Bijlage, behorende bij raadsvoordracht nr. 92 van EEN ROOD-GROENE COALITIE ZORGT VOOR ROOD-GROENE DAKEN

Bijlage, behorende bij raadsvoordracht nr. 92 van 2008.

EEN ROOD-GROENE COALITIE ZORGT VOOR ROOD-GROENE DAKEN

Peggy Burke, Hetti Willemse, Jesse Bos (PvdA) en Barn Geurts (Groenlinks) Met dank aan René Verbeek Februari 2008


Inleiding Het fenomeen dakbegroeiing is al eeuwen oud. Een prachtvoorbeeld zijn "de hangende tuinen van Babylon", het tweede van de zeven wereldwonderen. Het schitterende, technisch bijna perfecte en goed doordachte complex was niets anders dan begroeide daken. Koning Nebukadnezar was getrouwd met Amytes. Zij had nogal wat last van heimwee naar de groene bergen van haar geboorteland. Om haar te verwennen liet de koning deze tuinen aanleggen. Dit grote bouwwerk was bijna volledig van baksteen gemaakt en was bekleed met, zeer kostbare, gehouwen steen. De terrassen waren waterdicht bekleed met bitumen en lood, waar aarde en grote bomen werden geplant, samen met exotische heesters, varens en klimplanten. Indrukwekkende fonteinen werden aangelegd op de vlechtbogen. De kleurenpracht, wanneer alles bloeide, zorgde voor de naam “De hangende tuinen van Babylon”. Een wereldwonder dat in tegenstelling tot de andere wereldwonderen niet voor een heerser zijn gemaakt, maar als gift aan een geliefde. Net zo lieten de rijke burgers in het antieke Rome op hun platte daken daktuinen aanleggen. Ook in Scandinavië, IJsland, de Verenigde Staten en Canada hebben dakbegroeiingen een lange traditie. Tegenwoordig beleven daktuinen in Europa een renaissance. Steeds meer ontdekken stedenbouwers, architecten en aannemers de ecologische, economische en esthetische waarde van begroeide daken. Amsterdam is een stad met een grote aantrekkingskracht op jong en oud. Het is een stad waar velen willen wonen, werken en leven. Het is een stad waar je kunt genieten van de cultuur, de architectuur, van het café op de hoek, en de mensen die elkaar ontmoeten op de pleintjes. Een stad kent ook altijd een relatief gemis. Het gemis van de natuur, het groen, en de frisse lucht waardoor sommigen uiteindelijk ook verlangen naar het platteland, de dorpen, en het weidse. Natuurlijk is een stad een stad en geen dorp. Ook moet je het karakter van de stad en zijn hoge stedelijke dichtheden koesteren. Dat is juist de eigen identiteit. Maar dat vraagt tevens dat je de kansen die je hebt om de leefbaarheid van de stad te vergroten maximaal benut. Kunnen we dat wat mensen aantrekt in Amsterdam combineren met meer groen en frisse lucht in de stad? Kunnen we dit in een stad waar elke vierkante meter al een functie heeft of is gereserveerd voor een projectontwikkelaar? De bekende architect Hundertwasser heeft dit proberen te realiseren onder het motto: "Het horizontale is voor de natuur. Het verticale is voor de mens". Concreet gezegd, heeft hij de daken van zijn woningen en kantoren zo ontworpen dat deze altijd een groene functie kregen. Dit kan een groen dakterras zijn waar je je tijd kunt doorbrengen tussen bomen, of een groen sedumdak. In Amsterdam kunnen we dit ook gemakkelijk realiseren. Een groot deel van de Amsterdamse daken zijn namelijk plat en voor schuine daken zijn er ook oplossingen. In deze notitie laten we zien wat de vele voordelen zijn van groene daken voor Amsterdam en haar bewoners. We laten zien waar de belemmeringen liggen die ertoe geleid hebben dat dit fenomeen nog geen grote vlucht heeft genomen in Amsterdam. De kern hierbij is dat degene met de baten niet dezelfde is als degene met de lasten. Uiteindelijk doen we een aantal aanbevelingen om deze belemmeringen weg te nemen door naar een win-win situatie toe te werken.


