Bonjour Ostende
© Isabelle Weingarten, 6.2.2013
Bonjour Ostende Oostende in de internationale kunst Ostende dans l’art international Xavier Tricot
Pandora publishers
Oostende, maagd van de zoete en zilte wateren, ik draag je in de beeldrijke kapellen van mijn dromen. Ostende, vierge des eaux douces et salées, je vous porte dans les chapelles imagées de mes rêves. James Ensor (1935)
Inhoud Sommaire
7
Dankwoord Remerciements
9
Ostend revisited
99
Catalogus Catalogue
199
Inventarislijst van de tentoongestelde werken Inventaire des œuvres exposées
204
Personenregister Index des noms
207
Colofon Colophon
Paul Delvaux Muurschildering – peinture murale, 1953 Casino-Kursaal, Oostende – Ostende
Dankwoord Remerciements De auteur en de uitgever wensen de volgende personen en instellingen te bedanken voor hun bijdrage aan de tentoonstelling Bonjour Ostende / L’auteur et l’éditeur tiennent à remercier les personnes et les institutions suivantes pour leur contribution à l’exposition Bonjour Ostende: Het College van Burgemeester en Schepenen van de Stad Oostende / Le Collège des Bourgmestre et Échevins de la Ville d’Ostende alsook / ainsi que: Laurence Alary, Isabelle Anspach, Paul Bailleul, Eva Beuys, André Bollen, Till-Holger Borchert, Piet Boyens, Maria Broodthaers, Anne Carre, Piet Coessens, Chantal Crousel, Marina Dacci, Steven Daemers, Steven Decroos, Anny De Decker, Daniël de Kievith, Marleen De Muer, Patrick Derom, Johan De Smet, Oscar De Vos, Huguette Devriendt, Guy De Vuyst, Lili Dujourie, Olivier Fayt, Hans Geissler, Inge Jaehner, M.M. Hansen, Marijke Hellemans, Ingeborg Henze-Ketterer, Norbert Hostyn, Timo Huusko, Patricia Jaspers, Iris Kockelbergh, Marina Laureys, Claire Leblanc, Patrick Lefevere, Sarah Lingier, Rafaël & Koen Lingier, Peter Lippens, René Maes, Olga Makhroff, Luigi Maramotti, Gilles Marquenie, Martine Meire, Magdalena Moeller, Moniek Nagels, Alfred Pacquement, Michel Perquy, Linde & Philippe Seghers, Manfred Sellink, Thomas Soete, Bart Spillemaeckers, Sabine Taevernier, Maija Tanninen-Matila, Steven Thielemans, Luc Vanackere, Phillip Van den Bossche, Hildegard Van de Velde, Martine Vandermaes, Joris Van Grieken, Laurence Van Kerkhoven, Patrick van Mil, Annelies Vantyghem, Claudia Vermaut, Wolfgang Wittrock, Mia Wydooghe en alle bruikleengevers die anoniem wensen te blijven / et tous les prêteurs désirant garder l’anonymat en de volgende musea en instellingen / et les institutions et les musées suivants: Argos, Centre for art and media, Brussel – Bruxelles Ateneum Art Museum – Finnish National Gallery, Helsinki Brücke Museum, Berlijn – Berlin Collezione Maramotti, Regio Emilia Collectie Belfius, Brussel – Collection Belfius, Bruxelles Verzameling kbc Bank nv – Collection Banque kbc sa Felix Nussbaum Haus, Nachlass Felix Nussbaum, Osnabrück Groeningemuseum, Brugge – Bruges Heckel Stiftung, Nachlass Erich Heckel, Hemmenhofen Musée National d’Art Moderne, Centre Georges Pompidou, Parijs – Paris Museum Het Prinsenhof, Delft Museum van Elsene – Musée d’Ixelles, Brussel – Bruxelles Museum van Buuren – Musée van Buuren, Brussel – Bruxelles Museum voor Schone Kunsten, Gent – Gand Mu.zee, Oostende – Ostende Prentenkabinet, Koninklijke Bibliotheek, Brussel – Cabinet des estampes, Bibliothèque royale, Bruxelles Prentenkabinet, Plantin-Moretus Museum, Antwerpen - Anvers Roger Raveel Museum, Machelen-Zulte Stadsbibliotheek Kris Lambert, Oostende – Bibliothèque municipale Kris Lambert, Ostende Stadsmuseum, Oostende – Ostende
7
Outra vez te revejo, Cidade da minha infância pavorosamente perdida… Cidade triste e alegre, outra vez sonho aqui… Once more I see you, City of my horrifying lost childhood… Happy and sad city, once more I dream here… Fernando Pessoa, Lisbon revisited (1926)
Léon Spilliaert Meisje op het strand Fillette à la plage 1909
Ostend revisited
Face à la mer Certains noms de villes suscitent le rêve. Leur réputation affuble certains endroits d’un statut extraordinaire. Ostende figure parmi ces villes. Je ne connais pas Ostende et pourtant j’ai, pour cette ville, une grande tendresse. Il y a ainsi des lieux, jamais vus, dont le nom me plonge dans une sorte de stupeur délicieuse appelant à elle toutes les ressources d’un romantisme mal éteint, a écrit un jour l’artiste français Georges Adam dans un numéro spécial de la revue Tribord consacré à Ostende1. Aux yeux de certains artistes, Ostende est devenue, outre le nom d’une ville, une véritable notion. Au fil des ans, ils ont fait d’Ostende un lieu mythique. Selon Honoré de Balzac dans son Jésus-Christ en Flandre, Jésus aurait une dernière fois foulé la terre sur la plage d’Ostende2. James Ensor choisit pour une vue d’Ostende peinte en 1890 le titre étrange de Vue prise en Phnosie, ondes et vibrations lumineuses (kmsk, Anvers). « Phnosie » est le sobriquet d’un lieu imaginaire, que le peintre attribue à sa ville natale. Pour l’auteur Michel de Ghelderode, Ostende fournit le décor théâtral idéal pour ses fantaisies grotesques ou ses obsessions macabres3. D’après Joseph Beuys, Ostende constitue la frontière occidentale de son « Eurasia » mythique. De son côté, Thierry De Cordier estime qu’ « Ostende » n’existe pas, mais que cela n’empêche pas qu’on puisse la célébrer4. Outre la ville réelle, l’imagination a conduit Ostende à un statut de lieu idéel, un peu comme « Balbec », lieu imaginaire dans le cycle de romans de Marcel Proust, À la recherche du temps perdu, ou la ville transfigurée de Dublin dans Ulysse de James Joyce, Istanbul dans les romans d’Ohran Pamuk ou encore Lisbonne dans la poésie de Fernando Pessoa. Dans ses assemblages poétiques, l’artiste américain Joseph Cornell se sert de coupures de presse, de petites annonces, de photos et de factures qui lui tombent sous la main, par hasard ou non. Dans certaines de ses œuvres comme View at Ostend (env. 1965), Hôtel du Nord (1959) ou Soap Bubble Set (Ostend Hotel) (env. 1958), il intègre des documents concernant Ostende5. Qu’il ait sélectionné précisément ces documents-là pour la réalisation de certaines œuvres, témoigne de la réputation internationale de la ville balnéaire belge. Au fil du temps, Ostende s’est prêtée à la poésie ou a servi de décor de romans, de narrations, de pièces de théâtre, de films, d’opéras ou de bandes dessinées6. Le nom d’Ostende se balance comme une nacelle, a écrit Henri Vandeputte dans un poème consacré à sa ville bien-aimée7. Quand on entend prononcer ou qu’on lit son nom, des images surgissent comme celle de la vaste étendue de la mer du Nord sous une lumière de nacre, la plage jaune ocre, le phare, le va-et-vient des bateaux dans le port, l’animation conviviale sur le quai des Pêcheurs, la silhouette massive du Casino, la belle perspective des Galeries royales, la monumentalité du palais des Thermes, l’élégance de l’hippodrome, peut-être le carnaval ou certains cafés, restaurants ou hôtels. Toutes ces images ensemble ont fait d’Ostende ce qu’elle est ou semble être. Ostende est un nom que je peux souvent multiplier par Ostende, a écrit jadis l’écrivain ostendais Karel Jonckheere8. Voir Ostende sans la mer est inimaginable. Le premier souhait de tout visiteur, en particulier du peintre ou du photographe, est de contempler la mer. Dès l’arrivée en train à Ostende, il se voit accueilli en sortant de la gare par les cris perçants des mouettes et les drapeaux flottant aux mâts des yachts amarrés, ses yeux sont aveuglés par la lumière réfractée par l’eau dans les docks et son nez est titillé par l’air salin de la mer. Derrière la rangée de maisons s’élèvent les deux tours de l’église Saints-Pierre-etPaul. Après avoir flâné sur le quai du port de pêche et dès qu’il a dépassé le Monument aux Marins, il se trouve devant le spectacle indescriptible de l’immense surface de la mer sous un ciel incommensurable. En descendant les marches de la digue vers la plage, il se trouve enfin face à face avec la mer. Il ne lui reste que l’émerveillement. Une vue sur mer (ou marine en peinture) n’existe évidemment pas en soi : elle est le fruit de l’esprit humain, produit par les sens. De très nombreux peintres, suivis plus tard par des photographes, se sont volontiers laissé séduire par la mer et se sont attachés à la représenter ou à la saisir en image.
10
notes J’ai pu trouver de nombreuses et précisieuses informations sur Wikipédia, ainsi que dans différents numéros de la revue De Plate (Ostende), source indispensable et intarissable pour l’historiographie de la ville d’Ostende. Quant à l’environnement artistique du temps de James Ensor, je me réfère à l’article de Norbert Hostyn, « James Ensor en de Oostendse beeldende kunstenaars van zijn tijd », dans le cat. Bij Ensor op bezoek, Brasschaat, Pandora Publishers, 2010, p. 91‒106, ainsi qu’à son ouvrage Beeldend Oostende : 200 jaar beeldende kunst in Oostende (Bruges, 1993).
1
« Bonjour Ostende », Tribord, n° 8, août 1931, p. 13. 2 Honoré de Balzac, « Jésus-Christ en Flandre », in La Comédie humaine. Études philosophiques. vol. vii, Paris, Éditions du Seuil, 1965‒1966. 3 Comme dans Le Siège d’Ostende (1933) ou ses Entretiens d’Ostende (1956). 4 Thierry De Cordier, Fugues (1982‒2002), Amsterdam/Gand, Ludion, 2002. 5 Une boîte aux Archives of American Arts (Box 16, dépliant 16) contient une série de photos, des vues d’Ostende de ± 1900. 6 Voir p. 96. 7 Dans The Rotarian, vol. xxix, n° 4, octobre 1926, p. 11. 8 Karel Jonckheere, Oostende verteld. Anekdotische roman van een stad, Tielt/Utrecht, Lannoo, 1970, p. 10. Sauf mention contraire, la traduction des extraits est de Michel Perquy.
