Botulismebestrijding in Limburg
Versie: Auteurs:
Reviewer:
1.0 30 augustus 2012 Jean-Paul van den Beuken, Rijkswaterstaat Dienst Limburg Brigit Smit, Waterschap Peel en Maasvallei Bert Pex, Waterschap Roer en Overmaas Chantal Vink, Waterschap Roer en Overmaas Peter van Tulden, Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR te Lelystad Hans Ruiter, Rijkswaterstaat Waterdienst
Inhoudsopgave 1
Algemeen .................................................................................................................. 1
2
Wat is botulisme?...................................................................................................... 2
3
Aanpak botulismebestrijding Limburg ....................................................................... 3 3.1 Coördinatie botulismegevallen ....................................................................... 3 3.2 Verantwoordelijkheden verwijderen kadavers ................................................ 4 3.3 Vernietiging kadavers ..................................................................................... 4 3.4 Onderzoek naar type botulisme...................................................................... 5 3.5 Zwemlocaties in oppervlaktewateren ............................................................. 5 3.6 Zieke, besmette vogels ................................................................................... 5 3.7 Risico voor vee? ............................................................................................. 6 3.8 Advies aan vissers bij botulisme type E ......................................................... 6 3.9 Botulisme explosies ........................................................................................ 6 3.10 Waterhuishoudkundige maatregelen .............................................................. 6 3.11 Communicatie ................................................................................................. 7
4
Hoe te handelen bij botulisme (stappenplan)? ......................................................... 8 4.1 Inleiding .......................................................................................................... 8 4.2 Herkenning verschijnselen ............................................................................. 8 4.3 Melding bij de vuilwaterwacht ......................................................................... 8 4.4 Opruimen van kadavers ................................................................................. 8 4.5 Hoe te handelen bij het opruimen van kadavers ............................................ 8 4.6 Melden en aanbieden kadavers bij destructiebedrijf ...................................... 9 4.7 Onderzoek ...................................................................................................... 9 4.8 Zieke vogels.................................................................................................. 10
Bijlage 1:
Meldingsformulier botulisme ................................................................................... 11
Bijlage 2:
Belangrijke telefoonnummers ................................................................................. 12 I Waterbeheerders .......................................................................................... 12 II Vogelopvangcentra voor zieke watervogels ................................................. 12 III GGD’s ........................................................................................................... 12 IV Overige instanties ......................................................................................... 13 V Destructiebedrijf ............................................................................................ 13
Bijlage 3:
Inzendformulier botulisme ....................................................................................... 14
Bijlage 4:
Persbericht .............................................................................................................. 17
Figuur 1:
Schema botulismebestrijding .................................................................................. 18
1
Algemeen
Jaarlijks komen bij de Vuilwaterwacht van Rijkswaterstaat (RWS) en de Limburgse waterschappen meldingen van dode vissen, eenden en andere watervogels binnen. In veel gevallen is botulisme de doodsoorzaak. Het is van belang, mede uit oogpunt van de volksgezondheid, dat kadavers zo snel mogelijk uit het water worden verwijderd. Om de aanpak van botulismegevallen gestructureerd te laten verlopen, is door Waterschap Peel en Maasvallei, Waterschap Roer en Overmaas en Rijkswaterstaat Dienst Limburg dit draaiboek opgesteld. Hierin is vermeld wat botulisme eigenlijk is en hoe men gevallen van botulisme kan herkennen. Verder is o.a. opgenomen hoe men dient te handelen wanneer botulisme wordt geconstateerd en welke acties van derden worden gevraagd. Ook is een lijst met telefoonnummers en contactpersonen opgenomen van de bij botulisme betrokken instanties. Omdat niet altijd duidelijk is wie juridisch verantwoordelijk is voor het opruimen van de kadavers is, in het kader van dit draaiboek, afgesproken dat dit een gezamenlijke verantwoordelijkheid is. De taakverdeling is vastgelegd tussen Waterschap Peel en Maasvallei, Waterschap Roer en Overmaas, Rijkswaterstaat waarbij gemeenten, natuur beherende organisaties en particuliere terreinbeheerders ook een rol hebben. De twee waterschappen en Rijkswaterstaat vervullen bij de bestrijding van botulisme een coördinerende rol. De vuilwaterwacht vervult hierin een loketfunctie als onderdeel van de Limburgse waterschappen en Rijkswaterstaat Dienst Limburg (zie figuur 1: Schema botulismebestrijding).
1
2
Wat is botulisme?