Wat zijn groene daken? "Groene daken" is een verzamelnaam voor platte- en hellende daken met begroeiing. Die begroeiing kan bestaan uit vetplantjes (sedum), kruiden, mos en/of gras. Maar ook struiken en bomen zijn te gebruiken. Er zijn intensieve of actieve groene daken. Deze zijn toegankelijk voor gebruikers. Deze daken vereisen een zwaardere dakconstructie. Ze hebben een dikke substraatlaag zodat verschillende planten inclusief bomen erop kunnen groeien. Bovendien hebben ze veel onderhoud nodig en moeten bij langdurige droogte besproeid worden. Daarnaast zijn er extensieve of passieve groene daken. Deze daken hebben weinig onderhoud nodig en worden meestal beplant met sedum of gras. Ze zijn niet altijd toegankelijk. De verschillende typen daken zijn: Sedumdak Sedum is een klein soort vetplant. Het bestaat in verschillende kleuren, veelal rood en groen, en kan gecombineerd worden met mos. Sedumdaken kunnen in principe licht uitgevoerd worden: een substraatlaag van 3 cm kan voldoende zijn. Kruidendaken Hierbij zijn verschillende combinaties mogelijk van mos-, sedum- en kruiden. Ook dit zijn relatief lichte daken, al naar gelang de samenstelling. Grasdaken Een grasdak vereist een dikkere substraatlaag van mimimaal 8 cm bij een plat dak en minimaal 15 cm bij een hellend dak. Het gewicht vereist een zwaardere dakconstructie. Tuindaken Zeer gevarieerde begroeiïngsmogelijkheden waarbij ook te denken is aan struiken, bomen en vijvers.


Opbouw vegetatiedak Standaard opbouw: 1. Waterdichte en wortelbestendige dakbedekking (zoals EPDM-folie) 2. Drainage-laag (bijvoorbeeld kunststof of kleikorrels) 3. Substraatlaag (voedingslaag) 4. Vegetatielaag

4

3 2 1


Waarom groene daken? Groene daken hebben vele voordelen (zie ook notitie Haffmans). 1.

Leefklimaat Groene daken kunnen plekken zijn waar mensen zich terug kunnen trekken van de drukte van de stad, waar bewoners van woningcomplexen elkaar in alle rust kunnen ontmoeten, waar kleine kinderen kunnen spelen afgezonderd van het verkeer. Bewoners kunnen er zelf, gezamenlijk of individueel verantwoordelijkheid voor nemen. Op het groene dak kun je genieten van het weidse uitzicht over de stad kijkend over andere groene daken.

2.

Ecologie Meer groen in de stad zal ook meer fauna aantrekken zoals vogels en vlinders, want vanuit vogelvlucht is Amsterdam opeens een groene zee in plaats van een zee van asfalt en bitumen.

3.

Reductie luchtverontreiniging De vegetatie zal op natuurlijke wijze fijn stof uit de atmosfeer filteren (ref. Oosterbaan ea 2006), zuurstof produceren, en koolstof (d.w.z. broeikasgassen) opnemen, met andere woorden de lucht in Amsterdam wordt van binnenuit frisser.

4.

Binnenklimaat en besparing energiekosten Groene daken hebben ook een functie in de warmtehuishouding van een gebouw. In de winter hebben deze daken een isolerende werking waardoor stookkosten verminderen. In de zomer heeft vegetatie op het dak juist een verkoelende werking. De planten geven schaduw en door het verdampen van water uit de planten wordt de ondergrond op natuurlijke wijze gekoeld. De noodzaak voor mechanische ventilatie en airconditioning zal hierdoor verminderen met een positief effect op de energierekening. Op platte daken treden temperatuurschommelingen tot en met 100 K in verloop van het jaar en tot en met 60 K binnen het verloop van een dag op. Zelfs bij grinddaken zijn de temperatuurschommelingen nog aanzienlijk; 35 K in verloop van de dag en 70 K in verloop van het jaar. Deze temperatuurveranderingen zorgen voor grote uitzetting- en krimpverschijnselen, welke versneld leiden tot materiaalmoeheid. Scheurvorming in de dakbedekking en de daarbij horende lekkages zijn het gevolg. Dakbegroeiingen temperen door hun warmte-isolering, warmteopslag, verdamping etc. de temperatuurschommelingen tot 35 K in verloop van het jaar en 15 K in verloop van de dag. Al bij een substraatdikte van 8 cm zijn de schommelingen minimaal te noemen. De grote uitzetting- en krimpverschijnselen zullen daarom achterwege blijven alsmede de versnelde materiaalmoeheid. De levensduur van begroeide daken kan daarom verhoogd worden tot wel 40 jaar.