Zicht op zee noten Ik heb veel waardevolle informatie kunnen putten uit Wikipedia, alsook uit verschillende nummers van het tijdschrift De Plate (Oostende), onmisbare en onuitputbare bron voor de geschiedschrijving van de stad Oostende. Voor het artistieke klimaat in Oostende ten tijde van James Ensor, refereer ik aan het essay van Norbert Hostyn, ‘James Ensor en de Oostendse beeldende kunstenaars van zijn tijd’, in de cat. Bij Ensor op bezoek, Pandora, Antwerpen, 2010, pp. 91‒106 en aan zijn uitgave Beeldend Oostende: 200 jaar beeldende kunst, Uitg. Marc Van de Wiele, Brugge, 1993.
1
‘Bonjour Ostende’, in Tribord, nr. 8, augustus 1931, p. 13. 2 Honoré de Balzac, Jésus-Christ en Flandre, in La Comédie Humaine. Études Philosophiques. vol. vii, Éditions du Seuil, Parijs, 1965‒1966. 3 Zoals in Le Siège d’Ostende (1933) of in zijn Entretiens d’Ostende (1956). 4 Thierry De Cordier, De wijnjaren (1982‒2002), Ludion, Amsterdam/ Gent, 2002, p. 244. 5 In de Archives of American Art (Box 16, Folder 34) bevinden zich een aantal foto’s, gezichten van Oostende van ca. 1900. 6 Zie pagina 97. 7 In The Rotarian, volume xxix, nr. 4, oktober 1926, p. 11. 8 Karel Jonckheere, Oostende verteld. Anekdotische roman van een stad, Lannoo, Tielt/Utrecht, 1970, p. 10.
Sommige namen van steden doen dromen. Dankzij hun faam wordt aan sommige plaatsen een buitengewone status toegedicht. Oostende is zo een plaats. Ik ken Oostende niet en toch koester ik tedere gevoelens voor die stad. Er zijn van die plaatsen die ik nooit gezien heb, maar waarvan de naam alleen me in een soort verrukkelijke verstomming dompelt die alle middelen van een slecht gedoofde romantiek oproept, schreef ooit de Franse kunstenaar Georges Adam in het speciale nummer van het tijdschrift Tribord gewijd aan Oostende.1 Behalve de naam van een stad is Oostende voor sommige kunstenaars een begrip geworden. In de loop der jaren hebben ze van de badstad een mythische plaats gemaakt. Volgens Honoré de Balzac, verteld in zijn verhaal Jezus-Christus in Vlaanderen, zou Jezus op het strand van Oostende zijn laatste voetstappen op aarde hebben gezet.2 Aan een gezicht van Oostende, geschilderd in 1890, geeft James Ensor de vreemde titel Vue prise en Phnosie, ondes et vibrations lumineuses (kmsk, Antwerpen). ‘Phnosie’ is de spotnaam van een fictieve plaats die de schilder aan zijn geboortestad toekent. Voor Michel de Ghelderode is Oostende de ideale toneelscène voor zijn groteske fantasieën of macabere obsessies.3 Volgens Joseph Beuys vormt Oostende de westelijke grens van zijn mythische ‘Eurasia’. Volgens Thierry De Cordier bestaat ‘Oostende’ niet maar kan ze wel worden bezongen.4 Naast het werkelijke Oostende is de stad allengs door de verbeelding uitgegroeid tot een ideële plaats, zoals het imaginaire ‘Balbec’ in de romancyclus À la recherche du temps perdu van Marcel Proust of de getransfigureerde stad Dublin in Ulysses van James Joyce, Istanbul in de romans van Ohran Pamuk of Lissabon in de poëzie van Fernando Pessoa. In zijn poëtische assemblages gebruikte de Amerikaanse kunstenaar Joseph Cornell krantenknipsels, advertenties, foto’s of facturen waarop hij, al of niet bij toeval, de hand kon leggen. In sommige werken zoals View at Ostend (ca. 1965), Hôtel du Nord (1959) of Soap Bubble Set (Ostend Hotel) (ca. 1958) integreert hij documenten met betrekking tot Oostende.5 Dat hij deze documenten selecteerde voor de realisatie van zijn werken getuigt van de internationale faam van de Belgische badplaats. Mettertijd werd Oostende het onderwerp van poëzie of het decor van romans, verhalen, toneelstukken, films, opera’s of stripverhalen.6 De naam Oostende wiebelt als de gondel van een luchtballon, schreef Henri Vandeputte in een gedicht gewijd aan zijn geliefde stad.7 Wanneer men haar naam hoort of leest dan rijzen beelden op als de uitgestrekte Noordzee glorend onder een parelmoeren licht, haar okergele strand, haar vuurtoren, de in- en uitvarende boten in de haven, de gezellige drukte op de Visserskaai, het massieve casino, het perspectief van de Koninklijke gaanderijen, de monumentale thermen, de elegante hippodroom, misschien het carnaval of bepaalde cafés, restaurants of hotels. Al deze beelden samen hebben van haar gemaakt tot wat ze nu is of schijnt te zijn. Oostende kan ik dikwijls met Oostende vermenigvuldigen, schreef ooit de Oostendse schrijver Karel Jonckheere.8 Oostende zien zonder de zee is onvoorstelbaar. De wens van eenieder, schilder of fotograaf in het bijzonder, die de kuststad aandoet is de zee te aanschouwen. Wanneer hij per trein in Oostende aankomt