Botulisme wordt veroorzaakt door een vergiftiging met een sterk toxine(gif). Vooral vogels worden vaak het slachtoffer van botulisme. Het toxine waaraan de dieren sterven is afkomstig van de bacterie Clostridium botulinum. C. botulinum is een sporenvormende bacterie die overal in het milieu kan worden aangetroffen, maar vooral in sediment (waterbodem). Deze sporen zijn niet erg gevoelig voor invloeden van buitenaf en kunnen lang in de omgeving aanwezig en levensvatbaar blijven, variërend van enkele maanden tot zelfs jaren. In het algemeen is blootstelling aan de sporen ongevaarlijk. De sporen van deze bacterie kunnen uitsluitend groeien in een eiwitrijk (dierlijk) substraat van bijvoorbeeld kadavers van vissen of eenden. De bacteriën produceren in die omstandigheden toxines (botuline) die in zeer kleine hoeveelheden dodelijk kunnen zijn voor mens of dier. De toxines komen vooral via de mond in het lichaam terecht. Botuline is een van de meest giftige stoffen die in de natuur aanwezig zijn. Bijna alle vogels dragen deze bacterie bovendien bij zich. Onder 'gunstige' omstandigheden kan de bacterie zich gaan vermeerderen. In kadavers zijn de omstandigheden voor de bacterie ideaal, vooral bij hoge (water)temperaturen in de zomer. Dat is ook mede de reden dat uitbraken van botulisme meestal in de (na)zomer plaatsvinden. Door het afweersysteem in levende dieren kan de bacterie zich normaal gesproken niet vermeerderen. De vogels gaan dus niet dood van de bacterie zelf, maar aan de effecten van het toxine. Ook vissen kunnen slachtoffer worden van botulisme. Net als vogels dragen ook bijna alle vissen deze bacterie bij zich. Vooral de bacteriestam die in vissenkadavers botuline type E produceert is voor de mens gevaarlijk. Gevallen van botulisme bij mensen door waterrecreatie in Nederland zijn echter niet bekend. Overigens vindt optimale groei en toxineproductie pas plaats boven de 20 ºC. bij een zuurgraad tussen 6 en 7. Afbraak van het toxine in het milieu vindt in het algemeen snel plaats. In kadavers van eenden komt vooral type C toxine voor, dat voor de mens aanmerkelijk minder gevaarlijk is dan type E toxine. Alleen in de directe omgeving van kadavers (van vissen) zou de concentratie toxines hoog genoeg kunnen zijn om vergiftigingsverschijnselen te kunnen veroorzaken bij de mens. Contact met kadavers dient dan ook vermeden te worden. Hoe komt het toxine nu in levende vogels en vissen terecht? In dode dieren (vis, vogel, maar ook bijv. schelpdieren) die in of in de buurt van het water liggen, leggen vliegen hun eieren. De vliegenlarven (maden) kunnen in enkele dagen in zeer grote aantallen in en rond het kadaver worden aangetroffen. De maden in het kadaver nemen het toxine op, maar hebben hier zelf geen last van. In de maden vindt een ophoping van het toxine plaats. Voor vogels zijn deze maden een lekkere, maar helaas vaak dodelijke, traktatie. Ook kunnen dieren kadaverdeeltjes binnenkrijgen op zoek naar voedsel. Als een vogel of vis doodgaat, kan de bacterie zich weer vermeerderen en zo komt er steeds meer toxine vrij. Hierdoor ontstaat dus weer een nieuwe besmettingshaard, een vicieuze cirkel. Daarom is het van groot belang dat dode dieren zo snel mogelijk worden opgeruimd en naar een destructiebedrijf worden gebracht! Het botulismetoxine blokkeert de overdracht van signalen tussen zenuwen en spieren. Bij watervogels uit botulisme zich dan ook bijna altijd met duidelijke verlammingsverschijnselen aan
2
vleugels en kop. Uiteindelijk stikken de dieren, omdat de spieren van het ademhalingsorgaan ook verlamt raken. Gestorven dieren worden meestal aangetroffen met gestrekte poten en een slappe, enigszins verdraaide nek. Indien zieke dieren tijdig worden doorgespoeld met schoon zuurstofrijk water, bestaat de kans dat ze herstellen en weer kunnen worden teruggezet. Ook bij vissen kunnen verlammingsverschijnselen worden waargenomen en ook zal de vis niet actief zijn (bijvoorbeeld niet bijtlustig). Vaak zal een vis naar de bodem zakken en daar sterven, uiteindelijk zal de dode vis na uren of dagen (afhankelijk van de watertemperatuur) boven komen drijven. Honden, katten en de meeste aaseters zijn gelukkig vrijwel immuun voor het toxine. Hoe gevaarlijk is botulisme nu eigenlijk voor de mens? Er bestaan zeven typen botulisme, aangeduid met de letters A t/m G. Mensen zijn gevoelig voor de typen A, B, E en F, waarvan type E de meest gevaarlijke is. Niet al deze typen komen ook in Nederland voor. In Limburgse oppervlaktewateren wordt meestal botulisme type C aangetroffen. De botulisme-bacterie is nauwelijks te bestrijden. Wel kan er voor worden gezorgd dat het uitbreken van botulisme zoveel mogelijk wordt voorkomen en eventuele uitbraken worden beperkt. Een belangrijk element hierbij is het opruimen van kadavers. Elke dode vogel of vis kan een bron van besmetting vormen en moet daarom zo snel mogelijk worden opgeruimd. De kans op nieuwe sterfgevallen onder vogels en vissen neemt hierdoor af en de omvang van de botulisme-uitbraak wordt beperkt. Het verwijderen van alle kadavers is ook vanuit het oogpunt van de volksgezondheid gewenst (wanneer een kadaver achter blijft raakt het water in de directe omgeving verontreinigd met het toxine). Een andere mogelijkheid om een uitbraak te beperken en het risico op botulisme te doen afnemen is het in beweging brengen van het water of doorstroming bevorderen of creëren . Enerzijds wordt dan het al aanwezige toxine verdund, anderzijds wordt meer zuurstof in roulatie gebracht wat minder gunstig is voor de bacterie om het toxine te gaan produceren.