5.

Waterberging Door de verzegeling van de bodem (aanleg van nieuwe wegen en gebouwen) neemt de afvoer van het hemelwater toe. De afvoer neemt vandaag de dag al zulke grote hoeveelheden aan, dat bij een stevige regenbui het riool de hoeveelheid soms niet meer kan verwerken en dus overloopt. Naar verwachting zal dit in de toekomst alleen maar vaker voorkomen. Bij overvloedige neerslag zullen groene daken water vasthouden en langzaam weer vrijgeven . De kans dat bij grote hoeveelheden neerslag het rioolsysteem van de stad moet lozen op het oppervlakte water wordt door de extra waterberging verkleind. De omvang en daardoor de kosten van het rioleringsysteem kan hierdoor beperkt worden. Je moet je hierbij bedenken dat hemelwater op dit moment ongeveer een kostenaandeel van 30% in de afwaterketen heeft (ref. Witteveen en Bos 2003). De zuivering van rioolwater geeft minder problemen, omdat juist zwaar verdund rioolwater het moeilijkst is te zuiveren is met behulp van micro-organismen (zie ook Waternet rapport n.a.v. notitie Haffmans). Uit onderzoek is gebleken, dat bij een jaarlijkse neerslag van 1000 mm er op een standaard platdak zo'n 850 mm afgevoerd moet worden. Op een begroeid dak daarentegen ligt de jaarlijkse afvoer tussen de 150 en 380 mm, afhankelijk dus van de lagenopbouw en dakhelling Het substraat kan grote hoeveelheden water absorberen en fungeert dus, als het gaat om waterafvoer tijdens de piek, als bufferzone. De waterafvoer tijdens de piek zal van 65 mm afnemen naar 13 mm en de afvoertijd zal verdubbelen tot ongeveer 5 uur.


6.

Geluid Begroeide daken, die zonder noemenswaardige verhoging van de dakbelasting in vergelijking met grinddaken aangebracht worden, kunnen ook zonder verhoging van de massa tot verbetering van geluidsdemping leiden, omdat in het substraat grote tussenruimtes, zoals deze op het grinddak te vinden zijn, vermeden worden. Naarmate de dikte van de substraatlaag toeneemt, verbetert de geluidsdemping zich. Zo kan een substraatlaag van 20 cm dikte een geluidsdemping teweegbrengen van maximaal 46 dB. Niet alleen ten aanzien van de geluidsdemping, maar ook op het gebied van geluidsweerkaatsing zijn positieve meetresultaten bekend. Begroeide daken kunnen, in tegenstelling tot grinddaken, het geluid gedeeltelijk absorberen. Kwantitatief gezien kan de geluidspegel tot 3 dB gereduceerd worden Groene daken kunnen een bijdrage leveren in het verminderen van de geluidshinder door bijvoorbeeld vliegverkeer.


Wat kosten groene daken? Groene daken kosten als je het verrekend over de levensduur van een woning niet meer dan conventionele daken. De eenmalige extra kosten voor aanleg kunnen worden terugverdiend door de energiebesparingen op stoken en koeling en de lagere onderhoudskosten. Conventionele daken moeten elke paar jaar onderhouden worden. De reden voor het regelmatige onderhoud is de invloed van het UV-licht op de dakbedekking en de grote temperatuurschommelingen over het verloop van de dag. Groene daken hebben een natuurlijke afweer tegen UV-licht in de vorm van planten. De temperatuurschommelingen zijn door de natuurlijke isolatie en waterverdamping klein. De onderhoudscycli zijn hierdoor vele malen langer dan bij conventionele daken. Maar als de voordelen groot zijn en de aanleg kostenneutraal is, waarom zijn er dan niet overal groene daken? De belangrijkste reden hiervoor is dat projectontwikkelaars en woningbouwverenigingen de kosten voor de eerste aanleg moeten dragen, terwijl de bewoner van het pand de voordelen van de toekomstige besparingen op energie en onderhoud krijgt. Dit zelfde fenomeen zie je ook bij investeringen in andere energiebesparende maatregelen. Het voordeel voor de gebruiker moet dus ook een voordeel voor de verhurende of verkopende partij worden.


