bij ongewassen aardappelen Soms ‘verstoring’ door nevenactiviteiten (vegen door medew. leeskamer)

Gegevens niveaus endotoxinen in aardappelen: onbekend Verhouding blootstelling endotoxinen/stof: 17 – 263 EU/mg. stof Endotoxinen verhoogd na wassen (opbouw in hergebruikt water?) Ondanks naspoelen met schoon water!


Aardappelen - identificatie Proces - activiteit

Impact

Bronsterkte *

Beweging

Werkn.

Totaal

++

++

+

++

+ tot ++

++

+

+[+]

Sorteren (grootte)

++

++

-

+

Grond en loof verwijderen

++

++

-

+

Wassen aardappels proceswater

+ ++

++

-

+

Drogen op banden (incl. poetsen) droogwand

+

++ -

-

+

Leeslijn optisch handmatig

+

++

++

++

Verpakken (vnl. gesloten)

+/-

+

-

+/-

Schoonmaken

++

++

++

++

Ontvangst (storten e.d.) Transport (veel ‘rollers’, incl. overstort)

* Bron: aardappel zelf (schilletjes en dergelijke) en grond die mee komt van het land (organisch stof) Verschillen tussen groot- en kleinverpakking, en tussen export/landelijke markt (niet wassen vs. wassen)


Aardappelen - voorbeelden Ontvangst/ waternevel

Transport & stortpunten div.

wassen


Aardappelen - voorbeelden Automatisch sorteren (afgeschermd)

Automatisch & handmatig lezen Bezinkbak (proces-) water


Aardappelen - verbeteropties/ optimalisaties Optimalisaties afzuigvoorzieningen en afschermingen

Optimaliseren stofbestrijding lossen (waternevels) Schoonmaken aardappelen aan begin van proces al dan niet met water Afdekken procesbanden (schuim o.b.v. zetmeel?)

Luchttechniek in sorteercabines Luchtscherm over sorteerband/ luchtdouche bij werkers Verpakkingsmateriaal (jute = bron?)

! Van belang: aardappel kneust snel, zo min mogelijk ‘vallen’ Kosten-efficiëntie & logistiek e.d. nader bestuderen (proeffabriek?)


Aardappelen – Project ideeën Onderzoek efficiëntere wasstap

Optimalisatie van inzet oxidatieprocessen (ozon, H2O2, etc.) Mechanische stap (borstelen) – gesloten of buiten? Onderzoek Opties behandeling proceswater voor hergebruik Onderzoek ‘bron’: analyses endotoxinen in / op product


Uien - blootstelling Eén recente meetstudie: Stof: ~ 1 - 5 mg/m3 (‘06) resp. ~6 – 180 mg/m3 (‘10) Endotoxinen: ~400 – 3.400 EU (‘06) resp. 4.600 – 27.000 EU (‘10) kantoor net onder norm

2010 >> 2006 ondanks extra maatregelen! o.a. door weersomstandigheden → hoeveelheid grond Gegevens over niveaus endotoxinen in uien: onbekend


Uien - identificatie Proces - activiteit

Impact Bronsterkte *

Beweging

Werkn.

Totaal

Aanvoer / lossen uit trucks kisten (kantelen)

++

++ ++

+/-

+/++

Transport(banden) (incl. overstort)

++

++

+/-

++

Drogen

+[+]

-

+

-

Sorteren (snaren, schudden) (vnl. aparte ruimte)

++

++

-

+

Afstaarten (vnl. aparte ruimte)

++

++

-

+

Handmatig lezen (leeskamer)

+

++

++

++

Rijden met heftruck (bron: stof op de grond)

++

++

+

++

Verpakken / stapelen handmatig automatisch

+

+

++ -

+

Schoonmaakwerkzaamheden

++

++

++

++

* Bron: uien (schilletjes en dergelijke) en grond die mee komt van het land (organisch stof) NB. Opslag en drogen gebeurt vnl. bij telers


Uien - voorbeelden Aanvoer / lossen & transport; veel emissie

Afstaarten & sorteren (afgescheiden ruimten)


Uien – verbeteropties / optimalisaties Optimaliseren ontwerp lokale afzuiging * Optimaliseren afscherming e.d. * Automatisch verpakken / stapelen Zonering (luchtdouche leeskamer) * Gesloten cabines op heftrucks ! In verband met schimmelvorming is water uit den boze! * Kosten-efficiëntie & logistiek e.d. nader bestuderen (proeffabriek?)


Uien – Project ideeën Analyses op het product / reinigingsopties Mogelijkheden automatisch lezen Onderzoek effectiviteit ‘Windzifting’ techniek (z.o.z.)

Voor- en nametingen op diverse locaties Kosteneffectiviteit [onderzoek effect Turbovent luchtzuivering] (z.o.z.)