3 3.1
Aanpak botulismebestrijding Limburg Coördinatie botulismegevallen
Het is van groot belang dat bij het uitbreken van botulisme de kadavers en ernstig zieke dieren (watervogels en/of vissen) zo snel mogelijk worden opgeruimd. Het verwijderen van dode dieren is zowel vanuit het oogpunt van de volksgezondheid als ter voorkoming van verdere verspreiding van botulisme van groot belang. In geval van botulisme in regionale oppervlaktewateren treedt de verantwoordelijke waterbeheerder (Waterschap Roer en Overmaas, Waterschap Peel en Maasvallei) op als coördinerende instantie. Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor de botulismebestrijding in rijkswateren, dat wil voor Limburg zeggen: de Maas, aangrenzende grindplassen die in het winterbed liggen en (de meeste) kanalen. Om een goede coördinatie mogelijk te maken dienen alle gevallen van botulisme gemeld te worden bij de Vuilwaterwacht van de waterbeheerders (dag en nacht bereikbaar via het gratis nummer 0800 – 0341). Dit is het gezamenlijk meldpunt van de Limburgse waterschappen en Rijkswaterstaat. Alle meldingen worden in behandeling genomen en aan de verantwoordelijke proceseigenaar/verantwoordelijke waterbeheerder doorgezet met het verzoek maatregelen te treffen. Alle belanghebbenden zullen worden ingelicht.
3
3.2
Verantwoordelijkheden verwijderen kadavers
Het is bij botulisme van groot belang dat kadavers zo snel mogelijk worden verwijderd om zo verdere verspreiding te voorkomen. Uit onderzoek van de landelijke IPO-werkgroep botulismebestrijding is echter gebleken dat er geen (juridische) duidelijkheid is met betrekking tot de verantwoordelijkheid voor de bestrijding van botulisme. In beginsel is de waterkwaliteitsbeheerder verantwoordelijk voor het verwijderen van kadavers uit het oppervlaktewater. De eigenaar is verantwoordelijk voor het verwijderen van kadavers die op de oevers liggen. Het zal duidelijk zijn dat dit in praktijk een onwerkbare situatie is. Duidelijkheid over verantwoordelijkheden bij botulisme vanuit de wetgeving wordt voorlopig nog niet verwacht. Tot er hierover meer duidelijkheid komt, is het van belang dat de diverse betrokken instanties de botulismebestrijding als een gezamenlijke verantwoordelijkheid zien en dat besmette dieren en kadavers zo snel mogelijk worden opgeruimd. De Limburgse waterschappen en Rijkswaterstaat Dienst Limburg nemen hierin het initiatief. Daar de meeste kadavers over het algemeen op de oevers worden aangetroffen, wordt er uit doelmatigheidsoverwegingen voorgesteld de in het water liggende kadavers bij het opruimen van de oevers mee te nemen. De volgende instanties zullen in voorkomende gevallen worden ingeschakeld om het ruimen van kadavers op zich te nemen:
Rijkswaterstaat voor de Maas, de Maasplassen in het winterbed van de Maas en de (meeste) kanalen; gemeenten voor wateren in eigendom van de gemeente, zoals stadswateren; de waterschappen voor wateren waarvan zij eigenaar zijn; natuur beherende instanties voor wateren in natuurgebieden; de eigenaar van het betreffende particuliere water/terrein.
In hoofdstuk 4 is weergegeven wat men kan doen indien zich gevallen van botulisme voordoen. Botulisme bij particulieren: Ervaringen van de afgelopen jaren hebben ons geleerd dat het bestrijden van botulisme op particulier terrein niet altijd even makkelijk verloopt. Zeker als de eigenaar niet bereid is medewerking te verlenen, zijn er als waterbeheerder weinig aangrijpingspunten om een particulier de kadavers te laten opruimen. Dit terwijl snel handelen juist geboden is om een botulisme explosie te voorkomen (zie 3.9.). Omdat de gemeenten deze mogelijkheden wel hebben vanuit hun verantwoordelijkheid voor volksgezondheid en milieuhygiëne vragen wij gemeenten in geval van botulisme bij particulieren aanspreekpunt te zijn voor de particulier en voor de pers en zo nodig handhavend op te treden. 3.3
Vernietiging kadavers
Bij verwijdering van kadavers dient door de betreffende instantie aangifte te worden gedaan bij een destructiebedrijf op grond van artikel 81g van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren. Andere methoden om kadavers te verwijderen, zoals het deponeren op de vuilstort of begraven, brengen grote risico’s mee voor nieuwe besmetting en zijn daarom niet toegestaan. Het adres en telefoonnummer van het destructiebedrijf is opgenomen in hoofdstuk 4 onder punt 6 en in de adressenlijst in bijlage 2 onder V. Het destructiebedrijf is verplicht het materiaal op te halen, te vervoeren en te verwerken.