Internationale voorbeelden De internationale leiders op het gebied van ‘Green Roof Policy’ (Groene daken beleid) zijn Portland (Oregon), Chicago (Illinois), Bazel (Zwitzerland), Munster en Stuttgart (Duitsland). Want waar draait het om: hoe zet je gemeentelijk beleid in om groene daken in de stad te bevorderen en welke voordelen hebben groene daken voor de stad? Voorbeeld: Portland (Oregon) De motivatie om groene daken te ontwikkelen werd in Portland geboren vanuit het probleem van CSO (Combined Sewer Overflow). Het rioolsysteem van de stad moet lozen op het oppervlakte water. Hierdoor ontstond ernstige verontreiniging van de Willamette rivier. Portland stimuleert groene daken beleidsmatig, maar verplicht deze alleen op overheidsgebouwen. Een samenvatting: 1. Alle nieuwe overheidsgebouwen moeten een groen dak hebben, dat tenminste 70% van het dak bedekt. De andere 30% wordt bedekt met duurzame dakbedekking. Indien mogelijk, worden dakvernieuwingen op bestaande gebouwen groen. Het stadsbestuur heeft ‘Groene gebouwen consultants’ in dienst en de meeste groene daken projecten worden gefinancierd door de hemelwaterbijdrage (zie hieronder) 2. Projectontwikkelaars krijgen korting op de grondprijs indien zij aan een aantal criteria voldoen, waaronder het bouwen van groene daken. Hoe groter het areaal aan groene daken, hoe groter de bonus. 3. Portland vraagt een hemelwaterbijdrage aan commerciële, industriële en institutionele partijen, dat is gebaseerd op de grootte van het verzegelde gebied van hun gebouwen. De prijs is $ 6,45 voor 1000 m2 harde oppervlak per maand. Eigenaren met groene daken krijgen hierop 35% korting. 4. Alle bouwprojecten moeten voldoen aan architectonische regels voordat zij worden goedgekeurd. Een groen dak in het ontwerp levert altijd een positieve bijdrage aan het proces van goedkeuren. 5. Er wordt educatieve steun gegeven aan het ontwikkelen van groene daken door technische assistentie te verlenen aan eigenaren van gebouwen en er worden rondleidingen langs bestaande groene daken georganiseerd. 6. Groene daken zijn formeel erkend door de stad als ‘Best Practice’ op het gebied van regenwater management 7. Een bewoners groep promoot de ontwikkeling van groene daken voor lagere inkomens, door het maken van betaalbare pilots, zekerstellen van leningen voor kleinschalige projecten en onderhandelen van lagere prijzen bij de leveranciers.


Hamilton Building in Portland

Millennium Park in Chicago


Wat zijn de barrières? Wat zijn de barrières voor het aanleggen van groene daken? ¾ Hogere initiële kosten (aanlegkosten – vooral bij bestaande daken, complexer ontwerp) ¾ Projectontwikkelaars en woningbouwverenigingen moeten de kosten voor de eerste aanleg dragen, terwijl de bewoner van het pand de voordelen van de toekomstige besparingen op energie en onderhoud krijgt. ¾ Wie gaat de intensieve daken onderhouden? ¾ Gebrek aan specialistische kennis bij aanleg en onderhoud ¾ Ontbreken van normen en standaarden in groene dakentechnologie met daaraan verbonden risico’s (garantie, aansprakelijkheid en verzekering) ¾ Hinderende regelgeving (bijv. bouwbesluit, welstand), tragere procedures door gebrek aan kennis bij behandelende diensten ¾ Algemeen gebrek aan kennis bij bouwers en gebouweigenaren over de baten van groene daken en de bouwtechnische mogelijkheden.