wordt hij, bij het verlaten van het station, verwelkomd door de schelle kreten van tuimelende meeuwen en wapperende vlaggen van aangemeerde jachtboten, wordt zijn blik verblind door het licht gebroken in het water van de dokken en zijn neus geprikkeld door de zilte zeelucht. Van achter de huizenrij ziet hij de twee torens van de Petrus-en-Pauluskerk priemen. Nadat hij langs de kade van de vissershaven heeft geflaneerd wacht hem, eens het Zeeliedenmonument voorbij, een onovertroffen spektakel van een uitgestrekt wateroppervlak onder een onmetelijke hemel. Wanneer hij vervolgens de trappen van de zeedijk afdaalt om het strand te betreden, staat hij uiteindelijk oog in oog met de zee. Verwondering is dan zijn deel. Het zeegezicht op zich bestaat uiteraard niet maar is een constructie van de menselijke geest door middel van de zintuigen. Vele schilders, en later fotografen, hebben zich door de zee laten verleiden, haar in een beeld gevat, haar verbeeldt. Of die beelden overeenstemmen met de werkelijkheid,
11
Gustave Courbet Le Bord de mer à Palavas, 1854 olieverf op doek – huile sur toile 38 x 46,2 cm Musée Fabre, Montpellier
12
9 Alain Corbin, L’Homme dans le paysage. Entretien avec Jean Lebrun, Éditions Textuel, Parijs, 2001, pp. 20‒21. Behalve anders vermeld, zijn alle anderstalige citaten vertaald door Michel Perquy. 10 A. C. Swinburne, Songs of the Springtides, 1904. Oorspronkelijke tekst zie p. 205. 11 Heinrich von Kleist, Verzameld Proza, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2009, p. 305. Oorspronkelijke tekst zie p. 205. 12 Arthur Schopenhauer, De wereld als wil en voorstelling, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1997, p. 319. Oorspronkelijke tekst zie p. 205. 13 Arthur Schopenhauer, De wereld als wil en voorstelling, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1997, p. 318. Oorspronkelijke tekst zie p. 205.
is een gegeven dat de schilder of de fotograaf op een weliswaar subjectieve maar eigen manier kan vormgeven. Dank zij de verbeelding wordt het geschilderde of gefotografeerde zeegezicht een voorstelling. De Franse historicus Alain Corbin verwoordt het treffend: Als we een beeld bekijken dat we landschap noemen, voelen we ons tegelijkertijd tegenover en buiten een ruimte staan. Voor wie kijkt, wordt deze ruimte een schilderij, dus iets dat buiten hem ligt.9 De Franse schilder Gustave Courbet (1819‒1877) heeft de bijzondere relatie tussen de schilder en de zee treffend in beeld gebracht in een klein schilderij uit 1854, getiteld Le Bord de mer à Palavas (Musée Fabre, Montpellier). Hierin stelt hij zijn vriend en mecenas Alfred Bruyas voor met een breedgerande hoed in de opgegeven hand terwijl hij de Middellandse zee groet. Bonjour, la mer!, hoor je hem als het ware roepen. Beïnvloed door het werk van Courbet, schildert de Amerikaans-Engelse schilder James McNeill Whistler (1834‒1903) in 1865 zijn werk, getiteld Harmony in blue and silver: Trouville (Isabella Stewart Gardner Museum, Boston), waarin hij zijn Franse vriend en schilder op het strand van Trouville ongeveer dezelfde pose laat aannemen als Bruyas in Courbets werk. Deze twee iconische werken evoceren als het ware wat de Engelse dichter Swinburne (1837‒1909) verwoordt in zijn gedicht The Garden of Cymodoce uit 1904: Zee en stralende wind, en hemel en vurige lucht Dierbaarder dan alle dingen op aarde geboren; O voor mij Moeder dierbaarder dan liefdes eigen verlangen...10 De mens geconfronteerd met de zee werd door de Duitse romantische schilder Caspar David Friedrich (1774‒1840) weergaloos in beeld gebracht in zijn monumentaal schilderij Der Mönch am Meer (Alte Nationalgalerie, Berlijn), geschilderd tussen 1808 en 1810. Het quasi-metafysisch werk weet als geen andere de nietigheid van de mens tegenover de ondoorgrondelijke natuurelementen uit te beelden. De figuur van op de rug gezien (Rückenfigur) leidt onze blik als het ware naar de zee. De toeschouwer van het schilderij identificeert zich onbewust met de monnik op het strand die in mijmering lijkt te zijn verzonken bij het aanschouwen van ‘zoveel oneindigheid’. Bij het zien van zo een onvatbaar spektakel onttrekt de mens zich, letterlijk en figuurlijk, van het aardse, wat zowel troostend als ontredderend kan worden ervaren. In zijn opstel Gevoelens bij het kijken naar Friedrichs zeelandschap schrijft de Duitse dramaturg Heinrich von Kleist: Heerlijk is het om in eindeloze eenzaamheid aan de zeekust, onder een bewolkte hemel, te kijken naar een grenzeloze waterwoestenij. Daar hoort echter bij dat je er naartoe bent gegaan, dat je terug