4
Het materiaal dient hierbij op een dusdanige wijze te worden aangeboden dat het vanaf de openbare verharde weg binnen het bereik ligt van de laadkraan van het vervoermiddel van het destructiebedrijf. 3.4
Onderzoek naar type botulisme
Om vast te kunnen stellen of de dode dieren daadwerkelijk zijn gestorven aan botulisme en om te achterhalen welk type botulisme het betreft, in verband met het gevaar voor de volksgezondheid, kan de verantwoordelijke eigenaar in overleg met de coördinerende waterbeheerder één of meerdere kadavers voor onderzoek op sturen naar het Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR te Lelystad. Voor de wijze van verzending en het adres waar de kadavers heen moeten worden gestuurd wordt verwezen naar hoofdstuk 4 onder punt 7. De betreffende onderzoeksresultaten dienen door de inzender te worden terug gemeld aan de waterbeheerder, zodat eventuele vervolgacties kunnen worden afgestemd. De onderzoekskosten komen voor rekening van de inzender/verantwoordelijke eigenaar. In bijlage 3 is een voorbeeld van een inzendformulier voor watervogels en vis aan het Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR te Lelystad opgenomen. 3.5
Zwemlocaties in oppervlaktewateren
Aanspreekpunt voor botulisme in zwemwateren is de toezichthouder Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden (WHVBZ) van het desbetreffende waterschap. In geval van botulisme in zwemgelegenheden in oppervlaktewateren is met het oog op de veiligheid en hygiëne van zwemmers extra alertheid geboden. Bij sterfte van vogels en vissen op deze locaties dienen altijd één of meerdere kadavers te worden opgestuurd voor onderzoek. De beheerder/exploitant van de betreffende zwemgelegenheid draagt in overleg met toezichthouder WHVBZ zorg voor het opsturen ervan. Voor de wijze van verzending en het onderzoek adres wordt verwezen naar hoofdstuk 4 onder punt 7. De onderzoeksresultaten dienen altijd te worden gemeld aan het waterschap. Voor zwemgelegenheden in oppervlaktewateren is het waterschap in het kader van de Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden bevoegd gezag. Indien het voor de mens gevaarlijke botulisme type E wordt vastgesteld in ingerichte zwemgelegenheden in oppervlaktewateren mag de beheerder geen gelegenheid meer geven tot zwemmen. Zo nodig kan het waterschap een schriftelijke last tot sluiting geven. Uit hygiënische overwegingen kan door het waterschap in overleg met de GGD ook een zwemverbod worden ingesteld bij massale vogel- en vissterfte door voor de mens ongevaarlijke botulismevormen. Daarnaast kunnen in de kadavers bijvoorbeeld ook andere voor de mens gevaarlijke pathogene bacteriën ontwikkelen. De telefoonnummers van de GGD’s zijn opgenomen in bijlage 2C. 3.6
Zieke, besmette vogels
Watervogels met duidelijke verlammingsverschijnselen moeten uit het water worden verwijderd. Neem hierbij de persoonlijke voorzorgsmaatregelen in acht (zie 4.5.). Licht besmette dieren kunnen soms nog worden gered indien hun darmen tijdig worden doorgespoeld met schoon zuurstofrijk water. Deze behandeling kan in diverse faunaopvangcentra worden uitgevoerd. Voor de opvang van zieke dieren kunt u contact opnemen met de in bijlage 2. onder II vermelde vogelopvangcentra en dierenpensions.
5
3.7
Risico voor vee?
Vergiftiging van vee door het drinken van water waarin botulisme voorkomt is niet erg waarschijnlijk. Meestal komt botulisme in Limburg voor in stilstaande en ondiepe (stads)wateren, waar de temperaturen makkelijk op kunnen lopen. In stromende wateren, die gebruikt worden voor het drenken van vee, wordt zelden botulisme geconstateerd. Vooralsnog lijkt het dan ook niet noodzakelijk, buiten het ruimen van kadavers, hiervoor speciale maatregelen te treffen. In voorkomende gevallen zal het Ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) worden ingelicht. 3.8
Advies aan vissers bij botulisme type E
Juridisch is het niet eenvoudig om een visverbod af te kondigen, dan wel om het visrecht te beperken. Indien vissterfte als gevolg van botulisme is vastgesteld (type E), is het uit oogpunt van de volksgezondheid gewenst om een dringend advies af te geven aan (sport)vissers om ter plaatse niet te vissen en wordt de handel en consumptie van vis ernstig ontraden. In dit soort gevallen kunnen door de betreffende waterbeheerder de volgende instanties worden ingelicht: Inspectie Gezondheidszorg van de Nieuwe voedsel en Warenautoriteit (NVWA), betreffende gemeente(n), politie, brandweer en plaatselijke visvereniging(en). Via de lokale omroepen zal het publiek worden ingelicht. Eventueel kunnen waarschuwingsborden worden geplaatst. 3.9