Hoe kunnen wij groene daken stimuleren? 1. Gemakkelijker maken: procedurele aansporingen • Wegnemen van procedurele belemmeringen: bestemmingsplan, bouwbesluit, richtlijnen welstand. • Training van uitvoerende ambtenaren in snelle en effectieve behandeling bouwaanvragen met groene daken. • Aanwijzen contactpersonen bij betrokken diensten. • Voorkeurslijst bedrijven, systemen, materialen etc. • Voorkeursbeleid: 1. welstand 2. gunning opdrachten 3. planologisch-juridische bonus m.b.t. bestemmingsplan (bij groen dak bijv. sneller grotere hoogte toestaan) • Toestaan dat groen dak in waterbeleid wordt meegerekend als compenserende waterberging. 2. Vergoeden: financiële aansporingen • Subsidieprogramma, waaronder integratie met bestaande programma’s en lage rente leningen • Dekkingsmogelijkheden: 1. dekken uit besparing op collectieve uitgaven (bijv. lagere waterschapslasten of korting op rioolrecht) 2. algemene middelen (bijv. lagere erfpacht). Concrete mogelijkheid: Regeling Basiskwaliteit, dat is een convenant tussen gemeente en woningcorporaties, dat een jaar geleden is vastgesteld. Er zitten een aan paar duurzaamheidcriteria in (o.a. gebruik FSC hout). Partijen die aan de criteria voldoen krijgen een korting op de grondprijs. Dit laatste wordt nu omgezet in een premie achteraf. Betreft alleen woningen, maar iets dergelijks is ook bij andere gebouwtypen voor te stellen. Je zou het toepassen van een groen dak als criterium kunnen toevoegen. • Voorwaarden: onderhoud moet zijn gegarandeerd, hoogte subsidie moet in verhouding zijn met geleverde prestatie dan wel bereikte benefits. • Subsidieprogramma starten met pilot (zijn kosten de belangrijkste barrière?) Uit uitspraken IVAM (een onderzoeksen adviesbureau op het terrein van duurzaamheid, voortgekomen uit de Interfacultaire Vakgroep Milieukunde (IVAM) van de Universiteit van Amsterdam.) leiden we af dat procedurele knelpunten en niet meewerkende buren veel initiatieven nekken. Voor corporaties lijken de kosten niet het belangrijkste.


3. Afspraken maken • In beleid vastleggen dat stad en stadsdelen in elk SPvE (Een

Stedenbouwkundig Programma van Eisen voor de openbare ruimte is een hulpmiddel voor het structureren van het ontwerpproces.) een ambitie voor groene daken opnemen

• •

conform internationale milieustandaard (bijv. LEED), doorvertalen naar stedenbouwkundig plan dan wel bouwenvelop Convenant met woningcorporaties om bij vervanging platte daken (gemiddeld elke 25 jaar) een groen dak (of duurzaam dak) aan te leggen. Misschien ook een idee om bijvoorbeeld organisaties zoals Milieudefensie bij een convenant te betrekken. Milieudefensie stopt met het gebruiken van de fijn stof norm als juridisch drukmiddel voor stedelijke gebieden. Hier tegenover staat dat projectontwikkelaars in de steden een minimum percentage aan groene daken aanlegt op toekomstige woningbouwprojecten. (Win-win)

4. Verleiden, voorbeeld geven • Groen dak op elk nieuw overheidsgebouw of bij dakvervanging • Internationaal showcaseproject (Zuidas?). NB Singapore profileert zich internationaal op het gebied van high rise groen. • Ambitie stellen, monitoren en uitventen (in 2014 zoveel procent platte daken groen) • Website en handleiding, info voor gebouweigenaren. (wat kan men leren van gerealiseerde projecten?) • Workshops en training uitvoerende ambtenaren • Prijs uitschrijven voor het mooiste groene dak • Amsterdam gastheer voor internationale congressen over groene daken en living walls (groene muren). 5. Dont’s (Wat niet te doen) • Met regels afdwingen, zeker bij bestaande daken • Automatische financiële beloning, tenzij duidelijk gebudgetteerd. De gemeente kan de controle op de middelen kwijt raken • Certificering. Moet landelijk of internationaal. • Toestaan dat groen dak meetelt als openbaar groen. Wordt nooit echt openbaar. • Subsidie in de vorm van gratis haalbaarheidsonderzoek. Eigenaar kan beslissen geen groen dak aan te leggen ondanks positief advies.


Aanbevelingen •

Zet groene daken meer op de voorgrond door het stellen van een voorbeeld. De Stopera zou zeer geschikt zijn om deze voorbeeldfunctie te vervullen. Dit gebouw staat op een drukbezochte plek in Amsterdam en heeft een groot plat dak. Een groen dak op de Stopera zal direct geassocieerd worden met de keus die Amsterdam maakt voor een schonere, groenere, en energiebewustere omgeving. Daarnaast ondervindt het bestuur van de stad zelf de voordelen van een groene dak en kan dus haar ervaringen aan anderen overbrengen.