moet, dat je erheen zou willen, dat je dat niet kan, dat je alles voor het leven mist en toch de stem van het leven hoort in het geruis van de golven, in het waaien van de wind, in het voorbijtrekken van de wolken, de eenzame kreten van de vogels.11 In de paragraaf 39 van zijn meesterwerk De wereld als wil en voorstelling beschrijft Arthur Schopenhauer (1788‒1860) de verschillende stadia van het sublieme gevoel. Wat hij schrijft over het aanschouwen van een zeer verlaten oord met onbegrensde horizonten, onder een volstrekt wolkenloze hemel12, geldt evenzeer bij het aanschouwen van een kalme, wolkenloze zee: Een dergelijke omgeving nodigt als het ware uit tot bezinning, tot contemplatie, tot ontworsteling aan het willen en alle poverheid die ermee gepaard gaat: dit alleen al geeft aan zulk verlaten en verstilde omgeving een zweem van het verhevene. Want omdat deze omgeving de wil, die niet buiten het constante streven en de vervulling van dat streven kan, geen enkel object voorhoudt – zij het positief of negatief –, blijft alleen een toestand van zuivere contemplatie over, en wie hiertoe niet in staat is, wordt tot zijn grote schande aan de leegte van een inactieve wil en aan de kwellingen der verveling overgeleverd.13 In het zeegezicht vormen de zee en de hemel onafscheidelijke componenten waar ze beide, aan de horizon, elkaar naadloos raken waarop de wetten van het perspectief geen vat op hebben. Onvermijdelijk zien
13
Ostende-sur-Mer On ne s’imagine pas Ostende sans la mer ; sans la mer, Ostende n’existerait tout simplement pas. C’est le lien entre la ville et la mer qui a fait sa réputation. Tout au long de son histoire millénaire, Ostende a évolué d’un modeste hameau près de la mer du Nord en « reine des villes balnéaires ». Les premières traces d’Ostende se situent aux ixe et xe siècles. Jusque-là, une petite communauté de bergers et de pêcheurs menait une vie toute simple à l’extrémité orientale de Testerep ou Ter Streep, une bande de terre isolée de la plaine côtière par un chenal. En 814, le seigneur Gobrecht van Steeland offrit le village encore insignifiant à l’abbaye Saint-Bertin à Saint-Omer. Progressivement, les habitants en appelèrent de plus en plus à leurs propres compétences administratives pour gagner en indépendance par rapport aux seigneurs successifs. Robert i, comte de Flandre, leur accorda en 1072 l’autorisation de construire la première église Saint-Pierre. Grâce à Marguerite de Constantinople, comtesse de Flandre, Ostende acquit le droit de construire une halle et un marché. Ostende conclut en 1284 un traité avec le seigneur de Bruges, stipulant que le chenal des marées serait élargi et rendu navigable. Mais de grosses tempêtes suivies d’inondations contraignirent finalement les Ostendais à déménager. La ville fut encore renforcée de palissades en 1372, mais de grosses tempêtes et des inondations incessantes engloutirent la ville. Dans la nuit du 22 janvier 1394, une grande partie de la ville disparut carrément en mer. Sur quoi, le duc de Bourgogne Philippe le Hardi décida en 1395 que le Franc de Bruges, la prévôté Saint-Donatien et le duc lui-même céderaient 120 ha de terre à Ostende. Une nouvelle ville fut reconstruite un peu plus au sud. En 1445, le duc de Bourgogne Philippe le Bon autorisa la ville à construire un port, mais de nouvelles inondations en 1447 entraînèrent un nouveau déplacement de la ville, laissant un peu plus de distance par rapport à la mer. Au cours du xve siècle, Ostende connut un épanouissement économique grâce au commerce du hareng saur19. En prélude à la Guerre de Quatre-vingts ans, Ostende fut pillé et incendié en 1489 par des partisans de l’empereur Maximilien ier d’Autriche, emmenés par Daniel van Praet, capitaine de Nieuport. Ce fut le début d’une série de batailles et de guerres aux Pays-Bas. En 1548, Ostende fut conquise par les Anglais et les Hollandais, mais en 1572, la ville reçut enfin l’autorisation et le soutien du duc d’Albe pour s’entourer de fortifications. Après la Bataille de Nieuport le 2 juillet 1600, l’armée de Maurice,
18
19 Jules Nicolas Pasquini, Histoire de la ville d’Ostende et du port, Société Belge de Librairie, Hauman & Cie, 1843, p. 46‒47 ; Louis GilliodtsVan Severen, Coutumes des Pays et Comté de Flandre : Quartier de Bruges – Coutumes des petites villes et seigneuries enclavées, Bruxelles, Fr. Gobbaerts, 1874‒1887, p. 27‒ 28 ; J.B. Dreesen, « Wanneer werd Oostende stad? », De Plate (Ostende), 1993, p. 84‒89 ; Ary Sleeks, Vijf glanspunten uit de geschiedenis van Oostende, Ostende, Imprimerie Arthur de Vriese, 1962.