Botulisme explosies
De coördinerende waterbeheerders zullen afhankelijk van de aard en omvang van de sterfte en het gebied waarbinnen de botulisme-uitbraak plaatsvindt, beoordelen of er sprake is van een botulisme-explosie. Bijvoorbeeld, indien zich binnen enkele honderden meters 50 of meer dode vogels worden aangetroffen. De eigenaren zullen in dit geval worden verzocht extra alert te zijn en de wateren regelmatig op dode dieren te inspecteren. In kleinere (stads)wateren is dit meestal geen probleem, omdat deze beperkt van grootte en dus overzichtelijk zijn. Grotere wateren, zoals de Maasplassen, zijn veel minder overzichtelijk door bijvoorbeeld rietkragen, inhammen en dergelijke. Vaak is patrouillering met een boot noodzakelijk. De coördinerende waterbeheerder zal met de betreffende eigenaar kortsluiten welke maatregelen genomen moeten worden. Indien een botulisme-uitbraak dreigt uit te groeien tot een ernstige ramp, kan de burgemeester van de betreffende gemeente op grond van artikel 175 van de Gemeentewet bevelen geven die hij/zij ter beperking van het gevaar noodzakelijk acht. Op grond van artikel 176 van deze wet is de burgemeester ook bevoegd algemeen verbindende voorschriften te geven die ter beperking van het gevaar nodig zijn. Daarbij heeft de politie tot taak, in ondergeschiktheid aan het bevoegd gezag, in overeenstemming met de geldende rechtsregels te zorgen voor daadwerkelijke handhaving van de rechtsorde (artikel 2 Politiewet). In de gevallen waarin sprake is van dreigende rampen die van meer dan plaatselijke betekenis zijn, speelt de Commissaris van de Koningin van Limburg een coördinerende rol. 3.10 Waterhuishoudkundige maatregelen Om botulisme te voorkomen of verdere verspreiding te beperken kan het in sommige gevallen zinvol zijn om preventieve waterhuishoudkundige maatregelen te nemen. Hierbij kan worden gedacht aan onder andere het (versneld) doorspoelen van wateren, beluchten van water (extra
6
zuurstof), en het opzetten van peil. Ook het verwijderen van het slib in de plassen behoort tot de mogelijkheden. Om verdere verspreiding te voorkomen kan worden gewerkt met een zuiger en kan het slib ter plaatse worden ontwatert middels zeefbandpersen en membraanfiltratie (retourwater is schoon en kan voor doorspoeling zorgen). Dergelijke maatregelen zijn altijd maatwerk en worden uitgevoerd in samenspraak met de coördinerende waterbeheerder. 3.11 Communicatie Het is van groot belang dat het publiek vanuit volksgezondheidsoogpunt wordt geïnformeerd over botulisme. Door publiek tijdig voor te lichten over botulismedreigingen of -haarden kan veel gezondheidsklachten voorkomen worden. Melding botulisme: De melding wordt geregistreerd door de Vuilwaterwacht (gratis telefoonnummer: 0800-0341). De Vuilwaterwacht leidt de melding door naar de coördinerende waterbeheerder. De coördinerende waterbeheerder zorgt ervoor dat de melder wordt geïnformeerd over de verdere afhandeling van de melding. De eigendom situatie is doorslaggevend voor de partij die als verantwoordelijk actiehouder wordt aangesproken. De actiehouder is verantwoordelijk voor het opruimen van de botulismehaard en coördineert de communicatie naar externen (zoals de informatie richting de pers en omwonenden). Hierbij vindt afstemming met de coördinerende waterbeheerder plaats. Een uitzondering hierop vormt de particulier. Dan fungeert de gemeente als aanspreekpunt richting de pers (zie 3.2.). De coördinerende waterbeheerder kan de verantwoordelijk actiehouder hierbij ondersteunen. Omgeving: De omgeving (zoals direct omwonenden) bij een botulismehaard dient tijdig geïnformeerd te worden. Het betreft hier informatie over de gezondheidsrisico’s en maatregelen die men zelf kan nemen om verdere verspreiding van botulisme te voorkomen. Voorbeeld hiervan is te adviseren om te stoppen met het voeren van eendjes. Voeren leidt tot concentratie van vogels en mogelijke verspreiding van botulisme. Een ander voorbeeld is het plaatsen van waarschuwingsborden. Botulisme in zwemwateren: Wordt botulisme in zwemwateren geconstateerd, dan wordt door de waterbeheerder ook de toezichthouder Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden (WHVBZ) van het Waterschap Roer en Overmaas of Waterschap Peel en Maasvallei en de betreffende GGD hierbij betrokken. De eigenaar zorgt voor het opruimen en de communicatie verloopt via de toezichthouder WHVBZ. Een publieksfolder kan worden afgehaald op het waterschap, gemeenten, jachthavens, recreatieplassen, vogelopvangcentra en bibliotheken. Deze folder kan ook worden gedownload op de website van Waterschap Roer en Overmaas en Waterschap Peel en Maasvallei..