T.b.v. verlaging ‘achtergrond’ Waarschijnlijk alleen effectief voor grof stof


“Windzifting” systeem Verwijdert losse buitenste schillen & deel stof,

vóórin het proces m.b.v.: een turbulente luchtstroom (“luchtmes”) push-pull afzuiging die onderdruk creëert op de overstort een cycloon (scheiding afvalstroom & ‘schone’ lucht)

Effectiever door combineren met borstelen? Scheelt verderop in het proces potentieel veel stof Nog geen gegevens uit voor- en nametingen

Investering per punt: max. ~ € 25.000


Turbovent systeem Vangt (grof) stof in een waternevel


Pluimvee - blootstelling Gegevens blootstelling (literatuur): ‘Stof’: 8-uurs blootstelling tot 28,5 mg/m3 gerapporteerd Kooisystemen: > 10x lager dan vloer/strooiselsystemen Hoogste blootstelling tijdens ruimen stal / vangen pluimvee Stof tot 34,5 mg/m3; (gem. 10,5 mg/m3) Endotoxinen tot 720.000 EU/m3; (gem. 84.300 EU/m3) ‘Activiteit’ pluimvee zelf = grootste bron (strooisel, mest, veren) Verschillen vleeskuikens vs. opfok leghennen, o.a.: Wel / geen mestopslag en/of mestverwijdering Hoge blootstelling bij handmatig voeren kuikens (eerste dagen) Gegevens niveaus endotoxinen in stof pluimveestal: 1 studie: ~1.000 – 35.000 EU/mg stof (gem. 8.000)

(Simpson, 1999)


Pluimvee - identificatie Proces - activiteit **

Impact Bronsterkte *

Beweging

Werkn.

Totaal

Inrichten stal

++

+

++

++

Aanvoer kippen

++

+

++

++

Afvoer kippen (vangen)

++

+++

++

++

Enten (vangen)

++

+++

++

++

Reinigen stallen

+

++

++

++

Dagelijkse handelingen Inspectie Onderhoud

++

++

++

++

Schoonmaakwerkzaamheden tussendoor

++

++

++

++

Mestverwerking (indien van toepassing)

++

++

+

++

* Diffuse bron: kippen (door stofbaden uit verenpakket), strooiselmateriaal, voer, mest ** Een deel van de activiteiten is periodiek NB: Waarschijnlijk grote verschillen tussen soorten bedrijven (opfok vleeskuikens en leghennen gezien)


Pluimvee - voorbeelden

Verwarmer & luchtinblaas

Voersysteem & strooisel

Vleeskuikenstal

Luchtinlaat & dakventilatoren Mestafvoer (leghennen)

PBM


Pluimvee – ontwikkelmogelijkheden [Veel gebeurd; Scandinavië & WUR, 2006, 2011] Zonering lokale ventilatie, luchtdouche, meebewegend, downflow Optimalisatie ventilatiesysteem bij recirculatie (verwarming) ook goede afvangst stof combinatie met emissie naar buiten (geur, stof) Scheiding mens en dier deel controle via camera’s / computer Bevochtiging / verneveling?? (evt. alleen bij sommige activiteiten) water?: kortdurend effect, NH3 en endotoxinen ↑, pootafwijkingen olie?: vervuiling apparatuur / omgeving Elektrostatisch afvangen / luchtionisatie duur, veel onderhoud, deels risicovol, beperkt effect in ‘ademzone’


Pluimvee – Ontwikkelmogelijkheden Luchtdouche in inspectiezone (combi met luchtinlaat)

Optimalisering adembescherming (hinder bij bewegen en ademen) Optimaliseren (tussentijdse) mestverwijdering (leghennen) Strooisel: kleikorrels?? (Swedish Univ. Agric. Systems) Dunnere laag strooisel?

Onderzoek mogelijkheden Biofilters? (Chmielowiec, 2007) “Windstreekstal”? ! Van belang: invloed op de kippen (minder stof: positief effect?)


Deelsessies - Prioritering Per branche:

Welke probleemgebieden / oplosrichtingen bieden de meeste kansen m.b.t. een vervolgtraject? 1. … 2. …

3. …


Mogelijkheden vervolgtrajecten Shared research programs Topsectoren

Topsector Tuinbouw en Uitgangsmaterialen Agriboard NHN, project endotoxinen (€ 500.000) TNO samenwerkingsmiddelen onderzoek

Gericht op (technologische) innovatie Nederlandse producent (of uitbater) is partner (10), 25 of 50% cofinanciering vanuit bedrijven

Minimale omvang 100.000 euro Marktprojecten ‘op maat’

Subsidies provincies?


Mogelijkheden vervolgtrajecten Technologie Cluster

Minimaal 5 bedrijven, bijdrage 10% projectkosten Kennis moet aanwezig zijn bij TNO Max € 50.000 en 9 maanden Kennis verspreiden onder minimaal 20 bedrijven Innovatieprestatiecontracten (IPC) Vanuit Min. EZ, versterken samenwerking en innovatie binnen MKB 10-20 mkb-ondernemers, niet verbonden, max. 2 jaar

Per deelnemer 40% subsidie, max. € 25.000 Regie bij bedrijfsleven, werk uitbesteden aan derden

BRANCHE INNOVATIE AGENDA (BIA) Reductie blootstelling aan stof en endotoxinen in agro-foodsectoren

Recommend Documents