Jacobus van Deventer Kaart van Oostende – Plan d’Ostende, ca. 1560 env. Inkt en aquarel op papier – encre et aquarelle sur papier 29,4 x 27 cm (52,4 x 37,7 cm) (Facsimile van 1911 gepubliceerd door het Institut National de Géographie van de kaart bewaard in de Bibliotheca Nacional te Madrid – Fac-similé publié par l’Institut National de Géographie en 1911 du plan conservé à la Biblioteca Nacional à Madrid) Stadsarchief, Oostende (kp/g0021)
Mattheus Seutter Novissima Ichnographica Delineatio munitissimae Urbis et celeberrimi Emporii Ostendae, in – dans Grosser Atlas, Augsburg, 1734 Kopergravure op papier – gravure sur papier 47,8 x 56 cm (54,4 x 62,5 cm) Stadsarchief, Oostende (kp/h158) Floris Balthasar Beleg van Oostende – Le Siège d’Ostende, in – dans Jan Jansz. Orlers, Den Nassauschen Laurencrans, Leiden – Leyde, Henrick van Haestens, 1610 Kopergravure op papier – gravure sur papier, 22,1 x 30,5 cm (33,8 x 44,7 cm) Stadsarchief, Oostende (kp/g0006)
in zijn The Atheist’s Tragedy, or the Honest Man’s Revenge. De Nederlandse jurist en dichter Hugo de Groot (1583‒1645) schreef in het Latijn een prosopopeia (allegorisch gedicht) van de Stad Oostende dat algemeen als een meesterwerk werd beschouwd en naderhand in het Frans werd vertaald door Rapin, Pasquier en Malherbe en in het Grieks door Isaac Casaubon. Meer dan drie eeuwen later is het historisch gebeuren het onderwerp van Le Siège d’Ostende, toneelstuk voor marionetten van de Belgische dramaturg Michel de Ghelderode (1898‒1962), geschreven in 1933 en opgedragen aan James Ensor. Schilders werden eveneens door het Beleg van Oostende geïnspireerd. Met veel zin voor detail en fantasie heeft de Vlaamse schilder Peter Snayers (1592‒1666/1667), vriend van Antoon Van Dyck en Pieter Paul Rubens, het beleg vastgelegd in een monumentaal doek (Museum Het Prinsenhof, Delft). Het doek is geschilderd gezien vanuit het aartshertogelijke kamp ten westen en zuidwesten van de stad. Het Fort Sint-Albertus valt net buiten het perspectief. Aan de horizon zijn de omtrekken van het kamp van de graaf van Bucquoy te zien. Wellicht in opdracht van de Oostenrijkse aartshertog Leopold Willem, landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden, schildert de Antwerpse schilder en architect Robert van den Hoecke (1622‒1668) rond 1650 een gezicht van Oostende, gezien vanuit het binnenland (Kunsthistorisches Museum, Wenen). Aan de einder bemerken we het silhouet van de (heropgebouwde) stad met
19
J.M.W. Turner Ostend, 1843‒1844 Olieverf op doek – huile sur toile, 93 x 123 cm Neue Pinakothek, Staatsgemäldesammlungen, München
24
21
Victor Hugo, Œuvres inédites de Victor Hugo. En voyage. France et Belgique, J. Hetzel & Cie/Maison Quantin, Parijs, 1892, pp. 153‒156. 22 Correspondance de Courbet, uitg. Petra Ten Doesschate, Flammarion, Parijs, 1969, p. 69. 23 Parijs, Musée du Louvre, Département des arts graphiques, inv. nr. rf 9105, 51. 24 Collectie Estate Jan Krugier, Genève.
J.M.W. Turner De vuurtoren van Oostende – Le Phare d’Ostende, 1840 Potlood op papier – crayon sur papier, 17 x 10,4 cm Wurzburg, Rhine and Ostend sketchbook, 1837‒1840 Tate, London J.M.W. Turner De vuurtoren en het strand van Oostende – Le Phare et la plage d’Ostende, 1840 Potlood op papier – crayon sur papier, 17 x 10,4 cm Wurzburg, Rhine and Ostend sketchbook, 1837‒1840 Tate, London
zeehavens doen. In Oostende is er geen vis, geen garnalen, vanzelfsprekend vooral geen oesters. Overigens zijn de Oostendse oesters niets anders dan Engelse oesters die naar Oostende worden gebracht om dik te worden, zoals met de oesters van Cancale in Marenne gebeurt. In Oostende zijn er geen oesterbanken, geen oesterparken. Het was mooi weer en tegen de middag werd er gebaad toen ik mij op de dijk bevond. Mannen en vrouwen baden door elkaar, de mannen in korte broek, de vrouwen in badjas. Zo’n badjas is gewoon een hemd van een heel lichte wollen stof die tot aan de enkels reikt maar die, eenmaal nat, heel nauwsluitend wordt en vaak door de golven wordt opgetild. Er was een jonge vrouw die er zo heel knap uitzag, al te knap misschien. Ze leek bijwijlen op een antiek bronzen beeld met een tuniek met kleine vouwtjes. Zo omkranst door zeeschuim leek die knappe verschijning volkomen mythologisch.21 Gedreven door nieuwsgierigheid en op ontdekking naar ongekende landschappen onderneemt de Britse schilder J.M.W. Turner (1775‒1851) ettelijke reizen op het Europese vasteland. Op een van zijn overtochten vanuit Engeland neemt hij de gelegenheid te baat om verschillende panoramische schetsen te maken van het silhouet van Oostende, gezien van op zee. In 1843 of 1844 schildert hij de haven van Oostende (Neue Pinakothek, München), wellicht gebaseerd op één van de veelvuldige schetsen. Het schilderij, dat in de Royal Academy in Londen in 1844 werd tentoongesteld en lovend werd onthaald, toont ons de haveningang van Oostende bij storm met, op de achtergrond, het silhouet van de stad. Tussen 1837 en 1840 vertoeft de Britse dichter en humorist Thomas Hood (1799‒1845) om gezondheidsredenen in Oostende waar hij door de Britse schilder George Robert Lewis (1782‒1871) wordt geportreteerd. In zijn geschriften laat hij