7
4 4.1
Hoe te handelen bij botulisme (stappenplan)? Inleiding
In dit hoofdstuk beschrijven we stap voor stap hoe u kunt handelen in geval van botulisme. In figuur 1 achter in dit draaiboek is de aanpak bij botulisme schematisch weergegeven. In dit schema wordt naar de relevante paragrafen en bijlagen in dit hoofdstuk verwezen. 4.2
Herkenning verschijnselen
(Water)vogels die besmet zijn met botulisme vertonen veelal verlammingsverschijnselen aan kop en vleugels. Aan botulisme overleden dieren worden meestal aangetroffen met gestrekte poten en een slappe enigszins gedraaide kop en nek (typisch voor botulisme vergiftiging). Ook bij vissen kunnen verlammingsverschijnselen worden waargenomen. Zieke vissen zullen meestal niet actief zijn. 4.3
Melding bij de vuilwaterwacht
Gevallen van dode of zieke vogels (eenden, zwanen, meeuwen, futen e.d.) en vissen kunnen worden gemeld bij de Vuilwaterwacht: 0800 – 0341 (gratis, dag en nacht bereikbaar). Bij melding zullen de volgende vragen worden gesteld ten behoeve van de registratie (ook van belang indien derden bij u melding maken van botulisme): meldende instantie en/of naam melder adres telefoonnummer datum vindplaats (nauwkeurig omschreven met x en y coördinaten) aantal exemplaren (dood of ziek) soort dier Deze gegevens worden door de vuilwaterwacht geregistreerd. In bijlage 1 treft u een voorbeeld van een meldingsformulier van het waterschap aan. 4.4
Opruimen van kadavers
Meldingen van botulisme in zwemwateren of in wateren in eigendom van de waterbeheerder worden door de waterschappen of Rijkswaterstaat opgepakt. Indien botulisme optreedt in alle overige wateren, geeft de waterbeheerder de melding door aan de betreffende gemeente met het verzoek de kadavers te ruimen (gemeentelijk eigendom) of om de particulier te verzoeken zorg te dragen voor het verwijderen van kadavers (zie 3.2.). Verzocht wordt het betreffende water te blijven controleren op kadavers en deze te blijven verwijderen totdat de sterfte stopt. 4.5
Hoe te handelen bij het opruimen van kadavers Kadavers niet met blote handen aanraken. Draag altijd handschoenen (na gebruik vernietigen of grondig reinigen). Kadavers verpakken in een stevige (dubbele) plastic zak en/of plastic emmer. Kadavers deponeren in gemeentelijke kadaverkisten.
8
4.6
Kadavers melden bij en aanbieden aan het destructiebedrijf dat verder kosteloos zorg zal dragen voor de verdere verwijdering. NOOIT BEGRAVEN! Handen goed wassen met desinfecterende zeep. Let op met wondjes. Indien infecties optreden, dient men contact op te nemen met de huisarts. Melden en aanbieden kadavers bij destructiebedrijf
Kadavers dienen op grond van artikel 81g van de Gezondheids en welzijnswet voor dieren aangemeld te worden bij een destructiebedrijf. In Limburg dient u hiervoor aangifte te doen bij: Destructiebedrijf Rendac Son B.V. Kanaaldijk Noord 20/21 5691 NM S ON www.rendac.nl Telefoon: Algemeen: 0499-364500 Grote kadavers: 0900-0211 Kleine kadavers: 0499 – 36 4602 (klantnummer invoeren) Fax: 0499 – 364568 73 Melden kan dag en nacht via bovenstaande nummers. Het is hierbij van belang dat u aangeeft dat het om botulisme-slachtoffers gaat. Het destructiebedrijf maakt dan verdere afspraken met u over de wijze van aanbieden en het ophalen van de kadavers. 4.7
Onderzoek
In overleg met de coördinerende waterbeheerder wordt bepaald of nader onderzoek noodzakelijk is. Indien hiertoe wordt besloten dienen zo vers mogelijke exemplaren voor onderzoek te worden opgestuurd naar: Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR te Lelystad Postbus 65 8200 AB LELYSTAD Houtribweg 39 8221 RA Lelystad telefoon 0320 – 23 84 38 Email:
[email protected] www.cvi.wur.nl (Gaarne vooraf aankondigen via Email of per telefoon dat kadavers worden gebracht) Een inzendformulier treft u in bijlage 3 aan. U wordt verzocht vlak voor het weekend geen dieren op te sturen, maar deze goed verpakt in een koelkast of diepvries tot na het weekend te bewaren. De onderzoeksresultaten dienen altijd te worden terug gemeld aan de coördinerende waterbeheerder. Deze zal dan, indien noodzakelijk, verdere acties voorstellen. Geadviseerd wordt voor verzending in ieder geval eerst contact op te nemen met het Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR te Lelystad. Zij geven u advies over de wijze van verzenden. De onderzoekskosten komen in principe voor rekening van de toesturende instantie. 9
4.8
Zieke vogels
Zieke watervogels die duidelijke verlammingsverschijnselen vertonen dienen uit het water te worden verwijderd. Licht besmette dieren kunnen vaak nog worden gered. Door de darmen van de zieke dieren door te spoelen met schoon en zuurstofrijk water kunnen ze weer herstellen. De dieren kunnen dan na herstel uiteindelijk hopelijk weer worden uitgezet. Na de melding van zieke vogels aan de Vuilwaterwacht draagt de verantwoordelijke waterbeheerder zorg voor de coördinatie en zal de verantwoordelijk waterbeheerder contact opnemen met het vogelopvangcentrum. De opvang van zieke vogels wordt verzorgd door vogelasiels. Voor het adres van het dichtstbijzijnde vogelopvangcentrum wordt verwezen naar de lijst met telefoonnummers in dit draaiboek (bijlage 2. onder II).