•

De gemeente Amsterdam heeft vele gebouwen onder haar beheer voor het gemeentelijke apparaat, scholen, buurthuizen, etc. Een investering door de stad in groene daken op deze eigen gebouwen resulteert in kostenbesparingen die terugvloeien naar de gemeente zelf. Groene daken kunnen voor de scholen zorgen voor een beter leefklimaat en geluidsisolatie.

•

Elk nieuw gemeentelijk gebouw groen uit te voeren en bij vervanging dak te kiezen voor groen.

•

In SPvE’s een ambitie voor groene daken vast te leggen (bijv. alle platte daken groen)

•

In gemeentelijke regelgeving (Centrale stad en stadsdelen) belemmeringen voor aanleg groene daken wegnemen

•

De bestemmingsplannen voor parken in Amsterdam moeten zodanig worden aangepast dat wanneer er nieuwbouw wordt gepleegd binnen de grenzen van een park deze nieuwbouw in principe moet worden voorzien van een substantieel groen dak. Vanuit vogelperspectief blijft het gehele park dan een groene of kleurrijke vlakte in plaats van groen met zwarte vlakken.

•

De gelden voor kleinschalig groen in de begroting van 2008 zouden deels aangewend kunnen worden om enkele symbolisch belangrijke daktuinen aan te leggen. De criteria voor de besteding van deze gelden moeten hiervoor ruimte bieden!!!

•

De bestemmingsplannen voor nieuwbouw binnen 300m van de snelwegen moeten zodanig worden aangepast dat deze nieuwbouw in principe moet worden voorzien van een substantieel groen dak, maar ook groene voorzieningen op straatniveau. Het effect op de afvang van fijn stof door de beplanting is in dit gebied het meest effectief. Verder zal op deze manier in de milieueffectrapportage beargumenteerd kunnen worden dat deze nieuwbouw fijn stof verlagend is. De procesgang rond de bouwvergunningen wordt hierdoor kansrijker.

•

De regelgeving rondom extensieve groene daken (sedum/mos) moet zodanig versimpeld worden dat in geheel Amsterdam hiervoor in principe altijd een bouwvergunning wordt gegeven mits de dakconstructie het toelaat. Vanaf straatniveau is een extensief groen dak normaal gesproken


niet te zien en heeft dus ook geen invloed op het stadsgezicht. •

Als binnentuinen worden uitgebreid met bebouwing dan moet deze bebouwing in principe altijd worden voorzien van een substantieel groen dak. Illegale bouwwerken in binnentuinen dienen alsnog te worden voorzien van een groen dak.

•

Bij prijsvragen voor nieuwbouwontwerpen krijgen groene daken extra punten in de beoordeling. Hierdoor zullen architecten en projectontwikkelaars sneller geneigd zijn om groene daken in hun ontwerpen te integreren om hun kansen te vergroten.

•

Dekkingsmogelijkheden onderzoeken: ¾ dekken uit besparing op collectieve uitgaven (bijv. lagere waterschapslasten) ¾ algemene middelen. Concrete mogelijkheid: Regeling Basiskwaliteit. In de regeling basiskwaliteit groene daken op nemen. Wenselijkheid en haalbaarheid uitbreiding van deze regeling onderzoeken

•

Aanjager benoemen: o loket voor info over techniek, geld, procedures, bedrijven o projecten helpen ontwikkelen o website groene daken inrichten en onderhouden o monitoren en rapporteren (stand bijhouden: hoeveel % van de Amsterdamse daken is groen) o trainingen en workshops organiseren

Samengevat: rood-groene daken zorgen voor betere lucht, buffering van water, kostenneutraal, isolerend in de winter en koelend in de zomer, trekt fauna aan en werkt geluidsisolerend. Rood-groene daken realiseren we door de keus voor groene daken makkelijker en aantrekkelijker te maken voor alle betrokkenen en door het goede voorbeeld te geven. -

Bijlage, behorende bij raadsvoordracht nr. 92 van EEN ROOD-GROENE COALITIE ZORGT VOOR ROOD-GROENE DAKEN

Recommend Documents