niet na een satirisch portret te schetsen van het Oostendse milieu waarin hij vertoeft. Tijdens de maand september 1847 bezoekt de Franse schilder Gustave Courbet (1819‒1877) verschillende Belgische steden waaronder Oostende. In een brief van 6 september 1847 schrijft de jonge Courbet vanuit Gent naar zijn ouders in Ornans: Beeld u in dat het hier echt een luilekkerland is. Ik word er als een vorst ontvangen (...) Ik heb al een deel van België gezien: Brussel, Mechelen, Antwerpen, Dendermonde en Gent, waar ik me nu bevind. Ik ga nog naar Brugge en Oostende en over twee of drie dagen reis ik over Leuven en Luik naar Keulen.22 Tijdens zijn reis door België tekent Courbet veelvuldige gezichten in zijn schetsboek. Een van zijn schetsen stelt de vuurtoren van Oostende voor.23 Een andere ongedateerde tekening stelt een sjouwer voor in de haven van Oostende, getekend tijdens zijn bezoek aan de stad in 1861.24
25
En 1932, les peintres français Moïse Kisling (1891‒1953) et Édouard Vuillard (1868‒1940) séjournent à Ostende et grâce à l’ami parisien de James Ensor, l’avocat et collectionneur Albert Croquez (1886‒ 1949), ils ne manquent pas de rendre visite au peintre ostendais. Lors d’une conférence intitulée Visages et paysages de la Flandre maritime prononcée le 5 avril 1932 au Palais des Beaux-Arts à Bruxelles, Michel de Ghelderode raconte : Rendre visite à Ensor est un rite. C’est très bien porté. Ça fait partie des distractions de la ville, et il ne suffit pas de saluer son monument, qu’on prendrait pour celui d’un zouave pontifical. Non. Le vieux maître se prête aimablement à cette comédie de l’admiration, et sans doute n’est pas insensible à ces hommages de gendelettres en villégiature68. La même année, le peintre Max Beckmann est également à Ostende en compagnie de son épouse et il y peint une marine qu’il retravaille en 1945 à Amsterdam69. Beckmann a en effet fui l’Allemagne nazie en 1937 pour émigrer aux Pays-Bas où il a vécu dix ans dans une grande misère. Sur invitation de Stefan Zweig, l’écrivain autrichien Joseph Roth (1894‒1939) en fuite devant le nazisme en Allemagne, arrive en juillet 1936 de Bruxelles à Ostende et prend une chambre à l’Hôtel de la Couronne. Il y réside quelques semaines avec une collègue, l’Allemande Irmgard Keun (1905‒1982), avec laquelle il entretient une relation romantique. Par un (mal)heureux concours de circonstances, Stefan Zweig et Joseph Roth se retrouvent début juillet 1936 à Ostende avec l’écrivain pragois Egon Erwin Kisch (1885‒1948), le romancier d’expression allemande Hermann Kesten (1900‒1996) et le dramaturge juif allemand Ernst Toller (1893‒1939)70. L’année suivante, Joseph Roth est de retour à Ostende en juillet 1937, cette fois à l’invitation de Hermann Kesten, et il y prolongera son séjour jusqu’en septembre. Démis de ses fonctions d’enseignant en 1933, Heinrich Campendonck (1889‒1957) émigre et s’installe à Ostende où il aura e. a. une chambre à l’Hôtel Chatteris sur le quai des Pêcheurs. Il y connaît apparemment une période fructueuse si on en juge par les nombreux tableaux, dessins et gravures avec Ostende comme sujet. Après son mariage en 1935 avec l’artiste belge Edith van Leckwijck (1899‒1987), il déménage à Amsterdam où il prend la direction de la section « art monumental » de la Rijksacademie. Lorsque son mari décède, Edith van Leckwijck louera chaque été un petit studio sur la promenade Albert ier (la digue) à Ostende où elle se remet après une interruption de vingt-sept ans à la peinture. Certains artistes du cru comme Étienne Elias (1936‒2007) l’ont rencontrée lors de ses séjours à Ostende. Comme tant d’autres Exilkünstler ayant fui leur patrie après la prise de pouvoir par Hitler, le peintre et graveur juif allemand Felix Nussbaum (1904‒1944) ne retourne pas dans son pays après un séjour à Rome payé par une bourse d’études. Après s’être arrêté à Paris, il rencontre en 1935 à Ostende l’activiste juive polonaise Felka Platek (1899‒1944) et elle le suit dans son exil volontaire. Dessinant et peignant dans le style de la Neue Sachlichkeit, Nussbaum est visiblement influencé par sa rencontre avec Ensor. En 1937, Felix Nussbaum et Felka Platek quittent Ostende pour Bruxelles où ils se marient en octobre. Le 10 juillet 1944, suite à une dénonciation, les deux sont arrêtés et emprisonnés à Malines avant d’être déportés le 31 juillet 1944 avec le dernier transport partant de Belgique en direction du camp d’extermination d’Auschwitz. Nussbaum y arrive le 2 août et y est exécuté, probablement une semaine plus tard, le 9 août 1944. Quand Hitler arrive au pouvoir le 13 mars 1933, Albert Einstein (1879‒1955) est avec son épouse Elza Koch (1876‒1936) sur le voyage de retour des États-Unis où il avait donné une série de cours à Pasadena en tant que professeur invité. À bord du paquebot Belgenland de la Red Star Line, il apprend la nouvelle que les nazis ont confisqué tous ses biens et ont déclenché une véritable chasse aux juifs. Le navire arrive à Anvers le mardi 28 mars 1933 et les époux Einstein y sont accueillis par la municipalité, un certain nombre de professeurs, quelques amis belges et de nombreux journalistes belges et étrangers.