10
Bijlage 1:
Meldingsformulier botulisme
Instantie: Naam: Adres: Telefoonnummer: Datum
Aantal dode dieren
Soort
Vindplaats
Opgestuurd voor onderzoek
Opmerkingen
Gegevens melden aan: Waterschap / Vuilwaterwacht 0800-0341 (gratis, dag en nacht bereikbaar) Telefoon tijdens kantoortijd: Waterschap Roer en Overmaas 046-4205700/Waterschap Peel en Maasvallei 077-3891111
11
Bijlage 2: I
Belangrijke telefoonnummers
Waterbeheerders waterbeheerder
adres en contactpersoon
Waterschap Roer en Overmaas
Postbus 185 6130 AD SITTARD Contactpersonen: Lianne Duisings / Ruud van Heel www.overmaas.nl
046-4205700
0800-0341
Waterschap Peel en Maasvallei
Postbus 3390 5902 RJ VENLO Contactpersoon: Anke Verschuijten www.wpm.nl
077-3891111 077-3891158
0800-0341
Rijkswaterstaat Dienst Limburg
Postbus 25 6200 MA MAASTRICHT www.rijkswaterstaat.nl
043-329 44 44
0800-0341
II
telefoon tijdens kantooruren
telefoon na kantoortijd
Vogelopvangcentra voor zieke watervogels
plaats
naam
adres
telefoon
Born
Dierenpark Bom
Kasteelpark 38 6121 XK BORN
046-4851915
Roermond
Vogel- en vleermuizenopvang Roermond
Kasteel Aerwinkelstraat 29 6043 XV ROERMOND
0475-321583 06-59796475
Venlo
Stichting Dierenambulance Limburg-Noord (coördinatie opvang Limburg-Noord)
Alberickstraat 3 5922 BL VENLO
[email protected]
06-51807388 of 06-51018013 Fax: 077-3524175
III
GGD’s
GGD
contactpersoon
adres
telefoon
telefoon na kantoortijd
fax
Zuid Limburg Locatie Geleen
De heer G. Seetsens
Postbus 2022 6160 HA Geleen
046–8506666
046–8506666
046–8506667
Zuid Limburg Locatie Heerlen
De heer Th. Vullers Verantwoordelijke: de heer F. Klaasen
Postbus 2022 6160 HA Geleen
045–8506666
045–8506666
045–5718474
Zuid Limburg Locatie Maastricht
De heer J. De Munter
Postbus 2022 6160 HA Geleen
043–8506666
043–8506666
043–3821700
Postbus 1150, 5900 BD Venlo
077-850 48 48
077-850 48 48
077-850 48 88 Limburg-Noord
12
info@ggdlimburg noord.nl
IV
Overige instanties
Instantie
Adres
Telefoon
Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR te Lelystad
Houtribweg 39 8221 RA Lelystad
0320 – 23 84 38
V
Destructiebedrijf
Instantie
Adres
Telefoon
Destructiebedrijf Rendac Son B.V.
Kanaaldijk Noord 20-21 5691 NM Son
0499 – 36 45 00 (algemeen) Grote kadavers: 0900-0211 Kleine kadavers: 0499-364602 Fax 0499-373873
13
Bijlage 3:
Inzendformulier botulisme
14
15
Formulier met bijbehorende materiaal sturen aan: Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR Postbus 65 8200 AB LELYSTAD www.cvi.wur.nl afleveradres: Houtribweg 39 Inlichtingen over botulisme: Peter van Tulden 0320 – 23 8438
[email protected] Inlichtingen over uitslagen: Peter van Tulden 0320 – 23 8438
[email protected] Kopie uitslag aan: Waterschap Roer en Overmaas Postbus 185 6130 AD SITTARD Waterschap Peel en Maasvallei Postbus 3390 5902 RJ VENLO Rijkswaterstaat Dienst Limburg Postbus 25 6200 MA MAASTRICHT
16
Bijlage 4:
Persbericht
PERSINFORMATIE
Sittard,
Botulisme in vijvers ….. De dode eenden die de afgelopen dagen in diverse vijvers …. in …. zijn gevonden, zijn waarschijnlijk gestorven aan botulisme. Definitief uitsluitsel moet nog volgen via onderzoek door Centraal Veterinair Instituut in Lelystad. Er zijn nog diverse nieuwe zieke en dode eenden aangetroffen. Het waterschap en de gemeente ….. nemen echter geen risico en adviseren iedereen om dode dieren niet aan te raken en niet met blote handen op te pakken. Ook geldt het advies om voorzichtig te zijn met vissen in water waarin dode dieren liggen. Honden, katten en aaseters zijn vrijwel immuun voor het gif. Ook vee dat water drinkt waarin botulisme voorkomt, loopt zelden gevaar. Snel reageren Iedere zomer steekt botulisme de kop op. Bij constatering is het van belang om snel en zorgvuldig te handelen. Iedere dode eend of andere watervogel moet snel en op de juiste wijze worden opgeruimd om een verdere botulisme-uitbraak te voorkomen. Voor iedereen is een waakfunctie weggelegd. Voor het publiek gelden twee regels: 1. Ruim de dode eend of watervogel niet zelf op maar laat deze liggen. 2. Bel onmiddellijk het gratis nummer van de Vuilwaterwacht: tel. 0800 03 41 dat dag en nacht en zeven dagen in de week bereikbaar is. Wat is botulisme? Botulisme is een vorm van voedselvergiftiging. Vooral eenden en andere watervogels worden het slachtoffer. Het gif waaraan de dieren sterven, is afkomstig van de bacterie Clostridium botulinum. Bijna alle vogels dragen deze bacterie bij zich. Onder ‘gunstige omstandigheden’ kan de bacterie zich vermeerderen. In kadavers zijn de omstandigheden voor de bacterie ideaal, vooral bij hoge (water)temperaturen in de zomer. En hierbij komt nu juist het gif vrij. De vogels gaan dus niet dood van de bacterie zelf maar van het gif. Ook vissen kunnen slachtoffer worden van botulisme. In levende dieren kan de bacterie zich niet vermeerderen. De maden in het kadaver nemen het gif op. Voor vogels zijn deze maden een lekkere, maar helaas vaak dodelijke traktatie. Ook kunnen dieren op zoek naar voedsel kadaverdeeltjes binnenkrijgen. Als een vogel of vis dood gaat, kan de bacterie zich weer vermeerderen en komt meer gif vrij. Zo ontstaat weer een nieuwe besmettingshaard. Daarom is het van groot belang dat dode dieren snel en hygiënisch worden opgeruimd en naar een destructiebedrijf worden afgevoerd. Hoe te herkennen? Zieke (water)vogels zijn te herkennen aan verlammingsverschijnselen aan kop, nek, vleugels en poten. Bij tijdig doorspoelen met schoon en zuurstofrijk water, kunnen zieke dieren herstellen. Dode dieren worden meestal aangetroffen met gestrekte poten en een slappe, enigszins verdraaide nek. Ook vissen zijn herkenbaar aan botulisme: ze tonen verlammingsverschijnselen en zijn passief. De botulismebacterie is nauwelijks te bestrijden. Wel kan een uitbraak worden voorkomen door de kadavers snel op te ruimen. Hiermee neemt de kans op nieuwe sterfgevallen onder vogels of vissen af. Gevaarlijk? Er zijn verschillende soorten botulisme. Het tot nu toe aangetroffen type botulisme in Limburg (type C) is ongevaarlijk voor mensen. In verband met de veiligheid en ontstaan van verdere ontsmettingshaarden wordt aangeraden om kadavers niet met blote handen op te pakken. Zo wordt ook aangeraden om voorzichtig te zijn met zwemmen in water waarin dode dieren liggen. Honden, katten en aaseters zijn vrijwel immuun voor het gif. Vee dat water drinkt waarin botulisme voorkomt, loopt zelden gevaar. Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met ………van ……… telefoon ………
17
Figuur 1: Schema botulismebestrijding A
B
U vindt dode dieren en vermoedt botulisme (zie 4.2)
U vindt zieke dieren en vermoedt botulisme (zie 4.8)
Melding doen (zie 4.3) bij: Vuilwaterwacht 0800-0341 (gratis, dag en nacht bereikbaar) Hulpmiddel: meldingsformulier botulisme (bijlage 3)
Melding doen (zie 4.3) bij: Vuilwaterwacht 0800-0341 (gratis, dag en nacht bereikbaar) Hulpmiddel: meldingsformulier botulisme (bijlage 3)
Verantwoordelijk waterbeheerder coördineert het verdere verloop (zie 3.1)
Eigenaar is gemeente, jachthavenbeheerder of natuurbeherende instantie
Eigenaar is particulier
U wordt verzocht om:
Gemeente is aanspreekpunt voor particulier en communicatie met de pers. De particulier is verantwoordelijk voor het opruimen van de kadavers (zie 3.2.).
kadavers te verwijderen; hierbij persoonlijke voorzorgsmaatregelen in acht te nemen (zie 4.5.); kadavers af te voeren naar destructor (zie 4.6); de locatie te blijven controleren (en ruimen) totdat sterfte ophoudt (zie 4.4).
Bij onduidelijkheid t.a.v. doodsoorzaak: Kadaver(s) i.o.m. de waterbeheerder voor onderzoek opsturen naar CVI ( zie 4.7). Voor verzend- formulier en informatie zie bijlage 3.
Resultaten van het onderzoek a.u.b. terugmelden aan waterbeheerder.
Afhankelijk van de resultaten worden in overleg met de waterbeheerder eventuele aanvullende acties genomen.
Melding afronden en afmelden bij waterbeheerder.
18
Verantwoordelijk waterbeheerder coördineert het verdere verloop (zie 3.1)
Neemt contact op met een vogelopvangcentrum (zie 4.8). Adressenlijst: zie bijlage 2.