72
James Ensor, Lettres, p. 96, note 1. Erhard Göpel & Barbara Göpel, Max Beckmann. Katalog der Gemälde, Verlag Kornfeld und Cie, Berne, 1976, no 695, p. 416 ; la dernière vente de l’œuvre a eu lieu à la vente aux enchères Kornfeld n° 235, le 17 juin 2005, lot n° 12. 70 Mark Schaevers, Oostende. De Zomer van 1936, Amsterdam, Atlas, 2003 ; Els Snick, Waar het me slecht gaat is mijn vaderland. Joseph Roth in Nederland en België, Amsterdam, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2013. 68 69
Zoals zoveel andere Duitse Exilkünstler die hun vaderland zijn ontvlucht nadat Hitler aan de macht was gekomen, keert de Duits-joodse schilder en graficus Felix Nussbaum (1904‒1944) niet terug naar zijn vaderland na zijn verblijf in Rome waar hij, dankzij een studiebeurs, te gast was. Na zijn oponthoud in Parijs treft Nussbaum Felka Platek (1899‒1944) in Oostende in 1935. De Pools-joodse activiste volgt hem in vrijwillige emigratie. Nussbaum tekent en schildert in de stijl van de Neue Sachlichkeit. Zijn ontmoeting met James Ensor zal zijn werk enigszins beïnvloeden. In september 1937 verlaten Felix Nussbaum en Felka Platek Oostende en verhuizen naar Brussel, waar zij in oktober trouwen. Op 10 juni 1944 worden de twee, na verraad, opgepakt en via Mechelen op 31 juli 1944, met het laatste transport uit België, gedeporteerd naar het vernietigingskamp Auschwitz, waar Nussbaum op 2 augustus aankomt. Een week later, wellicht op 9 augustus 1944, wordt hij omgebracht. Toen Hitler op 13 maart 1933 in Duitsland aan de macht kwam, was Albert Einstein (1879‒1955) samen met zijn vrouw Elza Koch (1876‒1936) op terugreis vanuit de Verenigde Staten waar hij in Pasadena een aantal gastcolleges had gegeven. Op de pakketboot Belgenland van de Red Star Line verneemt hij het nieuws dat de nazi’s al zijn bezittingen hebben aangeslagen en een ware heksenjacht op de joden hebben ontketend. De boot meert op dinsdag 28 maart 1933 in Antwerpen aan waar het echtpaar Einstein begroet wordt door het stadsbestuur, een aantal professoren, enkele Belgische vrienden alsook journalisten uit binnen- en buitenland. Einstein en zijn echtgenote verblijven enkele dagen op het kasteel Cantecroy (Oude God) bij professor Arthur De Groodt (1883‒1952) wiens echtgenote naar De Haan reist om er twee villa’s te huren: La Savoyarde voor de Einsteins en La Maisonnette voor
Albert Einstein, Marcel Abraham, Anatole de Monzie, Albert Croquez, James Ensor Restaurant Au Cœur volant, De Haan-aan-Zee – Le Coqsur-Mer, 2.8.1933 Foto – photo Maurice Antony
73
Ik ben in Oostende het voorwerp geweest van allerlei bijzondere gunsten vanwege de zee en de hemel. J’ai été à Ostende l’objet de toutes sortes de faveurs spéciales de la part de la mer et de la part du ciel.
Victor Hugo (1837)
Catalogus Catalogue
Paul-Jean Clays De aankomst van het zeiljacht van koningin Victoria te Oostende L’Arrivée du yacht de la reine Victoria à Ostende 1843/1844
104
Louis Verboeckhoven De aankomst van het zeiljacht van koningin Victoria nabij Oostende L’Arrivée du yacht de la reine Victoria devant Ostende 1843
105
Émile Spilliaert Fort Napoleon Fort Napoléon 1885
114
James Ensor Fort Napoleon Fort Napoléon 1876
James Ensor Fort Wellington 1876
115
Willy Finch Haveningang van Oostende L’Entrée du port d’Ostende ca. 1882 env.
130
James Ensor De gestrande schuiten Les Barques échouées 1892
131
James Ensor De baden te Oostende Les Bains à Ostende 1890
132
James Ensor Badende geraamten Squellettes au bain 1926
133
Gust De Smet De haven van Oostende Le Port d’Ostende ca. 1913 env.
152
Constant Permeke De haven van Oostende Le Port d’Ostende 1913
153
Jan De Clerck Groene marine Marine verte 1939
178
Jan De Clerck Witte marine Marine blanche 1924
179
Jean Brusselmans De vuurtoren van Oostende Le Phare d’Ostende 1936
186
Jean Brusselmans De havengeul van Oostende L’Entrée du port d’Ostende 1936
187
